ki-ta-no, κρίηανoς, ηερέβινθος, ηζικοσδιά. Υρηζιμοποιούζαν οι Μινωίηες τσικουδόλαδο ;

Transcript

1 ki-ta-no, κρίηανoς, ηερέβινθος, ηζικοσδιά. Υρηζιμοποιούζαν οι Μινωίηες τσικουδόλαδο;* ΝΙΚΟ ΜΔΡΟΤΗ Μειεηψληαο ηηο θαηαγξαθέο αξσκαηηθψλ θπηψλ ζηηο πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο Β, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ν J. Μelena ηαχηηζε ηε ιέμε ki-ta-no κε έλα θπηψλπκν πνπ εληφπηζε ζην ιεμηθφ ηνπ Ηζχρηνπ 1. Δθεί ζηε ιέμε θξίηαλνο δίλεηαη σο ζπλψλπκν ν φξνο ηέξκηλζνο ή αιιηψο ηεξέβηλζνο (terebinth, Pistacia terebinthus ), έλαο ζάκλνο ή δέληξν πνπ θχεηαη θαη ζήκεξα ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Μεζνγείνπ 2. Η ηαχηηζε ηνπ Μelena, ν κπθελατθφο φξνο εηθάδεηαη φηη ήηαλ θίξηαλνλ 3, έγηλε απνδεθηή απφ φινπο ζρεδφλ ηνπο εηδηθνχο 4 θαη ν ίδηνο ππνζηήξημε φηη κε απηή ηε ιέμε πξέπεη λα θαηαγξάθνληαλ ζηηο πηλαθίδεο νη θαξπνί ηεο ηεξεβίλζνπ, νη νπνίνη θαηαλαιψλνληαλ ή ρξεζηκνπνηνχληαλ ζηνλ αξσκαηηζκφ ηνπ ειαηνιάδνπ 5. ε πην πξφζθαηεο κειέηεο, κε βάζε ην γεγνλφο φηη ε ηεξέβηλζνο εθθξίλεη έλα είδνο ξεηίλεο (ζηε λενειιεληθή νλνκάδεηαη η(θ)ξεκεληίλα ή ηεξκεληίλα ), ππεξίζρπζε ε άπνςε φηη κε ηε ιέμε ki-ta-no *Οθείισ επραξηζηίεο ζηνλ θαζεγεηή J. Melena, ν νπνίνο κνπ έζηεηιε ην δπζεχξεην ζηελ Διιάδα άξζξν ηνπ γηα ην ki-ta-no θαη ζην θίιν, εηδηθφ ζηα αξρεία ηεο Γξακκηθήο Β, Γ. Φάππα, πνπ δηάβαζε ην θείκελν θαη έιπζε δηάθνξεο απνξίεο ζρεηηθά κε ηελ αξσκαηνπνηία έηζη φπσο καξηπξείηαη ζηηο πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο Β. Δπραξηζηψ επίζεο ηε Ρ. Υξεζηίδνπ θαη ηε Γ. Κνθθηλίδνπ, πνπ κε βνήζεζαλ ζηε ζπιινγή ηεο βηβιηνγξαθίαο, θαζψο θαη ηνλ θιαζηθφ θηιφινγν Β. Βεξηνπδάθε γηαηί κε βνήζεζε ζηηο αξραίεο πεγέο. Ο Γ. Κνιιηάξνο, δηεπζπληήο ηνπ Λανγξαθηθνχ Μνπζείνπ Καιιηκαζηάο Υίνπ θαη ν η. Κακπνχξεο, θαιιηεξγεηήο ηζηθνπδηψλ ζηε Υίν, κνπ έιπζαλ πιήζνο απνξηψλ ζρεηηθά κε ηελ θαιιηέξγεηα, ηε ζπγθνκηδή ηεο ηζηθνπδηάο θαη ηελ παξαγσγή ηζηθνπδφιαδνπ θαη ηέινο ηνλ αδειθφ κνπ Κ. Μεξνχζε, ηνλ ζχλδεζκφ κνπ κε ην λεζί καο θαη ηνπο αλζξψπνπο ηνπ. 1 Μelena 1974, ίδ. 1976, 180 ff., ίδ. 1983, 91, Aura Jorro1985, Γελλάδηνο 1959, , Polunin 1969, 232 (704), pl Melena 1974, consideraciones suplementarias sobre la planta KI-TA-NO ζην εμήο consideraciones suplementarias. 4 Chadwick 1976, , Murray & Warren 1976, 48, Aura Jorro 1985, 365, Κillen 2008, 189, Bernabé & Luján 2008, 228, Palaima 1991, 279, Murray & Warren 1976, 48, Knapp 1991, Γηα άιιεο ηαπηίζεηο βι Aura Jorro 1985, 365, ππνζεκ. 1-2, Sarpaki 2001, , 235 φπνπ ηαπηίδεηαη κε ην ιήδαλνλ ή ηνλ θίζζν (Cistus creticus), ζήκεξα ην θπηφ νλνκάδεηαη αιάδαλνο ή ιαδαληά. 5 Μelena 1974 consideraciones suplementarias, Chadwick 1976,

2 δειψλεηαη ε ξεηίλε ηεο ηεξεβίλζνπ 6 θαη θαζψο ν φξνο ζπλνδεχεηαη απφ ην ηδεφγξακκα *123 (AROM) ζπλδέζεθε κε ηελ αξσκαηνπνηία 7. Δλψ ινηπφλ ε ηαχηηζε ηεο ιέμεο ki-ta-no κε ηνπο φξνπο θξίηαλνο-ηέξκηλζνο-ηεξέβηλζνο έρεη γίλεη γεληθά απνδεθηή, ην δήηεκα πνην ήηαλ ην πξντφλ πνπ παξαγφηαλ απφ ην ζπγθεθξηκέλν δέληξν παξακέλεη αλνηθηφ. Καηαλαιψλνληαλ άξαγε νη θαξπνί ηεο ηεξεβίλζνπ, ζπιιεγφηαλ ε ξεηίλε ηεο ή θάηη άιιν; Ο φξνο ki-ta-no αλαθέξεηαη ζε ηξεηο θαη πηζαλψο κηα ηέηαξηε πηλαθίδα απφ ηελ Κλσζφ ( Ga , Ga 1532, X θαη Υ 1538 κφλν ki- ) θαη δελ απαληά ζε θαλέλα άιιν αξρείν ηεο Γξακκηθήο Β 8. Άιιεο νθηψ πηλαθίδεο, αλ θαη ζ απηέο δελ ζπλαληάηαη απηή ε ιέμε, έρνπλ ζπζρεηηζηεί κε ηηο ηέζζεξηο παξαπάλσ (Ga 1533, 1534, 1535, , 5020, 5021, 5780, X 1539 ). Οη πηλαθίδεο κε ην πξνηαθηηθφ Ga απνηεινχλ ηε ζεηξάο Ga (5) θαη απνδίδνληαη ζην γξαθέα 221. Ο Firth έδεημε φηη νη πηλαθίδεο απηήο ηεο ζεηξάο, πνπ ήξζαλ ζην θσο ζηηο Μαξηίνπ ηνπ 1902 απφ ηνλ Arthur Evans, βξέζεθαλ πηζαλψο ζηνλ ίδην ρψξν, ζην δσκάηην J4, γλσζηφ σο Μέγαξν ηεο Βαζίιηζζαο (Queen s Megaron) 9. Kαη νη ηξεηο πηλαθίδεο κε ην πξνηαθηηθφ Υ πξνέξρνληαη κάιινλ απφ ηνλ ίδην ρψξν θαη κάιηζηα έρεη δηαηππσζεί ε άπνςε φηη πξέπεη λα εληαρζνχλ ζηε ζεηξά Ga 10. Έλα ηξίην ζηνηρείν πνπ ζπλδέεη ηηο πηλαθίδεο ηεο ζεηξάο Ga(5) κεηαμχ ηνπο (πέξα απφ ην γξαθέα 221 θαη ηνλ ίδην ρψξν εχξεζεο) είλαη φηη ζε φιεο ζπλαληάηαη ην ηδεφγξακκα *123 (AROM). 6 Απηή ε ππφζεζε ζηεξίρζεθε απνθιεηζηηθά ζηα επξήκαηα ηνπ λαπαγίνπ ζην Ulu Burun, φπνπ έλαο πεξίπνπ ηφλνο ξεηίλεο βξέζεθε απνζεθεπκέλνο ζε ραλααλίηηθνπο ακθνξείο : Bass 1986, , Pulak, 1988, 10-11, idem 1998, 209 ff., Ruipérez & Melena 1996, , 177, Βαιακψηε 2001, 32, Palmer 2003, , 133, Palaima 1991, 279, Knapp 1991, 27-28, Serpico 2003, 226, Bernabé & Luján 2008, 228, Stern et al. 2008, , H A. Sarpaki 2001, , fig. 2 ππνζηήξημε φηη κε ηνλ φξν ki-ta-no δειψλεηαη ε ξεηίλε πνπ πξνέξρεηαη απφ ην θπηφ ηεο ιαδαληάο (αιάδαλνο, ιαδαληά βι. ππνζεκ. 4). 7 Sacconi 1972, 31, Morpurgo 1963, 150, Ventris & Chadwick 1973, 397, Melena 1976, , DMic.I, 365, footnote 1, Ruipérez & Melena 1996, 158, Bernabé & Luján 2008, 228. Η Foster, 1977, 33, ππνζηήξημε φηη ki-ta-no δελ πξέπεη λα ζεσξεζεί perfume ingredients θαη ην ζπλέδεζε κε ηελ πθαληνπξγία. H πξφηαζή ηεο ζηεξίρηεθε θαηά βάζε ζηελ πηλαθίδα L5805 ηεο Κλσζνχ πνπ είρε απνδνζεί παιηφηεξα ζην γξαθέα 221 (πξφθεηηαη γηα ηνλ γξαθέα πνπ θαηαγξάθεη ην ki-ta-no βι.παξαθάησ) ηαχηηζε πνπ έρεη ακθηζβεηεζεί βι. Firth, , Melena Οη πηζαλνί ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο θάπνηα θπηά, φπσο π.ρ. ην ki-ta-no, δελ αλαθέξνληαη ζε φια ηα αλαθηνξηθά αξρεία παξνπζηάδνληαη απφ ηελ Sarpaki 2001, Firth , 64, 122 (table J.ii), id , 71-72, , 250, 252 (table II.17). πξβ. Olivier 1967, Melena 1974, 50, Firth , 64, Firth , 252, table II.17.

3 Ο Μelena ρψξηζε ηηο πηλαθίδεο ηεο ζεηξάο Ga 5 ζε δχν νκάδεο κε βάζε ην ζρήκα θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο : ζηελ πξψηε (νκάδα α) αλήθνπλ νη ζειηδφρεκεο Ga θαη Ga 1532 (κε νθηψ θαη ηέζζεξηο ζεηξέο θαηαρσξίζεσλ αληίζηνηρα), ελψ ε νκάδα β ζπγθξνηείηαη απφ ηηο ππφινηπεο (Ga 1533, 1534, 1535, , 5020, 5021, 5780 πνπ είλαη θπιιφζρεκεο θαη έρνπλ κηα ή δχν ζεηξέο θαηαρσξίζεσλ) 11. Η πηλαθίδα πνπ πξνζθέξεη ηα πην μεθάζαξα ζηνηρεία είλαη ε Ga , ιηγφηεξν δηαθσηηζηηθή είλαη ε Ga 1532, ελψ νη ππφινηπεο είλαη αηληγκαηηθέο, θαζψο ηα θείκελά ηνπο είλαη πνιχ κηθξά ζε έθηαζε θαη απνζπαζκαηηθά 12. Η εξκελεία ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ πηλαθίδσλ παξνπζηάδεη αξθεηά πξνβιήκαηα θαη έρνπλ δηαηππσζεί δηάθνξεο απφςεηο πνπ εζηηάδνληαη ζε δχν θπξίσο ζέκαηα : α. ηη είδνπο νηθνλνκηθέο ζπλαιιαγέο θαηαγξάθνληαλ ζηηο πηλαθίδεο θαη β. πσο κπνξεί λα εξκελεπηεί ε παξνπζία ησλ ηνπσλπκηθψλ ή εζληθψλ επηζέησλ πνπ ζπλνδεχνπλ ηνλ φξν ki-ta-no. Ο Melena 13 απνθσδηθνπνηψληαο ηηο θαηαρσξίζεηο ησλ πηλαθίδσλ ππνζηήξημε φηη ζηηο δχν ζειηδφζρεκεο, πνπ έρνπλ ηελ ίδηα δνκή, θαηαγξάθνληαη ε απύδνζηο (a-pu-do-si 14 ) θαη ην όθεινο (o-pe-ro 15 ) ζε ki-ta-no πξνο ην αλάθηνξν, ελψ ζηηο πηλαθίδεο ηεο νκάδαο β ππάξρνπλ κεκνλσκέλεο θαηαγξαθέο (απύδνζηο) ζε ki-ta-no πξνο ην αλάθηνξν, νη νπνίεο ζηε ζπλέρεηα αζξνίδνληαλ ζηηο δχν πηλαθίδεο ηεο νκάδαο α (123 κνλάδεο a-pu-do-si ζηελ νκάδα α, 197 κνλάδεο a-pu-do-si ζηελ νκάδα β= ζχλνιν 320 κνλάδεο) 16. Χο πξνο ηα εζληθά επίζεηα πνπ αλαθέξνληαη ζηηο πηλαθίδεο, πξφηεηλε φηη επεηδή ην ki-ta-no είλαη νπζηαζηηθφ νπδεηέξνπ γέλνπο 17, γη απηφ ζηελ νκάδα α ηα επίζεηα πνπ πξνζδηνξίδνπλ ην πξντφλ βξίζθνληαη ζηνλ εληθφ αξηζκφ θαη έρνπλ θαηάιεμε ν ( π.ρ. pu-na-si-jo ki-ta-no / Ga , line 4b, δειαδή ki-ta- 11 Melena Γηα ηα θείκελα βι. Sacconi 1972, 28-30, Μelena 1974, 47-51, Foster 1977, 39-40, Killen 1987, 330, ππνζεκ. 18, Palmer 2003, Melena 1974, Γηα ηνλ φξν βι. Ventris & Chadwick 1973, 533, Duhoux 1976, 134, Aura Jorro 1985, 88-89, Killen 2008, O φξνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηελ νθεηιφκελε πνζφηεηα ελφο πξντφληνο ζην αλάθηνξν ή θάπνην έιιεηκκα ζηελ παξαιαβή ηνπ βι. Ventris & Chadwick 1973, 565, Aura Jorro 1993, Melena 1974, Melena 1974, 49, 54, consideraciones suplementarias

4 no απφ ηo/ηελ πεξηνρή pu-na-so ), ελψ ζηελ νκάδα β ε θαηάιεμε είλαη ζε -a, επεηδή ηα επίζεηα βξίζθνληαη ζηνλ πιεζπληηθφ αξηζκφ (π.ρ. pa-i-ti-ja [ki-ta-na] - Ga , line 1, δειαδή ki-ta-no απφ ηελ pa-i-to/ Φαηζηφ). Απηή ε ππφζεζε εμεγεί επηπιένλ ηνπο φξνπο to-sa θαη to-sa-de ζηε Ga (lines 6-7). Αλ ηζρχνπλ ηα παξαπάλσ, απηφ ζεκαίλεη φηη κε ηα ζπγθεθξηκέλα επίζεηα δειψλνληαλ νη πεξηνρέο απφ ηηο νπνίεο ην αλάθηνξν πξνκεζεπφηαλ ην πξντφλ 18 ή ήηαλ νη ηφπνη παξαγσγήο ηνπ. Η Sacconi θαη ε Foster 19 εξκήλεπζαλ ην πεξηερφκελν ησλ πηλαθίδσλ ηεο νκάδαο α φπσο ν Melena, δηαηχπσζαλ φκσο ηελ πξφηαζε φηη ζηηο πηλαθίδεο ηεο νκάδαο β ζηηο νπνίεο δελ αλαθέξεηαη ν φξνο απύδνζηο θαηαγξάθνληαη ζπλαιιαγέο πνπ αθνξνχλ είηε ζηε δηαλνκή είηε ζηελ εμφθιεζε ηνπ ki-ta-no απφ ην αλάθηνξν πξνο ηηο αλαθεξφκελεο εζληθέο νκάδεο ή ηέινο φηη πξφθεηηαη γηα κηα εθηίκεζε ηνπ αλαθηφξνπ ζε φηη αθνξά ηελ παξαγσγή ηνπ πξντφληνο. Μάιηζηα θαζψο ηα πνζά ζηηο δπν νκάδεο πηλαθίδσλ είλαη νπζηαζηηθά ίδηα (νκάδα α: πνζφηεηα 189 κνλάδεο, νκάδα β : πνζφηεηα 197 κνλάδεο), νη πηλαθίδεο απνηεινχλ έλα ζχλνιν εγγξάθσλ κε ηηο πιεξσκέο θαη ηηο δηαλνκέο ζε ki-ta-no. Όζνλ αθνξά ζηα εζληθά επίζεηα δηαηππψζεθε ε ζθέςε φηη κπνξεί λα δειψλνληαη νη ηφπνη ή νη εζληθέο νκάδεο (ethnic groups), άλδξεο ή γπλαίθεο (κάιηζηα ε Foster δηαηππψλεη ηελ ππφζεζε φηη ίζσο δειψλνληαη γπλαίθεο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ πθαληηθή 20 ), πνπ παξαδίδνπλ ki-ta-no ζην αλάθηνξν (νκάδα α) ή ην παξαιακβάλνπλ γηα θαηαλάισζε (νκάδα β) 21. Ο Killen επηζεκαίλνληαο ηε δπζθνιία εξκελείαο ηνπ θεηκέλνπ ηεο Ga ιφγσ θζνξάο ηεο επηθάλεηάο ηεο ζεκεηψλεη φηη ηα επίζεηα κπνξεί λα πξνζδηνξίδνπλ ην ίδην ην πξντφλ ή ηνπο άλδξεο πνπ ήηαλ ππεχζπλνη γηα ηελ πξνκήζεηά ηνπ ζην αλάθηνξν 22. Πξφζθαηα ε Palmer 23 ζρνιηάδνληαο ηηο πηλαθίδεο Ga θαη 1532 εξκήλεπζε ηα εζληθά επίζεηα σο δεισηηθά νκάδσλ απφ άλδξεο πνπ πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθέο πεξηνρέο ηνπ λεζηνχ. Απηνί απνζηέιινπλ ζην αλάθηνξν κεγάιεο πνζφηεηεο ki-ta-no, ελψ παξάιιεια ζηηο πηλαθίδεο θαηαγξάθνληαη 18 Melena 1974, Sacconi 1972, 28-30, Foster 1977, 22-23, Foster 1977, Sacconi 1972, 28-30, Foster 1977, 22-23, Πξβ. ηηο εχζηνρεο παξαηεξήζεηο ηνπ Killen 1987, , ππνζεκ Killen 1987, , ππνζεκ Palmer 2003, 128.

5 νη νθεηιφκελεο πνζφηεηεο πνπ πξέπεη λα παξαδνζνχλ ζηελ Κλσζφ αξγφηεξα. Με άιια ιφγηα θαηαγξάθνληαη νη δηάθνξεο θάζεηο ζπγθέληξσζεο ηνπ πξντφληνο ζην αλάθηνξν. Αξρηθά παξαδίδεηαη έλα κέξνο ηνπ θαη ζε άιιε, θαηνπηλφηεξε ρξνληθά, θάζε ην ππφινηπν, κηα ππφζεζε πνπ είρε πξνηείλεη ν Μelena 24 ήδε απφ ην 1974 κε βάζε ηε ζεηξά Ga(2), φπνπ θαηαγξάθνληαη θνξίαλδξνλ θαη po-ni-ki-jo 25. Λακβάλνληαο ππφςε ηα θείκελα ησλ πηλαθίδσλ θαη ηηο απφςεηο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί κέρξη ζήκεξα, ζα κπνξνχζακε λα ππνζέζνπκε φηη ε ζεηξά Ga(5) απνηειεί έλα πνιύπηπρν πηλαθίδσλ ζην νπνίν ηα έγγξαθα ηεο νκάδαο β είλαη νη κεκνλσκέλεο θαηαγξαθέο - αλ ην πξντφλ εηζέξρεηαη ζην αλάθηνξν ή ε αλαθηνξηθή γξαθεηνθξαηία θάλεη κηα εθηίκεζε γηα ηελ παξαγσγή ηνπ, είλαη έλα ζέκα πνπ δελ κπνξεί πξνο ην παξφλ λα απαληεζεί - ελψ νη πηλαθίδεο ηεο νκάδαο α είλαη ζπγθεθαιαησηηθέο θαη ζε απηέο θαηαγξάθoληαη ε απύδνζηο θαη ην όθεινο ζε ki-ta-no πξνο ην αλάθηνξν. Μάιηζηα αλ θνηηάμεη θάπνηνο ηηο πνζφηεηεο, ζα δηαπηζηψζεη φηη είλαη ζρεδφλ ίδηεο (νκάδα α = 189 κνλάδεο, νκάδα β= 197 κνλάδεο) 26. Χο πξνο ηα εζληθά επίζεηα/ηνπσλχκηα ε ζθέςε ηνπ Melena φηη πξνζδηνξίδνπλ ηνλ φξν ki-ta-no, ζπλεπψο κε απηά δειψλνληαη νη ηφπνη παξαγσγήο ηνπ πξντφληνο, θαίλεηαη πηζαλή. Οη φξνη tosa θαη to-sa-de ζηελ Ga (lines 6-7) εληζρχνπλ ηελ παξαπάλσ ππφζεζε, γηαηί αλ ζηηο πηλαθίδεο ηεο νκάδαο β κε ηα εζληθά επίζεηα δειψλνληαλ, φπσο έρεη ππνζηεξηρζεί, νη απνδέθηεο ηνπ πξντφληνο (γπλαίθεο ή άληξεο), ζα έπξεπε λα έρεη ρξεζηκνπνηεζεί απφ ηνπο γξαθείο ε δνηηθή πηψζε, φπσο ζπκβαίλεη ζε άιιεο πηλαθίδεο 27. Αλεμάξηεηα απφ ηελ εξκελεία ησλ θεηκέλσλ θαη ηε θχζε ησλ θαηαγξαθνκέλσλ νηθνλνκηθψλ ζπλαιιαγψλ, ζέκαηα πνπ παξακέλνπλ αλνηρηά ζηελ έξεπλα, νη ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ki-ta-no καξηπξνχλ πσο ην πξντφλ παξαγφηαλ ζην λεζί, δειαδή ήηαλ έλα ηνπηθφ πξντφλ 28. Αλ κάιηζηα δερηνχκε ηελ εξκελεία ηνπ Melena, ηφηε θαίλεηαη φηη θαιιηεξγνχληαλ ζε ελλέα πεξηνρέο ηνπ λεζηνχ 29. Όκσο αθφκα θαη αλ ζεσξήζεη θαλείο βάζηκεο ηηο ππνζέζεηο ηεο Sacconi θαη ηεο Foster, δειαδή πσο νη 24 Melena 1974, Foster 1977, 28, Fappas 2009, 18, pl Γηα απηή ηελ πξαθηηθή θαηαγξαθήο ζηελ Κλσζφ θαη ζηελ Πχιν βι. Ventris & Chadwick 1973, , , Ruiperez & Melena 1996, Πξβ. Foster 1977, Melena 1974, Melena 1974, 50-51, fig. 1, Κillen 1987, 330, ππνζεκ. 18.

6 αλαθεξφκελνη φξνη ζηηο πηλαθίδεο ηεο νκάδαο β δελ είλαη νη ηφπνη παξαγσγήο αιιά ην εζληθφ-ηνπηθφ φλνκα ησλ απνδεθηψλ ηνπ πξντφληνο, νη βέβαηνη ηφπνη παξαγσγήο kita-no είλαη απηνί πνπ αλαθέξνληαη ζηελ πηλαθίδα Ga , δειαδή ηέζζεξηο ζέζεηο ( tu-ri-so?, da-wo, ra-ja?, pu-na-so) 30. ΠΙΝΑΚΑ ΣΟΠΩΝΤΜΙΩΝ 31 ΠΙΝΑΚΙΓΑ Ga Ga 1533 Ga 1534 Ga 1536, X1539 X X1538 ΣΟΠΩΝΤΜΙΟ tu-ri-so?, da-wo, ra-ja?, pu-na-so e-ko-so tu-ni-ja? pa-i-to ti-ri-to ku-ta-to, da-wo Οη πνζφηεηεο ki-ta-no πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο πηλαθίδεο είλαη πνιχ κεγάιεο ζε ζρέζε κε άιια πξντφληα ησλ πηλαθίδσλ ηεο ζεηξάο Ga ή κε απηά πνπ ζπλνδεχνληαη κε ην ηδεφγξακκα *123(ΑROM) 32. Με βάζε ηηο πηλαθίδεο Ga θαη Ga νη πνζφηεηεο πνπ ειέγρνληαλ απφ ην αλάθηνξν έθηαλαλ ηα ιίηξα (a-pu-do-si / απύδνζηο = 123 κνλάδεο 34 = ιίηξα, o-pe-ro/όθεινο = 66 κνλάδεο = ιίηξα, ζχλνιν 189 κνλάδεο, δειαδή ιίηξα). Αλ ζηηο 123 κνλάδεο 30 Όια ηα ηνπσλχκηα είλαη γλσζηά απφ άιιεο πηλαθίδεο ηεο Κλσζνχ βι. Mc Arthur Melena 1974, 50-51, fig.1, Killen 1987, , foot Μelena 1974, 48, consideraciones suplementarias, Sacconi 1972, 26, Ruipérez & Melena 1996, Γηα ζχγθξηζε βι.sarpaki 2001, tabl Melena 1974, 48. Ο Melena 1974, 50 ζεσξεί φηη νη πξαγκαηηθέο πνζφηεηεο ζε ki-ta-no είλαη 123 κνλάδεο/νκάδα α +197 κνλάδεο/ νκάδα β =320 κνλάδεο. 34 Γηα ηηο κνλάδεο βάξνπο θαη φγθνπ βι. Ventris & Chadwick 1973, 57, 394, Chadwick 1976, , Ruipérez & Melena 1996, Η κέγηζηε κνλάδα ζηεξεψλ ππνινγίδεηαη θαηά πξνζέγγηζε ζε 96 ιίηξα πεξίπνπ. Με ην ηδεφγξακκα *123 ζχκθσλα κε κηα άπνςε δειψλεηαη ε κνλάδα κέηξεζεο μεξψλ πξντφλησλ (Ruipérez & Melena 1996, 91).

7 απύδνζηο ηεο νκάδαο α πξνζηεζνχλ θαη νη 197 κνλάδεο ηεο νκάδαο β, ηφηε ην ζχλνιν θηάλεη ηηο 320 κνλάδεο, δειαδή 30,720 ιίηξα 35. ΠΟΟΣΗΣΔ ki-ta-no ΣΙ ΠΙΝΑΚΛΙΓΔ ΣΗ ΚΝΩΟΤ 36 ΠΙΝΑΚΙΓΑ ΠΟΟΣΗΣΑ/ΜΟΝΑΓΔ ΟΓΚΟ Ga ca lts Ga ca lts ΤΝΟΛΟ 189 ca lts ΟΜΑΓΑ β 197 ca lts a-pu-do-si (Ga , 1532) 58+65=123 ca lts o-pe-ro (Ga , 1532 ) 31+35=66 ca lts ηηο πηλαθίδεο ηεο ζεηξάο Ga(5) ν φξνο ki-ta-no ζπλνδεχεηαη απφ ην ηδεφγξακκα *123 (AROM), πνπ απαληά θαη ζε άιιεο πηλαθίδεο ηεο Κλσζνχ, ηεο Πχινπ θαη ησλ Μπθελψλ θαη ζρεηίδεηαη πάληνηε κε θνξίαλδξν, θχπεηξν θαη ki-ta-no 37. Οη εξκελείεο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί είλαη πσο πξφθεηηαη είηε γηα κηα κνλάδα κέηξεζεο μεξψλ πξντφλησλ, πηζαλψο αξσκαηηθψλ θαξπψλ 38 είηε κε ην ηδεφγξακκα ζπκβνιίδεηαη έλα αξσκαηηθφ θπηφ, πηζαλψο ki-ta-no πνπ αλαθαηεπφηαλ κε άιινπο αξσκαηηθνχο ζπφξνπο, φπσο θνξίαλδξνλ θαη θχπεηξν 39. Θεσξψ πην πηζαλή ηελ άπνςε φηη ην ηδεφγξακκα *123 απνηειεί κνλάδα βάξνπο μεξψλ πξντφλησλ ζε κνξθή ζπφξσλ, γηαηί 35 Μelena 1974, 50, Sacconi 1972, 26, Melena 1974, Η πνζφηεηα πνπ αλαθέξεη ν Κnapp 1991, (πάλσ απφ ιίηξα) δελ είλαη ζσζηή. 37 Sacconi Melena 1974, 51, consideraciones suplementarias, Melena 1976, 181, Foster 1977, 23, ππνζεκ. 16 (ζεκεηψλεηαη ε άπνςε ηνπ Melena), Ventris & Chadwick 1973, 222, Vandenabeele & Olivier 1979, 197, Ruiperez & Melena 1996, Sacconi 1972, 30-31, Foster 1977, 22, Sarpaki 2001, 243, ππνζεκ. 2, 254.

8 ζπλνδεχεη ζηηο πηλαθίδεο κφλν ηνλ θχπεηξν, ην θνξίαλδξνλ θαη ην ki-ta-no. Χο γλσζηφλ ν θχπεηξνο θαη ην θνξίαλδξν παξάγνπλ αξσκαηηθνχο ζπφξνπο, πνπ νη ρξήζεηο ηνπο ήηαλ θαιά γλσζηέο θαηά ηελ αξραηφηεηα. Απφ ηα κέρξη ηψξα δεδνκέλα ζπλάγνληαη ηα παξαθάησ : α. κε ηνλ φξν ki-ta-no δειώλεηαη έλα ηνπηθφ θξεηηθφ πξντφλ πνπ παξαγφηαλ ζε πεξηνρέο νη νπνίεο αλήθαλ ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Κλσζνχ. β. απηφ ην πξντφλ θαηαγξαθφηαλ ζε πηλαθίδεο πνπ αξρεηνζεηνχληαλ ζηνλ ίδην ρψξν, ζηελ αλαηνιηθή πηέξπγα ηνπ αλαθηφξνπ (Queen s Megaron ). γ. ζηηο πηλαθίδεο ην ki-ta-no θαηαγξάθεηαη κφλν ηνπ ρσξίο θαλέλα άιιν πξντφλ. δ. Μφλν ν γξαθέαο 221 ήηαλ ππεχζπλνο θαηαγξαθήο ηνπ πξντφληνο. ε. ην κφλν ζηνηρείν πνπ ζπλδέεη ην ki-ta-no κε άιια θπηά, φπσο ν θχπεηξνο θαη ην θνξίαλδξνλ, είλαη ε παξνπζία ηνπ ηδενγξάκκαηνο *123, ηνπ νπνίνπ ε ηαπηφηεηα παξακέλεη ζθνηεηλή. ζη. ην ζπγθεθξηκέλν πξντφλ θαηαγξάθεηαη ζε κνλάδεο μεξψλ πξντφλησλ (measure in dry volume) 40. Με βάζε φζα αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, θαίλεηαη πσο ε θαηαγξαθή ηνπ ki-ta-no δελ είρε άκεζε ζρέζε κε ηε Γπηηθή Πηέξπγα (West Wing) ηεο Κλσζνχ, φπνπ θαηαγξάθνληαλ ηα αξσκαηηθά θπηά θαη ηα αξσκαηηθά έιαηα πνπ ειέγρνληαλ απφ ην αλάθηνξν 41. Δπηπιένλ ν ζπζρεηηζκφο ηνπ κε άιινπο (αξσκαηηθνχο) θαξπνχο/ ζπφξνπο, φπσο ν θχπεηξνο θαη ην θνξίαλδξνλ, πνπ εκπιέθνληαλ ζηνλ αξσκαηηζκφ ηνπ ειαίνπ, δελ είλαη, ηνπιάρηζηνλ κε ηα κέρξη ζήκεξα δεδνκέλα, ζαθήο. Δίλαη επνκέλσο πηζαλφ πσο ην ki-ta-no δελ ήηαλ έλα αξσκαηηθφ θπηφ 42, θαζψο δελ θαηαγξαθφηαλ ζηνπο ρψξνπο ηεο Γπηηθήο Πηέξπγαο ηεο Κλσζνχ, φπνπ αλαθηνξηθνί ππάιιεινη έιεγραλ γξαθεηνθξαηηθά ηε δηαθίλεζε ησλ αξσκαηηθψλ θπηψλ θαη ειαίσλ 43. Γελ ππάξρνπλ επηπιένλ νχηε ηζρπξέο ελδείμεηο πσο πξφθεηηαη γηα ηε ξεηίλε 40 Όζνη έρνπλ ππνζηεξίμεη ηελ ηαχηηζε ηνπ ki-ta-no κε ηε ξεηίλε ηεο ηεξεβίλζνπ ππνζέηνπλ φηη ε εκίξξεπζηε ξεηίλε κεηαθεξφηαλ ζε κνξθή δαθξχσλ βι. Palmer 2003, Foster 1977, αληίζεηα Φάππαο 2009, Παξφκνηα άπνςε έρεη δηαηππψζεη ε Foster 1977, 39-40: there is no reason to identify ki-tano as a perfume ingredient. 43 Γηα ηνπο ρψξνπο θαηαγξαθήο ειαίνπ θαη αξσκαηηθψλ θπηψλ βι. Φάππαο 2009, Οη δχν πηέξπγεο ηνπ αλαθηφξνπ θαίλεηαη φηη γξαθεηνθξαηηθά επηθνηλσλνχζαλ κεηαμχ ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη πήιηλα ζθξαγίζκαηα ζθξαγηζκέλα απφ ηελ ίδηα ζθξαγίδα έρνπλ βξεζεί ηφζν ζηνπο G1, G2 θαη ηνπο γεηηνληθνχο κε απηνχο ρψξνπο ηεο

9 πνπ εθθξίλεηαη απφ ηελ ηεξέβηλζν, φπσο έρεη ππνζηεξηρζεί θαηά θαηξνχο, θαζψο εθηφο ησλ παξαπάλσ δεδνκέλσλ νη θαηαγξαθφκελεο πνζφηεηεο είλαη ππεξβνιηθά κεγάιεο. Κάζε δέληξν ηεξεβίλζνπ παξάγεη κέρξη 300 γξακκάξηα ξεηίλεο σο κέγηζηε πνζφηεηα 44, πξάγκα πνπ ζεκαίλεη πσο νη 18 ηφλνη ki-ta-no πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο πηλαθίδεο Ga θαη Ga 1532 (δελ ππνινγίδσ ηηο ηεξάζηηεο πνζφηεηεο ζηηο ππφινηπεο πηλαθίδεο ηεο νκάδαο β) πξνυπέζεηαλ ηελ θαιιηέξγεηα θαη εθκεηάιιεπζε δέληξσλ, έλαο θπηηθφο πιεζπζκφο πνιχ κεγάινο αθφκα θαη γηα ηα κεγέζε ηεο ζχγρξνλεο κεραλνπνηεκέλεο γεσξγίαο. Δπίζεο δεκηνπξγείηαη ην εχινγν εξψηεκα, αλ νη ηεξάζηηεο πνζφηεηεο πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο πηλαθίδεο ήηαλ πξάγκαηη ξεηίλεο, πνχ ρξεζηκνπνηνχληαλ ; 45 Η ηεξέβηλζνο εθηφο απφ ξεηίλε παξάγεη ζην ηέινο ηνπ θαινθαηξηνχ εδψδηκνπο θαξπνχο πνπ θαηαλαιψλνληαη αθφκα θαη ζήκεξα ζε θάπνηα κέξε ηεο αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ, ελψ απφ ηε ζχλζιηςή ηνπο παξάγεηαη έλα είδνο ειαίνπ, ην ηζηθνπδόιαδν 46. Δδψ ίζσο βξίζθεηαη κηα ελαιιαθηηθή πξφηαζε γηα ην ηη ηειηθά ήηαλ ην ki-ta-no. Η ηεξέβηλζνο (εικ.1) (Pistacia terebinthus) 47 ή αιιηψο ( αγξην)ηζηθνπδηά, θνθνξεηζηά ή θνθνξεβηζηά, ζηελ Κξήηε ηελ νλνκάδνπλ ηεξκηζηά, αληξακηζηά ή ηξακπζηά, ελψ ζηελ δπηηθήο πηέξπγαο ηνπ αλαθηφξνπ, φζν θαη ζηνλ ρψξν J1 ηεο αλαηνιηθήο cf. Firth, , Πιεξνθνξία απφ θαιιηεξγεηέο ηεο Υίνπ. Tν καζηηρφδεληξν ηεο Υίνπ πνπ αλήθεη ζηελ ίδηα νηθνγέλεηα (Pistacia lentiscus var. Chia) παξάγεη θαηά κέζν φξν απφ 80 σο 250 γξακκάξηα βι. αββίδεο 2000, 53, 56. H πιεξνθνξία ηεο Hansen 1991, 45 φηη ε P. lentiscus παξάγεη 8-10 pounds = grs δελ είλαη ζσζηή. Αο ζεκεησζεί εδψ πσο ε πνζφηεηα ελφο ηφλνπ ξεηίλεο πνπ εηθάδεηαη φηη κεηέθεξε ην πινίν πνπ λαπάγεζε ζην Ulu Burun δελ είλαη απαξαίηεην λα αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα cf. Serpico 2003, Γηα ηηο πνζφηεηεο ξεηηλσδψλ νπζηψλ πνπ δηαθηλνχληαλ απφ ηε γξαθεηνθξαηία ηνπ Κλσζνχ, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηνπ ηδενγξάκκαηνο *23 (MU). Αλ δερηνχκε ηελ άπνςε ηεο Sacconi (1969) φηη ην MU πνπ απαληά ζε ηξεηο πηλαθίδεο ηεο Κλσζνχ ( Fh 347, , ) ήηαλ ε ζπληνκνγξαθία ηεο ιέμεο κύξξα, ηφηε νη θαηαγξαθφκελεο πνζφηεηεο απηνχ ηνπ είδνπο ξεηίλεο είλαη πάξα πνιχ κηθξέο ( Fh 347= 5S (S=1/10 ηεο κέγηζηεο κνλάδαο, δειαδή 9,6 lt), F 371=10S, F 5447=7S, total 22S = ca. 211,2 lts. Γηα δηαθνξεηηθή ηαχηηζε βι. Palaima 1991, , Μelena 1983, Polunin 1969, 232, Γελλάδηνο 1959, 735, , Sarpaki 2001, 213, Μεξνχζεο 2002, 19, 31, 37, fig. 4-5, Ozcan 2004, Βαιακψηε 2009, 111, , fig Γελλάδηνο 1959, , Polunin 1969, 232. Γηα ηηο θαηά ηφπνπο νλνκαζίεο ηνπ δέληξνπ ζηνλ ειιεληθφ ρψξν βι. Γελλάδηνο 1959, 735, 737, γηα ηνλ φξν αληξακηζηά βι. Φξαγθάθη 1969, 49. Γηα ηελ παξνπζία ηνπ δέληξνπ/ζάκλνπ ζηελ Κξήηε ζήκεξα βι. Shay & Shay 2004, (table B.9), Rackham & Moody 2004, 81, 96. Γηα ην δέληξν ζηελ Κχπξν βι.

10 Κχπξν ηξηκηζηά, είλαη έλαο ζάκλνο ή δέληξν πνπ αλήθεη ζηελ νηθνγέλεηα ησλ Αnacardiaceae ζηελ νπνία εληάζζνληαη θαη άιια ζπγγελή δέληξα, φπσο ε Pistacia atlantica θαη ε Pistacia lentiscus. Σν δέληξν είλαη εμαηξεηηθά μεξνθπηηθφ, θαιιηεξγείηαη ζε άλπδξεο πεξηνρέο θαη απαληά ζηελ θαηψηεξε δψλε ησλ βνπλψλ σο κέινο ηεο καθίαο βιάζηεζεο. ηνλ ειιεληθφ ρψξν θχεηαη παληνχ (Ηπεηξσηηθή Διιάδα, Αηγαίν θαη Ιφλην) θαη θαζψο νη θαξπνί ηνπ θαηαλαιψλνληαη απφ ηα πνπιηά πνιιαπιαζηάδεηαη εχθνια κέζα απφ ηε απηή ηε θπζηθή δηαδηθαζία 48. Η ηζηθνπδηά είλαη δέλδξν θπιινβφιν πνπ θηάλεη κέρξη ηα 10 κέηξα θαη έρεη θνξκφ πνπ ε δηάκεηξφο ηνπ κπνξεί λα μεπεξάζεη ην έλα κέηξν. Δπεηδή νη ξίδεο είλαη βαζηέο θαη απιψλνληαη πνιχ, νη γεσξγνί ηε θχηεπαλ πάληνηε ζηελ πεξηθέξεηα ηνπ ρσξαθηνχ ηνπο, φπνπ ιεηηνπξγνχζε, φπσο θαη άιια δέληξα, σο ζχλνξν ηδηνθηεζηψλ 49. Με θαηάιιειν θιάδεκα κπνξεί λα παξακείλεη ζε ρακειφ χςνο πξνθεηκέλνπ λα είλαη επθνιφηεξε ε ζπγθνκηδή ησλ θαξπψλ ηεο. Η ηζηθνπδηά πξέπεη λα θηάζεη ζηελ ειηθία ησλ επηά έσο δέθα εηψλ γηα λα δψζεη θαξπφ. Σα δέληξα μερσξίδνπλ ζε αξζεληθά θαη ζειπθά. Έλα αξζεληθφ δέλδξν θηάλεη γηα λα επηθνληάζεη απφ 8 έσο 12 ζειπθά ζηελ ίδηα πεξηνρή. Καξπνχο θάλνπλ κφλν ηα ζειπθά πνπ αλζίδνπλ κεηαμχ Μάξηε θαη Απξίιε θάζε ρξφλν. Οη θαξπνί είλαη κηθξνί θφθθνη κε ζθιεξφ πεξίβιεκα, αξρηθά θνθθηλσπνί θαη φηαλ σξηκάζνπλ ζην ηέινο ηνπ θαινθαηξηνχ είλαη απφ ζθνχξνη πξάζηλνη σο κειαλνί. Με ηε ράξαμε ηνπ θνξκνχ εθθξίλεηαη ξεηζίλη κε έληνλε νζκή θαη θνιιψδεηο ηδηφηεηεο, ε ιεγφκελε ηεξεβηλζίλε κε πνιιαπιέο ρξήζεηο 50. Οη θαξπνί, ηα ιεγφκελα ζηε Υίν ηζίθνπδα 51 (εικ. 2-3), έρνπλ πνιιέο πνηθηιίεο (ηα Χαηδεκελάηα, ηα Ρoβπζάηα πνπ είλαη ρνληξά θαη ζαξθψδε ζαλ ξεβίζηα, ηα Ψηιά γηα ηελ παξαγσγή ιαδηνχ θαη ηα ζέξηηθα). Σα πξψηκα αξρίδνπλ πεξίπνπ απφ ηα ηέιε Ινπλίνπ. ε φια εθηφο απφ ηα ζέξηηθα ην θέιπθνο ζπάεη θαη έηζη ειεπζεξψλεηαη ην λφζηηκν θαη ζξεπηηθφ πεξηερφκελφ ηνπο. Η ζπγθνκηδή ηζίθνπδσλ γηα παξαγσγή ιαδηνχ γηλφηαλ ζηε Υίν ζηα ηέιε ηνπ θαινθαηξηνχ, φηαλ ν θαξπφο είλαη ψξηκνο, κε ην ζηξψζηκν πθαζκάησλ θάησ απφ ην δέλδξν, φπνπ έπεθηαλ ηα ηζίθνπδα. Με ηα ρέξηα ή γηα ηα Γελλάδηνο 1959, 737 θαη ζηε Υίν βι. Γελλάδηνο 1959,737, Boratynski et al. 1994, 39, fig. 22, Μεξνχζεο 2002, 19, 31, 37, εηθ Όιεο νη πιεξνθνξίεο ζπγθεληξψζεθαλ απφ θαιιηεξγεηέο ηεο Υίνπ ην θαινθαίξη ηνπ Σν δέληξν θαιιηεξγείηαη ζηε Υίν γηα αηψλεο θαη παξάγεηαη κέρξη ζήκεξα ην ηζηθνπδφιαδν βι. φζα γξάθεη ν γάιινο βνηαλνιφγνο Pitton de Tournefort, πνπ επηζθέθηεθε ην λεζί ην 1701 : Αξγέληεο & Κπξηαθίδεο 1946, Μεξνχζεο π.ε. 50 Γηα ηηο ρξήζεηο ξεηηλψλ cf. Mεξνχζεο Γηα ηε ζπγθνκηδή θαη επεμεξγαζία ησλ ηζίθνπδσλ ζηε Υίν βι. Argenti & Rose 1949, 77.

11 ςειφηεξα ζεκεία κε ξαβδί ξίρλνληαλ θάησ νη ηαμηθαξπίεο, ζηε ζπλέρεηα ηξίβνληαλ γηα λα πέζνπλ απφ ηα ηζακπηά θαη ηνπνζεηνχληαλ ζε δνρεία κε λεξφ γηα λα μερσξίζνπλ ηα άδεηα (θνύθηα), πνπ επηπιένπλ, απφ ηα γεκάηα. Ληάδνληαλ θαη ζηεγλά πιένλ κεηαθέξνληαλ ζην ειαηνηξηβείν γηα λα κεηαηξαπνχλ ζε ιάδη. Η δηαδηθαζία ήηαλ ε παξαθάησ : πξψηα νη ζπφξνη θνπαλίδνληαλ κε ην ρέξη ή ζηα κεηαπνιεκηθά ρξφληα ηνχο έξηρλαλ ζε έλα κεράλεκα φπνπ ζπάδνληαλ θαη αιέζνληαλ, ζηε ζπλέρεηα κεηαθέξνληαλ ζην ζηεηξάθη (πξέζα) φπνπ κε πίεζε έβγαηλε φινο ν ρπκφο ηνπο πνπ ζπγθεληξσλφηαλ ζε δεμακελή. Σν ιάδη πνπ επέπιεε, καδεπφηαλ θαη απνζεθεπφηαλ ζε δνρεία. Η ζπιινγή θαη ε επεμεξγαζία ησλ ηζίθνπδσλ ήηαλ κηα δηαδηθαζία ηδηαίηεξα ρξνλνβφξα θαη θνπηαζηηθή, πεξηζζφηεξν απφ απηή ηεο ειηάο, θαζψο ν θαξπφο έρεη πνιχ κηθξφ κέγεζνο θαη απαηηνχληαλ κεγάιεο πνζφηεηεο γηα λα παξαρζεί ην έιαην. Σν ηειηθφ πξντφλ, ην ηζηθνπδόιαδν, πεξηέρεη έλα δπλαηφ ζπλδπαζκφ πξσηετλψλ θαη ηαλίλεο, είλαη ηδηαίηεξα λφζηηκν, παρχ, ζξεπηηθφ θαη κπξσδάην, είλαη δε θαηάιιειν γηα ηελ δαραξνπιαζηηθή αιιά ρξεζηκνπνηνχηαλ σο θαξχθεπκα θαγεηψλ. Γελ έρεη φκσο καθξά δηάξθεηα δσήο, φπσο ην ειαηφιαδν. ηε Υίν ην ηζηθνπδφιαδν έπξεπε λα θαηαλαισζεί κέρξη ηελ Πξσηνρξνληά. Κάζε ηζηθνπδηά παξάγεη απφ 40 σο 60 θηιά ηζίθνπδα απφ ηα νπνία παξάγνληαη πεξίπνπ ιίηξα ηζηθνπδφιαδν, δειαδή ε αλαινγία θαξπνχ θαη ειαίνπ είλαη πεξίπνπ 1 ιίηξν πξνο 4-5 θηιά ηζίθνπδα ( 1: 4-5). Οη θαξπνί ηεο ηζηθνπδηάο (Pistacia terebinthus) έρνπλ αλαγλσξηζηεί ηα ηειεπηαία θπξίσο ρξφληα ζε αξραηνινγηθά ζπκθξαδφκελα 52. Δίλαη αιήζεηα σζηφζν πσο ν αθξηβήο πξνζδηνξηζκφο ησλ θαξπψλ πνπ παξάγνληαη απφ ηα ηξία είδε Pistacia (P. terebinthus, lentiscus, atlantica) είλαη δχζθνινο, θαζψο νη δηαζηάζεηο θαη ην ζρήκα είλαη ζρεδφλ φκνηα 53. Σν πξφβιεκα ηεο δηάθξηζεο ησλ εηδψλ θαίλεηαη φκσο λα 52 Βαιακψηε 2009, 111, , fig Η κνξθνινγηθή δηάθξηζε πνπ πξoηείλεη ε Hansen 1991, 43, 45 αλάκεζα ζηα ηξία είδε Pistacia (atlantica, lentiscus, terebinthus) δελ θαίλεηαη λα ηζρχεη. Γηα παξάδεηγκα ηα ηζίθνπδα (P. terebinthus) έρνπλ δηάθνξα κεγέζε, απφ πνιχ κηθξά (3,5 ρηι.) σο κεγάια (6-7 ρηι.). Σν κέγεζνο ζα πξέπεη λα έρεη ζρέζε κε ηηο δηάθνξεο πνηθηιίεο δέληξσλ ηεξεβίλζνπ ( βι. πην πάλσ ηα δηάθνξα νλφκαηα ηζίθνπδσλ αλάινγα κε ην κέγεζνο ζηε Υίν π.ρ. ξεβηζάηα, κεγάια δειαδή ζαλ ξεβίζηα, ςηιά, δειαδή κηθξνχ κεγέζνπο) αιιά θαη κε ην αλ ην δέληξν θαιιηεξγείηαη ή φρη. Σα ηζίθνπδα (ηνπιάρηζηνλ απηά πνπ εμέηαζα ζηε Υίν, Λέζβν, Θεζζαινλίθε θαη Κέξθπξα) είλαη πάληνηε αζχκκεηξα, ελψ αληίζεηα νη θαξπνί ηεο P. lentiscus είλαη ζπκκεηξηθνί, ζρεδφλ ζθαηξηθνί ( αληίζεηε γλψκε έρεη ε Hansen 1991, 43, βι. φκσο pl. 5 φπνπ νη θαξπνί ηεο P. atlantica θαη P. lentiscus είλαη ζπκκεηξηθνί θαη ζρεδφλ ζθαηξηθνί, ελψ ηεο ηεξεβίλζνπ αζχκκεηξνη ).

12 κελ έρεη ηδηαίηεξε αμία 54, θαζψο απηά ηα είδε δέληξσλ ή ζάκλσλ είλαη πνιχ ζπγγεληθά θαη ηα ηξία παξάγνπλ αξσκαηηθνχο θαξπνχο θαη ξεηζίλη 55. Απαλζξαθσκέλνη ζπφξνη απφ πξντζηνξηθνχο νηθηζκνχο, θπξίσο ηεο βφξεηαο Διιάδαο, έρνπλ πξφζθαηα πξνζδηνξηζηεί φηη αλήθνπλ ζην είδνο P. terebinthus 56. ε παιηφηεξεο αξραηνβνηαληθέο έξεπλεο αλαθέξνληαη ζπφξνη Pistacia, ππάξρνπλ φκσο, φπσο είλαη αλακελφκελν, πξνβιήκαηα ζηελ αθξηβή ηαχηηζή ηνπο 57. ην Φξάγρζη εληνπίζηεθαλ απαλζξαθσκέλνη ζπφξνη Pistacia, πνπ αλήθνπλ θαηά ηελ Hansen ζην είδνο P. lentiscus, ελψ ζπφξνη Pistacia πνπ βξέζεθαλ ζην λενιηζηθφ έζθιν είρε ππνζηεξηρζεί φηη αλήθνπλ ζην είδνο P. atlantica, ηαχηηζε πνπ έρεη σζηφζν ακθηζβεηεζεί 58. Απφ ηε Μηλσηθή Κξήηε κνλαδηθά παξαδείγκαηα είλαη νη θαξπνί Pistacia, ρσξίο πεξαηηέξσ ηαχηηζε ηνπ είδνπο, πνπ βξέζεθαλ ζε έλα ζπίηη ηεο κεζνκηλσηθήο επνρήο ζην Υακαιεχξη 59 θαζψο θαη ην απνηχπσκα θαξπνχ ηεξεβίλζνπ ζε κεζνκηλσηθφ ΙΙ αγγείν απφ ηελ Κλσζφ 60. Η απνπζία θαξπψλ ηζηθνπδηάο ζηα αξραηνβνηαληθά δείγκαηα ηεο Κξήηεο - απφ φζν γλσξίδσ δελ έρνπλ εληνπηζηεί ζπφξνη απφ άιινπο αξσκαηηθνχο θαξπνχο πνπ αλαθέξνληαη ζηηο πηλαθίδεο ηεο Γξακκηθήο Β, φπσο ην θνξίαλδξνλ 61 - πξέπεη λα ζεσξεζεί ηπραία θαη πηζαλψο νθείιεηαη εθηφο άιισλ ιφγσλ 62, ζε αδπλακίεο ηεο ίδηαο ηεο έξεπλαο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη αξραηνβνηαληθέο έξεπλεο ζηηο 54 Βαιακψηε 2001, 32, ίδ. 2009, Σν ίδην δχζθνιε είλαη θαη ε αλαγλψξηζε/ηαχηηζε ηεο ξεηίλεο ησλ δέληξσλ βι. ζρεηηθή βηβιηνγξαθία ζε Hansson & Folley 2008, 1175, Μεξνχζεο Αμηνζεκείσηε είλαη ε πεξίπησζε ελφο ιάθθνπ ( pit) πνπ βξέζεθε δίπια ζε νίθεκα ηεο ΝΝ ζην Μαθξχγηαιν Πηεξίαο φπνπ κεγάιε πνζφηεηα απαλζξαθσκέλσλ ηζίθνπδσλ βξέζεθε αλακεκηγκέλε κε ζπφξνπο ζχθνπ, θαθήο, ιηλαξηνχ θαη άιισλ άγξησλ εηδψλ βι. Βαιακψηε 2009, 111, , ίδ. 2003, Γηα εχξεζε ηζίθνπδσλ ζε άιινπο νηθηζκνχο βι. Βαιακψηε 2009, 190, ηζηφγξακκα 8, πίλ Hansen 2000, 20, tabl ην λαπάγην ηνπ Ulu Burun βξέζεθαλ ηζίθνπδα : Κnapp 1991, 28, Haldane 1993, Φξάγρζη : Hansen 1991, 43, 45 ; Sesklo : Zohary & Hopf 1988, , Sarpaki 2001, 212, ππνζεκ. 139 (ηαχηηζε ηεο J. Renfrew). 59 Sarpaki 2002, Åström & Hjelmquist 1971, 9-10, Μνλαδηθφ είλαη ην παξάδεηγκα ησλ θαξπψλ πνπ βξέζεθαλ ζε ζπκηαηήξην ζηα Μάιηα, ζηα νπνία αλαγλσξίζηεθαλ θαξπνί θέδξνπ, θνξίαλδξνπ θαη αγξηνκαξαζηάο (ferulago nodosa L.) Politis πφξνη θνξίαλδξνπ έρνπλ αλαγλσξηζηεί ζηνπο ηηαγξνχο βι.βαιακψηε 2009, 115 θαη ζην λαπάγην Ulu Burun βι. Palmer 2003, Πξβ. ηηο παξαηεξήζεηο ηεο Sarpaki 2001, πνπ θάλεη ιφγν φηη ε απνπζία ηέηνησλ θαξπψλ due to behavioural tendencies involving aspects of the harvesting, processing and disposal of these plants. Αμηoζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη ηα φζπξηα πνπ απνηεινχζαλ ηε δηαηξνθηθή βάζε ησλ Μηλσηηψλ δελ αλαθέξνληαη πνηέ ζηηο θαηαγξαθέο ησλ αλαθηνξηθψλ αξρείσλ.

13 δεκνζηεχζεηο κεγάισλ ζχγρξνλσλ αλαζθαθψλ ζηελ Κξήηε είλαη δπζαλάινγα πεξηνξηζκέλεο. Ο αξηζκφο δεηγκάησλ αξραηνβνηαληθνχ πιηθνχ αλαινγηθά κε ηελ έθηαζε ησλ αλαζθακκέλσλ ρψξσλ είλαη πνιχ κηθξφο, γη απηφ θαη νη ζρεηηθέο εθζέζεηο είλαη πεξηνξηζκέλεο ζε έθηαζε θαη πξαγκάηεπζε. Η παξνπζία εηδψλ Pistacia ζηελ Κξήηε, είηε ζηα παιπλνινγηθά δηαγξάκκαηα είηε κε ηε κνξθή απαλζξαθσκέλσλ μχισλ (θάξβνπλα), θαη ζηελ Ηπεηξσηηθή Διιάδα είλαη ζπρλή 63, κηα απφδεημε φηη ηα δέληξα απηήο ηεο νηθνγέλεηαο θχνληαλ παληνχ ζηελ πξντζηνξηθή, φπσο θαη ζηε ζχγρξνλε, Διιάδα. Σν δέληξν θαη ηα πξντφληα ηεο ηζηθνπδηάο ήηαλ θαιά γλσζηά ζηα ηζηνξηθά ρξφληα. Ο Θεφθξαζηνο ζην έξγν ηνπ Πεξί θπηώλ ηζηνξίαο ( ) πεξηγξάθεη αλαιπηηθά ηελ ηεξέβηλζν θαη ηνπο θαξπνχο ηεο 64. Αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο πεγέο απφ ηελ αξραία ειιεληθή γξακκαηεία, πνπ αλαθέξνληαη ζην δέληξν, έλα ρσξίν απφ ηελ ςεπδναξηζηνηειηθή ζπιινγή Πεξί ζαπκαζίσλ αθνπζκάησλ (837a30-b788) 65 παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ, θαζψο εδψ γίλεηαη ιφγνο γηα ην ηζηθνπδφιαδν : Ελ ηαηο Γπκλεζίαηο ηαηο θεηκέλαηο λήζνηο θαηά ηήλ Ιβεξίαλ, αο κεηά ηαο ιεγνκέλαο επηά κεγίζηαο ιέγνπζηλ είλαη, θαζίλ έιαηνλ κε γίλεζζαη εμ ειαίσλ, εθ δε ηεο ηεξκίλζνπ θνκηδεη πνιύ θαη εηο πάληα αξκόηηνλ 66. Όπσο ήδε ππνζηήξημα πην πάλσ, ζεσξψ φηη εδψ πηζαλψο βξίζθεηαη κηα ηθαλνπνηεηηθή απάληεζε γηα ηηο ηεξάζηηεο πνζφηεηεο kita-no πνπ θαηαγξάθνληαλ ζηελ αλαηνιηθή πηέξπγα ηεο Κλσζνχ. Ο γξαθέαο 221 κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε πσο θαηέγξαθε ζην ρψξν J4 ηεο αλαηνιηθήο πηέξπγαο ηνπ αλαθηφξνπ κεγάιεο πνζφηεηεο θαξπψλ ηεο ηεξεβίλζνπ, δειαδή ηζίθνπδα, πνπ έθηαλαλ ζην αλάθηνξν απφ ηηο πεξηνρέο, νη νπνίεο ειέγρνληαλ νηθνλνκηθά θαη δηνηθεηηθά απφ απηφ. Οη 18 ηφλνη θαξπνχ πνπ θαηαγξάθνληαη ζηηο πηλαθίδεο Ga , Ga 1532, πνζφηεηα πνπ παξάγεηαη απφ 360 πεξίπνπ δέληξα, κε βάζε ηα ζεκεξηλά δεδνκέλα πξφζθεξαλ ιίηξα ηζηθνπδφιαδνπ. Γελ πξέπεη βέβαηα λα 63 ηα δείγκαηα ζπλήζσο ηαπηίδεηαη κε ηελ Pistacia lentiscus : Φείξα : Schoch 1995, , Schoch 1998, 151, Βetancourt 2008, 254. Μφρινο : Soles 2003, 43, 87, 118, Schoch & Ntinou 2004, , table 39. Κνκκφο : Shay et al. 1995, ( tables ), 136 ( appendix ), Shay & Shay 2000, 651 ( table 7.1 ), 653 ( table 7.2). Νηρψξηα : Shay & Shay 1978, 56, table 5.9. Πχινο: Yazvenko 2005, 61, εηθ Θεφθξαζηνο, Πεξί θπηώλ ηζηνξίαο 3.3.1, Πξβ. Καξαθαηζάλε 1998, Η ζπιινγή απηή αληιεί πιεξνθνξίεο απφ ρακέλα, ζήκεξα, έξγα ηνπ Σίκαηνπ ηνπ Σαπξνκελίηε, γεσγξάθνπ θαη ηζηνξηθνχ ηεο αξραηφηεηαο (4νο/3νο αη. π.υ.). 66 Barnes 1984, 88.

14 παξαβιέςεη θαλείο φηη ην δέληξν πξνζθέξεη ηελ αξσκαηηθή ηνπ ξεηίλε, πνπ ήηαλ θαηάιιειε γηα δηάθνξεο ρξήζεηο (ζπγθνιιεηηθή νπζία, ζπκίακα ζε κνξθή δαθξχσλ, ηαηξηθή ρξήζε, αξσκαηηζκφο θξαζηνχ) 67, ελψ ηα ηζίθνπδα πέξα απφ ηελ άκεζε θαηαλάισζή ηνπο ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο ζπκίακα ζε ηειεηνπξγίεο ή ζξπκκαηηζκέλα σο ζπζηαηηθφ ζε ηαηξηθέο ζπληαγέο. Αλ ε ππφζεζε πνπ δηαηππψζακε πην πάλσ ηζρχεη, ηφηε εθηφο απφ ηελ ηαχηηζε ηνπ κπζηεξηψδνπο εδψ θαη δεθαεηίεο ki-ta-no αλνίγεη έλα λέν θεθάιαην ζην πεδίν έξεπλαο γηα ηε κηλσηθή νηθνλνκία θαη δηαηξνθή. Οη Μηλσίηεο πηζαλψο δελ θαηαλάισλαλ κφλν ειαηφιαδν, πνπ έρεη ζεσξεζεί εθηφο ησλ άιισλ σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηνπ αηγαηαθνχ πνιηηηζκνχ ηεο Δπνρήο ηνπ Υαιθνχ, αιιά θαη κηα άιιε θπηηθή ιηπαξή νπζία, ην ηζηθνπδφιαδν. Αξραηνβνηαληθέο θαη αξραηνκεηξηθέο έξεπλεο θαινχληαη λα ξίμνπλ θσο ζ απηφ ην ζέκα. Ιούλιος 2010 ΤΓ ( ) Πξφζθαηα δεκνζηεχηεθε ε κειέηε ηνπ Santo Privitera, Lineare B ki-ta-no e l industria tessile a Knossos in età micenea, Creta Antica 11 (2010): ζηελ νπνία έξρεηαη μαλά ζην πξνζθήλην ε ζπζρέηηζε ηνπ kitano κε ηε βηνηερλία ιηλαξηνχ, κηα ππφζεζε πνπ είρε πξνηείλεη παιηφηεξα ε Foster (1977, 33, 39-40) θαη δελ είρε γίλεη γεληθά απνδεθηή απφ ηνπο εξεπλεηέο (βι. ππνζεκ. αξ. 7, 20). 67 Mεξνχζεο π.ε..

15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αξγέληεο Φ. & Κπξηαθίδεο η. 1946, Η Χίνο παξά ηηο γεσγξάθνηο θαη πεξηεγεηαίο. Αζήλα. Βαιακψηε.-Μ. 2001, Φαξκαθεπηηθά θαη αξσκαηηθά θπηά απφ ηε Μαθεδνλία θαη ηε Θξάθε θαηά ηε λενιηζηθή θαη ηελ επνρή ηνπ Υαιθνχ : ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα, ζην M. Μπέξθη (επηκ.), Φαξκαθεπηηθά θαη αξσκαηηθά θπηά. Z ηξηήκεξν εξγαζίαο, Κύπξνο Μαξηίνπ 1997, Αζήλα, Βαιακψηε.-Μ. 2009, Η αξραηνβνηαληθή έξεπλα ηεο δηαηξνθήο ζηελ πξντζηνξηθή Ειιάδα, Θεζζαινλίθε. Γελλάδηνο Π.Γ , Λεμηθόλ θπηνινγηθόλ (1 ε έθδνζηο, ελ Αζήλαηο 1914). Αζήλαη. Καξαθαηζάλε Ρ. 1998, Φπηνινγηθό ιεμηθό θαηά Θεόθξαζην, Θεφθξαζηνο Άπαληα 11, Αζήλα. Μεξνχζεο Ν. 2002, Χίνο. Φπζηθό πεξηβάιινλ θαη θαηνίθεζε από ηε λενιηζηθή επνρή σο ην ηέινο ηεο αξραηόηεηαο, Υίνο. Mεξνχζεο Ν. 2010, Σα δάθξπα ησλ δέληξσλ. Οη ρξήζεηο ξεηηλψλ ζην πξντζηνξηθφ Αηγαίν, ζην Ν. Μεξνχζεο, Δ. ηεθαλή & Μ. Νηθνιαΐδνπ (επηκ.), ΙΡΙ. Μειέηεο ζηε κλήκε ηεο θαζεγήηξηαο Αγγ. Πηιάιε-Παπαζηεξίνπ από ηνπο καζεηέο ηεο ζην Α.Π.Θ., Θεζζαινλίθε, Μεξνχζεο Ν. π.ε., ηνλ παξάδεηζν ηνπ Αξρηπειάγνπο. Η Χίνο κέζα από ην βιέκκα ησλ πεξηεγεηώλ( ). Υίνο (ππφ έθδνζε). Rackham O. & Moody J. 2004, Η δεκηνπξγία ηνπ θξεηηθνύ ηνπίνπ (επηκέιεηα A. Υαληψηεο 1 ε έθδνζε The Making of Cretan Landscape, Manchester 1996). Ηξάθιεην. Ruipérez M. S. & Melena J. L. 1996, Οη Μπθελαίνη Έιιελεο (1 ε έθδνζε Los

16 Griegos Micénicos, Madrid 1990 ). Αζήλα. αββίδεο Θ. 2000, Σν καζηηρόδεληξν ηεο Χίνπ, Θεζζαινλίθε. Yazvenko S. 2005, Απφ ηε γχξε ζηα θπηά, ζην J. Davis (επηκ.), Πύινο Ακκνπδεξή. Ιζηνξηθό θαη αξραηνινγηθό ηαμίδη από ηελ επνρή ηνπ Νέζηνξα έσο ηε λαπκαρία ηνπ Ναπαξίλνπ (1 ε έθδνζε Sandy Pylos. Archaeological History from Nestor to Navarino, Texas 1998), Αζήλα, Φάππαο Ι. 2009, Σα αξσκαηηθά έιαηα θαη νη πξαθηηθέο ρξήζεηο ηνπο ζηε κπθελατθή Ειιάδα θαη ηελ αλαηνιηθή Μεζόγεην (14 νο -13 νο αη. π.χ.), δηδαθηνξηθή δηαηξηβή, Σκήκα Ιζηνξίαο θαη Αξραηνινγίαο, Φηινζνθηθή ρνιή, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο. Φξαγθάθη Δ. 1969, πκβνιή εηο ηελ δεκώδε νξνινγίαλ ησλ θπηώλ. Αζήλαη. Argenti, Ph. & Rose H. J. 1949, The Folk-Lore of Chios. Cambridge. Åström P. & Hjelmquist H. 1971, Grain impressions from Cyprus and Crete. Opuscula Atheniensia 10, Aura Jorro F. 1985, Diccionario micénico, Volume I. Madrid. Aura Jorro F. 1993, Diccionario micénico, Volume IΙ. Madrid Barnes J. (επηκ.) 1984, The Complete Works of Aristotle. The Revised Oxford Translation. Vol. II. Princeton. Bass G.F. 1986, A Bronze Age shipwreck at Ulu Burun (Kas): 1984 campaign. American Journal of Archaeology 90, Bendall L. M. 2007, Economics of Religion in the Mycenaean World. Resources Dedicated to Religion in the Mycenaean Palace Economy. Oxford University School of Archaeology Monograph 67. Oxford Bernabé A. & Lujàn E. R. 2008, Mycenaean technology, ζην Y. Duhoux & A. Morpurgo Davies (επηκ.), A Companion to Linear B: Mycenaean Greek Texts

17 and their World. Volume 1. Bibliothèque des Cahiers de l' Institute de Linguistique de Louvain120, Louvain - la-neuve, Βetancourt P. P. 2008, Pseira. A Minoan settlement of an islet off the northeast coast of Crete, ζην Y. Tzedakis, H. Martlew & M.K. Jones (επηκ.), Archaeology Meets Science. Biomolecular Investigations in Bronze Age Greece. The Primary Scientific Evidence , Oxford, Boratynski A., Browicz, K. & Zielinski J. 1994, Woody Flora of Chios. Υίνο. (πξψηε δεκνζίεπζε Arboretum Kornickie Rocznik 32, 1987, ). Chadwick, J The Mycenaean World. Cambridge. CoMIK = Chadwick, J., Godart, L., Killen, J. T., Olivier, J.-P., Sacconi, A. and Sakellarakis, I. A Corpus of Mycenaean Inscriptions from Knossos, Volume II ( ). Cambridge - Rome Dawkins R. M. 1949, Appendix VIII. The flora of Chios, ζην Ph. Argenti & H. J. Rose, The Folk-Lore of Chios, Cambridge, Duhoux Y. 1976, Aspects du vocabulaire économique mycénien (cadastreartisanat- fiscalité). Amsterdam. Firth R. J , The find-places of the tablets from the palace of Knossos, Minos 31-32, Firth R. J , A review of the find-places of the Linear B tablets from the palace of Knossos, Minos 35-36, Foster E. D. 1977, An administrative department at Knossos concerned with perfumery and offerings, Minos 16, Haldane C. 1993, Direct evidence for organic cargoes in the Late Bronze Age. World Archaeology 24,

18 Hansen J.M. 1991, Excavations at Franchthi Cave, Greece 7. The Palaeoethnobotany of Franchthi Cave. Bloomington & Indianapolis. Hansen J. M. 2000, Palaeoethnobotany and palaeodiet in the Aegean region: notes on legume toxicity and related pathologies, ζην S. J. Vaughan & W. D. E. Coulson (επηκ.), Palaeodiet in the Aegean: Papers from a Colloquium Held at the 1993 Meeting of the Archaeological Institute of America in Washington D.C. Wiener Laboratory Monograph I, Oxford, Hansson M. & Foley B. 2008, Ancient DNA fragments inside classical Greek amphoras reveal cargo of 2400-year-old shipwreck, Journal of Archaeological Science 35:5, Killen J. T. 1987, Notes on the Knossos tablets, Minos 20-22, Killen J. T. 2008, Mycenaean economy,ζην Y. Duhoux & A. Morpurgo Davies (επηκ.), A Companion to Linear B: Mycenaean Greek Texts and their World, Volume 1. Bibliothèque des Cahiers de l' Institut de Linguistique de Louvain 120, Louvain-la-Neuve, Knapp B. A. 1991, Spice, drugs, grain and grog: organic goods in Bronze Age Eastern Mediterranean trade, ζην N. H. Gale (επηκ.), Science and Archaeology: Bronze Age Trade in the Mediterranean. Studies in Mediterranean Archaeology 90, Göteborg, Mc Arthur J. K. 1993, Place-Names in the Knossos Tablets. Identification and Location. Μinos Suppl. 9. Salamanca. Melena J. L. 1974, KI-TA-NO en las tablilas de Cnoso. Durius 2, 1974, θαη δχν δαρηπινγξαθεκέλεο ζειίδεο ζην ηέινο ηνπ άξζξνπ κε ηίηιν consideraciones suplementarias sobre la planta KI-TA-NO.

19 Melena J. L. 1976, La produccion de plantas aromaticas en Cnoso. Estudios Clásicos 20:78, Melena J. L. 1983, Olive oil and other sorts of oil in the Mycenaean tablets, Minos 18 :1-2, Morpurgo A. 1963, Mycenaeae graecitatis lexicon. Incunabula Graeca 3. Roma. Murray C. & Warren P. 1976, Po-ni-ki-jo among the dye-plants of Minoan Crete, Kadmos 15:1, Olivier J.-P. 1967, Les scribes de Cnossos. Essai de classement des archives d' un palais mycénien. Incunabula Graeca 17. Roma. Ozcan M. 2004, Characteristics of fruit and oil of terebinth (Pistacia terebinthus L.) growing wild in Turkey, Journal of the Science of Food and Agriculture 84, Palaima T.G. 1991, Maritime matters in the Linear B tablets, ζην R. Laffineur & L. Basch (επηκ.), Thalassa. L Egée préhistorique et la mer. Actes de la troisième rencontre égéenne internationale de l'université de Liège. Station de recherches sous-marines et océanographiques (StaReSo), Calvi, Corse, Avril Aegaeum 7, Liège, Palmer R. 2003, Trade in wine, perfumed oil and foodstuffs: the Linear B evidence and beyond, ζην N. Stampolidis & V. Karageorghis (επηκ.), Ploes/Sea Routes. Interconnections in the Mediterranean, 16th-6th c. BC. Proceedings of the International Symposium Held at Rethymnon, Crete, September 29th- October 2nd 2002, Athens, Politis J. 1933, Determination de fruits trouvés dans un encensoir du palais de Malia (minoen), Πξαθηηθά ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ 8, Polunin, O Flowers of Europe: A Field Guide. Oxford.

20 Pulak C. 1988, The Bronze Age shipwreck at Ulu Burun, Turkey: 1985 campaign, American Journal of Archaeology 92, 1988, Pulak C. 1998, The Ulu Burun shipwreck : an overview. The International Journal of Nautical Archaeology, 27: 3, Rackham O. & Moody, J : βι. ειιελφγισζζε βηβιηνγξαθία. Ruipérez M. S. & Melena J. L : βι. ειιελφγισζζε βηβιηνγξαθία. Sacconi A. 1969, La mirra nella preparazione degli unguenti profumati a Cnosso. Athenaeum 47:1-4, Sacconi A. 1972, L idéogramme *123 dans les textes mycéniens, ζην M. S. Ruipérez (επηκ.), Acta Mycenaea. Proceedings of the Fifth International Colloquium on Mycenaean Studies, Salamanca, 30 March-3 April 1970, vol. II. Minos 12, Salamanca Sarpaki A. 2001, Condiments, perfume and dye plants in Linear B: a look at the textual and archaeobotanical evidence, ζην A. Michailidou (επηκ.), Manufacture and Measurement. Counting, Measuring and Recording. Craft Items in Early Aegean Societies. Mειεηήκαηα 33, Αζήλα, Sarpaki Α. 2002, The archaeobotanical study of Tzambakas house, Rethymnon, Crete, ζην Y. Tzedakis & H. Martlew (επηκ.), Minoans and Mycenaeans. Flavours of Their Time. Birmingham Museums and Art Gallery 13 July January 2003, Athens, Schoch W. 1995, Charcoal, ζην P. Betancourt P. & C. Davaras (επηκ.), Pseira I. The Minoan Buildings on the West Side of Area Α, Philadelphia, Schoch W. 1998, The Charcoal remains, ζην C.R. Floyd (ed.), Pseira III: The Plateia Building. University Museum Monograph 102, Schoch W. & Ntinou M. 2004, Wood charcoals, ζην J. Soles & C. Davaras (επηκ.),

21 Mochlos IC: Period III. Neopalatial Settlement on the Coast: The Artisans Quarter and the Farmhouse at Chalinomouri. The Small Finds, Philadelphia, Serpico M. 2003, Quantifying resin trade in the eastern Mediterranean during the Late Bronze Age, ζην K. P. Foster & R. Laffineur (επηκ.), Metron: Measuring the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 9th International Aegean Conference, New Haven, Yale University, April 2002, Aegaeum 24, Liège, Shay J. M. & Shay T. C. 1978, Modern vegetation and fossil plant remains, ζην G. Rapp & S. E. Aschenbrenner (επηκ.), Excavations at Nichoria in Southwest Greece, Vol. 1: Site, Environs, and Techniques, Minneapolis, Shay C. T. & Shay J. M. 2000, The charcoal and seeds from Iron Age Kommos, ζην J. Shaw and M. Shaw (επηκ.), Kommos IV. The Greek Sanctuary. Part 1, Princeton Shay J. M. & Shay, C. T. 2004, Appendix B. Botanical studies, environment, and land use,ζην L. V. Watrous, D. Hadzi-Vallianou & H. Blitzer (επηκ.), The Plain of Phaistos: Cycles of Social Complexity in the Mesara Region of Crete. Monumenta Archaeologica 23, Los Angeles, Shay C. T., Shay J. M., Frego K. A. & Zwiazek J. 1995, Modern flora and plant remains from Bronze Age deposits at Kommos, ζην J. Shaw & M. Shaw (επηκ.), Kommos 1: An Excavation on the South Coast of Crete. The Kommos Region and Houses of the Minoan Town. Part I: The Kommos Region, Ecology, and Minoan Industries, Princeton, Shelmerdine C. W. 1998, Where do we go from here? And how can the Linear B

22 tablets help Us get there?, ζην E. H. Cline & D. Harris-Cline (επηκ.), The Aegean and the Orient in the Second Millennium: Proceedings of the 50th Anniversary Symposium, Cincinnati, April Aegaeum 18, Liège Soles J. S. et al. 2003, Mochlos IA, Period III. Neopalatial Settlement on the Coast: The Artisans Quarter and the Farmhouse at Chalinomouri. The Sites. Philadelphia. Stern B., C. Heron, T. Tellefsen & Serpico M. 2008, New investigations into the Uluburun resin cargo, Journal of Archaeological Science 35: 8, Valamoti S.-M. 2003, Neolithic and Early Bronze food from Northern Greece : the archaeobotanical evidence, ζην M. Parker-Pearson (επηκ.), Food, Culture and Identity in the Neolithic and Early Bronze Age. British Archaeological Reports International Series 1117, Oxford, Vandenabeele F. & Olivier J.-P. 1979, Les idéogrammes archéologiques du Linéaire B. Études Crétoises 24. Paris. Ventris M. & Chadwick J Documents in Mycenaean Greek. Cambridge. Yazvenko S : βι. ειιελφγισζζε βηβιηνγξαθία. Zohary D. & Hopf M. 1988, Domestication of Plants in the Old World. Oxford.

23 ΔΙΚΟΝΔ Δηθφλα 1. Σζηθνπδηά ( Pistacia Terebinthus) Δηθφλα 2. Ώξηκα ηζίθνπδα

24 Δηθφλα 3. Σζίθνπδα.