ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΣΙΩΤΗ ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

2 ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΣΙΩΤΗ ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Τομέας : Αρχαιολογίας Ημερομηνία Προφορικής Εξέτασης : 29/3/2012 Εξεταστική Επιτροπή (Μέλη ΔΕΠ της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής) Σ. Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Θ. Παπαδόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) Α. Παπανθίμου-Παπαευθυμίου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) (Μέλη ΔΕΠ εξεταστές) Σ.-Μ. Βαλαμώτη, Επίκουρη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Ν. Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Κ. Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) Μ. Schmidt -Δούνα, Καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.) ii

3 Στους γονείς μου, Παναγιώτη & Κατερίνα Στο σύζυγό μου, Γρηγόρη Στο γιo μου, Γιάννη iii

4 ΔΗΜΗΤΡΑ ΡΟΥΣΙΩΤΗ Α.Π.Θ. ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ISBN «Η έγκριση της παρούσης Διδακτορικής Διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2) iv

5 Ευχαριστίες: Κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας διατριβής αρκετά πρόσωπα και φορείς μου παρείχαν καίρια βοήθεια συμβάλλοντας με διάφορους τρόπους καθοριστικά στην ολοκλήρωσή της. Καταρχήν θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω στον επιβλέποντα Καθηγητή της διατριβής μου κ. Στέλιο Ανδρέου, ο οποίος συνδυάζοντας τη διαρκή ενθάρρυνση με τη γόνιμη κριτική κατεύθυνε τα ερευνητικά μου βήματα. Ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη αισθάνομαι για την κατανόηση που έδειξε για τους βραδείς ρυθμούς της δουλειάς μου κατά την περίοδο που συντελέστηκαν μεγάλες και ευχάριστες αλλαγές στην προσωπική μου ζωή. Ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω και προς την καθηγήτρια Αικατερίνη Παπανθίμου-Παπαευθυμίου για τη συμβολή της ως μέλος της τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής. Με ευγνωμοσύνη αναφέρω και τον Ομότιμο Καθηγητή Θανάση Παπαδόπουλο, ο οποίος ήδη από τα χρόνια των προπτυχιακών μου σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων καθοδήγησε τα ερευνητικά μου βήματα στη θρησκεία του προϊστορικού Αιγαίου και με χαρά δέχτηκε να παρακολουθήσει την πρόοδο της ερευνητικής μου προσπάθειας. Αισθάνομαι την ανάγκη επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον Καθηγητή Peter Warren, τον ακαδημαϊκό δάσκαλο που με τον ενθουσιασμό για την αρχαιολογία του Αιγαίου, το ήθος και την ταπεινοφροσύνη του ενέπνευσε όσους είχαμε την τύχη να αποτελούμε τους μεταπτυχιακούς του φοιτητές κατά το τελευταίο έτος διδασκαλίας του στο πανεπιστήμιο του Bristol. Ειδικές ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω στον κ. Βασίλη Αραβαντινό, προϊστάμενο της Θ Ε.Π.Κ.Α. για τις πολύτιμες υποδείξεις του αναφορικά με τα επιγραφικά στοιχεία που επικαλούμαι στο παράρτημα της διατριβής. Η συνδρομή του υπήρξε συνέχεια της μακροχρόνιας φιλίας, καθοδήγησης και ενθάρρυνσης για την οποία αισθάνομαι ιδιαίτερα τυχερή. Σημαντική βοήθεια μου παρείχε και η κ. Βασιλική Αδρύμη-Σισμάνη, προϊσταμένη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Θεσσαλικών Σπουδών και υπεύθυνη των αρχαιολογικών ερευνών στο Διμήνι, η οποία αφιέρωσε χρόνο από το πιεσμένο της πρόγραμμα για να συζητήσει μαζί μου ζητήματα που αφορούν στη λατρεία στο Μυκηναϊκό οικισμό Διμηνίου. Την ευχαριστώ για την ενημέρωση πάνω σε αδημοσίευτα νέα στοιχεία, για την πρόσβαση στη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου, καθώς και για την πολύχρονη συνεργασία. Επίσης ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζω προς το Λέκτορα Umberto Albarella και τον Δρ. Tobias Μϋhlenbruch για την παροχή αδημοσίευτων πληροφοριών για την έρευνά τους αναφορικά με τις Μυκήνες και την Τίρυνθα αντίστοιχα, καθώς και προς τον Καθηγητή Josef Maran, τη Δρ. Gabriele Albers, και τον νέο ερευνητή Bartek Lis για την άμεση ανταπόκρισή τους στα ερωτήματά μου σχετικά με το αντικείμενο της έρευνας. Πολύτιμη κατά στα πρώιμα στάδια της έρευνας αποδείχτηκε η συμβολή του Ιδρύματος Αιγιακής Προϊστορίας (INSTAP), το οποίο μου παρείχε την οικονομική δυνατότητα να επισκεφτώ κατά τρία συνεχή έτη το Τμήμα Κλασικών Σπουδών του University of Texas at Austin. Ιδιαίτερα χρήσιμη υπήρξε η βιβλιοθήκη του Προγράμματος Αιγιακών Γραφών και Προϊστορίας και εποικοδομητικές οι συζητήσεις με τους βαθύτατους γνώστες του Μυκηναϊκού πολιτισμού Καθηγητές Τom Palaima και Cynthia Shelmerdine. Γόνιμες υπήρξαν και οι συζητήσεις με τον Καθηγητή Νάσο Παπαλεξάνδρου και τον Δρ. Δημήτρη Νακάσση σχετικά με το θέμα της έρευνάς μου. Τους ευχαριστώ όλους για την άριστη φιλοξενία και τη διάθεση συνεργασίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζω για τη φίλη Δρ. Stephie Nikoloudis, η οποία από το πανεπιστήμιο της Μελβούρνης στη μακρινή Αυστραλία με ενθάρρυνε σε όλη τη διάρκεια της ερευνητικής μου προσπάθειας και επιμελήθηκε την Αγγλική περίληψη. Αρκετές φορές ανέτρεξα σε μελετητές από διάφορα πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα και ξένες αρχαιολογικές σχολές για βιβλιογραφική συνδρομή, οι οποίοι v

6 ανταποκρινόμενοι άμεσα συνέβαλαν σε διάφορα κρίσιμα στάδια της μελέτης. Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω τους Καθηγητές James Wright και Γιάννη Λώλο, τους φίλους Δρ. Birgitta Eder, Δρ. Reinhard Jung και Δρ. Παναγιώτα Πάντου, καθώς και την κ. Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, προϊσταμένη της ΙΓ Ε.Π.Κ.Α. και το προσωπικό της υπηρεσίας για την πρόσβαση στη βιβλιοθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου. Τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω προς την οικογένειά μου για τη διαρκή ενθάρρυνση και συμπαράσταση. Χωρίς την ανεξάντλητη υπομονή και κατανόηση των αγαπημένων προσώπων κανένα στάδιο της παρούσας μελέτης δεν θα ολοκληρωνόταν. Τους οφείλω από εδώ και εξής μια προσπάθεια αναπλήρωσης των χαμένων στιγμών. vi

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 Α. Η ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΑΪΚΩΝ ΙΕΡΩΝ Η πρώιμη έρευνα. Προσεγγίζοντας την Κρητομυκηναϊκή και τη Μυκηναϊκή θρησκεία Ο C. Renfrew και η Διαδικαστική ερμηνευτική πρόταση Οι τελευταίες δεκαετίες. Επαναπροσδιορισμός των ερευνητικών στόχων Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ : ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ Επιγραφικά στοιχεία Αρχαιολογικά δεδομένα. Οι κατηγοριοποιήσεις των ιερών και των λατρευτικών πρακτικών Στόχοι της εργασίας. Ερμηνευτικά και μεθοδολογικά ζητήματα Β. ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Η ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Γ. ΙΕΡΑ: Ο ΧΩΡΟΣ, Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Η ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τίρυνθα Κάτω Ακρόπολη Άνω Ακρόπολη Μυκήνες Το Θρησκευτικό Κέντρο Ανακτορικό συγκρότημα: χωροταξική οργάνωση και πιθανή θρησκευτική δραστηριότητα Μιδέα Μέθανα Δωμάτιο Α και παρακείμενοι χώροι Διμήνι Οικία Κ Μέγαρο Β Φυλακωπή Το ιερό Το Μέγαρο Αγία Ειρήνη Ο Ναός Η ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τίρυνθα Κάτω Ακρόπολη Άνω Ακρόπολη Μυκήνες Ασίνη Οικία G Φυλακωπή Αγία Ειρήνη Δ. ΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ Η ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τίρυνθα Μυκήνες Μιδέα Μέθανα Διμήνι Φυλακωπή Αγία Ειρήνη ΜΕΤΑΝΑΚΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Τίρυνθα Ασίνη vii

8 2.3. Φυλακωπή Αγία Ειρήνη Ε. ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΣΗ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Καλαπόδι Φθιώτιδας Τσούνγκιζα Νεμέας Μαλεάτας Επιδαύρου Αμυκλαίο Λακωνίας Ευρύτερη περιοχή Αργολίδας Δελφοί και Ολυμπία ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ ΣΤ. ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΑΝΑΣΥΝΘΕΤΟΝΤΑΣ ΤΑ ΜΥΚΗΝΑΪΚΑ ΙΕΡΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ Β ΑΠΟ ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΩΝ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Ζ. SANCTUARIES AND CULT PRACTICES IN THE PALATIAL AND POSTPALATIAL MYCENAEAN PERIOD (ABSTRACT) Η. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Θ. ΕΙΚΟΝΕΣ Ι. ΠΙΝΑΚΕΣ viii

9 ix

10 x

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι ιδιαίτερες συνθήκες που διαμορφώθηκαν μεταξύ του 14 ου και του 12 ου αιώνα π.χ. στον Ηπειρωτικό Ελλαδικό χώρο συνέβαλαν στη δημιουργία μιας διακριτής πολιτισμικής ταυτότητας, καίρια πτυχή της οποίας αποτελούσε η λειτουργία οργανωμένων χώρων λατρείας. Συνιστώντας ένα πολύπλευρο ερευνητικό πεδίο η Μυκηναϊκή θρησκευτική δραστηριότητα μόλις τις τελευταίες δεκαετίες τοποθετήθηκε στο γεωγραφικό και χρονολογικό της πλαίσιο και αυτονομήθηκε από τη Μινωική κληρονομιά. Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τη θρησκεία στη Μυκηναϊκή εποχή μέσα από τη διερεύνηση χώρων που έχουν ερμηνευθεί ως ιερά, εντός οικισμών και στην ύπαιθρο, και στα οποία πιστοποιείται τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών κατά την περίοδο ακμής του ανακτορικού πολιτικοοικονομικού συστήματος (ΥΕ ΙΙΙ Α-ΙΙΙ Β) και την περίοδο που ακολούθησε την κατάρρευσή του (ΥΕ ΙΙΙ Γ). Χωρίς η Μυκηναϊκή θρησκεία να συνιστά μια παραμελημένη πτυχή της έρευνας, θεωρείται ότι υπάρχουν καίρια ζητήματα για τα Μυκηναϊκά ιερά που έχουν μέχρι στιγμής ελλιπώς αναπτυχθεί και αφορούν κυρίως την κοινωνική διάσταση της θρησκευτικής δραστηριότητας. Αντιμετωπίζοντας τη θρησκευτική δραστηριότητα αυτόνομα ιερά στο χώρο ως μια μεταβλητή κοινωνική διαδικασία, πολυεπίπεδη και με σημαντικές χωρικές και χρονολογικές διαφορές, η παρούσα μελέτη επιχειρεί να ανασυνθέσει το πλαίσιο λειτουργίας των ιερών και να προσεγγίσει μια σειρά από ερωτήματα : ποιες ήταν οι τελούμενες θρησκευτικές τελετουργίες στα ανακτορικά και μετανακτορικά ιερά και σε ποιο βαθμό αντανακλούν σύνθετες κοινωνικές σχέσεις, πως η κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος επηρέασε τη διαμόρφωση του δομημένου ιερού χώρου και τέλος αν μετασχηματίστηκε η οργάνωση και τέλεση λατρείας κατά τη μετανακτορική περίοδο και πως συνέβαλε στη διατήρηση ή τον επαναπροσδιορισμό των ενδοκοινοτικών και διακοινοτικών σχέσεων. Λαμβάνοντας υπόψη τα σημαντικά προβλήματα και τα επισφαλή συμπεράσματα στα οποία μπορεί να οδηγηθεί η έρευνα για έναν πολιτισμό που δεν κληροδότησε θεολογικά κείμενα, τα αρχαιολογικά στοιχεία αξιοποιούνται στο μέγιστο βαθμό ως η βασική πηγή πληροφοριών για τη διερεύνηση της θρησκείας ως σημαντικής πτυχής της κοινωνικής ζωής. 1

12 Α. Η ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΙΕΡΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Η έρευνα γύρω από τα ιερά της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο και τις θρησκευτικές τελετουργίες σε αυτά καθορίστηκε από ένα σύνολο αρχαιολογικών ανακαλύψεων στην Ηπειρωτική Ελλάδα και τον νησιωτικό χώρο. Επιπλέον οι ερευνητικοί στόχοι επηρεάστηκαν σημαντικά από τις αντιλήψεις των ερευνητών σχετικά με το χαρακτήρα του Μυκηναϊκού πολιτισμού και τις θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις στην ερμηνεία του, όπως διαμορφώθηκαν κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα. 1. ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΣΤΟΧΟΥΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΑΪΚΏΝ ΙΕΡΩΝ 1.1. Η πρώιμη έρευνα. Προσεγγίζοντας την Κρητομυκηναϊκή και τη Μυκηναϊκή θρησκεία Σημαντικός σταθμός στην ιστορία της έρευνας υπήρξε το έργο του M. Nilsson The Minoan-Mycenaean religion and its survival in Greek religion (1927). Ο Nilsson υπήρξε ο πρώτος ερευνητής, ο οποίος έθεσε το ζήτημα της συστηματικής διάκρισης σε ομάδες των Μινωικών και Μυκηναϊκών ιερών με βάση τοπογραφικά και μορφολογικά κριτήρια. Παράλληλα, ασχολήθηκε εκτενώς με τις θρησκευτικές τελετουργίες στην Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα διερευνώντας τις κατηγορίες των σταθερών κατασκευών και των κινητών ευρημάτων. Η μελέτη του αποτέλεσε μια συνθετική εργασία, όπου συγκέντρωσε και παρουσίασε όλα τα διαθέσιμα για την εποχή του ανασκαφικά και εικονογραφικά δεδομένα. Παράλληλα διερεύνησε τις πιθανές επιβιώσεις στοιχείων της λατρείας της προϊστορικής περιόδου κατά τους ιστορικούς χρόνους. Γενικά το έργο και τα συμπεράσματά του Nilsson παρουσιάζουν αδυναμίες εξαιτίας της ενιαίας θεώρησης της θρησκείας κατά τη δεύτερη χιλιετία π.χ. στο Αιγαίο και του συγκερασμού στοιχείων από την Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα. Αναγνωρίζοντας τις αδυναμίες της μεθοδολογικής του προσέγγισης στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου το 1949 αναφέρει: «Στην πρώτη έκδοση αυτού του βιβλίου θεώρησα τη Μινωική και Μυκηναϊκή θρησκεία, με βάση τα μνημεία, ως ταυτόσημες, ωστόσο όχι χωρίς να επισημάνω συγκεκριμένες διαφορές. Αυτό ήταν απερίσκεπτο, 2

13 καθώς οι απεικονίσεις μπορεί να καλύπτουν διαφορετικές ιδέες και να τις υποκρύπτουν» 1. Παρά την κριτική που δέχτηκε τις τελευταίες δεκαετίες 2, η συμβολή του Nilsson στη μελέτη της λατρείας στο Αιγαίο κατά την Εποχή του Χαλκού υπήρξε σημαντική. Για το λόγο αυτό το έργο του είχε ευρύτατο αντίκτυπο και επηρέασε τους ερευνητές για τουλάχιστον τριάντα χρόνια. Παράλληλα ο C. Picard, εκπόνησε μία σύνοψη στοιχείων αντίστοιχη με του Nilsson, αξιοσημείωτη για την εκτενή της βιβλιογραφία, στην οποία συγκέντρωσε τα διαθέσιμα στοιχεία για τη λατρεία στην Κρήτη και τις Μυκήνες μέχρι το Η δεκαετία του 1950 σηματοδοτήθηκε από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β. Η πρώτη έκδοση του τόμου Documents in Mycenaean Greek από τους Μ. Ventris και J. Chadwick αποτέλεσε έναν σημαντικό σταθμό στην έρευνα του Μυκηναϊκού πολιτισμού. Ειδικότερα όσον αφορά στη θρησκεία, οι πινακίδες Γραμμικής Β αντιμετωπίστηκαν ως συμπληρωματική πηγή πληροφοριών και αποτέλεσαν αντικείμενο προβληματισμού και μελέτης. Η ύπαρξη όρων στα αρχεία όλων των Μυκηναϊκών ανακτόρων σχετικών με ονόματα θεοτήτων της Κλασικής εποχής (Δίας, Ποσειδώνας, Ήρα, Ερμής, Διόνυσος) προσέλκυσε εξαρχής το ενδιαφέρον των ερευνητών, φιλολόγων και αρχαιολόγων αποτελώντας αρκετές φορές αντικείμενο αντιπαραθέσεων 3. Οι αντικειμενικές δυσκολίες στη συγκριτική μελέτη και ερμηνεία του αρχειακού υλικού και η έμφαση σε αρκετές περιπτώσεις σε γλωσσολογικά ζητήματα είχαν ως αποτέλεσμα τον περιορισμό για δεκαετίες του πλαισίου μελέτης στο ζήτημα της συνέχειας του λατρευτικού πανθέου και των θρησκευτικών τελετουργιών από τα προϊστορικά στα ιστορικά χρόνια. Νεώτερες μελέτες επιχειρούν την ένταξη των αρχειακών πληροφοριών για θρησκευτικά ζητήματα στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο της ανακτορικής περιόδου, καθώς και την αντιπαραβολή και συμπλήρωση των διαθέσιμων από τις ανασκαφικές έρευνες στοιχείων 4. Από τους Έλληνες μελετητές διακρίνεται ο Γ. Μυλωνάς στη δεκαετία του 1960 με το πολύπλευρο ανασκαφικό και συγγραφικό έργο, ο οποίος υπήρξε πρωτοπόρος όσον αφορά στη συστηματική ενασχόληση με το Μυκηναϊκό πολιτισμό 1. «In the first edition of this book, I regarded Minoan and Mycenaean religion, on the strength of the monumental evidence, as almost identical, though not without pointing to certain differences. This was rash, for images may cover different ideas and conceal them». Nilsson 1950, VIII. 2. Renfrew 1985, Cole 1985, Dickinson 1994, Gérard-Rousseau Sourvinou van Leuven Hiller Palmer Bendall 2007, 1-92, Lupack 2008,

14 και ειδικότερα με τη Μυκηναϊκή θρησκεία. Οι μελέτες του Μυλωνά συνέβαλαν σημαντικά στην ανασκευή πολλών απόψεων του Nilsson για την ενιαία αντιμετώπιση της λατρείας στην Ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη, καθώς και για το ρόλο του ανακτόρου και του άνακτα σε θρησκευτικά ζητήματα. Αναγνωρίζοντας τη συμβολή της Μινωικής Κρήτης στην απεικόνιση θρησκευτικών τελετουργιών και ιερών κατά την πρώιμη Μυκηναϊκή περίοδο, υποστήριξε ότι η Μινωική εικονογραφία υιοθετήθηκε μόνο ως το βαθμό που συμφωνούσε με τις λατρευτικές αντιλήψεις των κατοίκων της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρει: «Μπορούμε επίσης να δώσουμε έμφαση στην πιθανότητα μία παράσταση στην οποία ένας Μινωίτης απέδιδε συγκεκριμένη θρησκευτική σπουδαιότητα να μην είχε την ίδια θρησκευτική σημασία για έναν Μυκηναίο ή να μην είχε καμία απολύτως θρησκευτική σημασία για εκείνον» 5. Η μεθοδολογική προσέγγιση του Μυλωνά βασίστηκε στο σαφή διαχωρισμό μεταξύ του αρχαιολογικού υλικού της Ηπειρωτικής Ελλάδας και του υλικού από την Κρήτη. Η εξέλιξη αυτή υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, καθώς έθεσε τα θεμέλια για την αυτονόμηση της έρευνας για τη Μυκηναϊκή θρησκεία. Χωρίς να παραβλέπει τα Ομηρικά Έπη, τα οποία ωστόσο αναγνώρισε ότι δεν αποτελούν σταθερή βάση για τη μελέτη της Μυκηναϊκής εποχής, καθώς και τα κείμενα Γραμμικής Β, για τα οποία επισήμανε ότι καλύπτουν συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και έχουν σαφή λογιστικό χαρακτήρα, ιεράρχησε τα ανασκαφικά δεδομένα ως την πιο αξιόπιστη πηγή πληροφοριών. Ένας ιδιαίτερα σημαντικός ερευνητής είναι R. Hägg, του οποίου η έρευνα από τα τέλη της δεκαετίας του 60 έως και σήμερα επικεντρώνεται στη συζήτηση του βασικού ζητήματος της ομοιογένειας της Μυκηναϊκής θρησκείας. Για τη διερεύνηση του παραπάνω ζητήματος αξιοποιούνται με εκτενή τρόπο τα ανασκαφικά στοιχεία από τα αποκαλυφθέντα ιερά στις Μυκήνες, τη Φυλακωπή και την Τίρυνθα, καθώς κρίθηκε ανεπαρκής η συμβολή της εικονογραφίας και των επιγραφικών πηγών 6. Καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η Μυκηναϊκή θρησκεία δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως μονολιθική και στατική, ο Hägg υποστηρίζει ότι υπάρχει χωρική και χρονική ετερογένεια επισημαίνοντας σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των ανακτορικών και των περιφερειακών θέσεων, καθώς και μεταξύ της ανακτορικής και της μετανακτορικής περιόδου. Στην προσπάθειά του να διερευνήσει τις κοινωνικές 5. «We may also emphasize the possibility that a definite religious significance conveyed to a Minoan by a composition may not have had the same meaning for a Mycenaean or may not have had no religious significance at all for him». Mylonas 1966, Hägg

15 διαστάσεις της θρησκείας ο ερευνητής προτείνει την ύπαρξη τουλάχιστον δύο διακριτών επιπέδων (κρατικού-official και λαϊκού-popular) 7 και ασχολείται με την υλική έκφραση των επιπέδων αυτών και με τον εντοπισμό Μινωικών ή Ελλαδικών στοιχείων στη Μυκηναϊκή θρησκεία 8. Επισημαίνει επίσης το γεγονός ότι γνωρίζουμε ακόμη ελάχιστα τις θρησκευτικές αντιλήψεις των Μυκηναίων και ότι η συνεισφορά των πρόσφατων ανασκαφικών ανακαλύψεων αφορά στις τελετουργίες μέσω κυρίως της υλικής έκφρασης της τελετουργικής συμπεριφοράς και μόνο. Επιπλέον η έρευνα του Hägg προχώρησε στην κατηγοριοποίηση των ιερών, χωρίς να αναλύει τα συνολικά μορφολογικά χαρακτηριστικά τους, ακολουθώντας τη βασική διάκριση του Nilsson σε «φυσικά ιερά» (σπήλαια και υπαίθρια ιερά) και σε ιερά «σε κτίρια εντός ανακτόρων και οικισμών». Ασχολήθηκε επίσης με το ρόλο του κεντρικού μεγάρου των Μυκηναϊκών ανακτόρων στην τέλεση λατρείας, καθώς και την πιθανή συνέχεια της λατρείας από τη Μέση Εποχή του Χαλκού στη Μυκηναϊκή Εποχή. Παράλληλα ο J. Chadwick κατά τη δεκαετία του 1970 και 1980 διερεύνησε ζητήματα θρησκείας, όπως αναδεικνύονται μέσα από τις πινακίδες Γραμμικής Β της Ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κρήτης. Αναλύοντας κυρίως θέματα που είχαν τεθεί ήδη στη δεύτερη δημοσίευση του τόμου Documents in Mycenaean Greek το 1973 και παραβλέποντας τις χρονικές και χωρικές διαφορές των κειμένων επικεντρώθηκε στις αναφορές των ίδιων των Μυκηναίων σε θρησκευτικά ζητήματα 9. Η μεθοδολογική προσέγγιση του Chadwick έθεσε στο επίκεντρο της έρευνας το επιγραφικό υλικό, αναγνωρίζοντας ωστόσο τα προβλήματα που προκύπτουν από το λογιστικό του χαρακτήρα: «Οι θεοί αναφέρονται μόνο ως αποδέκτες ορισμένων αποθηκευμένων αγαθών που διαχειρίζονται οι ανακτορικοί διαχειριστές. Δεν αναγράφουν ούτε το όνομα ενός θεού με κάποιο ειδικό τρόπο, ώστε μερικές φορές αμφιβάλουμε αν κάποιο όνομα ανήκει σε άνθρωπο ή θεό. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναγνωρίσουμε ορισμένα ονόματα ως αντίστοιχα κλασικών θεωνυμίων και στη συνέχεια αναλογικά να ταυτίσουμε ορισμένα από τα ασυνήθιστα ονόματα επίσης ως θεωνύμια» 10. Παρόλα αυτά υπεραμύνθηκε της χρήσης της 7. Hägg 1981α. 8. Hägg Chadwick 1976, «The gods appear only as the recipients of some of the stores issued by the palace administrators. They do not even write the name of a god in any special way, so that we are sometimes in doubt whether a name belongs to a man or a god. All we can do is to identify certain of the names as 5

16 Γραμμικής Β ως βασικής πηγής για τη μελέτη της Μυκηναϊκής θρησκείας, θεωρώντας ότι η μονόπλευρη χρήση των αρχαιολογικών δεδομένων και κυρίως της εικονογραφίας αντιμετώπισε τη θρησκεία στο Αιγαίο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού σαν ομοιογενές σώμα. Κατά τη γνώμη του η συστηματική μελέτη των επιγραφών μπορεί να συμβάλει στον εντοπισμό τοπικών διαφοροποιήσεων στην τέλεση λατρείας στα ανακτορικά κέντρα. Ωστόσο η επικέντρωση κυρίως σε ετυμολογικά ζητήματα περιόρισε την έρευνα στη σύγκριση αναγνωρίσιμων όρων στις πινακίδες, πιθανών θεωνυμίων και τελετουργιών, με το πάνθεο και τις λατρευτικές πρακτικές των Κλασικών χρόνων. Αυτό το καθορισμένο ερευνητικό πεδίο είχε ως αποτέλεσμα την μη ένταξη των περιορισμένων, ομολογουμένως, στοιχείων που παρέχει η Γραμμική Β σε ένα συνολικό πλαίσιο προσέγγισης της Μυκηναϊκής θρησκείας. Αναμφίβολα όμως η συνεισφορά του Chadwick στη μελέτη και τη δημοσίευση κειμένων από όλα τα γνωστά ανακτορικά αρχεία υπήρξε καθοριστική, καθώς αποτέλεσε τη βάση για πλήθος μελετών νεώτερων ερευνητών για τη Μυκηναϊκή θρησκεία, οι οποίες βασίζονται στο αρχειακό υλικό των ανακτορικών κέντρων Ο C. Renfrew και η Διαδικαστική ερμηνευτική πρόταση Ο C. Renfrew από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, όταν ανάσκαψε το ιερό της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Φυλακωπή της Μήλου, έως και σήμερα ασχολείται συστηματικά με τη θρησκεία και τα ιερά στο προϊστορικό Αιγαίο. Η συμβολή του υπήρξε καθοριστική, καθώς για πρώτη φορά επιχειρήθηκε η ένταξη των ανωτέρω ζητημάτων σε μια θεωρητική και συστηματική μεθοδολογική βάση. Στο συλλογικό τόμο Transformations: mathematical approaches to culture change, ο Renfrew, ακολουθώντας τα θεωρητικά σχήματα της διαδικαστικής αρχαιολογίας διερεύνησε την κατάρρευση των κοινωνικοπολιτικών συστημάτων ως μέσο κοινωνικού μετασχηματισμού και τον αντίκτυπο που είχε σε ζητήματα θρησκείας 12. Υποστήριξε ότι υπάρχει ένας αριθμός προβλέψιμων γεγονότων, με corresponding to classical divine names, and then, proceeding to analogy, identify some of the unfamiliar ones as also divine». Chadwick 1976, Ενδεικτικά αναφέρονται: Bendall Lupack Palaima β. Weilhartner Renfrew

17 ευρύτατη ισχύ, που ακολουθούν τον τερματισμό της ύπαρξης κεντρικής εξουσίας, μεταξύ των οποίων η κατάργηση των κεντρικών χώρων λατρείας και η πιθανή επιβίωσή τους ως τοπικών κέντρων λατρείας. Εξετάζοντας την ύστερη ανακτορική και μετανακτορική περίοδο στην Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα διατύπωσε την άποψη ότι «η διαμόρφωση των Μινωικών και αργότερα των Μυκηναϊκών ανακτορικών κρατών θα πρέπει να συνοδεύτηκε από σημαντικές αλλαγές στις λατρευτικές πρακτικές και στις αντιλήψεις. Και ότι το τέλος της ανακτορικής οργάνωσης σε κάθε περιοχή θα πρέπει να συνοδεύτηκε από διάσπαση και αποκέντρωση των λατρευτικών πρακτικών, οι οποίες δεν θα μπορούσαν πλέον με τον ίδιο τρόπο να εξαρτώνται από την κεντρική ανακτορική οργάνωση» 13. Παράλληλα με την ένταξη των ιερών του Αιγαίου στο ευρύτερο πλαίσιο των αλλαγών που συνδέονται με το «τέλος μιας κεντρικής ελεγχόμενης κρατικής θρησκείας», στο συλλογικό έργο Sanctuaries and cults in the Aegean Bronze Age (1981) διερεύνησε τις χωρικές διαφοροποιήσεις στις λατρευτικές πρακτικές της Κρήτης, των Κυκλάδων και της Ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως εκφράζονται μέσω της ποικιλίας του κινητού εξοπλισμού των χώρων λατρείας 14. Οι απόψεις του Renfrew για τη θρησκεία στο Αιγαίο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού εκφράστηκαν αναλυτικά στη δημοσίευση του ιερού της Φυλακωπής το Προσπαθώντας να κατανοήσει τον συγκεκριμένο χώρο λατρείας, συζήτησε το γενικότερο θεωρητικό πλαίσιο που αφορά στη θρησκεία, τις λατρευτικές πρακτικές και τους χώρους λατρείας. Μέσα από το θεωρητικό αυτό πλαίσιο εξετάζονται ζητήματα ορισμού της θρησκευτικής πίστης, καθώς και ανάλυσης του ρόλου των συμβόλων και της εικονογραφίας. Ασχολείται επίσης με την αρχαιολογική διάγνωση των λατρευτικών πράξεων, κρίνοντας ότι αποτελεί κύριο στόχο της έρευνας, καθώς «ο αρχαιολόγος, πρέπει να θυμόμαστε, δεν μπορεί να παρατηρήσει αντιλήψεις: μπορεί μόνο να δουλέψει με τα υλικά κατάλοιπα, τις συνέπειες των πράξεων...αυτά τα κατάλοιπα είναι το αποτέλεσμα πράξεων που θα μπορούσαμε πιθανόν να ερμηνεύσουμε ως προερχόμενες από θρησκευτική πίστη». Για τη διάγνωση των ανωτέρω πράξεων ορίζει τέσσερις βασικές παραμέτρους: το σημείο που εστιάζονταν η προσοχή, την 13. «the formation of the Minoan and later the Mycenaean palace states should have been accompanied by significant changes in cult practice, and indeed belief. And that the end of the palace organization in each area should likewise have been accompanied by a fragmentation and decentralization of cult practice, which could no longer in the same way be dependent upon the central palace organization». Renfrew 1981α, Renfrew 1981α, 31. 7

18 περιοριστική ζώνη, την παρουσία της θεότητας και των συμβόλων της, καθώς και τη συμμετοχή και την προσφορά 15. Η προσέγγιση της προϊστορικής θρησκείας ακολουθεί, κατά τον Renfrew, τρία στάδια ανάλυσης: α) αναγνώριση ενός λατρευτικού συνόλου, β) εντοπισμό σε αυτό συγκεκριμένων συμβόλων με θρησκευτικό νόημα (παρά το γεγονός ότι το περιεχόμενο αυτού του νοήματος δεν μπορεί να καθοριστεί αναλυτικά) και γ) χρήση αυτών των συμβόλων για την αναγνώριση ως τελετουργικών ή ιερών άλλων συνόλων των οποίων ο λατρευτικός χαρακτήρας δεν θα ήταν εμφανής 16. Οι στόχοι της θεωρητικής του προσέγγισης συνοψίζονται στη διάγνωση των λατρευτικών πρακτικών και των σχετιζόμενων με αυτές θρησκευτικών αντιλήψεων, ενώ καίριο ζητούμενο αποτελεί η κοινωνική διάσταση της θρησκείας και των λατρευτικών πρακτικών. Στη δημοσίευση για τη Φυλακωπή ο Renfrew συνοψίζοντας το διαθέσιμο αρχαιολογικό υλικό για τα ιερά σε ολόκληρο το Αιγαίο, επιχειρεί μέσα από το πρίσμα της συγκειμενικής ανάλυσης (contextual analysis) να εντάξει το ιερό του οικισμού σε ένα ευρύτερο χωρικό, χρονικό και κοινωνικό πλαίσιο. Τη δεκαετία του 1990 ο C. Renfrew κωδικοποίησε τις θεωρητικές απόψεις του στο έργο Archaeology. Theories, methods and practice ασχολούμενος με ένα ευρύ σύνολο ζητημάτων, τα οποία καλύπτουν πολλές από τις πτυχές της σύγχρονης αρχαιολογικής έρευνας: ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας και θεωρίας, μέθοδοι ανασκαφικής και επιφανειακής έρευνας, χρονολόγηση, κοινωνική και περιβαλλοντολογική αρχαιολογία, τεχνολογία, ανταλλαγές και επικοινωνίες, ερμηνευτικές προσεγγίσεις και χρήση των αρχαιολογικών δεδομένων. Στην ανωτέρω εργασία εννοιοδοτεί ως θρησκεία την «πράξη ή συμπεριφορά που υποδεικνύει την πίστη ή τον σεβασμό και την επιθυμία να ευχαριστήσει μια θεϊκή δύναμη εξουσίας» και λαμβάνοντας υπόψη ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, αναγνωρίζει τη θρησκεία ως κοινωνικό θεσμό. Παράλληλα επισημαίνει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι ερευνητές καθώς «τα συστήματα πίστης δεν εκφράζονται πάντα μέσα από τα υλικά κατάλοιπα. Και όταν συμβαίνει αυτό-το οποίο θα μπορούσε να ονομαστεί αρχαιολογία της λατρείας, η οποία ορίζεται ως το σύστημα των καθορισμένων πράξεων, οι οποίες ανταποκρίνονται στις θρησκευτικές αντιλήψεις- 15. Renfrew 1985, Renfrew 1985, 24. 8

19 παρουσιάζεται το πρόβλημα ότι αυτές οι πράξεις δεν διαχωρίζονται σαφώς από τις υπόλοιπες πράξεις της καθημερινής ζωής» 17. Σε νεώτερες έρευνές του ο Renfrew διαχωρίζοντας την αρχαιολογία της θρησκείας (archaeology of religion) από την αρχαιολογία των λατρευτικών πράξεων (archaeology of cult practice) και την τέλεση τελετουργίας (practice of ritual), επικεντρώνεται στη διαμόρφωση και λειτουργία των τελετουργικών πράξεων. Επισημαίνει τις αδυναμίες προγενέστερων προσεγγίσεων του αρχαιολογικού υλικού, όπως εκφράστηκαν και στη δημοσίευση της Φυλακωπής, να θέσουν επαρκή κριτήρια για το διαχωρισμό των γενικών τελετουργικών πράξεων από τις θρησκευτικές τελετουργικές πράξεις. Η μεθοδολογία του έχει ως βάση τη διαπίστωση ότι «θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε την τελετουργία απλώς ως μια πρακτική βοηθητική της θρησκείας», καθώς υπάρχει ένα σύνολο αστικών τελετουργιών που συχνά ενισχύουν την εξουσία και την άσκηση δύναμης ή νομιμοποιούν αντιλήψεις και κοινωνικές αξίες 18. Η προσέγγιση του Renfrew για τη θρησκεία και τα ιερά του προϊστορικού Αιγαίου κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική εξαιτίας της ύπαρξης ενός σαφώς οριοθετημένου θεωρητικού υπόβαθρου, το οποίο συνέβαλε στη συστηματοποίηση των διαθέσιμων αρχαιολογικών στοιχείων και έθεσε σαφείς στόχους στην έρευνα. Από την άλλη πλευρά, παρουσιάζει βασικές αδυναμίες, οι οποίες πηγάζουν από την ένταξη της συζήτησης στο θεωρητικό πλαίσιο της διαδικαστικής αρχαιολογίας: καθώς επίκεντρο της έρευνας αποτελεί η αποκατάσταση και κατανόηση της πολιτισμικής διαδικασίας μέσω μιας προσέγγισης που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για τη λειτουργία των μερών του συστήματος ενώ απουσιάζει η ιστορική διάσταση του φαινομένου. Την ερμηνεία συνιστά απλώς ο εντοπισμός της λειτουργίας των μερών, με αποτέλεσμα να μην κατανοείται πλήρως το πολιτισμικό φαινόμενο, καθώς δεν παρέχονται επαρκείς απαντήσεις για τους λόγους επιλογής μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής επιλογής έναντι των υπολοίπων. Επίσης ο C. Renfrew υποστηρίζει ότι υπάρχουν οικουμενικές σχέσεις στην οργάνωση της θρησκείας και των θρησκευτικών τελετουργιών. Αυτό το ενιαίο πλαίσιο αρχαιολογικής ερμηνείας με υποτιθέμενη 17. «these belief systems are not always given expression in material culture. And when they are-in what one might term the archaeology of cult, defined as the system of patterned actions in response to religious beliefs-there is the problem that such actions are not always clearly separated from the other actions of everyday life». Renfrew & Bahn 1996, Renfrew 2007,

20 καθολική εφαρμογή επιβάλλει κανόνες και προκαθορισμένες διαδικασίες, καταργώντας ουσιαστικά την ιδιαιτερότητα κάθε πολιτισμικής διαδικασίας και τον άνθρωπο/ενεργό υποκείμενο της ιστορίας Οι τελευταίες δεκαετίες. Επαναπροσδιορισμός των ερευνητικών στόχων Στη δεκαετία του 1980 οι J.C. van Leuven και B. Rutkowski ασχολήθηκαν διεξοδικά με ζητήματα εντοπισμού, κατανομής και κατηγοριοποίησης των ιερών χώρων στο προϊστορικό Αιγαίο. Συγκεκριμένα, ο van Leuven επικεντρώθηκε στην κατηγοριοποίηση των διαθέσιμων χώρων με βάση τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, τις σταθερές κατασκευές και τα κινητά ευρήματα. Η μελέτη του καλύπτει ένα ευρύτατο γεωγραφικό και χρονολογικό πλαίσιο, καθώς εισηγείται ένα μοντέλο κατάταξης όλων των πιθανών ιερών χώρων στο Αιγαίο και την Κύπρο από τη Νεολιθική Εποχή μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού 20. Το γεγονός αυτό αποτελεί και τη βασική αδυναμία της μεθοδολογίας του van Leuven, καθώς δεν λαμβάνει υπόψη τη χωρική και χρονική ετερογένεια, καθώς και τη μεγάλη ανομοιογένεια της κατάστασης διατήρησης και της ποιότητας του διαθέσιμου υλικού. Αντίστοιχα μεθοδολογικά προβλήματα εντοπίζονται και στο έργο του Rutkowski The cult places of the Aegean (1986), το οποίο πραγματεύεται την καταγωγή και την κατάταξη σε ομάδες των ιερών του προϊστορικού Αιγαίου. Ως ερευνητικό ζητούμενο ορίζεται αρχικά ο εντοπισμός των «ιερών χώρων», αφού ληφθούν υπόψη η τοπογραφία, οι τελετουργίες και οι πιθανές θρησκευτικές αντιλήψεις, και εν συνεχεία η αξιολόγηση όλων των διαθέσιμων αρχαιολογικών, επιγραφικών και εικονογραφικών στοιχείων. Η ταύτιση ενός χώρου ως ιερού βασίζεται κυρίως στην εύρεση τελετουργικών σκευών και αφιερωμάτων, ενώ άλλα στοιχεία, όπως η αρχιτεκτονική και η τοπογραφία, χωρίς να παραβλέπονται, θεωρούνται βοηθητικά για την κατηγοριοποίηση των ιερών Χαρακτηριστικό της κριτικής που ασκήθηκε στη μεθοδολογική προσέγγιση του Renfrew είναι το σχόλιο του A. Moore, ο οποίος σημειώνει ότι ο Renfrew αρχίζει τη μελέτη του «με ένα πρότυπο το οποίο υπάρχει μόνο στο μυαλό του ερευνητή και μπορεί να μην αντικατοπτρίζεται στην πρόθεση των υποκειμένων της μελέτης». Μοοre & Τaylour 1999, van Leuven 1981, Rutkowski 1986, xvi. 10

21 Επιμέρους ζητήματα που διαπραγματεύτηκε ο Rutkowski στην ανωτέρω μελέτη είναι η εξελικτική πορεία των ιερών από το εσωτερικό των οικιών των ηγεμόνων σε ανεξάρτητους αστικούς χώρους κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, η αξιολόγηση των ερμηνευτικών προσεγγίσεων του Evans και του Nilsson για θέματα θρησκείας, καθώς και η κοινωνική και οικονομική διάσταση των εντοπισμένων και ανασκαμμένων ιερών χώρων. Η προσέγγισή του ωστόσο βασίζεται σε ένα μεγάλο και συχνά ετερόκλητο σύνολο χώρων λατρείας και είναι εμφανής η υπερεκτίμηση των υπαίθριων ιερών, τα οποία δύσκολα εντοπίζονται αρχαιολογικά, σε βάρος των ανασκαμμένων ιερών εντός οικισμών. Επίσης η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση με την Κρήτη σε βάρος των δεδομένων από την Ηπειρωτική Ελλάδα συγκαταλέγεται στις βασικές αδυναμίες της μελέτης του Rutkowski. Το ζήτημα της θρησκείας της Εποχής του Χαλκού απασχόλησε και τον O. Dickinson στη βασική μελέτη του The Aegean Bronze Age (1994). Θέτοντας σαφή χωρικά και χρονικά πλαίσια μελέτησε χώρους λατρείας και λατρευτικές πρακτικές στο προϊστορικό Αιγαίο βασιζόμενος στην αρχιτεκτονική, τον κινητό εξοπλισμό και την εικονογραφία. Στόχος της προσέγγισής του είναι η διάγνωση των εξελικτικών διαδικασιών στον τομέα της θρησκείας εντός του γενικότερου κοινωνικοοικονομικού πλαισίου της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Στο ερευνητικό του πεδίο συμπεριέλαβε και τις επιγραφικές μαρτυρίες, επισημαίνοντας τις αδυναμίες του διαθέσιμου υλικού και εκφράζοντας επιφυλάξεις για την ομαδοποίηση των πιθανών θεωνυμίων ως «το Μυκηναϊκό πάνθεο». Ο Dickinson κρίνει ότι τα καίρια διαστήματα κοινωνικών μετασχηματισμών για τη διαμόρφωση της θρησκείας στην Ηπειρωτική Ελλάδα είναι: α) η μεταβατική περίοδος από τη Μέση στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού και β) το χρονικό διάστημα που ακολούθησε την καταστροφή των ανακτορικών κέντρων. Αναφορικά με την πρώτη περίοδο, υιοθετώντας παλαιότερες απόψεις του Hägg 22, αναγνωρίζει τη συμβολή της Μινωικής Κρήτης σε επίπεδο υιοθέτησης θρησκευτικών συμβόλων, πρακτικών και αντιλήψεων κυρίως στην περιοχή της Αργολίδας. Επισημαίνει ωστόσο ότι «παραμένει πολύ δύσκολο να συνδεθεί αυτός ο πρώιμος εκμινωισμός με τις 22. Hägg 1981α,

22 αδιαμφισβήτητα Μυκηναϊκές πρακτικές και τους χώρους λατρείας της τρίτης ανακτορικής περιόδου, η οποία έχει λίγα ή καθόλου εμφανή Μινωικά στοιχεία» 23. Από την άλλη πλευρά η περίοδος μετά την κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος διοίκησης συζητήθηκε διεξοδικά στο έργο του Dickinson The Aegean from Bronze Age to Iron Age (2006). Ασχολούμενος με το θέμα της πιθανής επιβίωσης θρησκευτικών αντιλήψεων και λατρευτικών πρακτικών της Μυκηναϊκής εποχής κατά τους ιστορικούς χρόνους ασκεί κριτική στη μεθοδολογία και τα συμπεράσματα μελετητών που υποστηρίζουν την έννοια της αδιάλειπτης συνέχειας. Θεωρεί την αλλαγή του κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου καίρια και σημειώνει ότι «είναι πολύ επικίνδυνο να συμπεράνουμε ότι πρακτικές που μοιάζουν αρχαίες πρέπει να έχουν κληροδοτηθεί χωρίς αλλαγές από την Εποχή του Χαλκού» 24. Παράλληλα η H. Whittaker από τη δεκαετία του 1990 και εξής διερευνά ποικίλες πτυχές της Μυκηναϊκής θρησκείας. Συγκεκριμένα στη μελέτη της Mycenaean cult buildings (1997) ασχολήθηκε με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των ιερών της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ περιόδου, καθώς και με ζητήματα καταγωγής και εξέλιξης της αρχιτεκτονικής 25. Το χωρικό πλαίσιο περιλαμβάνει επιλεγμένες θέσεις στην Ηπειρωτική Ελλάδα, όπου με ασφάλεια πιστοποιείται τέλεση λατρείας σε στεγασμένους χώρους, καθώς και το ιερό στη Φυλακωπή το οποίο θεωρείται ότι ανήκει στη Μυκηναϊκή θρησκευτική παράδοση. Η ερμηνευτική της προσέγγιση αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση στα αρχιτεκτονικά στοιχεία θεωρώντας ότι σχετίζονται άμεσα με τη λειτουργία των ιερών εντός ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού πλαισίου. Παράμετροι της συζήτησης της Whittaker συνιστούν: οι πιθανές επιδράσεις των Παλαιστινιακών ιερών στη διαμόρφωση των Μυκηναϊκών ιερών, η σχέση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική των ιερών και των οικιών, η συγκριτική μελέτη των διαθέσιμων στοιχείων από την Ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη για τη διάγνωση του βαθμού επίδρασης των θρησκευτικών παραδόσεων 26. Η μεθοδολογία της Whittaker εστιάζει αποκλειστικά στην αρχιτεκτονική και τον εξοπλισμό ιερών, τα οποία ανήκουν σε διαφορετικά χρονικά και χωρικά πλαίσια, δίχως να λαμβάνει υπόψη τη βαρύτητα των κοινωνικών παραγόντων που επέβαλαν 23. «Yet it remains very difficult to link this early Minoanisation to the undoubted Mycenaean practices and cult sites of the Third Palace Period, which have few if any obviously Minoan elements». Dickinson 1994, «...it is very dangerous to assume that ancient-seeming practices must have been inherited unchanged from the BA». Dickinson 2006, Whittaker 1997, Whittaker

23 την ίδρυση και λειτουργία τους. Σε νεώτερες μελέτες βασιζόμενη στον κινητό εξοπλισμό των αποκαλυφθέντων ιερών, την εικονογραφία και τις πληροφορίες της Γραμμικής Β επικεντρώνεται στην υλική έκφραση και την κατηγοριοποίηση των θρησκευτικών τελετουργικών πράξεων 27. Τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και ο κινητός εξοπλισμός των ιερών της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ περιόδου αποτέλεσαν το αντικείμενο της έρευνας και της G. Albers κατά την τελευταία δεκαπενταετία. Στη μελέτη της Spätmykenische Stadtheiligtümer (1994) προσπαθεί να διερευνήσει συστηματικά τους λατρευτικούς χώρους εντός των αστικών κοινοτήτων της ανακτορικής και μετανακτορικής περιόδου. Στο χωρικό πλαίσιο εντάσσονται όσα ιερά κρίνεται ότι αναπτύχθηκαν ως ανεξάρτητες αρχιτεκτονικές και λειτουργικές οντότητες (ιερά ακροπόλεων της Αργολίδας, Φυλακωπή Μήλου, Αγία Ειρήνη Κέας), σε οργανωμένα αστικά περιβάλλοντα. Η μεθοδολογία της Albers επικεντρώνεται στην παρουσίαση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων, των σταθερών κατασκευών και του κινητού εξοπλισμού, καθώς και τη διερεύνηση του λειτουργικού ρόλου των ιερών και των παρακείμενων χώρων στην πολεοδομική οργάνωση των Μυκηναϊκών οικισμών. Σε ορισμένες περιπτώσεις επανεξετάζει με επιχειρήματα την αλληλουχία των αρχιτεκτονικών φάσεων των ιερών. Παράλληλα θίγει ζητήματα καταγωγής των Μυκηναϊκών αστικών ιερών, των πιθανών επιδράσεων εκτός Αιγαίου και το είδος των τελούμενων θρησκευτικών τελετουργιών. Η συμβολή της μελέτης της Albers είναι σημαντική, καθώς επιχειρεί να ανασυνθέσει το πλαίσιο αναφοράς μέσα από τη συστηματική συγκέντρωση και επανεξέταση των διαθέσιμων αρχαιολογικών στοιχείων. Σε αυτήν την προσπάθεια θέτει ερωτήματα για το φυσικό περιβάλλον, το μέγεθος των οικισμών, την οργάνωση και το μέγεθος των ιερών. Παρόλα αυτά η επικέντρωση σε αρχιτεκτονικά και χωροταξικά ζητήματα, καθώς και η παράθεση των ιερών κατά θέσεις, χωρίς να τονίζονται οι χρονικές διαφοροποιήσεις, περιορίζουν την ανάλυση των κοινωνικών παραγόντων που οδήγησαν στη διαμόρφωση αστικών χώρων λατρείας κατά τη Μυκηναϊκή εποχή. Νεώτερες μελέτες της Albers διαπραγματεύονται τον πιθανό ρόλο του κεντρικού μεγάρου και της μεγάλης κεντρικής αυλής των Μυκηναϊκών ανακτορικών 27. Whittaker

24 συγκροτημάτων στην τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών 28. Επίσης προσπαθούν να διαγνώσουν στο αρχαιολογικό υλικό κοινά στοιχεία μεταξύ των αστικών ιερών της ανακτορικής περιόδου και να διερευνήσουν την ύπαρξη οργανωμένων ιερών ως συνέπεια περίπλοκων κοινωνικών μετασχηματισμών μιας ευρύτερης γεωγραφικής περιοχής. Ενδεικτικά η ερευνήτρια σημειώνει: «η αναγνώριση ενός Μυκηναϊκού θρησκευτικού κέντρου πρέπει σαφώς να αντικατοπτρίζει τη θέση της τοπικής ηγεσίας του συγκεκριμένου οικισμού στην κορυφή της κοινωνικοπολιτικής ιεραρχίας εντός της αντίστοιχης περιοχής» 29. Από την άλλη πλευρά ο J. Wright και η C. Antonaccio επιχειρούν να διερευνήσουν τις συμβολικές διαστάσεις των ιερών χώρων κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο και την Εποχή του Σιδήρου αντίστοιχα. Ο J. Wright στη μελέτη του στον τόμο Placing the Gods (1994) επιχειρεί να αναλύσει τη διαμόρφωση του χώρου κατά τη Μυκηναϊκή εποχή με σκοπό να αποδείξει πως ο χώρος αντικατοπτρίζει τη θρησκευτική πίστη 30. Η μεθοδολογική του προσέγγιση είναι εμφανώς επηρεασμένη από μεταστρουκτουραλιστικές απόψεις, οι οποίες τοποθετούν τη θρησκεία στο επίκεντρο της κοινωνικής δράσης, καθώς και από ερευνητές της οργάνωσης του χώρου και της αρχιτεκτονικής, οι οποίοι επιχείρησαν να ανιχνεύσουν στοιχεία κοινωνικής πολυπλοκότητας στην πολυπλοκότητα της αρχιτεκτονικής. Ο ερευνητής ασκεί κριτική σε μελέτες που προσεγγίζουν τη Μυκηναϊκή θρησκεία αποκλειστικά μέσω των ορατών μνημείων και των συμβολικών αντικειμένων, αδιαφορώντας για ζητήματα καταγωγής, εξέλιξης και αλλαγών. Το ερευνητικό του πεδίο εκτείνεται χρονικά από την Μέση Εποχή του Χαλκού, κατά την οποία θεωρεί ότι δρομολογήθηκαν σημαντικές πολιτικοκοινωνικές αλλαγές, και καταλήγει στην μετανακτορική περίοδο. Χαρακτηριστικά σημειώνει ότι «οι εξελίξεις που οδηγούν στην πολυπλοκότητα της Μυκηναϊκής κοινωνίας φαίνεται να είναι σε μεγάλο βαθμό κοινωνικές, αλλά αντικατοπτρίζουν ένα αναδυόμενο εννοιολογικό πλαίσιο αξιών και αντιλήψεων οι οποίες αργότερα χαρακτηρίζουν τη Μυκηναϊκή θρησκεία» Albers 2001, , «the identification of a Mycenaean cult centre should unequivocally reflect the position of the particular settlement s local rulership at the very top of the socio-political hierarchy within the respective region». Albers 2004, Wright 1994, «...developments towards complexity in Mycenaean society seem to be largely social in nature, but they reflect an emerging conceptual framework of values and beliefs that later come to characterize Mycenaean religion».wright 1994,

25 Η μελέτη του ωστόσο επικεντρώνεται στην κυρίως ανακτορική περίοδο, κατά την οποία υποστηρίζει ότι ολοκληρώθηκε η διαδικασία τυποποίησης των θρησκευτικών δραστηριοτήτων. Ο Wright ασχολείται επίσης με το ζήτημα του συμβολισμού του κεντρικού μεγάρου των ανακτορικών συγκροτημάτων και του ρόλου του στη διαμόρφωση ενός συστήματος κοινωνικών και θρησκευτικών αξιών, καθώς και με τη λειτουργία των ιερών εντός των Μυκηναϊκών ακροπόλεων. Βασιζόμενος σε επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία και στη χωροταξική οργάνωση υποστηρίζει ότι οι τελετουργίες που λάβαιναν χώρα στα ιερά αυτά ήταν ελάσσονος σημασίας συγκριτικά με τις τελετουργίες στο μέγαρο. Επιπλέον η έρευνά του επεκτάθηκε στη θρησκευτική δραστηριότητα εκτός των χωρικών ορίων των ακροπόλεων, την οποία προσέγγισε ως μια διαδικασία οικειοποίησης και ενσωμάτωσης τοπικών λατρειών σε μια επίσημη ανακτορική θρησκεία 32. Σε νεώτερες μελέτες του ο Wright επικεντρώνεται στην αρχιτεκτονική εξέλιξη των Μυκηναϊκών ανακτόρων ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικοκοινωνικών διαδικασιών στη Μυκηναϊκή κοινωνία 33. Προσεγγίζοντας τα ανάκτορα ως χώρους έκφρασης πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και ιδεολογικών πρακτικών υποστηρίζει ότι αποτέλεσαν πεδία τέλεσης τελετουργιών που είχαν ως στόχο την επιβεβαίωση της κοινής ταυτότητας, καθώς και τη νομιμότητα της διαμορφωμένης εξουσίας. Όσον αφορά στην C. Antonaccio, παρά το γεγονός ότι επικεντρώνεται στην Εποχή του Σιδήρου, επεκτείνεται και σε ζητήματα που αφορούν στη Μυκηναϊκή περίοδο 34. Κρίθηκε αναγκαία η παράθεση των απόψεών της κυρίως για το πολυσυζητημένο θέμα της συνέχειας της λατρείας από τη Μυκηναϊκή εποχή στην Εποχή του Σιδήρου, καθώς στην παρούσα μελέτη εξετάζονται ορισμένα σύνολα Μυκηναϊκών ευρημάτων, που έχουν αποδοθεί στην ύπαρξη ιερών, από θέσεις της Πελοποννήσου και της Στερεάς με πιστοποιημένη λατρεία κατά τους ιστορικούς χρόνους. 32. Wright 1994, Wright 2006, 18-25, , Η μεθοδολογία της χαρακτηρίζεται από την ίδια ως συγκειμενική (contextual) και προσεγγίζει το πλαίσιο δημιουργίας του ιερού τοπίου μέσα από ένα δομημένο σύστημα λειτουργικών εσωτερικών σχέσεων. Κύριο σημείο στη μελέτη αποτελεί η άποψη ότι η παρουσία ερειπίων της Εποχής του Χαλκού (όχι απαραίτητα σχετιζόμενων με θρησκευτική δραστηριότητα) είναι βασικός παράγοντας για την κατασκευή ενός οριοθετημένου, ιερού τοπίου κατά τους ιστορικούς χρόνους. Antonaccio 1994,

26 Η Antonaccio στο συλλογικό τόμο Placing the Gods (1994) αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό την αδιάλειπτη, όπου παρατηρείται, λειτουργία ενός ιερού χώρου. Αντίθετα παρατηρεί ότι υπάρχουν πολύ περισσότερες περιπτώσεις ιερών των ιστορικών χρόνων που ιδρύονται σε πρώην θέσεις ανακτόρων, οικισμών ή νεκροταφείων της Μυκηναϊκής εποχής. Συμφωνώντας με την άποψη του F. de Polignac ότι δεν πρόκειται τόσο για «συνέχεια της χρήσης», όσο για «επανεύρεση» 35, υποστηρίζει ότι κατά τους ιστορικούς χρόνους «η λατρεία εγκαθιδρύεται όχι μόνο για να ορίσει μια φυσική περιφέρεια, αλλά για να δημιουργήσει σύνορα σε σημεία επικοινωνίας διαφορετικών ομάδων» 36. Συνοψίζοντας όσα εκτέθηκαν παραπάνω σχετικά με τις προσεγγίσεις του θέματος της Μυκηναϊκής λατρείας θα μπορούσαμε να επισημάνουμε κάποια βασικά γνωρίσματά τους. Για δεκαετίες οι μελετητές της θρησκείας, των ιερών και των τελετουργιών της δεύτερης χιλιετίας π.χ. στο Αιγαίο ήταν επηρεασμένοι από μελέτες που εισηγούνταν την ενιαία θεώρηση και τον συγκερασμό αρχαιολογικών και εικονογραφικών στοιχείων της Κρήτης και της Ηπειρωτικής Ελλάδας. Κατά τη δεκαετία του 1960 οι ερευνητικές προσεγγίσεις υιοθέτησαν την άποψη που τόνιζε την αυτονομία του αρχαιολογικού υλικού της Ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς και τη χρήση των ανασκαφικών δεδομένων ως την πλέον αξιόπιστη πηγή πληροφοριών. Η έρευνα από τη δεκαετία του 70 και εξής επαναπροσδιόρισε τους στόχους της εξαιτίας νέων δεδομένων από ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες, καθώς και νέων θεωρητικών προσεγγίσεων. Σταθμό στη διερεύνηση των λατρευτικών πρακτικών της Μυκηναϊκής εποχής αποτέλεσε το έργο του C. Renfrew The archaeology of cult: the sanctuary at Phylakopi (1985), του οποίου το μεθοδολογικό και ιδεολογικό πλαίσιο επηρέασε πολλούς σύγχρονούς του, αλλά και νεώτερους ερευνητές. Την τελευταία δεκαπενταετία η έρευνα έχει επικεντρωθεί: στην καταγωγή και εξέλιξη των Μυκηναϊκών ιερών, κυρίως των αστικών, μέσα από τη μελέτη της αρχιτεκτονικής μορφής και της χωροταξικής τους οργάνωσης. στο ρόλο του κεντρικού μεγάρου και της κεντρικής αυλής των Μυκηναϊκών ανακτορικών συγκροτημάτων στην τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών. 35. de Polignac 1994, «Cult is located not only to structure physical territory, but to articulate borders at points of contact between different groups». Antonaccio 1994,

27 στη διερεύνηση εναλλακτικών ερμηνειών για το φαινόμενο της «συνέχειας» ή επιβίωσης λατρευτικών χώρων, αντιλήψεων και πρακτικών της Μυκηναϊκής εποχής κατά τους ιστορικούς χρόνους. στη διερεύνηση του ρόλου των ιερών στην κοινωνικοοικονομική ζωή των ανακτορικών κέντρων μέσω των πινακίδων Γραμμικής Β. στη συμβολή των μνημείων της Μυκηναϊκής εποχής, συμπεριλαμβανομένων και των ιερών, στη διαμόρφωση των ιερών τοπίων της Εποχής του Σιδήρου. 17

28 2. Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΙΕΡΩΝ : ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ 2.1. Επιγραφικά στοιχεία Οι ίδιοι οι Μυκηναίοι στα μόνα δείγματα γραπτού λόγου που μας έχουν κληροδοτήσει, τις πινακίδες Γραμμικής Β των ανακτορικών κέντρων, χρησιμοποιούν τουλάχιστον δύο διαφορετικούς όρους όταν αναφέρονται σε ιερούς χώρους. Η πινακίδα PY Jn 829 αναφέρει μεταξύ άλλων χαλκόν νάιον (ka-ko na-wi-jo 37 ) για να χαρακτηρίσει ποσότητες χαλκού που συγκεντρώνει το ανακτορικό κέντρο. Στην αρχή της ίδιας πινακίδας αναφέρεται ο όρος ka-ra-wi-po-ro που έχει ερμηνευθεί ως θρησκευτικός αξιωματούχος υπεύθυνος ίσως για την επίβλεψη των ιερών χώρων 38. Παρέχεται έτσι την έμμεση πληροφορία ότι ο όρος ναός ήταν σε χρήση την ύστερη ανακτορική περίοδο και πιθανόν δήλωνε κάποιο στεγασμένο χώρο προοριζόμενο για την τέλεση λατρείας 39. Στις πινακίδες απαντάται και ο όρος ιερόν (i-je-ro) 40. Συγκεκριμένα στην Κνωσό σχετίζεται με τη διανομή ποσοτήτων λαδιού από το ανάκτορο σε διάφορες τοποθεσίες 41 και έχει ερμηνευθεί ως ιερός χώρος 42 χωρίς να διευκρινίζεται αν ήταν υπαίθριος ή στεγασμένος, αν βρισκόταν εντός ή εκτός του ανακτορικού συγκροτήματος. O όρος i-je-ro σε διάφορες πτώσεις έχει ερμηνευθεί και ως επίθετο που χαρακτηρίζει προϊόντα και ζώα, ενώ απαντώνται και τα παράγωγα ιερεύς και ιέρεια (i-je-re-u, i-je-re-ja) 43. Αντίθετα η προτεινόμενη από τον J. Chadwick χρήση του όρου οίκος (wo-ko) για τον πιθανό χαρακτηρισμό των ιερών, αμφισβητείται πλέον από αρκετούς ερευνητές 44. Έμμεσες πληροφορίες για την ύπαρξη ιερών προέρχονται και από κείμενα στα οποία αναφέρονται παράγωγα πιθανών θεωνυμίων που φέρουν την κατάληξη de. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της πινακίδας KH Gq 5 από τα Χανιά, η οποία 37. Η προταθείσα άποψη ότι το επίθετο na-wi-jo προέρχεται από το ουσιαστικό ναυς έχει απορριφθεί. DMic. I, 466. Bendall 2007, 23. Palaima 2004, , Chadwick 1972, 135, 257. DMic. I, Ventris & Chadwick 1973, 513. Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι ο όρος ναός στη Γραμμική Β χρησιμοποιούνταν για δηλώσει την κατοικία. Leukart 1979, Hiller 1979, ΚΝ Fp 363.2, Fh 5467.b και Fh DMic. I, Hiller 1981, Bendall 2007, , Krauss 2001, Bendall 2007, 17, 24, 28, 44, 68, 82, Bendall 2007,

29 αναφέρεται σε προσφορές αμφορέων με μέλι που αποστέλλονται στο ιερό του Δία προς τιμήν του Δία και του Διονύσου 45 : 1 di-wi-jo-[de] di-we ME+RI 209+A 1[ 2 di-wo-nu-so ME+RI [ ] 2 Παράγωγα θεωνυμίων που δηλώνουν ιερά απαντώνται και σε άλλες περιπτώσεις κειμένων, τα οποία καταγράφουν προσφορές των ανακτόρων προς τα ιερά αυτά. Στην γνωστή πινακίδα PY Tn 316, παρά τα όποια ερμηνευτικά προβλήματα, διακρίνονται ως αποδέκτες θεότητες του Ολύμπιου πάνθεου (χωρίς ωστόσο να μπορούμε να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητές τους κατά τη Μυκηναϊκή εποχή 46 ) και σε αρκετούς άλλους αποδέκτες που έχουν ερμηνευθεί ως θεότητες 47 : r. 1 po-ro-wi-to-jo 2 i-je-to-qe pa-ki-ja-si do-ra-qe pe-re po-re-na-qe 3 pu-ro a-ke po-ti-ni-ja GOLD GOBLET 1 WOMAN 1 4 ma-na-sa GOLD GOBLET 1 WOMAN 1 po-si-da-e-ja GOLD GOBLET 1 WOMAN 1 5 ti-ri-se-ro-e GOLD GOBLET 1 do-po-ta GOLD GOBLET 1 Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου καταγράφονται προσφορές (χρυσά κύπελλα και γυναίκες) που αποστέλλονται (i-je-to) από το ανάκτορο της Πύλου στο τοπωνύμιο paki-ja-ne, το οποίο, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές των Μυκηναϊκών κειμένων, είναι ένας ιερός χώρος. Ακολουθούν τα ονόματα των αποδεκτών των ανωτέρω προσφορών, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν οι όροι Πότνια (po-ti-ni-ja) και Ποσειδαεία (po-si-da-e-ja), καθώς και όροι οι οποίοι έχουν ερμηνευθεί ως τοπικές θεότητες που δεν επιβίωσαν στα μεταγενέστερα χρόνια 48. v. 1 i-je-to-qe po-si-po-si-da-i-jo a-ke-qe wa-tu 2 do-ra-qe pe-re po-re-na-qe a-ke 3 pu-ro GOLD GOBLET 1 WOMAN 2 qo-wi-ja-na-[ ] ko-ma-we-te-ja 4 i-je-to-qe pe-re-*82-jo i-pe-me-de-ja di-u-ja-jo-qe 5 do-ra-qe pe-re-po-re-na-qe a pe-re-*82 GOLD GOBLET I WOMAN 1 6 i-pe-me-de-ja GOLG GOBLET 1 di-u-ja GOLD GOBLET 1 WOMAN 1 7 pu-ro e-ma-a2 a-re-ja GOLD GOBLET 1 MAN 1 8 i-je-to-qe di-u-jo do-ra-qe pe-re po-re-na-qe a-ke 9 di-we GOLD GOBLET 1 MAN 1 e-ra GOLD GOBLET 1 WOMAN 1 10 di-ri-mi-jo di-wo i-je-we GOLD GOBLET 1 11 pu-ro 45. Godart & Tzedakis 1991, Hallager et al Bendall 2007, Baumbach 1979, Chadwick 1976, Chadwick 1985,