ΠEΡΑ ΑΠO ΤΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚEΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚEΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΙΚΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΟ-ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠEΡΑ ΑΠO ΤΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚEΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚEΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΙΚΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΟ-ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜAΡΙΟΣ Α. ΠΟΥΡΚOΣ* ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εργασία αυτήν τίθενται προβληματισμοί κατά αρχήν για το που οφείλεται αυτή η έξαρση του ενδιαφέροντος για το σώμα προς τα τέλη του 20ού αρχές του 21ου αιώνα, τι είδους ανάγκες αυτή ικανοποιεί, περιγράφοντας τις διάφορες εξηγήσεις που υπάρχουν. Ως πρώτη εξήγηση του σύγχρονου ενδιαφέροντος για το σώμα θεωρούνται οι πολιτισμικές αλλαγές που έλαβαν και συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα στην ύστερη νεωτερικότητα και κυρίως στις συνθήκες του ύστερου καπιταλισμού. Στο σημείο αυτό περιγράφονται τα διάφορα είδη των αλλαγών αυτών και το πώς αυτές οδήγησαν σε μια διαφορετική αντίληψη και σχέση με το σώμα μας. Ως δεύτερη εξήγηση του σύγχρονου ενδιαφέροντος για το σώμα θεωρούνται τα αποδομηστικά χαρακτηριστικά της μετανεωτερικότητας και κυρίως η απόρριψη της έννοιας του «φυσικού, στατικού, παθητικού βιολογικού αμετάβλητου σώματος» των θετικιστών. Οι ένθερμοι οπαδοί της μετανεωτερικότητας, ανακαλύπτοντας στο σώμα την ποικιλία και ρευστότητα των πραγμάτων απορρίπτουν κάθε πτυχή του διαφωτιστικού προγράμματος και αντικαθιστούν την έννοια του υλικού σώματος με την έννοια του σώματος ως κατασκευής ή μεταφοράς. Εμπνεόμενοι από τον Foucault, θεωρούν το σώμα ως τον κατεξοχήν τόπο για τη μελέτη της κοινωνικο-ιστορικής και πολιτισμικής κατασκευής του υποκειμένου σε συνδυασμό με το απεριόριστο, εκλεπτυσμένο, «αόρατο», περίτεχνο, αλλά συγχρόνως αποτελεσματικό και παραγωγικό έργο της πειθαρχικής εξουσίας. Ως αποτέλεσμα, στον κόσμο ρευστότητας και αβεβαιότητας της κοινωνίας του ύστερου καπιταλισμού το σώμα αποκτά μια ιδιαίτερη θέση για το θεωρητικό στοχασμό των σύγχρονων κοινωνικών ερευνητών. Ως μια τρίτη εξήγηση της αύξησης του σύγχρονου ενδιαφέροντος για το σώμα υποστηρίζεται ότι συνδέεται με τη φεμινιστική σκέψη και κινήματα. Οι γυναίκες, στην προσπάθειά τους να ασκήσουν κριτική στην ανδρική κυριαρχία της δυτικής πολιτισμικής παράδοσης βρήκαν το σώμα ως ένα γόνιμο έδαφος για τις αντιπαραθέσεις τους, για να διαμαρτυρηθούν για τις πατριαρχικές σχέσεις εξουσίας και για να διεκδικήσουν την αυτονομία και τον έλεγχο πάνω στο σώμα τους. Στην εργασία περιγράφονται επίσης μερικά από τα * ιεύθυνση: Μάριος A. Πουρκός, Καθηγητής, Παιδαγωγικό Τμήμα Προ σχο λικής Εκπαίδευσης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Πανεπιστημιού πολη Γάλλου, Ρέθυμνο, Κρήτη. Τηλ.: , 77666, Ε-mail: pourkos@psy.soc.uoc.gr 97

2 98 ΜΑΡΙΟΣ Α. ΠΟΥΡΚΟΣ προβλήματα που μας κληροδότησαν οι νεωτερικές και μετανεωτερικές θεωρήσεις για το σώμα (κριτική στις φυσιοκρατικές/θετικιστικές και κονστρουκτιβιστικές προσεγγίσεις) τονίζοντας την αναγκαιότητα για μια εναλλακτική προσέγγιση που ονομάζεται οικοσωματικο-βιωματική. Στην προσέγγιση αυτήν τονίζεται η σπουδαιότητα των σύγχρονων οικολογικών και κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμικών ερευνών σχετικά με τις διαδικασίες ενσώματης και πλαισιοθετημένης μάθησης και γνώσης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ ιαμεσολαβητικά μέσα, υΐσμός νου-σώματος, Ενσώματη γνώση, Κοινωνικο-ιστορικο-πολιτισμική προσέγγιση, Κονστρουκτιβισμός, Μετανεωτερικότητα, Οικολογική ψυχολογία, Πλαισιοθετημένη μάθηση, Προσφερόμενες δυνατότητες, Σώμα, Φαινομενολογία, Φεμινιστική κριτική. 1. Εισαγωγή Κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες εύκολα διαπιστώνει κανείς ένα τρομακτικό κύμα διεπιστημονικού ενδιαφέροντος για το σώμα σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης γνωστικής δραστηριότητας (τόσο στο πλαίσιο της φιλοσοφίας και της επιστήμης όσο και στο πλαίσιο της τέχνης, της θεραπείας και του λαϊκού πολιτισμού). Μια ολόκληρη σειρά βιβλίων για το σώμα κατακλύζουν, για παράδειγμα, τα διεθνή βιβλιοπωλεία με τίτλους όπως: A Political Anatomy of the Body (Armstrong, 1983), Five Bodies (O Neill, 1985), The Communicative Body (O Neill, 1989), The Body and Social Theory (Shilling, 1993), The Body & Society (Turner, 1984), Body Matters (Scott & Morgan, 1993), The Body Social: Symbolism, Self and Society (Synnott, 1993), The Consuming Body (Falk, 1994), Bodies of Thought, Embodiment, Identity & Modernity (Burkitt, 1999), Embodied Practices, Feminist Perspectives on the Body (Davies, 1997), Body Psychotherapy (Staunton, 2002), The Body: Social Process and Cultural Theory (Featherstone, Hepworth & Turner, 1991). Επιπλέον, τρεις μεγάλοι τόμοι του Michel Feher (1989) μαζί με τους συνεργάτες του (1989a, 1989b, 1989c) πάνω στην ιστορία του σώματος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και ένα ειδικό διεπιστημονικό περιοδικό με τίτλο Body & Society. Είναι ξεκάθαρο ότι το σώμα έχει καταλείψει τη φαντασία πολλών σύγχρονων ερευνητών και στοχαστών. Στα ελληνικά το ζήτημα αυτό μόλις που αρχίζει να αναδύεται χωρίς όμως να έχει γίνει ποτέ μια ευρύτερη συστηματική συζήτηση και κριτική αντιπαράθεση για το θέμα αυτό. Έχουν μάλιστα γραφτεί ή μεταφραστεί μερικά βιβλία σχετικά με το σώμα όπως: ιασχίζοντας το Σώμα: Πολιτισμός, Ιστορία και Φύλο στην Ελλάδα (Σερεμετάκη, 1997β), Παλιννόστηση Αισθήσεων (Σερεμετάκη, 1997α), Κοινωνιολογία του Σώματος (Αλεξιάς, 2006), Η Εξέλιξη του Ανθρώπου: V. Γλώσσα-Σώμα ( ημητρίου, 2001), Συνομιλώντας με το Σώμα που Ονειρεύεται (Mindell, 1995), Καλειδοσκόπιο: Μελέτες για τον Πολιτισμό (Grossberg, Nelson & Treichler, 1992), Το Σώμα: Ικεσία και Απειλή (Ρηγοπούλου, 2003), Τέχνη, Επιθυμία και Σώμα στην Αρχαία Ελλάδα (Stewart, 2003), ώρα Ζωής Μετά Θάνατον: Πολιτισμικές Εμπειρίες (Παπαγαρουφάλη, 2002), Η Εκφραστικότητα του Σώματος (Κουριγιά-

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 99 ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΙΚΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΟ-ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ μα, 2004), Η Πολιτική του Σώματος (Cowan, 1998), Κοινωνιολογία της Υγείας (Οικονόμου, 2005), Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας (Nettleton, 2002), Η Μηχανή της Σάρκας (Critical Art Ensemble, 2006). Πολύ πρόσφατα μεταφράστηκε επίσης το βιβλίο του Marcel Mauss με τον τίτλο Κοινωνιολογία και Ανθρωπολογία (2004), όπου εμπεριέχει ένα από τα πρωτοπόρα κείμενα σχετικά με τις τεχνικές του σώματος. Αξίζει να αναφέρουμε επίσης μια σειρά από πολιτιστικές εκδηλώσεις που έγιναν στην Ελλάδα που είχαν ως βασικό τους θέμα το σώμα, όπως η έκθεση του Chen Zhen με τίτλο: Μεταφορές του Σώματος και η έκθεση που έγινε στο Ρέθυμνο το 2004 με τίτλο: Πάσχον Σώμα. Είναι εύλογο να διερωτηθεί κανείς γιατί να συμβαίνει αυτό προς τα τέλη του 20ού αρχές του 21ου αιώνα; Κατά αρχήν, ακριβολογώντας, θα πρέπει να πούμε ότι το σώμα ήταν πάντα ένα σημαντικό ζήτημα κοινωνικού ενδιαφέροντος, το μόνο που έχει αλλάξει σήμερα είναι ο τρόπος που βλέπουμε το σώμα, οι αναπαραστάσεις και τα νοήματα γύρω από αυτό, οι συμβολικές του διαστάσεις ως ένα πλέγμα σύνθετων μεταφορών των κοινωνικών σχέσεων. Για παράδειγμα, στην αρχαία Αθήνα οι Έλληνες ελεύθεροι πολίτες ενδιαφέρονταν πολύ να έχουν ένα καλό, υγιές και γυμνασμένο σώμα και για αυτό επιδίδονταν σε διάφορα αθλήματα και γυμναστικές. Ο λόγος δεν σχετιζόταν καθόλου με αυτό που συμβαίνει ή πιστεύουμε σήμερα, όπου τείνει να αντιλαμβάνεται με ένα ατομικιστικό, ναρκισσιστικό και καταναλωτικό πνεύμα. Ο λόγος τότε ήταν καθαρά συλλογικός, ήταν για να έχουν ένα ζωντανό σώμα γιατί έτσι πίστευαν ότι αυτό θα τους εξασφάλιζε ένα λόγο ζωντανό, γεγονός που θα τους βοηθούσε να εξασκήσουν καλύτερα τις υποχρεώσεις τους ως ελεύθεροι πολίτες στις δημόσιες συζητήσεις στην αγορά, υπηρετώντας έτσι τη δημοκρατία (βλ. Sennett, 1994). Ένα άλλο παράδειγμα, τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη και στην Αμερική υπήρχε αρκετή συζήτηση σχετικά με το πώς θα μπορούσε κανείς να αξιοποιήσει ή να εκμεταλλευτεί την ανθρώπινη σωματική δύναμη ή ενέργεια εξασφαλίζοντας μια καλή διατροφή στους εργάτες και μειώνοντας τον υψηλό ρυθμό γεννήσεων ανάμεσα στους μετανάστες και τους Αφρο-Αμερικανούς. Ποια είναι, όμως, τα νοήματα και τι είδους ανάγκες ικανοποιούν τα ενδιαφέροντα και οι ενασχολήσεις των ανθρώπων σήμερα με το σώμα; Για τη σύγχρονη αυτή «τρέλα» για το σώμα υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις. Για μερικούς, το σύγχρονο αυτό ενδιαφέρον σχετίζεται και αφορά όλον τον δυτικό πολιτισμό και σχετίζεται με τις αλλαγές που έχει αυτός υποστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Άλλοι βλέπουν το σύγχρονο ενδιαφέρον για το σώμα ως μια θεωρητική πρωτίστως ανάπτυξη που συμβάλλει στον εμπλουτισμό της κοινω νικής και πολιτισμικής θεωρίας. Άλλοι ακόμη θεωρούν ως υπεύθυνα, για την ανάπτυξη του ενδιαφέροντος αυτού, τα φεμινιστικά κινήματα. Ας παρουσιάσουμε εν συντομία τις τάσεις αυτές εξηγήσεων.

4 100 ΜΑΡΙΟΣ Α. ΠΟΥΡΚΟΣ 2. Το Σύγχρονο Ενδιαφέρον για το Σώμα ως Αποτέλεσμα Πολιτισμικών Αλλαγών Σύμφωνα με τους Bryan Turner, Mike Featherstone και John O Neill το σύγχρονο ενδιαφέρον για το σώμα οφείλεται στις πολιτισμικές αλλαγές που έλαβαν και συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα στην ύστερη νεωτερικότητα. Οι αλλαγές αυτές οφείλονται κατά κύριο λόγο στο προτεσταντικό ηθικό παράδειγμα, όπου δόθηκε μια ιδιαίτερη έμφαση στη σκληρή εργασία, στην οικονομία και στον ασκητισμό ή εγκράτεια ως βασικές αξίες για έναν ενάρετο πολίτη, στην άνοδο της καταναλωτικής κοινωνίας κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και γενικότερα στη λογική του ύστερου καπιταλισμού (Jameson, 1999). Σύμφωνα με τον Turner (1984) και τον Featherstone (1983), οι αλλαγές αυτές ήταν που οδήγησαν στον εορτασμό της αργίας, του ελεύθερου χρόνου και της άνεσης, στον ηδονισμό και στην αχαλίνωτη καταναλωτική διάθεση του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Featherstone γράφει χαρακτηριστικά για το θέμα αυτό: «Το φαντασιακό της καταναλωτικής κουλτούρας παρουσιάζει έναν κόσμο άνεσης και ξεγνασιάς, αυτό που κάποτε ήταν προνόμιο της ελίτ τώρα είναι φανερά στα χέρια όλων. Μια ιδεολογία της προσωπικής κατανάλωσης παρουσιάζει τα άτομα ελεύθερα να κάνουν τα δικά τους πράγματα, να κατασκευάζουν τον δικό τους μικρόκοσμο σε μία δική τους ιδιωτική σφαίρα» (1983, σ. 21). Το σώμα είναι το κατεξοχήν όχημα μέσω του οποίου μπορεί ένα άτομο σήμερα να αισθανθεί ότι κάνει αυτό που θέλει, ότι ελέγχει τον εαυτό του και ότι μπορεί να επιτύχει εξασφαλίζοντας το στιλ ζωής που επιθυμεί. Το σώμα ενός ατόμου (ο τρόπος που ντύνεται, ο τρόπος που περπατά, οι διατροφικές του συνήθειες κ.λπ.) δεν σχετίζεται τόσο άμεσα όσο παλαιότερα με την κοινωνική τάξη που αυτό ανήκει. Στη σημερινή εποχή το άτομο νιώθει, όσο ποτέ άλλοτε, ότι έχει ένα σώμα που μπορεί να το κάνει ότι θέλει, πιστεύοντας ότι είναι υπεύθυνο για τη μοίρα του. Το σώμα του τείνει να γίνει ένα μέσο έκφρασης του εαυτού του, μέσω της κατάλληλης διαμόρφωσης του σώματός του (ντύσιμο, άθληση, διατροφή κ.λπ.) τείνει να πιστεύει ότι ικανοποιεί ανάγκες που σχετίζονται με το αυθεντικό σχέδιο της ζωής του (Giddens, 1991). Το σώμα του ατόμου γίνεται θεμελιώδες προσδιοριστικό στοιχείο για την κατά το δοκούν διαμόρφωση του εαυτού του, γίνεται ένα προσωπικό του σχέδιο προς υλοποίηση, ένα εύπλαστο υλικό που μπορεί μέσω της τεχνολογίας να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του (Falk, 1994 Shilling, 1993). Μια άλλη σημαντική αλλαγή που σχετίζεται με την αύξηση του ενδιαφέροντος για το σώμα είναι η πρόοδος στην ιατρική επιστήμη, η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και γενικά η φροντίδα της υγείας, ιδιαίτερα για τα ηλικιωμένα άτομα. Η προσδόκιμη διάρκεια ζωής είναι σήμερα μεγαλύτερη από ότι στους προηγούμενους αιώνες, μερικές μέχρι πρότινος ανίατες ασθένειες έχουν βρει τη θεραπεία τους, ενώ η παραδοσιακή αντίληψη για τα στάδια της ανθρώπινης ζωής (παιδική ηλικία, μέση ηλικία, γεροντική ηλικία) τείνει να θεωρείται ως μια κοινωνικά κατασκευασμένη πορεία ανάπτυξης. Η ηλικία δεν θεωρείται, όπως

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 101 ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΙΚΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΟ-ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ παλαιότερα, ως σημαντικός παράγοντας για τη διάκριση των σταδίων ανάπτυξης του ανθρώπου καθότι πιστεύεται ότι πίσω από τη μάσκα της ηλικίας του βρίσκεται το «πραγματικό» του πρόσωπο (Featherstone & Hepworth, 1991). Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν συγχρόνως σε μια αύξηση της ανησυχίας και του φόβου των ανθρώπων για τη σωματική φθορά, την ασθένεια, την αναπηρία και το θάνατο. Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, με τη φροντίδα του σώματος καταφέρνουμε να δημιουργούμε την ψευδαίσθηση ότι γυρίζουμε το χρόνο πίσω. εν είναι λίγοι οι άνθρωποι σήμερα που για να εξασφαλίσουν ένα σώμα που να φαίνεται νέο, λεπτό, σεξουαλικό, ερωτεύσιμο και υγιές ξοδεύουν αρκετά λεφτά και χρόνο χρησιμοποιώντας διάφορα είδη σωματικής άσκησης, δίαιτες και ανάλογα ντυσίματα. Το γερασμένο, άρρωστο και ανάπηρο σώμα είναι κάτι το αρνητικό και γι αυτό κρύβεται από τη θέα των άλλων (Shilling, 1993). Μια άλλη σημαντική αλλαγή που σχετίζεται με την αύξηση του ενδιαφέροντος για το σώμα και την άρνηση της γήρανσής του είναι η εξέλιξη της τεχνολογίας. Με τη χρήση της μεταμοσχευτικής χειρουργικής και της πλαστικής-προσθετικής ιατρικής, της εμφύτευσης μηχανημάτων στο σώμα, της γονιμοποίησης in vitro, του ηλεκτρικού βηματοδότη, της κλωνοποίησης, της επέμβασης στο ανθρώπινο DNA, της γονιδιακής θεραπείας, της αλλαγής φύλου κ.ά. ο άνθρωπος σήμερα έχει τη δυνατότητα να ρυθμίσει και να ελέγξει καταστάσεις του σώματός του που ούτε στον ύπνο του μπορούσε να ονειρευτεί σε παλαιότερα χρόνια. Σύμφωνα με τον Crawford (1984, σ. 80) και την Susan Bordo (1993), το ανθρώπινο σώμα έχει γίνει μια θεμελιώδης μεταφορά όσον αφορά στις δυνατότητες ελέγχου μας. Η αντίληψη ότι το σώμα συνιστά μια μηχανή που μπορεί να επισκευαστεί και να ενισχυθεί (Finkelstein, 1991), αντανακλάται στις σύγχρονες τεχνολογίες των ηλεκτρονικών υπολογιστών οι οποίες θολώνουν τα όρια μεταξύ του σώματος και της μηχανής, μεταξύ του πραγματικού και της εικονικής πραγματικότητας (Shilling, 1993). Οι καινούργιες μορφές επικοινωνίας μέσω του διαδικτύου και της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας, των τηλε-διασκέψεων, της τηλε-εργασίας (π.χ., τηλε-χειρουργική), ακόμη και του κυβερνο-σεξ οδηγούν στην ανατροπή της παραδοσιακής αντίληψης για το σώμα ως μιας στατικής βιολογικής πραγματικότητας και αναγκάζουν τους ερευνητές να επαναπροσδιορίσουν την έννοια του σώματος και του ρόλου του ή της λειτουργίας του στην κοινωνία και να προβληματιστούν σοβαρά για τις καινούργιες αυτές συνθήκες συμβίωσης ή συν-λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος και της τεχνολογίας. Πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση σ αυτήν τη συζήτηση και κριτική ανάλυση είναι τα λεγόμενα cyborgs, οργανισμοί οι οποίοι συνίστανται από ένα συνδυασμό βιολογικών και μηχανικών-τεχνητών στοιχείων και τα avatars, ηλεκτρονικές μορφές αναπαράστασης της ανθρώπινης ύπαρξης. Η εμφύτευση μηχανημάτων και τεχνητών αισθητήριων οργάνων (π.χ., ένα τρίτο μάτι ή αυτί στο κεφάλι) με την ανάπτυξη καινούργιων συζεύξεων σώματος-περιβάλλοντος μέσω της τεχνολογίας οδηγεί σε προβληματισμούς σχετικά με την έννοια του σωματοποιημένου ή ενσώματου υποκειμένου (embodiment), δημιουργώντας παράλληλα μια σειρά από ηθικά ερωτήματα. Σ αυτές τις συνθήκες, οι άμεσες κοινωνικές σχέσεις τείνουν να αντικαταστα-

6 102 ΜΑΡΙΟΣ Α. ΠΟΥΡΚΟΣ θούν από τις διαμεσολαβημένες μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας αναπαραστάσεις γεγονός που αναγκάζει τα υποκείμενα να αναπτύξουν νέες σχέσεις με το σώμα και τα συναισθήματά τους ενώ τα άτομα που μεγάλωσαν σε πιο παραδοσιακό περιβάλλον, είτε παρουσιάζουν αντιδράσεις παντελούς απόρριψης των καινούργιων μορφών σύνδεσης με τον κόσμο, είτε μετά από μια φάση οδυνηρών εμπειριών αποσωματοποίησης (disembodiment), αναγκάζονται να προσαρμοστούν στα καινούργια σκηνικά σωματοποίησής τους (re-embodiment). Οι καινούργιες αυτές μορφές σωματοποίησης, που αναπτύσσονται μάλιστα στο χωρίς όρια πνεύμα της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας τείνουν να παγιδεύσουν το άτομο σ ένα ωκεανό κατακερματισμένων αναπαραστάσεων οδηγώντας σ αυτό που ο Gergen (1997) ονομάζει κορεσμένο εαυτό, ο Cushman (1990) κενό εαυτό και ο Lash (2006) ελάχιστο εαυτό. Αυτό συνιστά έναν από τους βασικούς λόγους που το άτομο στρέφει την προσοχή του στον εαυτό του μέσω της φροντίδας ή ενασχόλησής του με το σώμα του. Η διαμεσολαβημένη μέσω των αναπαραστάσεων εμπειρία, άπειρα φτωχότερη από την άμεση εμπειρία οδηγεί τα άτομα σ ένα φαύλο κύκλο συνεχών αναζητήσεων για σταθερότητα και ασφάλεια. Ζώντας στον αιώνα του άγχους, της ανασφάλειας και της τρομοκρατίας σ όλα τα επίπεδα του κοινωνικού μας γίγνεσθαι το άτομο, μη έχοντας που αλλού να στηριχθεί, πιάνεται από τον εαυτό και το σώμα του ως μια τελευταία σανίδα σωτηρίας. Αυτό εξηγεί και το σύγχρονο πνεύμα της ναρκισσιστικής κουλτούρας (Lash, 2002, 2006). Σ αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να μελετήσει τα φαινόμενα που οι ειδικοί αποκαλούν «νέα θρησκευτικά κινήματα» που άρχισαν να αναδύονται κυρίως μετά τη δεκαετία του 1960 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και στη συνέχεια ξαπλώθηκαν σε όλες σχεδόν τις χώρες της υτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Πρόκειται για ένα σύνολο που ξεπερνά τις 8 χιλιάδες θρησκευτικών ομάδων, πολλές από τις οποίες εμπνέονται από τις εμπειρίες, ιδέες και πρακτικές των μυστικιστών της Άπω Ανατολής, έχοντας ως βάση και οδηγό για την ανάπτυξη των θρησκευτικών τους εμπειριών το σώμα και κυρίως τον έλεγχο των λειτουργιών του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Μερικές από αυτές μάλιστα, στις θρησκευτικές τους τελετουργίες για την προετοιμασία και αύξηση της δεκτικότητας του σώματος των ατόμων για τη βίωση θρησκευτικών και εκστατικών εμπειριών κάνουν χρήση διάφορων παραισθησιογόνων χημικών μέσων, τα λεγόμενα ψυχεδελικά, όπως είναι η μεσκαλίνη, η ψιλοκυβίνη και κυρίως το LSD. Η ανάγκη για καινούργια ξυπνήματα του σώματος, για ανανεωτικές εμπειρίες και «πνευματικά ανοίγματα» προς τον κόσμο οδήγησε μάλιστα στην ανάπτυξη καινούργιων ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων μέσα από τη χρήση και τον πειραματισμό με διάφορες ψυχεδελικές ουσίες. Το LSD, η ψιλοκυβίνη και η μεσκαλίνη άρχισαν να θεωρούνται ως εργαλεία της ψυχολογίας (ενισχυτές του υποσυνείδητου κόσμου) με την ίδια γνωστική αξία που έχει το μικροσκόπιο στη βιολογία ή το τηλεσκόπιο στην αστρονομία. Ένα άλλο ενδιαφέρον φαινόμενο που παρατηρείται σήμερα και που σχετίζεται με την ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου να συνδεθεί με τον κορεσμένο και κενό του εαυτό είναι η χρήση μιας πληθώρας ψυχαγωγικών, ψυχοθεραπευτικών

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΕΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ 103 ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΟΙΚΟ-ΣΩΜΑΤΙΚΟ-ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ κ.ά. προσεγγίσεων που έχουν ως βάση το σώμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι εδώ η τρομακτική εξάπλωση διάφορων τεχνικών άσκησης του σώματος, όπως τα διάφορα είδη γιόγκας και ταϊ τσι, η αεροβική, η τεχνική Alexander, η μέθοδος Pilates, η μέθοδος της κινητικής συνειδητότητας (kinetic awareness), η μέθοδος της αυθεντικής κίνησης (authentic movement), η μέθοδος του πρωτόγονου χορού, οι τεχνικές της χοροθεραπείας και πολλές άλλες. Κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια τάση συνδυασμού των διάφορων σωματικών τεχνικών δημιουργώντας υβριδιακές μορφές, γεγονός που αυξάνει ακόμη περισσότερο τις διάφορες σωματικές προσεγγίσεις. Ο Ralph La Forge (1998) υπολόγισε ότι υπάρχουν πάνω από 1700 μορφές άσκησης του νου-σώματος που προσφέρονται σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. 3. Από τον Καρτεσιανό υϊσμό στις Σύγχρονες Κονστρουκτιβιστικές Αντιλήψεις για το Σώμα Βασική παραδοχή στη φιλοσοφία του Καρτέσιου είναι ότι μεταξύ νου και σώματος υπάρχει μια ουσιαστική διαχωριστική γραμμή. Ο ανθρώπινος νους δεν έχει υλική μορφή και δεν εφαρμόζονται σ αυτόν οι φυσικοί νόμοι της επιστήμης. Η λειτουργία του βασίζεται στη σκέψη, στο συλλογισμό, στην κρίση και στη λήψη αποφάσεων οι οποίες στη συνέχεια πραγματοποιούνται μέσω του σώματος με την επιβολή σ αυτό εντολών για το πώς πρέπει να συμπεριφερθεί. Το σώμα λειτουργεί όπως μια μηχανή η οποία υπόκειται στη βούληση του πνεύματος. Η ψυχή όμως δεν έχει ανάγκη το σώμα για την ύπαρξή της. Για το θέμα αυτό, ο Καρτέσιος γράφει χαρακτηριστικά: «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω ( ). Είμαι μια ουσία που η όλη της φύση είναι η σκέψη, η οποία δεν χρειάζεται κανένα τόπο ούτε εξαρτάται από οποιοδήποτε υλικό πράγμα για να μπορεί να υπάρχει η ψυχή μέσω της οποίας είμαι αυτός που είμαι είναι εντελώς διαφορετική από το σώμα, και πράγματι είναι πιο εύκολο να τη γνωρίσουμε από ότι το σώμα και δεν θα αποτύγχανε να είναι αυτό που είναι, ακόμη και αν το σώμα δεν υπήρχε» (Descartes, 1988, σ. 36). Η καρτεσιανή περιγραφή του ανθρώπινου νου ως μη υλικής ουσίας δοσμένης από τον Θεό που κυριαρχεί στο υλικό σώμα ήταν σύμφωνη με τις απόψεις της εκκλησίας και για αυτό δεν συνάντησε από αυτήν καμία αντίσταση. Αυτή η σιωπηρή συμφωνία της εκκλησίας αποδείχτηκε τελικά πολύ σημαντική για την επιστήμη, καθότι επέστρεψε στον Καρτέσιο να αναπτύξει ένα θεωρητικό μοντέλο για το ανθρώπινο σώμα βασισμένο αποκλειστικά στις αρχές της μηχανικής και της φυσικής. Ο Καρτέσιος επικεντρώθηκε στην έρευνα των ακούσιων συμπεριφορών, τέτοιων όπως η λειτουργία των συστημάτων των εσωτερικών οργάνων, των απλών αντανακλαστικών, ακόμη και μερικών γνωστικών διαδικασιών, όπως η μνήμη και μερικές μορφές μάθησης. ιαπίστωσε ότι οι συμπεριφορές αυτές ελέγχονται από ένα σχετικά απλό σύστημα ερεθίσματος-αντίδρασης λειτουργώντας όπως οι μηχανικές συσκευές.