Η αναπηρία στο λογοτεχνικό έργο της Αλκυόνης Παπαδάκη

Transcript

1 Η αναπηρία στο λογοτεχνικό έργο της Αλκυόνης Παπαδάκη Ψάλιου Πόπη Πανεπιστήμιο Κύπρου & Φτιάκα Ελένη Πανεπιστήμιο Κύπρου Περίληψη Η λογοτεχνία ανέκαθεν αποτελούσε ένα μέσο σχολιασμού και, κυρίως, επίκρισης της κοινωνίας. Οι συγγραφείς συνιστώντας μια ομάδα πολιτών με έντονες κοινωνικές ανησυχίες, στα κείμενά τους καταπιάνονται με ποικίλα κοινωνικά προβλήματα. Σκοπός τους είναι, αφενός, να θίξουν τα προβλήματα αυτά προσδοκώντας σε εγρήγορση και ευαισθητοποίηση του αναγνωστικού κοινού και, αφετέρου, να πείσουν για υπέρβασή τους. Ως εκ τούτου, οι ποικίλες μορφές αναπηρίας έχουν απασχολήσει τους λογοτέχνες, οι οποίοι ενσκήβουν στο θέμα αντλώντας υλικό για τα κείμενά τους. Θέμα της συγκεκριμένης εργασίας είναι να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο η Αλκυόνη Παπαδάκη χειρίζεται το θέμα της αναπηρίας ενσωματώνοντας στα έργα της ανάπηρους χαρακτήρες. Γίνεται αντικείμενο σχολιασμού τόσο η στάση που υιοθετούν οι ίδιο οι ανάπηροι απέναντι στην αναπηρία τους, όσο και ο τρόπος που οι αρτιμελείς τούς αντιμετωπίζουν ως μέλη του κοινωνικού συνόλου. Στόχος της εργασίας είναι να εντοπίσει κοινές συνισταμένες στον τρόπο με τον οποίο η συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα της αναπηρίας και να δώσει μια συνολική εικόνα της προσέγγισης αυτής. Παράλληλα, για την όσο το δυνατόν πιο άρτια πραγμάτευση του θέματος, έχει μελετηθεί και συναφής βιβλιογραφία, της οποίας τα ευρήματα λειτουργούν ενισχυτικά και υποστηρικτικά των θέσεων της συγγραφέως. Ως απόρροια της σχετικής μελέτης προέκυψαν ορισμένα συγκεντρωτικά αποτελέσματα και κοινές συνισταμένες που γίνονται αντικείμενο ιδιαίτερου σχολιασμού και παρουσιάζονται ξεχωριστά καταλαμβάνοντας η καθεμία και από ένα κεφάλαιο της εργασίας, η οποία ολοκληρώνεται με την εξαγωγή συμπερασμάτων που αφήνουν να διαφανεί η δυσμενέστατη αντιμετώπιση των αναπήρων, γεγονός που ασκεί πιέσεις και επιβάλλει την όσο το δυνατόν πιο άμεση αλλαγή νοοτροπίας. Εισαγωγή Η Αλκυόνη Παπαδάκη, όντας κοινωνικά ευαισθητοποιημένη και με όραμα «ν αλλάξει» τον κόσμο, είναι αναμενόμενο στα κείμενά της να προβάλλει έναν έντονο κοινωνικό προβληματισμό. Μια φιλοσοφική στάση απέναντι στα πράγματα είναι το διακριτό χαρακτηριστικό του έργου της. Θέτοντας στο επίκεντρο της προσοχής της το σύγχρονο Άνθρωπο διεισδύει στην ψυχή του προσπαθώντας, με το συχνά ποιητικό της λόγο, να δώσει τη δική της ερμηνεία του κόσμου. Οι ήρωες της βρίσκονται ενώπιον προβλημάτων του βίου, τα οποία καλούνται να αντιμετωπίσουν ή/και να υπερβούν. Η αναπηρία είναι μια από τις δυσκολίες με τις οποίες βρίσκονται αντιμέτωποι είτε σε προσωπικό, είτε σε οικογενειακό ή κοινωνικό επίπεδο. Ανάπηρα άτομα, που αναλαμβάνουν κεντρικούς ή δευτερεύοντες ρόλους στα έργα της, διαμορφώνουν μια κοινωνική πραγματικότητα εντός της οποίας η αναπηρία υπάρχει και απασχολεί. Σκιαγραφείται, έτσι, ένας λογοτεχνικός κόσμος - αντικατοπτρισμός του πραγματικού - ο οποίος δεν είναι αδιάφορος απέναντι στην αναπηρία. Η σκιαγράφηση αυτή αφορά τόσο τον τρόπο αντίδρασης των ίδιων των ανάπηρων απέναντι στην αναπηρία τους και τον τρόπο που μαθαίνουν ή δε μαθαίνουν να βιώνουν αυτή την κατάσταση, όσο και τον 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 235

2 τρόπο με τον οποίο ο οικογενειακός και ευρύτερος περίγυρος ανταποκρίνεται στην αναπηρία. Οι αντιδράσεις αναπήρων και αρτιμελών ποικίλουν εκτεινόμενοι από την αποδοχή έως και την απόρριψη της αναπηρικής κατάστασης. Αρχικός στόχος ήταν να μελετηθεί η συνολική λογοτεχνική παραγωγή της Παπαδάκη. Όμως, επειδή δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τριών έργων της - ονομαστικά Το τετράδιο της Αλκυόνης, Στον ίσκιο των πουλιών και Το ακρογιάλι της ουτοπίας - η μελέτη περιορίστηκε στα υπόλοιπα δέκα - Η μπόρα, Το κόκκινο σπίτι, Το χρώμα του φεγγαριού, Σκισμένο ψαθάκι, Αμάν Αμάν!, Οι κάργιες, Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα, Βαρκάρισσα της Χίμαιρας, Ξεφυλλίζοντας τη σιωπή, Το ταξίδι που λέγαμε. Σε όλα αυτά τα έργα, εξαιρουμένων δύο - Αμάν Αμάν! και Ξεφυλλίζοντας τη σιωπή - υπάρχουν χαρακτήρες με αναπηρία. Κεφάλαιο 1: Ιδρυματοποίηση Κεντρικός άξονας της αναπηρίας στο έργο της Αλκυόνης Παπαδάκη είναι η ιδρυματοποίηση. Η συγγραφέας προβαίνει σε εκτενή περιγραφή της ιδρυματικής ζωής παρουσιάζοντας με τα ζοφερότερα των χρωμάτων τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Ο εγκλεισμός των ανάπηρων σε ίδρυμα (οίκο ευγηρίας, πτωχοκομείο, ψυχιατρείο ή ορφανοτροφείο) επιφέρει θλιβερές συνέπειες στη συναισθηματική, κυρίως, αλλά και στη σωματική τους κατάσταση. Τέτοια ιδρύματα συνιστούν «προθάλαμο της Κόλασης», όπου οι τρόφιμοι «πεθαίνουν με δόσεις» για αυτό «χίλιες φορές να πεθαίνει κανείς» (Σκισμένο ψαθάκι, 219). Πρόκειται για χώρους βρόμικους και φρικτούς που μυρίζουν θανατίλα και προκαλούν αποτροπιασμό. Ακόμη και οι κτηριακές τους εγκαταστάσεις βρίσκονται σε άθλια κατάσταση, ενώ σε αυτές φιλοξενούνται άτομα με ποικίλες μορφές αναπηρίας, τα οποία, υπό κανονικές συνθήκες, χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης. Εντούτοις, νεαροί τοποθετούνται σε οίκο ευγηρίας, παραπληγικός τοποθετείται στον ίδιο θάλαμο με «άνθρωπο φυτό» ή «γερόντιο με μαλάκυνση»(σκισμένο ψαθάκι, 221,226). Ο εγκλεισμός των ανάπηρων σε ίδρυμα είναι πάντοτε επιβεβλημένος. Ο οικογενειακός και φιλικός περίγυρος ή οι επαγγελματίες, που λαμβάνουν την απόφαση ιδρυματοποίησης, οδηγούνται σε αυτήν ωθούμενοι από διαφορετικά, αντιθετικά σε ορισμένες περιπτώσεις, κίνητρα. Στον εγκλεισμό σε ίδρυμα οδηγεί άλλοτε η αντίληψη ότι αυτός θα λειτουργήσει προς όφελος του ανάπηρου, στο βαθμό που θα του παρέχεται βοήθεια και φροντίδα, άλλοτε, η οικονομική δυσχέρεια της οικογένειας που δεν επιτρέπει την παραμονή του στην οικογενειακή εστία (Το χρώμα του φεγγαριού, 14-16), άλλοτε, η φυσική απώλεια των γονιών που φρόντιζαν τον ανάπηρο σε συνδυασμό με την αδιαφορία των εν ζωή συγγενών να αναλάβουν το ρόλο αυτό, άλλοτε, η επαγγελματική κρίση πως η άθλια κατάσταση του αναπήρου μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο στα πλαίσια της ιδρυματικής φροντίδας. Κοινή συνισταμένη των ιδρυμάτων είναι η ανάλγητη και απάνθρωπη συμπεριφορά της διεύθυνσης και του προσωπικού με την κτηνώδη αντιμετώπιση των τροφίμων. Στα ιδρύματα «τα παιδάκια ούτε τα ταΐζουνε όπως πρέπει, ούτε τ αγαπάει κανείς. Τα περισσότερα πεθαίνουν» (Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα, 28). Αυτοί, οι οποίοι «έχουν το προνόμιο να εξουσιάζουν» (Οι κάργιες, 79) δεν ικανοποιούν τις φυσικές ανάγκες των αναπήρων, ενώ, πολύ χειρότερα, συχνά καταφεύγουν στη χρήση βίαιης συμπεριφοράς 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 236

3 βρίζοντας ή ξυλοκοπώντας τους τροφίμους. Η άθλια αντιμετώπιση εκ μέρους των υπευθύνων έχει ως αναμενόμενο επακόλουθο τη δημιουργία αισθημάτων φόβου στους εγκλείστους. Έτσι, πάντοτε εκλιπαρούν για τον απεγκλωβισμό τους. Εναγώνια προσπαθούν να πείσουν τα συγγενικά πρόσωπα που τους επισκέπτονται να τα πάρουν μαζί τους. Ωστόσο, περιστασιακά παρατηρείται και το φαινόμενο της εγκατάλειψης του ανάπηρου στο ίδρυμα. Παρ όλα αυτά, για τους τροφίμους η επίσκεψη των συγγενών, με τη συνακόλουθη ένδειξη αγάπης και τρυφερότητας, είναι ζωτικής σημασίας συνιστώντας πηγή δύναμης και παρέχοντας πνοή ζωής. Ένα μεγάλο μέρος της σχετικής με την αναπηρία βιβλιογραφίας αναφέρεται στην ιδρυματοποίηση. Το πρώτο ίδρυμα - το Άσυλο - ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 330 με σκοπό να περιμαζέψει όλους τους ανάπηρους, ώστε να μην εμφανίζονται με τους υγιείς. Η πρακτική αυτή, που βρήκε πρόσφορο έδαφος σε μια εποχή πρόνοιας, όπως η Βυζαντινή, καθιερώθηκε και για πολλούς αιώνες - έως και το 19ο αι. - η επικρατούσα άποψη ήταν ότι όλοι όσοι ήταν διαφορετικοί έπρεπε να απομονωθούν (Ζώνιου Σιδέρη, 1996). Η ένταξη σε απρόσωπες ιδρυματικές δομές, που άρχισε να εφαρμόζεται στη βάση του συναισθήματος του οίκτου, ενεθάρρυνε και πριμοδότησε την κοινωνική απομόνωση προωθώντας μια κατάσταση γκέτο για τους αναπήρους (Ζώνιου - Σιδέρη, 1996; Στασίνος, 1991; Φτιάκα, 2007). Ο προκύπτων διαχωρισμός και η περιθωριοποίηση συνιστούν μια μορφή κοινωνικού θανάτου για τους ξεγραμμένους τροφίμους που περιμένουν μοιρολατρικά το τέλος της ζωής τους (Oliver, 1996; Barnes and Mercer, 2003). Καθίστανται παθητικοί πολίτες, ανίκανοι να φροντίσουν τους εαυτούς τους (Barnes, 1994; Byone, Oliver and Barnes, 1990). Δημιουργείται, έτσι, μια κουλτούρα εξάρτησης σύμφωνα με την οποία οι ανάπηροι χρειάζονται βοήθεια για να επιβιώσουν (Barnes, 1994). Η προηγούμενη μοναδική ταυτότητά τους αφαιρείται για να αντικατασταθεί από μια απρόσωπη ιδρυματική (Barnes et al., 2003). Η αυστηρή πειθαρχία και οι ποικίλοι περιορισμοί αποτελούν τους βασικούς κανόνες λειτουργίας του ιδρύματος με το προσωπικό να χαράσσει διακριτά διαχωριστική γραμμή μεταξύ αυτού και των τροφίμων (Barnes et al., 2003). Κεφάλαιο 2: Αντικειμενικοποίηση - Υποτίμηση Στο σύνολο των υπό εξέτασιν λογοτεχνικών κειμένων είναι κοινός τόπος η αντικειμενικοποίηση των αναπήρων και η χρήση υποτιμητικών επιθέτων για την αναφορά σε αυτούς. Οι ανάπηροι ουδετεροποιούνται, καθώς η αναφορά σε αυτούς δε γίνεται με τη χρήση αρσενικού ή θηλυκού γένους ανάλογα, αλλά με ουδετέρου. Υποβαθμίζεται η ανθρώπινη υπόστασή τους και υπονοείται ότι συνιστούν κατώτερης αξίας άτομα. Ως εκ τούτου, αφενός, η άποψή τους δε λαμβάνεται υπόψιν. Κανείς δε δίνει, για παράδειγμα, σημασία σ ένα μουγγό Μαρικάκι (Βαρκάρισσα της Χίμαιρας, 98). Αφετέρου, καθίστανται άξια λύπησης και οίκτου. Πέρα από και παράλληλα με την ουδετεροποίησή τους τα ανάπηρα άτομα φαίνεται να στερούνται ανθρώπινης ταυτότητας, αφού το σημαντικότερο όλων στοιχείο ταυτότητας, αυτό του ονόματος, συχνά παραλείπεται για να αντικατασταθεί είτε με την ιδιότητά τους ως ανάπηροι, είτε με υποτιμητικά επίθετα. Στην Μπόρα οι μουγγοί αδελφοί της πρωταγωνίστριας δεν έχουν όνομα. Στις συχνά επανερχόμενες εμφανίσεις τους είναι πάντοτε οι μουγγοί. Ακόμη, όμως, και όταν οι ανάπηροι ήρωες έχουν όνομα, πολλές φορές αυτό αντικαθίσταται με αιχμηρά επίθετα, ενδεικτικά της υποτίμησης που υφίστανται από το περιβάλλον τους. Έτσι, το ανάπηρο άτομο γίνεται ο σαλεμένος, ο 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 237

4 τρελός, το ερπετό, το κακόμοιρο, το ψοφίμι, το ζώον, η μούμια, ό μισός, το κούτσουρο, οι ζαβές, οι βλαμμένες. Οι βαριοί αυτοί χαρακτηρισμοί, από τη μια, υποδηλώνουν έλλειψη σεβασμού προς τους αναπήρους. Από την άλλη, φανερώνουν την έλλειψη τρόπων κοινωνικής συμπεριφοράς των αρτιμελών, γεγονός που, πιθανότατα, ανάγεται στη μη ύπαρξη Παιδείας και ενημέρωσης του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου ώστε να εξασφαλιστεί ο σεβασμός του Ανθρώπου και της διαφορετικότητας. Ένας άλλος τρόπος που βιβλιογραφικά εξηγείται αυτή η συμπεριφορά των μη αναπήρων είναι ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός με τη συνακόλουθη κανονικοποίηση. Η ηγεμονία της αρτιμελούς κανονικότητας έγινε το μέτρο σύγκρισης βάσει του οποίου οι ανάπηροι κρίνονται ως δευτέρας κατηγορίας πολίτες, των οποίων η αποκλίνουσα συμπεριφορά οδηγεί στην ετικετοποίησή τους ως παρείσακτοι (Abberley, 1987; Barnes et al., 2003). Ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός συνιστά μια μορφή καταπίεσης και απομόνωσης των αναπήρων, οι οποίοι συνδέονται με μια σειρά αρνητικών στερεοτύπων (Barnes et al., 2003; Βορριά, 1988). Ωστόσο, «η κανονικότητα είναι μια κατασκευή επιβεβλημένη σε μια πραγματικότητα όπου υπάρχει μόνο η διαφορά» (Oliver, 1996, 88). Οι επικρατούσες αντιλήψεις για την αναπηρία «χρωματίζονται από το βαθιά ριζωμένο ψυχολογικό φόβο για το άγνωστο, το ανώμαλο και το μη κανονικό» (Ζώνιου - Σιδέρη, 1996). Η κοινωνία των υγιών θεωρεί τους ανάπηρους ανθρώπους μειωμένης αξίας (Ζώνιου Σιδέρη, 1996). Αυτό έχει καταστροφικές συνέπειες για τους ανάπηρους σε επίπεδο, πρωτίστως, ψυχολογικό. «Η αντίληψη του ανάπηρου ατόμου για τον εαυτό του επηρεάζεται από τη συμπεριφορά του επιπέδου των ανθρώπων που τον περιβάλλουν», εξαιτίας των οποίων πολλοί ανάπηροι τείνουν να έχουν έντονα αισθήματα κατωτερότητας και χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης (Ζώνιου Σιδέρη, 1996, 22, 30). Επιβάλλεται, επομένως, η κοινωνία στο σύνολό της, αλλά και ειδικότερα τα άτομα του στενού περιβάλλοντος των αναπήρων να συνειδητοποιήσουν πως «τα παιδιά με ειδικές ανάγκες, όπως όλα τα παιδιά, δεν έχουν μόνο ανάγκες, αλλά και δικαιώματα και απόψεις. Χρειάζονται, λοιπόν, στήριξη και βοήθεια, αλλά πιο πολύ χρειάζονται σεβασμό και αξιοπρέπεια και πίστη ότι μπορούν να καταφέρουν πολύ περισσότερα πράγματα από όσα πιθανόν να φανταζόμαστε» (Φτιάκα, 2007, 46). Κεφάλαιο 3:Αναζήτηση αιτίας Η αναπηρία των χαρακτήρων στα έργα της Αλκυόνης Παπαδάκη, σε ορισμένες περιπτώσεις, γίνεται προσπάθεια να αιτιολογηθεί. Ο κοινωνικός περίγυρος προβαίνει σε αναζήτηση της αιτίας και εικάζει τους λόγους γέννησής του ως ανάπηρου. Ως εκ τούτου, άλλοτε, η γέννηση σακάτικου παιδιού εκτιμάται ως θεόσταλτη τιμωρία για τα κρίματα της μάνας και των εκ μέρους της προσπαθειών να ρίξει το παιδί. Άλλοτε, η αιτία αποδίδεται στην ψουνισμένη αρρώστια του πατέρα από τα μπορτέλα, άλλοτε, στην επέμβαση του ξορκισμένου, ενώ, μια τέταρτη εκδοχή θέλει τη μαμή να το έχει σακατέψει στη γέννα. Ιστορικά έχουν γίνει προσπάθειες αιτιολόγησης της αναπηρίας. Στην εβραϊκή παράδοση αντιμετωπίζεται ως ποινή και ως αποτέλεσμα θεϊκής δικαιοσύνης για την τιμωρία πολιτικών αμαρτημάτων (Ζώνιου - Σιδέρη, 1996). Ο Χριστιανισμός την κρίνει ως θεάρεστη στο βαθμό που θα οδηγήσει στον εξαγνισμό του ατόμου και θεωρεί ότι οι ανάπηροι «πληρώνουν για κάποιες αμαρτίες των προγόνων» (Ζώνιου -Σιδέρη, 1996, 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 238

5 19). Η μεσαιωνική Ευρώπη αιτιολογεί την αναπηρία στη βάση της επέμβασης του Διαβόλου και των μαγισσών και ως αποτέλεσμα εμπλοκής των γονιών στην μαύρη μαγεία ή ως προϊόν συνουσίας της μητέρας με το Σατανά (Ζώνιου Σιδέρη, 1996). Στην Κύπρο του 1885, η γέννηση ανάπηρου παιδιού εξηγείται «εκ του ότι η γυναίκα όταν είναι έγκυος βλέπει κανέν ζώον και αφαρπάζεται, η δε ταραχή εκείνη της ψυχής της μεταδίδεται εις το έμβριον» (Φτιάκα, 2007, 53). Κεφάλαιο 4: Αντιμετώπιση περίγυρου Η αντιμετώπιση του ανάπηρου από τον οικογενειακό, πρωτίστως, περίγυρο και, δευτερευόντως, από τον κοινωνικό, είναι ένα επανερχόμενο θέμα στα υπό εξέτασιν κείμενα. Μια συνήθης πρακτική είναι ο υποβιβασμός του ανάπηρου στο ζωώδες επίπεδο. Μια τέτοια αντίληψη προκρίνει, ως αναμένεται, το δέσιμο του ατόμου, ώστε να περιορίζεται η δυνατότητα κίνησής του και να εξαλείφονται οι πιθανότητες απομάκρυνσής του (Οι κάργιες, 78, Η Μπόρα, 19, Το ταξίδι που λέγαμε, 355). Η ύπαρξη ανάπηρου μέλους στους κόλπους της οικογένειας προκαλεί ντροπή. Στο Σκισμένο ψαθάκι ο παραπληγικός Κρίνος αποτελούσε στίγμα για την οικογένεια (13). Ως εκ τούτου, ήταν αδήριτη η ανάγκη του περιορισμού του στο σπίτι, καθώς η εμφάνισή του έξω στην κοινωνία προκαλούσε την ντροπή των συνοδευόντων συγγενών του. Έτσι «το άμοιρο» έζησε μια ζωή «κλεισμένο στα τέσσερα ντουβάρια σαν τον ισοβίτη» (61). Στις μεμονωμένες κοινωνικές του εμφανίσεις η παρουσία του προκαλούσε δυσανασχέτηση στον αδελφό του που το συνόδευε, καθώς «όλοι γύριζαν και μας κοιτούσαν που τον κουβαλάγαμε. Πού να πας τώρα με δαύτονε από κοντά;» (74). Στην Μπόρα οι μουγγοί αδελφοί εμφανίζονται πάντοτε μαζί, αφού οικογένεια και κοινωνία δεν τους έχουν ενσωματώσει. «Κοίτα, μωρέ, γεννήματα που αφήνει ο Θεός να ζούνε και να λερώνουνε την πλάση!» παρουσιάζεται να αναρωτιέται εμφατικά η αδελφή τους Σοφία (196). Παράλληλα, η κοινωνία αντιμετωπίζει τους ανάπηρους ως στερούμενους νοητικών ικανοτήτων. Η ύπαρξη σωματικής αναπηρίας εκλαμβάνεται αυτόματα και ως ένδειξη χαμηλού νοητικού επιπέδου. Ο παραπληγικός Κρίνος «στο μυαλό δεν έπαθε βλάβη. Άλλα τόσα χρόνια κλεισμένος μέσα σαν το κατοικίδιο, νερούλιασε κι αυτό» (Σκισμένο ψαθάκι, 36). Πέραν από τον κατ οίκον περιορισμό, η υποτιμητική συμπεριφορά των υπολοίπων τον οδήγησαν και στη θεωρούμενη νοητική υστέρηση, ενδείξεις της οποίας είναι οι απαντήσεις του. Πάντοτε συμφωνεί με τα λεγόμενα των άλλων, ενώ, πουθενά δε φαίνεται να αναπτύσσει κάποιο συλλογισμό. Επιπρόσθετα, η αδυναμία λόγου εκλαμβάνεται και ως ύπαρξη νοητικής αδυναμίας. «Το Μαρικάκι ήταν μουγγό, αλλά πανέξυπνο και προκομμένο. [ ] Μα ποιος έδινε σημασία σ ένα μουγγό Μαρικάκι!» (Βαρκάρισσα της Χίμαιρας, 98). Αλλά και η Λευτερία «δε μιλούσε καθαρά. Έτρωγε τα σύμφωνα ή τα άλλαζε όπως της άρεσε. Πολλές φορές γελούσε και η ίδια με τα χάλια της. Τετελία την κοροϊδεύανε» (Το χρώμα του φεγγαριού, 80). Φαίνεται πως η αδυναμία λόγου, αν και δε συνοδεύεται από νοητική στέρηση, εντούτοις ο περίγυρος, αλλά ακόμη και ο ίδιος ο ανάπηρος, υποτιμούν τις νοητικές ικανότητες του αναπήρου. Υπό αμφισβήτηση, επίσης, τίθεται και η σεξουαλικότητα των ανάπηρων με την εκ μέρους τους ικανότητα ανάπτυξης ερωτικών σχέσεων να υποτιμάται. Η οικογένεια της Γλύκας, προτού συγκατατεθεί στο γάμο της με τον ανάπηρο στα πόδια Μόσχο, παρουσιάζεται να προβληματίζεται για την ικανότητά του στην ερωτική πράξη. «Εγώ 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 239

6 το βρίσκω μεγάλο πρόβλημα αυτό για την πράξη», δηλώνει ο πατέρας για να τον επιβεβαιώσει η μητέρα πως «η πράξις γίνεται στην εντέλεια και χωρίς πόδια» (64). Παρ όλο που με την πάροδο του χρόνου αποδεικνύεται πως ο Μόσχος είναι εξίσου καλός ή και καλύτερος εραστής από έναν αρτιμελή, εντούτοις η μη απόκτηση παιδιών από το ζευγάρι ωθεί τον πατέρα να αποδίδει την αιτία της βλάβης στο γαμπρό. «Μήπως έχει να κάνει με τα άκρα του;», φαίνεται να διερωτάται (Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα, 133). Αλλά και ο παραπληγικός Κρίνος είναι ένας χαρακτήρας με υπαρκτές ερωτικές επιθυμίες. Η έλλειψη, ωστόσο, ερωτικού συντρόφου τον οδηγεί στον αυνανισμό. Μόνο μετά το θάνατο των γονιών του, η γυναίκα που προσλαμβάνεται για να τον περιποιείται, φροντίζει και για την ικανοποίηση των σεξουαλικών του ορμών. Η περίοδος αυτή είναι η ευτυχέστερη της ζωής του. Η δυσμενής αντιμετώπιση των αναπήρων από τον κοινωνικό περίγυρο είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει τους ερευνητές. Αποφαίνονται πως «για τους ανάπηρους - ιδιαίτερα γι αυτούς με εμφανή αναπηρία - συχνά είναι πολύ δύσκολο να γίνουν αποδεκτοί από τους μη ανάπηρους ως συμμετέχοντες στην αλληλεπίδραση» εξαιτίας του γεγονότος πως «θεμελιώδης παράγοντας για την έλξη είναι το φυσικό πλησίασμα, η θέα ενός θετικού γεγονότος και η ομοιότητα» (Ζώνιου Σιδέρη, 1996, 29). Η επίδραση του κοινωνικά επιβεβλημένου στίγματος έχει ως αποτέλεσμα την αποφυγή ανάπτυξης σχέσεων μεταξύ αναπήρων και αρτιμελών (Ζώνιου Σιδέρη, 1996). Επιπρόσθετα, το εχθρικό κοινωνικό κατεστημένο και τα αρνητικά στερεότυπα δημιουργούν δυσαρέσκεια στους αρτιμελείς όταν κυκλοφορούν δημοσίως με αναπήρους. Αφενός, δε συμβιβάζονται με τη δημόσια εικόνα της αναπηρίας (Barnes, 1994). Αφετέρου, «η ντροπή για μια κατάσταση που θεωρείται ότι απέχει πολύ από το κανονικό είναι επίσης σημαντικό στοιχείο που ωθεί στην απόκρυψη» των ανάπηρων (Φτιάκα, 2007, 57). Ωστόσο, οι ανάπηροι αναγνωρίζουν ως το μεγαλύτερο πρόβλημα της κοινωνικοποίησής τους, τον αποκλεισμό τους από τη σφαίρα της ερωτικής ζωής. Θεωρούνται σεξουαλικώς ανίκανοι και αυτή η ζωτικής σημασίας περιοχή της ζωής περιβάλλεται γι αυτούς από ποικίλους περιορισμούς (Barnes, 1994; Barnes et al., 2003). Οι πολιτισμικοί παράγοντες έχουν επισημανθεί ως οι κύριοι λόγοι για την ύπαρξη, συντήρηση και διαιώνιση αυτών των αντιλήψεων. Οι ανάπηροι θεωρούνται ότι στερούνται ελκυστικότητας που είναι απαραίτητη για την προσέγγιση ενός δυνητικού ερωτικού συντρόφου κι έτσι καθίστανται σεξουαλικά νεκροί (Barnes, 1994; Barnes et al., 2003). Κεφάλαιο 5: Εργασιακή απασχόληση Ένα άλλο μοτίβο που εντοπίζεται στην παρουσίαση των ανάπηρων χαρακτήρων από την Παπαδάκη είναι η εργοδότησή τους σε χαμηλού κύρους και χαμηλών απολαβών επαγγέλματα. Το μουγγό Μαρικάκι, αλλά και η Τετελία εργοδοτούνται ως υπηρέτριες. Η μεταπήδηση της πρώτης σε εργαστήριων έτοιμων ενδυμάτων την καθιστά αντικείμενο εμπαιγμού από την πρώην εργοδότριά της, η οποία σχολιάζοντας την αποχώρησή της δηλώνει ειρωνικά «Α! Θ αξιοποιήσει τα προσόντα της. Στο διπλωματικό σώμα ίσως» (Βαρκάρισσα της χίμαιρας, 177). Πρόκειται για ένα άκρως καυστικό σχόλιο που αφορμάται από την αναπηρία της. Είναι αποδεδειγμένο ερευνητικά πως οι ανάπηροι αποκλείονται σε μεγαλύτερο βαθμό 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 240

7 από την αγορά εργασίας απ ό,τι οι αρτιμελείς, γεγονός που έχει ως φυσικό επακόλουθο την έκθεσή τους σε συνθήκες δυσπραγίας. Οι ανάπηροι δεν ενσωματώνονται επιτυχώς στην κανονική αγορά εργασίας όχι λόγω της ανικανότητάς τους, αλλά εξαιτίας των μη ευέλικτων εργασιακών συνθηκών, των μη προσβάσιμων εργασιακών κτηριακών εγκαταστάσεων, της ολοένα και αυξανόμενης έμφασης σε τυπικά προσόντα και της απαίτησης εκ μέρους των εργοδοτών για κοινωνικά αποδεκτή εμφάνιση (Barnes et al., 2003). Η ύπαρξη των απαιτήσεων αυτών, που οι ανάπηροι συχνά δεν πληρούν, τελεολογικά επιφέρει ως αποτέλεσμα να βιώνουν μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας, στερούμενοι, έτσι, του δικαιώματος να κερδίσουν ένα αξιοπρεπές εισόδημα που θα τους εξασφαλίσει τα προς το ζην (Oliver, 1996). Γενικώς, οι ανάπηροι υποαντιπροσωπεύονται σε επαγγέλματα υψηλού κύρους, ενώ, υπεραντιπροσωπεύονται σε επαγγέλματα μειωμένων ικανοτήτων, χαμηλής αμοιβής, πολλών ωρών εργασίας και άσχημων εργασιακών συνθηκών (Abberley, 1987; Barnes et al., 2003; Oliver, 1996). Η κατάσταση αυτή τους καθιστά άμεσα εξαρτημένους από το Κράτος πρόνοιας και την παροχή βοήθειας (Oliver, 1996). Κεφάλαιο 6: Αντιμετώπιση αναπηρίας από αναπήρους Η Παπαδάκη καταπιάνεται και με το θέμα της επίκτητης αναπηρίας δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αυτή γίνεται αποδεκτή από το άτομο που καλείται να την αντιμετωπίσει. Στο σύνολο των υπό εξέτασιν κειμένων παρουσιάζονται δύο περιπτώσεις επίκτητης αναπηρίας, οι οποίες είναι αντιπροσωπευτικές των δύο ακραίων αντιδράσεων. Ο Μόσχος που «είχε χάσει τα πόδια του από το ύψος των μηρών ένα καταραμένο σαββατόβραδο που έτρεχε με διακόσια και σφηνώθηκε σε μια νταλίκα [ ] ακόμα και χωρίς τα δικά του πόδια, κατάφερε να σταθεί μια χαρά στην πιάτσα. Δεν έχασε την μαγκιά του. Δεν παρίστανε το λειψό, τον ανάπηρο» (Βαρκάρισσα της Χίμαιρας, 64-68). Πέραν της αναπηρίας ο Μόσχος βρέθηκε αντιμέτωπος και με την απόρριψη. «Το σόι του έκοψε τους δεσμούς από τότε που έπαθε το ατύχημα»(118). Ωστόσο, με την αρωγή της επιστήμης απέκτησε ξύλινα πόδια που τον βοήθησαν στη μετακίνηση παρέχοντάς του ταυτόχρονα τη δυνατότητα μιας απολύτως φυσιολογικής ζωής. Ο Μόσχος αποτελεί εξέχον παράδειγμα ολοκληρωτικής αποδοχής της αναπηρίας. Παρ όλο που αυτή προέκυψε απρόσμενα και τραγικά στη ζωή του, δεν αφέθηκε μοιρολατρικά στην τύχη του. «Κι είναι γεγονός πως, όταν το αποδεχτείς και δεν καπελωθείς από το κουσούρι σου, όταν δεν τ αφήσεις να σε καθορίσει σιγά, σιγά δε γίνεται πια και τόσο ορατό από τους άλλους» (Βαρκάρισσα της Χίμαιρας, 68). Στον αντίποδα της προαναφερθείσας αντίδρασης, βρίσκεται αυτή του Πέτρου στο Χρώμα του φεγγαριού, ο οποίος έχασε το μάτι του όταν δέκτηκε κτύπημα με πέτρα στο πρόσωπο. Παρά την οικονομική δυσπραγία, η οικογένεια βρίσκει τα χρήματα και ο Πέτρος βάζει γυάλινο μάτι. Ωστόσο, ούτε και τότε αποδέχεται την αναπηρία. Γίνεται «ένα μαύρο σύννεφο, φορτωμένο καταιγίδα» (50). Όμως και ο κοινωνικός του περίγυρος ενίσχυε αυτή την αντίδραση, καθώς «ήταν κι εκείνα τα παλιόπαιδα στην τάξη του, που τον φωνάζανε Κύκλωπα» (49), μετατρέποντάς τον σε «ένα άγριο καφετί σκυλί» (52). Ο Πέτρος, επομένως, συνιστά μια περίπτωση ακραίως αρνητικής αντίδρασης μπροστά στην αναπηρία. Νοιώθει θυμό για την κατάστασή του, τον οποίο εκδηλώνει στα οικογενειακά του πρόσωπα. 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 241

8 Υπάρχει επιστημονικό ενδιαφέρον για την επίκτητη αναπηρία, το οποίο συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι ο τρόπος με τον οποίο η ξαφνική μεταβολή του ατόμου σε κατάσταση αναπηρίας θα επηρεάσει την υπάρχουσα διαμορφωμένη ταυτότητά του θα εξαρτηθεί τόσο από τη φύση της αναπηρίας, όσο και από την κοινωνική του κατάσταση, αλλά και το στάδιο στον κύκλο της ζωής που αυτή θα προκύψει (Barnes et al., 2003). Παράλληλα, επισημαίνεται πως μεγάλη επιρροή ασκεί και «η δομή της προσωπικότητας του και η στάση του περίγυρου, ιδιαίτερα της οικογένειας, καθώς επίσης και η σημασία που έχει η αναπηρία για τον ίδιο τον ανάπηρο» (Ζώνιου - Σιδέρη, 1996, 33). Ο τρόπος αντίδρασής τους ποικίλει. Μπορούν να προβούν σε έναν απολογισμό της παρούσας κατάστασης και του τρόπου μέσω του οποίου οδηγήθηκαν σε αυτή, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει και στη διόρθωσή της. Μπορούν να εκλάβουν την αναπηρία ως φυσιολογική συνέπεια του μεταβαλλόμενου χαρακτήρα της ανθρώπινης ζωής (Barnes et al., 2003). Μπορούν, τέλος, να μην την αποδεχτούν και να αναπτύξουν επιθετικούς τρόπους συμπεριφοράς ενδεικτικούς ενός συμπλέγματος κατωτερότητας (Ζώνιου - Σιδέρη, 1996). Όπως έχει ήδη ειπωθεί, η στάση του περίγυρου διαδραματίζει σημαίνοντα ρόλο στον τρόπο αντιμετώπισης της αναπηρίας εκ μέρους των ίδιων των αναπήρων. Ως εκ τούτου, είναι λυπηρό και ανησυχητικό ταυτόχρονα το γεγονός πως υπάρχει τεκμηριωμένη απροθυμία της κοινωνίας να παρασταθεί στην εμπειρία του προσφάτως μετατρεπόμενου σε ανάπηρο ατόμου(barnes et al., 2003). Συμπεράσματα Η προηγηθείσα ανάλυση καθιστά φανερό πως η Αλκυόνη Παπαδάκη μέσα από το έργο της διαμορφώνει μια εικόνα αντιμετώπισης της αναπηρίας συμβατή και με την ελληνική, τουλάχιστον, πραγματικότητα και σύμφωνη με τα βιβλιογραφικά ευρήματα. Οι ανάπηροι χαρακτήρες, κατά πλειοψηφική υπεροχή, συνιστούν κατώτερα όντα. Ο εγκλεισμός τους σε ίδρυμα παρουσιάζεται ως ο χειρότερός τους εφιάλτης, ως ένας εν ζωή θάνατος. Παράλληλα, η ουδετεροποίηση και η αντικειμενικοποίηση συνιστά μια ζοφερή πραγματικότητα για τον ανάπηρο πληθυσμό, ενώ, η απορριπτική αντιμετώπιση του ανάπηρου από τους αρτιμελείς αποτελεί μια σκληρή πραγματικότητα - ίσως και χειρότερη από την ίδια την αναπηρία. Ο υποβιβασμός σε επίπεδο ζώου, ο στιγματισμός, οι αμφίβολες νοητικές ικανότητες, αλλά και η θεωρούμενη σεξουαλική ανικανότητα αποτελούν στοιχεία που απαρτίζουν το συνολικό τρόπο αντιμετώπισης του ανάπηρου από τους αρτιμελείς. Τέλος, η αντίδραση των ίδιων των ανάπηρων απέναντι στην επίκτητη αναπηρία παρουσιάζεται να εκτείνεται από την άκρα αποδοχή έως την ολοκληρωτική απόρριψη. Τέτοια είναι, επομένως, η εικόνα που διαμορφώνει η Παπαδάκη για τον κόσμο της αναπηρίας και τον πληθυσμό που τον απαρτίζει. Πρόκειται για μια εικόνα μάλλον δυσοίωνη και ζοφερή. Τα απαισιόδοξα μηνύματα της παραδειγματικής αυτής συμπεριφοράς καλούν όλους μας προς μια αλλαγή στάσης προς το επιθυμητότερο. Επιβάλλουν αλλαγή νοοτροπίας που θα αποκαταστήσει τους ανάπηρους στη θέση που τους αρμόζει στην κοινωνία και θα τους βγάλει από την απομόνωση, την υποτίμηση και τον υποβιβασμό. Αναφορές Στα Ελληνικά 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 242

9 Βορριά, Γ. (1988) «Οι συνέπειες στην κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών από τη μακρόχρονη παραμονή τους σε ιδρύματα κλειστής περίθαλψης» στο: Καλλινικάκη, Θ. (επιμ.) (1988) Μεγαλώνοντας σε ίδρυμα. Αθήνα: Ελληνική Εταιρεία Ψυχικής Υγείας και Νευροψυχιατρικής του παιδιού. Ζώνιου Σιδέρη, Α. (1996) Οι ανάπηροι και η εκπαίδευσή τους: Μια ψυχολογική προσέγγιση της ένταξης. Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιογονία. Παπαδάκη, Α. (1988) Το κόκκινο σπίτι. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (1989) Η Μπόρα. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (1991) Το χρώμα του φεγγαριού. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (1993) Σκισμένο ψαθάκι. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (1997) Οι κάργιες. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (1999) Σαν χειμωνιάτικη λιακάδα. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (2001) Βαρκάρισσα της Χίμαιρας. Αθήνα: Καλέντης. Παπαδάκη, Α. (2007) Το ταξίδι που λέγαμε. Αθήνα: Καλέντης. Στασίνος, Δ., Π. (1991) Η ειδική εκπαίδευση στην Ελλάδα: Αντιλήψεις, θεσμοί και πρακτικές. Κράτος και ιδιωτική πρωτοβουλία ( ). Αθήνα: Gutenberg. Φτιάκα, Ε. (επιμ.) (2007) Ειδική και Ενιαία εκπαίδευση στην Κύπρο. Αθήνα: Εκδόσεις Ταξιδευτής. Στα Αγγλικά Abberley, P. (1987) The concept of oppression and the development of social theory of disability, Disability, Handicap and Society, 2(1), Barnes, C. (1994) Disabled people in Britain and discrimination: A case for Anti Discrimination Legislation. London: Hurst and Company. Barnes, C. and Mercer, G. (2003) Disability. UK: Polity Press. Byone, I., Oliver, M. and Barnes C. (1990) Equal Rights for Disabled People: The case for a new law. London: Institute for Public Policy Research. Oliver, M. (1996) Understanding disability: From theory to practice. New York: Palgrave. 11 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 243