το μετα- αντικείμενο στην πόλη

Transcript

1 Ε.Μ.Π. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τομέας: Πολεοδομία-Χωροταξία Τίτλος : το μετα- αντικείμενο στην πόλη Μάθημα: Όψεις του αστικού τοπίου στο δημόσιο χώρο Υπεύθυνοι καθηγητές: Πολύζος Ιωάννης Πολυχρονόπουλος Δηµήτρης Μεταπ.Φοιτήτρια: Ρουμελιώτη Ναταλία Σεπτέμβρης 2006 (Από τομέα: Σχεδιασμός-Χώρος-Πολιτισμός) 0

2 Περιεχόμενα: 1. Αντικείμενο-καταναλωτικό αντικείμενο και η σχέση του με τον άνθρωπο. 2. Κάδος: προγραμματισμένο σημείο εσπευσμένου τέλους ή σημείο συλλογικότητας. 3. Ανταλλαγή του αντικειμένου. Κοινωνικές σχέσεις. 4. Mετάβαση ταυτότητας του αντικειμένου στην πόλη. Iδιωτικό-Δημόσιο. 5. Eπίμετρο. Μετά-κάδου βίος, παραδείγματα. Περισσότερο και από τα πράγματα που κάθε μέρα κατασκευάζονται πουλιούνται αγοράζονται, ο πλούτος της Λεωνίας μετριέται από τα πράγματα που κάθε φορά πετιούνται για να δώσουν τη θέση τους σε καινούρια. Τόσο που κανείς αναρωτιέται αν το αληθινό πάθος της 1

3 Λεωνίας είναι πράγματι, όπως λένε, να απολαμβάνει καινούρια και διαφορετικά πράγματα ή αν είναι μάλλον να αποβάλλει, να διώχνει μακριά της, να ξεφορτώνεται κάθε περιοδική νιαρότητα. 1 Ίταλο Καλβίνο Άχρηστα, αξεσουάρ, πλαστικά, συσκευές, έπιπλα αρθρώνουν μια νέα αστική γλώσσα. Η "μετά-πολη" εμφανίζεται υπερπλήρης από πλανόμενη ύλη με τα άχρηστα αντικείμενα και απορρίμματα να αποτελούν αδιαμφισβήτητη συνθήκη της. Η μη χαρτογραφημένη αστική κατάσταση αυτής της πλανόμενης ύλης παραμένει ανεξερεύνητη, ως να μην υπάρχει μέσα στην πόλη. Θα επικεντρωθούμε, πέρα από τις αφηρημένες υλιστικές οριοθετήσεις στα αντικείμενα που συσσωρεύονται μετά την παραγωγή πίσω από τις γυάλινες βιτρίνες των καταστημάτων σύμφωνα με τις επιταγές της κατανάλωσης και μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, στις βιτρίνες του δρόμου και του πεζοδρομίου. Αποτελεί αστική συνθήκη ο κάδος σκουπιδιών; Το περιβάλλον γύρω από αυτόν τί συνιστά, αναπτύσσει ένα δίκτυο μιας συλλογικότητας χωρικά εντοπισμένης; Το μετά των χρονοτοπικών θραυσμάτων στο δημόσιο χώρο, μπορεί να ιδωθεί ως επέμβαση και δυνατότητα μετατροπής του νοήματος ένος αντικειμένου που μεταλλάσσεται από ιδιωτικό σε δημόσιο. Μια ετεροχρονισμένη ανταλλαγή μεταξύ αγνώστων αποτελεί σημείο μετάβασης και πάλι αυτής της ταυτότητας, αλλά και δυνητικά μιας συνάντησης με τον Άλλο. Όλα αυτά συμβαίνουν, ως μικροσυμβάντα σε μια μεταμοντέρνα κοινωνία, όπου ο ηδονιστικός και προσωποποιημένος ατομικισμός έχει γίνει νόμιμος, η ιδιωτική αυτονομία είναι αυτονόητη και δεν συναντά πια εναντίωση, το νέο γίνεται αποδεκτό σαν παλιό και το μέλλον είναι μετά το αύριο για να μας απασχολεί. 1. Αντικείμενο-καταναλωτικό αντικείμενο και η σχέση του με τον άνθρωπο. Στο λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας 2 αναφέρεται πως η λέξη αντικείμενο προέρχεται από το ρήμα αντί-κείμαι, μελ-κείσομαι (λαμβάνεται ως παθητικό του αντιτίθημι) κείμαι απέναντι τίνος. Ενώ στο νεοελληνικό λεξικό 3 το αντικείμενο ορίζεται ως εξής: αντι-κείμενο είναι καθετί που μπορούμε να αντιληφθούμε με τις αισθήσεις / το δεχόμενο την ενέργεια του υποκειμένου. Το αντικείμενο λοιπόν, με βάση τους παραπάνω ορισμούς είναι κάτι που κείτεται απέναντι σε αυτόν που το παρατηρεί ενώ η υλική του διάσταση, έγκειται στις αισθήσεις του ανθρώπου. Η όραση είναι εκείνη που προηγείται με την ακολουθία της αφής και της όσφρησης, ενώ υποτονεί εκείνη της ακοής και πολύ περισσότερο της γεύσης. Ως αντικείμενο δεν μπορεί να θεωρηθεί ακατέργαστη φυσική ύλη, συνεπώς απλοϊκά θα λέγαμε πως όταν το υποκείμενο επεξεργαστεί την ύλη και μεταφέρει σε αυτήν ενέργεια άμεσα ή έμμεσα μέσω της μηχανής, τότε δημιουργείται το αντικείμενο. Η ενέργεια που μεταφέρθηκε μπορεί να αποκαλυφθεί δια μέσου των φυσικών χαρακτηριστικών που πλέον αυτό φέρει. Για παράδειγμα γίνεται φανερό πως επεξεργάστηκε τεχνικά, η σύνθεση των υλικών που επιλέχθηκε, η ανθεκτικότητα 1 Ίταλο Καλβίνο, Οι αόρατες πόλεις, μετφ. από τα ιταλικά Αν.Χρυσοστομίδης, Αθήνα, Καστανιώτη, 2004, σ Ιωάννου Σταματάκου, Λεξικόν της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα, Βιβλιοπρομηθευτική, 1994 σ Μείζον Ελληνικό Λεξικό, Τεγόπουλου Φυτράκη 2

4 και ο χρόνος ζωής τους με βάση την χημική σύσταση και την κατασκευή. Το αντικείμενο λοιπόν θεωρητικά έμμεσα αποκαλύπτει την φυσική ταυτότητα του. Ιn doing the biography of a thing, one would ask questions similar to those one asks about people...how does the things use change with its age and what happens to it when it reaches the end of its usefulness? 4 Μπορεί στην εποχή μας να υπάρχει μια τάση απο-υλοποίησης του υλικού κόσμου. Είναι γεγονός όμως πως, πέρα από τα άυλα δίκτυα, τα συστήματα, την πρόσληψη και μετάδοση μηνυμάτων μέσω δορυφόρων, ο άνθρωπος δεν παύει στην καθημερινή του πραγματικότητα να αρθρώνει τον τρόπο ζωής μετρώντας αντικείμενα. Ίσως να μην είναι μακριά η εποχή που θα ζει χωρίς αυτά, αρκεί να βρει άλλους τρόπους ικανοποίησης του εγώ του, χωρίς να τροφοδοτεί το σύστημα παραγωγής κατανάλωσης. Το ζήτημα λοιπόν του αντικειμένου είναι περισσότερο κοινωνικό και οι σχέσεις που αναπτύσσονται με αυτό αποτελούν δείγμα του συστήματος της κάθε κοινωνίας. Ο Μαρξ ακόμη από τον 19 ο αιώνα κάνει ένα διαχωρισμό στην ερμηνεία του για το αντικείμενο με βάση τις ιδιότητές του. Σύμφωνα με την τοποθέτησή του λοιπόν 5 το αντικείμενο δεν είναι μόνο ένα φυσικό, αλλά επίσης ένα «κοινωνικό πράγμα». Το ζήτημα όμως είναι, πως το αντικείμενο όπως προαναφέρθηκε, αποκαλύπτει με την παρουσία του τα φυσικά του χαρακτηριστικά. Δεν αποκαλύπτει τις «υπερβατικές ή αλλιώς κοινωνικές» ιδιότητες του. Ένα αντικείμενο ή το εμπόρευμα, όπως αναφέρει για τον 19 ο αιώνα, είναι ένα «πράγμα» το οποίο με την πρώτη ματιά δεν δηλώνει τον κοινωνικό του χαρακτήρα και μοιάζει με ένα αυτονόητο καθημερινό «τετριμμένο πράγμα».ο Μαρξ, διασαφηνίζει πως τις κοινωνικές ιδιότητες του αντικειμένου φέρει η αξία του ή αλλιώς η ιδιότητα του ως «αξιακή αντικειμενικότητα» 6. Δε θα επεκταθούμε όμως στο ζήτημα της αξίας καθώς είναι παραδεκτό ακόμη και από τον ίδιο πως η αξία των εμπορευμάτων μοιάζει κάτι «τυχαίο» και ασταθές, κάτι «καθαρά σχετικό», αφού μεταβάλλεται όχι μόνο από στιγμή σε στιγμή, αλλά και από τόπο σε τόπο. «τα αντικείμενα. ματαιώνουν την πανοραμική θέση του βλέμματος...δεν υπάρχει τίποτα για να δούμε, είναι τα αντικείμενα που μας βλέπουν» 7 Ο μεταγενέστερος στοχαστής και φιλόσοφος Baudrillard, κάνει κριτική στο έργο του συστήματος αντικειμένων, παραγωγής και κατανάλωσης στη μετα-μοντέρνα εποχή. Αποτελεί σημείο κρίσιμο να γίνει μια προσέγγιση των θέσεών του στην προσπάθεια ερμηνείας κυρίως του καταναλωτικού αντικειμένου σήμερα. Ο ίδιος θεωρεί πως πλέον τα αντικείμενα δεν είναι συνδεδεμένα με μια λειτουργία ή με μια συγκεκριμένη ανάγκη, αλλά κινούνται σε ένα διαφορετικό επίπεδο, αυτό της σημασίας σύμφωνα με τη λογική των σημείων και των συμβόλων. Στο βιβλίο συνθήματα 8 επιλέγει να χαρακτηρίσει το αντικείμενο ως «σύνθημα». Δικαιολογώντας τη θέση αυτή με τη δήλωση πως υπήρχαν γι αυτό λόγοι που συνδέονταν με την εποχή καθώς τη δεκαετία του 1960, το πέρασμα από το πρωτείο 4 Arjun Appadurai, The social life of things. Commpdities in cultural perspective, Cambridge University Press, 1986, p Μαρία Αντωνοπούλου, Κοινωνική πράξη και υλισμός, εκδόσεις Αλεξάνδρεια,φεβρουάριος 2000, σ Ό.π. 7 Jean Baudrillard, Η γοητεία, Θεωρία, Αθήνα, 1984, σ Jean Baudrillard, Συνθήματα, Μετφ, Βασ.Τομανάς, Νησίδες, 2002, σ. 13 3

5 της παραγωγής στο πρωτείο της κατανάλωσης έβαλε τα αντικείμενα στο πρώτο πλάνο. Ο ίδιος, δε βλέπει το ενδιαφέρον να είναι τόσο το κατασκευασμένο αντικείμενο καθαυτό, αλλά το σύστημα σημείων και η σύνταξη που επεξεργάζεται. Για παράδειγμα όταν αναφερόμαστε στο καταναλωτικό αντικείμενο δε γίνεται λόγος τόσο για το αντικείμενο καθαυτό, όσο για το σύστημα σημείων που συνυποδηλώνει και μαρτυρά αυτό εμμέσως. Στη συνέχεια της θεώρησής του καταφεύγει στην ανθρωπολογία η οποία προσφέρει την προσφυγή σε κοινωνίες και σε κουλτούρες στις οποίες η έννοια της αξίας, όπως την εννοούμε εμείς είναι οιονεί ανύπαρκτη όπως διατυπώνει. Τα πράγματα δεν ανταλλάσσονται ποτέ άμεσα μεταξύ τους, αλλά πάντα με τη διαμεσολάβηση μιας υπερβατικότητας, μιας αφαίρεσης. 9 Θεωρεί πως η ιδιότητα του καταναλωτικού αντικειμένου δεν σχετίζεται με την αξία χρήσης του αλλά, με το ότι χειριζόμαστε τα αντικείμενα ως σημεία 10 που μας διακρίνουν, είτε εντάσσοντας μας στην ομάδα μας ως ιδεατή διαφορά, είτε διαφοροποιώντας μας από την ομάδα μας με αναφορά σε μια ομάδα ανώτερης καταστατικής θέσης. Η διαφοροποίηση αυτή όμως προϋποθέτει μια σχέση ιδιοκτησίας ή κατοχής του αντικειμένου η οποία αποσαφηνίζεται μέσα από το παρακάτω παράδειγμα. Αν επισημαίνει ο Baudrillard χρησιμοποιώ το ψυγείο για να καταψύχω, αυτό είναι μια πρακτική εφαρμογή και χρήση. Δεν είναι ένα αντικείμενο, αλλά ένα ψυγείο. Με αυτή τη λογική δε το κατέχω. 11 Επομένως αντικείμενο είναι ό,τι ανήκει σε κάποιον και έχει αποδεσμευτεί από το να εξυπηρετεί κάποια λειτουργία. Αν εξυπηρετεί κάποια λειτουργία τότε πρόκειται για ένα χρηστικό εργαλείο το οποίο λογικά αναφέρεται σε όλο το κόσμο. Σε αυτό το πλαίσιο λίγο πολύ σήμερα τα αντικείμενα δε τα χρειαζόμαστε τόσο για την εξυπηρέτηση κάποιας λειτουργίας, όσο για την έννοια της κατάκτησής σημείων, ως μια πράξη από το σύστημα παραδεκτή και επιδιωκόμενη. Τα αντικείμενα αυτά λοιπόν, είναι που φτιάχνουν όλα μαζί το σύστημα μέσα από το οποίο το υποκείμενο προσπαθεί να κατασκευάσει την ιδιωτική του ολότητα. Οπότε γίνεται μια σαφής διάκριση στο λειτουργικό αντικείμενο και το κεκτημένο αντικείμενο. Το λειτουργικό αντικείμενο θα μπορούσαμε να πούμε πως έχει κάποια ομοιότητα με το φυσικό ή αισθητό αντικείμενο, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, ενώ το κεκτημένο υποδηλώνει την τάση του ανθρώπου καταναλώνοντας να κατακτήσει ένα διαφορετικό κοινωνικό status ως διαδικασία διαφοροποίησης. Με αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να συσχετίσουμε το καταναλωτικό αντικείμενο που κατέχεται με το «κοινωνικό αντικείμενο» του Μαρξ. Ποια είναι όμως η διαδικασία που ακολουθείται για την κατάκτηση του αντικειμένου και ποιες οι κοινωνικές συνέπειες θα προσπαθήσουμε να θίξουμε παρακάτω. Τo καταναλωτικό αντικείμενο και η διαδικασία η οποία ακολουθείται για την κατάκτησή του απομονώνει. 12 Η διευθυνόμενη κατοχή καταναλωτικών αντικειμένων και αγαθών είναι εξατομικευτική και καταστροφέας της αλληλεγγύης. Η εικόνα της καθημερινότητας λίγο πολύ είναι γνωστή:όπως η σκηνή με τον πελάτη να στέκεται εμπρός του πάγκου ενός ταμείου, αμείλικτος, βουβός με σκυθρωπό πρόσωπο και μια καρτερικότητα διεκπεραιώνοντας τη συναλλαγή με πλαστικό χρήμα, μόνος σε μια σειρά από μονάχους. Επόμενη σκηνή, στα χέρια οι πλαστικές σακούλες και μέσα τους κρυμμένο το μόλις πριν λίγο ποθητό αντικείμενο. Η κατάκτησή του συντελείται από τη στιγμή που δεν εξυπηρετεί πια αλλά κοσμεί. Έτσι 9 Baudrillard, Η γοητεία, σ Ζαν Μπωντριγιάρ, Η καταναλωτική κοινωνία, Μετφ, Βασ.Τομανάς, Νησίδες, 1 η έκδ 1970, 2005, σ Jean Baudrillard, The system of objects, transl, James Benedict, Verso,1 st edition 1996, 2005 p Ό.π., σ. 94 4

6 εκπληρώθηκε μια επιθυμία, φτάνει τώρα, το αντικείμενο να καταλαμβάνει όσο λιγότερο όγκο και ας χαλάσει το συντομότερο. Η ιδιωτική σφαίρα δομείται από το εξωτερικό, από το παραγωγικό σύστημα μέσω της στρατηγικής του πόθου και περιβάλλει την υλικότητα της ύπαρξής μας, την μονοτονία και τις διασκεδάσεις της. Το καταναλωτικό αντικείμενο ξεχωρίζει, διαφοροποιεί, αποδίδει συλλογικά τους καταναλωτές σ έναν κώδικα, δίχως να προκαλεί συλλογική αλληλεγγύη. Νεύματα συγκατάβασης και αναγνώρισης μιας κοινής πρακτικής, που στο τέλος νιώθεις πιο κοντά στο αντικείμενο παρά σε οποιονδήποτε Άλλο. Η σχέση τώρα του ανθρώπου με τα αντικείμενα σύμφωνα με τον Μαρξ ορίζεται ως σχέση με την οποία ο άνθρωπος σε αυτά αναγνωρίζει και επιβεβαιώνει τον εαυτό του. Χαρακτηριστικά στην τοποθέτησή του συμπληρώνει 13 πως ο άνθρωπος εκφράζει και πραγματοποιεί την ανθρώπινη ουσία του, αυτόπραγματοποιείται, εξωτερικεύοντας τις δυνάμεις του ως είδους στα αντικείμενα με τα οποία συνδέεται κατά τις διάφορες δραστηριότητές του και τα οποία καθιστά μέσα της ζωής του. Από την άλλη ο Baudrillard υποστηρίζει πως κάθε υποκείμενο με το να καταναλώνει αντικείμενα, βιώνει το δικαίωμα στο να διαφοροποιηθεί, που είναι μια θεμελιώδης κοινωνική διαδικασία, με την οποία ο καθένας εγγράφεται στην κοινωνία. Η σχέση που αναπτύσσει με τα αντικείμενα έχει δυο πτυχές μια συνειδητή και μια ασύνειδη, μια βιωνόμενη και μια σημαινόμενη. Η αλήθεια είναι πως στο κυνήγι της ικανοποίησης όλων των νεοπαραγόμενων επιθυμιών, δε γίνεται άμεσα αντιληπτή η πιστά επαναλαμβανόμενη τήρηση κανόνων που εξυπηρετούν τον κώδικα της παραγωγής-κατανάλωσης. Ο Gilles Lipovetsky συμφωνεί πως η αβυσσαλέα προσφορά της κατανάλωσης είναι επίσης ένα μέσον διαφοροποίησης των όντων 14. Το να στέκεσαι όμως μπροστά από ένα σωρό αντικείμενα προϋποθέτει και μια υπευθυνότητα διευκρινίζει, αυτή της κρίσης. Επομένως ο άνθρωπος καθίσταται υπεύθυνος για την επιλογή του κάθε αντικειμένου με βάση τα κριτήρια που εξυπηρετούν τον εαυτό. Αυτό το ονομάζει ναρκισσιστική προσωποποίηση. O άνθρωπος δηλαδή είναι σαν να κατακερματίζει το εγώ, ώστε να αναδυθεί το άτομο που θα υπακούσει σε πολλαπλές λογικές, με βάση τις οποίες θα επιλέξει ανάμεσα στο σωρό. Θυμίζει κάπως και τις στεγανές παραθέσεις των καλλιτεχνών pop. Ο Baudrillard παρόλα αυτά υποστηρίζει πως ο καταναλωτής 15 ζει σαν ελευθερία, σαν προσδοκία, σαν δική του επιλογή αυτές τις συμπεριφορές. Δεν τις ζει σαν καταναγκασμό διαφοροποίησης και υπακοής σ έναν κώδικα. Αυτό το νόημα, αλλά ακόμα περισσότερο αυτή την ταύτιση του ανθρώπου προς τα πράγματα που ενσωματώνουν την κοινωνική του «ουσία», καταγράφει η συνήθεια πολλών πρωτόγονων να ενταφιάζουν τα αντικείμενα με τα οποία ταυτοποιείται η ζωή του νεκρού. Τα αντικείμενα αυτά εκλαμβάνονται ως απολύτως ταυτισμένα με τον νεκρό, ώστε ορισμένες φορές να καταστρέφονται παρά να κληροδοτούνται σε άλλους ακόμα και τους ανώτερους συγγενείς του νεκρού. 16 «Η μηχανή είναι το gadget της βιομηχανικής κοινωνίας. Στη μεταβιομηχανική κοινωνία το gadget αποτελεί το έμβλημά της.» Αντωνοπούλου, ό.π., σελ Ζιλ Λιποβετσκί, Η Εποχή του Κενού, μτφ, Βασ. Τομανάς, Νησίδες,1983, σ Μπωντριγιάρ, ό.π. 16 Αντωνοπούλου, ό,π., Βλ.P.Einzig, Primitive Money, in its Ethnological,Historical and Economic aspects, Pergamon Press, Οξφόρδη 1966(1949),σ Μπωντριγιάρ, ό.π., σ

7 Όταν όμως λέμε gadget τι εννοούμε; Στο σύγχρονο αγγλο-αγγλικό λεξικό 18 Gadget/ noun: a small tool or device that does something useful. Ορίσαμε το καταναλωτικό αντικείμενο, σύμφωνα με τον Βaudrillard, με την σχετική εξαφάνιση της αντικειμενικής λειτουργίας ως εργαλείο και την ανάδειξη της λειτουργίας του ως σημείο. Συνεπώς ό,τι καταναλώνουμε είναι ακριβώς το μη «χρήσιμο» και το καταναλωτικό αντικείμενο χαρακτηρίζεται από κάτι σαν λειτουργική αχρηστία. Άρα το gadget, που είναι η αλήθεια του αντικειμένου στην καταναλωτική κοινωνία σε αντιδιαστολή με τον ορισμό που δίδεται από το λεξικό, δεν εξυμνείται για τη χρηστικότητά του, αλλά παραδόξως για ακριβώς το αντίθετο. Αποτελεί σύμβολο αντικειμένου σε μια κοινωνική πρακτική της μόδας. Ακόμη και το τεχνικό αντικείμενο μετατρέπεται ξανά σε gadget, όταν η τεχνική υπηρετεί τη μόδα. Στη μεταβιομηχανική εποχή τα αντικείμενα έχουν αποκτήσει μια αυτοδυναμία και έχουν πάψει να εξαρτώνται τόσο από τις ηθικές και ψυχολογικές αξίες όσο και από την ανάγκη εξουσιοδότησης από τον άνθρωπο, υποστηρίζει ο Baudrillard. Ως παράδειγμα στρέφεται στα καλλιτεχνικά κινήματα της εποχής και αναφέρει 19 χαρακτηριστικά, αρχικά το κίνημα του κυβισμού, όπου τα αντικείμενα με την κίνηση τους έχουν εκραγεί και φτάσει στην αφαίρεση. Στη συνέχεια μέσω του Νταντά και του Σουρεαλισμού που παροδικά αναστήθηκαν, για να εξαερωθούν από το Αφηρημένο, ώστε τέλος να εμφανιστούν συμφιλιωμένα με την εικόνα τους στη Νέα Απεικόνιση της Pop Art. Η Pop Art ως το τελικό από τα στάδια των καλλιτεχνικών κινημάτων στην παραπάνω ακολουθία. ξεκινώντας από έναν κόσμο αντικείμενο, αναπαρήστησε αυτή τη λογική των σημείων και της κατανάλωσης με μορφή τέχνης, και αποτέλεσε και η ίδια καταναλωτικό αντικείμενο. Έθεσε μετασχηματισμούς που κατέληγαν πάλι σε αντικείμενα. Ζωγραφίζοντας κατά προτίμηση συντομογραφίες, μάρκες (εμπορικά σήματα), συνθήματα τα οποία έχουν απάνω τους τα καταναλωτικά αντικείμενα αυτά, συνέβαλε στην αναγνώριση της προδηλότητας της καταναλωτικής κοινωνίας, δηλαδή ότι η αλήθεια των αντικειμένων και των προϊόντων είναι το εμπορικό σήμα τους. Η ιδέα ότι ένα πολύ απλό αντικείμενο (π.χ. τενεκεδάκι κονσέρβας) μπορεί να αποτελέσει τέχνη, συνετέλεσε σε μια απομυθοποίηση της καταναλωτικής κοινωνίας και της αλόγιστης χρήσης των αντικειμένων. Η απλή αναπαράσταση αντικειμένων πέρα από τη λειτουργική τους αξία, έγινε διαταξικό προνόμιο, ενώ παράλληλα νομιμοποιήθηκε η εισαγωγή των gadgets στην προσπάθεια ανεύρεσης εξατομικευμένων απαντήσεων στις νέες απαιτήσεις της καταναλωτικής κοινωνίας. 2. Προγραμματισμένο σημείο εσπευσμένου τέλους ή σημείο συλλογικότητας. Η πόλη της Λεωνίας φρεσκάρει τον εαυτό της καθημερινά, κάθε πρωί ο πληθυσμός ξυπνάει σε καθαρά σεντόνια, φοράει ολοκαίνουριες ρόμπες, βγάζει από το πλέον τελειοποιημένο ψυγείο σφραγισμένα,...στα πεζοδρόμια,...τα υπολείμματα της χθεσινής Λεωνίας περιμένουν το κάρο του σκουπιδιάρη. Δεν πρόκειται μόνο για πατημένες οδοντόπαστες, καμένες λάμπες, εφημερίδες, άδειες κονσέρβες, υλικά περιτυλίγματος αλλά και θερμοσίφωνες, εγκυκλοπαίδειες, πιάνα, πορσελάνινα σερβίτσια. 20 Ίταλο Καλβίνο Η σύγχρονη μετα-πόλη δε διαφέρει και πολύ από εκείνη την πόλη στην περιγραφή του Καλβίνο. Ο Ζιλ Λιποβετσκί σημειώνει πως σφάλαμε 21 που σπεύσαμε να αναγγείλουμε το τέλος της καταναλωτικής κοινωνίας. Αφού γίνεται 18 Oxford Advanced Learner s Dictionary, 7 th edition, Oxford University Press 19 Μπωντριγιάρ, ό.π., σ. 132, 133, Καλβίνο, ό.π.. 21 Λιποβετσκί, ό.π., σ. 13 6

8 φανερό πως παρά την ενεργειακή κρίση, την οικολογική συνείδηση, την παρούσα ύφεση δεν έχει έρθει το τέλος της εποχής της κατανάλωσης. Παρουσιάζει πως είμαστε προορισμένοι να καταναλώνουμε, έστω και διαφορετικά, ολοένα και περισσότερα αντικείμενα και πληροφορίες. Αυτό είναι συνοψίζει η μεταμοντέρνα κοινωνία όχι το επέκεινα της κατανάλωσης, αλλά η αποθέωσή της, η επέκτασή της ως και την ιδιωτική σφαίρα, ως και στην εικόνα και το γίγνεσθαι του εγώ. Ακριβέστερα ισχυρίζεται πως είμαστε στη δεύτερη φάση της καταναλωτικής κοινωνίας, 22 cool και όχι πια hot, στην κατανάλωση που έχει χωνέψει την κριτική της ευμάρειας. Μετά τις οικονομικές και πολιτικές επαναστάσεις του 18 ου και 19 ου αιώνα, μετά την καλλιτεχνική επανάσταση των αρχών του 20 ου αιώνα, αποκτά σωματική υπόσταση η επανάσταση του καθημερινού. Στο εξής, ο νεωτερικός άνθρωπος και η καθημερινή ζωή του με το σύμπαν των αντικειμένων, της διαφήμισης, των Μ.Μ.Ε., δεν έχουν πια δικό τους βάρος, είναι ανοιχτός στις καινοτομίες, ικανός να αλλάξει χωρίς αντίσταση τρόπο ζωής, έχει γίνει κινητικός. Φτάνει αυτός ο τρόπος ζωής να προτείνεται σαν μια καινούρια εμπειρία διαφοροποίησης, σαν μια προσταγή που εξυπηρετεί τα σημεία για μια ανώτερη καταστατική θέση. Αναρωτιέται κανείς το μέγεθος της δύναμης που μπορεί να έχει ο μηχανισμός της κατανάλωσης, ώστε να δελεάζει διαρκώς, ασταμάτητα, μαζικά. Η κατανάλωση τονίζει ο Ζιλ Λιποβετσκί είναι μια διαδικασία που λειτουργεί με τη γοητεία, τα άτομα υιοθετούν τα αντικείμενα, τις μόδες, τους τρόπους για να περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους. Επιδιωκόμενη τακτική είναι η διαρκής ανανέωση και επιτάχυνση αυτής της διαδικασίας, για την ικανοποίηση και μιας άλλης επιθυμίας. Tο να γεμίζεις, όμως καροτσάκια και σακούλες προϋποθέτει και το άδειασμα σε ένα κάδο απορριμμάτων. Τα αντικείμενα απ όπου κι αν προέρχονται, όποιοι κι αν είναι οι κάτοχοι τους και η βιογραφία τους, καθιερώνεται σε μια καταναλωτική κοινωνία να καταλήγουν σε ένα κοινό κάδο σκουπιδιών. Στο σημείο αυτό οι κάτοχοι των αντικειμένων αποκλείοντας τα από την καθημερινότητά τους απαλλάσσονται από μια παράθεση του εγώ τους. Ο κάδος σκουπιδιών αποτελεί σημείο συνάντησης των μεταξύ αγνώστων και απομονωμένων καταναλωτών, ανά τακτική απόσταση, στη καθημερινή και εντελώς καθιερωμένη πρακτική, καθώς και ένα φορέα συλλογικού νοήματος αφού όλες οι επιλογές καταλήγουν στο ίδιο σημείο προδιαγεγραμμένου τέλους. «all the trash is jumping into the same bin» Υπάρχει από την άποψη αυτήν μια απόλυτη διαφορά όμως, ανάμεσα στη σπατάλη που είναι όχληση ενσωματωμένη στο οικονομικό σύστημα και την καταστροφική σπατάλη που έκαναν όλες οι κοινωνίες της «σπάνης», στις γιορτές και τις θυσίες τους. Η καταστροφή των αγαθών αυτών ήταν πηγή συλλογικών αξιών. Η θυσία είναι μικρό δώρο για μεγάλη ανταπόδοση. 23 Οι κβακιούτλ θυσιάζουν σκεπάσματα, πιρόγες, χάλκινα αντικείμενα με οικόσημο, που τα καίνε ή τα πετούν στη θάλασσα, για να «διατηρήσουν το γόητρο τους», για να επιβεβαιώσουν την αξία τους. Με την wasteful expenditure (περιττή σπατάλη) σε όλες τις εποχές επιβεβαίωναν οι τάξεις την υπεροχή τους. 24 «η σπατάλη για άχρηστα πράγματα αποτελεί κριτήριο κοινωνικού γοήτρου και κύρους» 22 Ό.π., σ Λεωνίδας Οικονόμου, Ανθρωπολογία του Υλικού Πολιτισμού, 2001, Μαρσέλ Μώς, Το Δώρο, Καστανιώτη, Αθήνα, 1979, σ Ό.π., σ. 38 7

9 Veblen 1899 Ο Μαρσάλ Σάλινς 25 στο άρθρο του για την «πρώτη κοινωνία της αφθονίας», υποστηρίζει πως, ίσα-ίσα οι δικές μας βιομηχανικές και παραγωγίστικες κοινωνίες, σε αντίθεση προς ορισμένες πρωτόγονες κοινωνίες κυβερνώνται από την ιδεοληψία της σπάνης. Κατά τον Σάλινς οι κυνηγοί τροφοσυλλέκτες πρωτόγονες νομαδικές φυλές της Αυστραλίας, της ερήμου Καλαχάρι, γνώρισαν την γνήσια αφθονία παρά την απόλυτη «φτώχεια» τους. Οι πρωτόγονοι δεν κατέχουν τίποτε, δεν έχουν ιδεοληπτική σχέση με τα αντικείμενα τους και πολλές φορές τα πετούν για να μετακινηθούν ευκολότερα. Η σπατάλη τους είναι απόλυτη: τα καταναλώνουν όλα αμέσως, δεν υπάρχει οικονομικός υπολογισμός ούτε αποθέματα. Ακόμη η συλλογική «απρονοητικότητα» και η συλλογική «σπατάλη», που αποτελούν χαρακτηριστικά των πρωτόγονων κοινωνιών, θεωρείται πως είναι το σημείο της πραγματικής αφθονίας. Όπως λέει ο Σάλινς, η φτώχεια δεν είναι ούτε η μικρή ποσότητα αγαθών ούτε απλώς μια σχέση σκοπών και μέσων: είναι προπάντων μια σχέση μεταξύ των ανθρώπων. Αυτό που θεμελιώνει την «εμπιστοσύνη» των πρωτόγονων και που τους κάνει να ζουν μέσα στην αφθονία ακόμα κι όταν πεινάνε, είναι τελικά η διαφάνεια και η αμοιβαιότητα των κοινωνικών σχέσεων. Δεν υπάρχει συσσώρευση, που είναι πάντα η πηγή της εξουσίας. Στην οικονομία του δώρου και της συμβολικής ανταλλαγής, μια μικρή και πάντα πεπερασμένη ποσότητα αγαθών αρκεί για να δημιουργήσει έναν γενικό πλούτο, αφού διαρκώς τα αγαθά μεταβαίνουν από τον έναν στον άλλον και κάθε στιγμή του ανταλλακτικού κύκλου μεταξύ των προσώπων προσθέτει στην αξία του ανταλλασσόμενου αντικειμένου. Υποστηρίζει ο Baudrillard, πως εμείς έχουμε μόνο τα σημεία της αφθονίας. Καταδιώκουμε με ένα γιγάντιο παραγωγικό μηχανισμό τα σημεία της φτώχειας και της σπανιότητας. Αναφέρει, πως το να πετάνε τα αυτοκίνητα που πέρασε η μόδα τους στα παλιοσίδερα δεν έχει τίποτα από γιορτή: είναι μια καταστροφή συστηματική, ηθελημένη, για στρατηγικούς σκοπούς. Tο ζήτημα όμως είναι, αν σε αυτή τη συστηματική καταστροφή μπορούμε να αναζητήσουμε σημεία που παράγουν συλλογική αξία, και είναι ικανά να μεταλλάσσουν το νόημα του πεταμένου αντικειμένου. Ο κάδος απορριμμάτων αποτελεί σήμερα παρά ποτέ σημείο της κοινωνίας, τόπο αναπαράστασης της, καθώς και σημείο στον κύκλο ζωής του αντικειμένου. Τα αντικείμενα έχουν μια αυτόνομη παρουσία στο δημόσιο χώρο του αστικού ιστού, δίπλα στους πράσινους κάδους απορριμμάτων. Είναι σημείο αφαίρεσης από τη σφαίρα του ιδιωτικού και πρόσθεσης στο δημόσιο για λόγους προσωπικής αναζήτησης της αφθονίας, φθαρτότητας, ρεύματος της μόδας ή απλά κινητικότητας. Το αντικείμενο εναποτίθεται συνήθως εξωτερικά του κάδου σκουπιδιών και τις περισσότερες φορές όσο πιο επιμελώς τοποθετείται, τόσο πιο δυνατός είναι ο δεσμός με τον κάτοχό του. Η αυθόρμητη κίνηση στιγμιαία εκδηλώνει τη διάθεση για ένα είδος ανταλλαγής, που περισσότερο προσομοιάζει στο δώρο προς τον Άλλο. Μια έγνοια για την ενδεχόμενη επιθυμία κάποιου περαστικού να οικειοποιηθεί το αντικείμενο. Τι κι αν ο αποδέκτης τελικά αυτού του δώρου το πιο πιθανό είναι να μη συνομιλήσει ποτέ με τον δωρητή; Δια μέσω του σημείου που φέρει τη βιογραφία του δωρητή η συνάντηση εκπληρώθηκε, χωρίς καμιά περαιτέρω προσδοκία με μια αμοιβαία ικανοποίηση. Σύμφωνα με την παραδοχή που κάνει ο Baudrillard 26 «η καταναλωτική κοινωνία έχει ανάγκη από τα αντικείμενα της για να υπάρχει και ακριβέστερα έχει ανάγκη να τα καταστρέφει». Το θεμελιώδες σχήμα που αναπτύσσεται και στηρίζει το σύστημα 25 Μπωντριγιάρ, ό.π., σ Ό..π., σ.44 8

10 της οικονομίας είναι τα δύο άκρα παραγωγή και καταστροφή, με καταλύτη την κατανάλωση. Η «χρήση» των αντικειμένων οδηγεί μόνο στην αργή απώλειά τους και η δημιουργούμενη αξία είναι πολύ πιο εμφανής στην βίαιη απώλειά τους. Το καταναλωτικό αντικείμενο, βασίζεται στην ευθραυστότητα του, την υπολογισμένη απαρχαίωση του, την καταδίκη στην εφημερότητα. Ό,τι παράγεται σήμερα, δεν παράγεται σύμφωνα με την αξία χρήσης του ή με την πιθανή διάρκεια του, αλλά απεναντίας ανάλογα με το θάνατό του. Ζούμε με τον ρυθμό τους και σύμφωνα με την ακατάπαυτη διαδοχή τους. Σύμφωνα με τα παραπάνω υπάρχει μια βαθιά τάση στην κατανάλωση να ξεπερνά τον εαυτό της και να μετασχηματίζεται μέσα στην καταστροφή, όπου εκεί αποκτά το νόημα της. Τον περισσότερο καιρό τα αντικείμενα είναι παρόντα ελλειμματικά και γι αυτό ακριβώς, ως και η αφθονία τους σημαίνει την σπάνη, αφού αποκλείουν το ενδεχόμενο, για όσο είναι παρόντα να αποκτηθούν κι άλλα προσδοκώμενα. Έτσι το απόθεμα μετατρέπεται στην περιττολογία της έλλειψης και αποτελεί σημείο του άγχους. Μόνο μέσα στην καταστροφή τα αντικείμενα είναι παρόντα πλεονασματικά και με την εξαφάνισή τους μαρτυρούν τον πλούτο. Χαρακτηριστικά σημειώνεται: «η καταστροφή είτε με τη βίαιη και συμβολική μορφή της, είτε με τη μορφή συστηματικής θεσμικής καταστροφικότητας, προορίζεται να γίνει μια από τις αποφασιστικές λειτουργίες της μεταβιομηχανικής κοινωνίας.» Κατά τον Holbach 27 η ικανοποίηση μιας ανάγκης είναι αιτία δημιουργίας νέων αναγκών. Έτσι τα αντικείμενα διαδέχονται το ένα το άλλο, όπως και οι ανάγκες του ανθρώπου σύμφωνα με τις ολοένα αυξανόμενες επιθυμίες του. Try Jesus! 28 λέει ένα αμερικάνικο σύνθημα. Πρέπει να δοκιμάζουμε τα πάντα: γιατί ο άνθρωπος της κατανάλωσης διακατέχεται μονίμως από τον φόβο μη «χάσει» κάτι, μιαν οποιαδήποτε ηδονή. Ποτέ κανείς δεν ξέρει αν η τάδε ή δείνα επαφή, η άλφα ή βήτα εμπειρία, δεν θα είναι «συγκλονιστική». Πρόκειται για μια γενικευμένη περιέργεια, που την κεντρίζει μια διάχυτη έμμονη ιδέα. Απολαμβάνουμε ο καθένας για τον εαυτό του, αλλά όταν καταναλώνουμε, δεν καταναλώνουμε ποτέ μονάχοι παρά μπαίνουμε σ ένα γενικευμένο σύστημα ανταλλαγής και παραγωγής κωδικοποιημένων αξιών, στο οποίο αλληλομπλέκονται όλοι οι καταναλωτές. Σημείο θεμελιώδες με το οποίο συνδέεται στη μεταμοντέρνα κοινωνία η κατανάλωση, ως σύστημα επικοινωνίας και ανταλλαγής, ως κώδικας σημείων που συνεχώς εκπέμπονται και λαμβάνονται και επανεπινοούνται, ως γλώσσα είναι επίσης το γεγονός πως ΌΛΑ ΕΊΝΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΑ. 29 Αυτό απεικόνιζε πολύ καλά η ταινία του Jacques Tati, Playtime, όπου περνούσαμε από το παραδοσιακό και κυνικό σαμποτάζ, από τη μοχθηρή παρωδία των υπηρεσιών (η αποσάθρωση ενός σύμπαντος υπερβολικά καινούριου) στην εργαλειακή και περιττή λειτουργικότητα των αιθουσών υποδοχής με βαθιές πολυθρόνες και πράσινα φυτά, των γυάλινων προσόψεων και της επικοινωνίας χωρίς επαφή, στην παγερή μέριμνα των αναρίθμητων gadget και της άψογης ατμόσφαιρας Έχουν ορίσει ορισμένοι αναφέρει ο Gilles Lipovetsky 30 την μεταβιομηχανική κοινωνία ως κοινωνία των υπηρεσιών, αλλά πιο άμεσα ίσα, ίσα η δωρεάν υπηρεσία κονιορτοποιεί ολοκληρωτικά το παλιό πειθαρχικό σύστημα συντεταγμένων, κι αυτό όχι με τις δυνάμεις της Επανάστασης, αλλά με τα ακτινοβόλα κύματα της γοητείας. Η 27 Ό.π., Οικονόμου, Μώς, σ Μπωντριγιάρ, ό.π., σ Ό.π., σ Λιποβετσκί, ό.π., σ. 19 9

11 γοητεία, όχι μόνο δεν περιορίζεται στις διαπροσωπικές σχέσεις, αλλά έχει γίνει κιόλας η γενική διαδικασία που τείνει να ρυθμίζει την κατανάλωση, τους οργανισμούς, την πληροφόρηση, την εκπαίδευση, τα ήθη. Όλη η ζωή των σύγχρονων κοινωνιών κυβερνάται στο εξής από μια νέα στρατηγική, που εκθρονίζει το πρωτείο των παραγωγικών σχέσεων προς όφελος μιας αποθέωσης των σχέσεων γοητείας. 3. Ανταλλαγή του αντικειμένου. Κοινωνικές σχέσεις. Σύμφωνα με τον Polanyi, 31 η ανταλλαγή δηλώνει παλινδρομικές κινήσεις της ιδιοκτησίας και περικλείει τρία είδη: το δώρο, τις διευθυνόμενες ανταλλαγές και τέλος την ελεύθερη αγορά. Ο Μ.Mauss 32 στο δοκίμιο του για το δώρο και στη συνέχεια ο Levi-Strauss ανακάλυψαν, ότι κάθε κοινωνία συντάσσεται / συγκροτείται από τρία βασικά κυκλώματα κυκλοφορίας και ανταλλαγής «συμβόλων, έτσι όπως αυτά διαφαίνονται καθαρά στις πρωτόγονες κοινωνίες: ανταλλαγή αγαθών, ατόμων και λέξεων (μύθων). Τα ανταλλάξιμα αγαθά είναι Δώρα και είδη πολυτελείας : η μια φυλή κλείνει ειρήνη με μια γειτονική φυλή ανταλλάσσοντας δώρα. Η διαδικασία ανταλλαγής δώρων δεν πρέπει να ιδεοποιείται, και η δωροδοκία, ο εκβιασμός, ο υπολογισμός, αποτελούν συστατικά στοιχεία αυτής της διαδικασίας. Θα γίνει όμως μια μικρή ανασκόπηση για την έννοια της ανταλλαγής σε κάποιες κοινωνίες πρωτόγονες ίσως. Ο λόγος για τον οποίο γίνεται αυτό, είναι επειδή θεωρούμε ότι η ανταλλαγή υποδηλώνει το σύστημα της κάθε εποχής μεταξύ των σημείων καθώς και δείγμα των ανθρώπινων σχέσεων που αναπτύσσονται γύρω από αυτή. Τέτοιες κοινωνίες στις οποίες τα πράγματα δεν ανταλλάσσονται ποτέ άμεσα μεταξύ τους αλλά πάντα με τη διαμεσολάβηση μιας αφαίρεσης περιγράφει ο Μalinowski 33, στους «Αργοναύτες του Δυτικού Ειρηνικού», Αναφέρει πρώτος το λεγόμενο σύστημα ανταλλαγής «kula» το οποίο περιγράφεται αργότερα και από τον Appadurai. Πρόκειται για μια ιδιότυπη μορφή ανταλλαγής ανάμεσα στους Τροβριανούς στα ομώνυμα νησιά της Νέας Γουινέας. Τα χαρακτηριστικά αυτού του συστήματος είναι πως δεν είναι εμπόριο χρήσιμων ειδών, αλλά ένα σύστημα από δύο αντίστροφα κυκλώματα κυκλοφορίας: βραχιολιών και κολιέ από κοχύλια. Το σύστημα αυτό έχει τις ρίζες του στο μύθο. Οι πράξεις ανταλλαγών είναι δημόσιες και τελετουργικές. Τα κοσμήματα αυτά, αποτελούν σύμβολα κοινωνικής ιεράρχησης και πλούτου. Το κούλα είναι μια έμμεση, θα λέγαμε, διαδοχικά ετεροχρονισμένη ανταλλαγή. Ο Appadurai 34 το χαρακτηρίζει ως ένα εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα ανταλλαγής, όπου γίνεται αναπαράσταση των βιογραφιών ανθρώπων και αντικειμένων. Οι άνθρωποι, που τα ανταλλάσσουν κερδίζουν ή χάνουν φήμη, καθώς αποκτούν τα αγαθά αυτά με τις εκάστοτε βιογραφίες. Τα αντικείμενα που ανταλλάσσονται παραμένουν αδρανή, μέχρις ότου οι κάτοχοί τους αποφασίσουν να τα διαθέσουν και να μεταδώσουν έτσι τη φήμη τους ή να την χάσουν. H ανταλλακτική αξία δεν αντιπροσωπεύει σχέση μεταξύ των αντικειμένων, αλλά τη σχέση που συνδέει τους ανθρώπους κατόχους. Η ανθρωπολογική μελέτη έχει καταγράψει όμως και ένα άλλο είδος και πρακτική ανταλλαγής που είναι χρήσιμο να αναφερθεί. Πρόκειται για ανταλλαγές «μη 31 Oικονόμου, Μως, ό.π., σ Θάνος Λίποβατς, Η Ψυχολογία του Πολιτικού, Οδυσσέας, 4 η έκδ, Αθήνα,2003, σ Οικονόμου, Μως, ό.π., σ Arjun Appadurai, The social life of things. Commpdities in cultural perspective, Cambridge University Press, 1986, p.18 10

12 αλλοτριώσιμου πλούτου» 35, όπως ενδιάμεσες καταστάσεις όπου ορισμένα αγαθά εκλαμβάνονται ως «μερικώς εμπορεύσιμα» αγαθά, δηλαδή που ανταλλάσσονται κατ εξαίρεση και υπό ειδικές προϋποθέσεις. Συνιστούν αντικείμενα επενδεδυμένα με πολιτισμικά νοήματα, αντικείμενα συνδεδεμένα με τις «παραδόσεις» των κατόχων τους. Έτσι έχουν μεγάλη σημασία, καθώς αποτελούν βασικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της «ταυτότητας» των κατόχων τους. Έμφαση όμως θα δοθεί παρακάτω στην ανταλλαγή, χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος που σημειώνεται σε κοινωνίες και είναι χαρακτηριστικό κοινωνικής σχέσης μεταξύ των ανθρώπων. Η ανταλλαγή αυτή ονομάζεται αντιπραγματισμός. Στον αντιπραγματισμό την «άμεση αυθόρμητη» ανταλλαγή αγαθού προς αγαθό, η ανταλλαγή συμβαίνει, περιστασιακά και ως απομονωμένο επεισόδιο. Διακρίνεται με διαύγεια και συνίσταται ως μια εθελούσια πράξη μεταξύ δύο υποκειμένων, δύο ανθρώπων που έχουν μεταβιβάσει την θέληση τους στα υπό ανταλλαγή αντικείμενα. Όπως παρατήρησαν και οι Durkheim και Mauss 36, σε αυτές τις συνθήκες «ζώα, άνθρωποι και άψυχα αντικείμενα συλλαμβάνονται πρωταρχικά, σχεδόν πάντοτε ως ευρισκόμενα σε σχέσεις της πιο τέλειας ταυτότητας μεταξύ τους» Πολλά τα παραδείγματα και πολυποίκιλες οι περιπτώσεις άμεσης ανταλλαγής αγαθών ως ισοδύναμων αξιών, ανταλλακτικής ισοδυναμίας χωρίς τη μεσολάβηση του χρήματος, που έχει καταγράψει η ιστορική και η ανθρωπολογική έρευνα. Αναφορικά θα λέγαμε πως είναι το «σιωπηρό εμπόριο», που είναι γνωστό από την αρχαιότητα σε διάφορα σημεία του πλανήτη, οι «παραδοσιακές-εθιμικές» ανταλλαγές σε είδος, η μορφή δώρων και προσφορών, που συμβαίνουν εντός λατρευτικών και άλλων πολιτισμικών-κοινωνικών εκδηλώσεων. Κάτω από συνθήκες πρώιμου αντιπραγματισμού, η ανταλλακτική αξία διαμορφώνεται ως ιδεατό, νοηματικό περιεχόμενο της σχέσης των ανθρώπων που υπεισέρχονται στην ανταλλαγή αγαθών. Έχουμε να κάνουμε με συμβολική αμοιβαιότητα παρά με αποσαφηνισμένη και ποσοτικοποιημένη ισοδυναμία. Αυτό γίνεται φανερό στις πρώιμες και υποτυπώδεις πρακτικές εξομοίωσης των αντικειμένων που ανταλλάσσονται και που συμβαίνουν χωρίς την άμεση επαφή, χωρίς απευθείας διαπραγμάτευση πρόσωπο με πρόσωπο των ενδιαφερόμενων μερών. Η χαρακτηριστικότερη από αυτές τις πρακτικές είναι αυτή του «σιωπηρού εμπορίου» που εμφανίζει πολλές και διαφορετικές εκδοχές και συναντάται σε κάθε «γωνιά του πλανήτη». Στην απλούστερη μορφή του είναι μια συναλλαγή μεταξύ προσώπων που ούτε καν βλέπουν οι μεν τους δε. Υπό διάφορες περιστάσεις, είτε σε μεγάλη απόσταση από τον τόπο διαμονής τους είτε στα όρια της δικής τους με άλλες κοινότητες ή φυλές,, οι συναλλασσόμενοι αφήνουν σε ένα συγκεκριμένο σημείο τα αγαθά τους και αποσύρονται. Επιστρέφουν την επόμενη, ή μετά από εύλογο χρονικό διάστημα, προκειμένου να παραλάβουν τα αναμενόμενα αγαθά, αγαθά στη θέση εκείνων που άφησαν. Εφόσον τους ικανοποιεί ό,τι βρίσκουν το παίρνουν και φεύγουν, αλλιώς αποσύρονται και περιμένουν σε απόσταση τέτοια, ώστε να μη φαίνονται από τους άλλους. Με σιωπηρό τρόπο, επίσης, διεκπεραιώνεται πολλές φορές η ανταλλαγή σε συνθήκες, όπου λειτουργεί υποτυπώδης, πρωτόγονη αγορά. Εδώ συναντώνται οι ενδιαφερόμενοι και εκθέτουν ό,τι αγαθά διαθέτουν, σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Καθένας μπορεί να πλησιάσει τα αγαθά όποιου άλλου και να αποκομίσει όποια και 35 Αντωνοπούλου, ό,π., σ.18, βλ N.Thomas, Entangled Objects,Material Culture and Colonialism in the Pacific, Harvard University Press, CAMBRIDGE, Mass Λονδίνο1991,σ Αντωνοπούλου, ό,π., σ. 150, Primitive Classification, μτφ εις R.Needham, Cohen and West, Λονδίνο 1969 σ.7 11

13 όσα επιθυμεί. Αυτό δημιουργεί το δικαίωμα στο δεύτερο κάτοχο να πλησιάσει τα αγαθά του πρώτου και να αποκομίσει όσα και όποια θεωρεί ότι ισοδυναμούν με τα δικά του, που έχει σιωπηρά παραχωρήσει. 37 «Η αγορά και το νόμισμα ως σύμβολο δημιουργείται ένεκα της ανταλλαγής» Πολιτεία Β, 369, β-d Όσο διευρύνεται η ανταλλαγή, τόσο αποπροσωποποιείται. 38 Το προϊόν γίνεται εμπόρευμα-καταναλωτικό αντικείμενο, τουτέστιν μια μόνο στιγμή της ανταλλαγής, το εμπόρευμα μεταμορφώνεται σε ανταλλακτική αξία. Η «οικειοποίηση δια μέσω της αλλοτρίωσης και της εκποίησης» ή αλλιώς «η γενική οικειοποίηση δια της γενικής αλλοτρίωσης» καθίσταται αυτονόητη ως θεμελιακή συνθήκη. Σημειώνεται μια λειτουργία ανάμεσα σε ανθρώπους με στόχο την διαπραγμάτευση της υφιστάμενης ισορροπίας αντικειμένων που τίθενται σε μια νέα δυναμική ισορροπία. Είναι κρίσιμο να επιχειρήσουμε να αναδείξουμε κάποια σημεία που εξυπηρετούν την έρευνα παρακάτω. Σύμφωνα με το Βaudrillard, 39 ένα σύστημα ανταλλαγής και επικοινωνίας είναι και η κατανάλωση. Λειτουργεί ως κώδικας σημείων που συνεχώς εκπέμπονται και λαμβάνονται και επανεπινοούνται ως γλώσσα. 40 Τα θεμέλια της παραγωγής και της αγοράς συνδέονται με την ανταλλακτική αξία του αντικειμένου. Οπότε η αξία του αντικειμένου διακρίνεται, σε αξία χρήσης και ανταλλακτική αξία καθώς επίσης και στην διαλεκτική που εγκαθιδρύεται μεταξύ των δύο. Η αξία χρήσης και η ανταλλακτική αξία όμως ερμηνεύονται ως ένα σύστημα που ισοδυναμεί με όλες τις σημασίες ώστε να πραγματοποιηθεί η ανταλλαγή. Όπως επισημάνθηκε λοιπόν σε προηγούμενο κεφάλαιο διευκρινίζεται σχετικά με την αξία, πως πρόκειται για ένα δίπολο, όπου αξία χρήσης και ανταλλαγής βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση με καταλύτη τις σημασίες που φέρουν κάθε φορά. Κατά τον Μαρξ η διάκριση αυτή μεταξύ αξίας χρήσης και ανταλλακτικής αξίας ταυτίζεται με την διπλή υπόσταση του αντικειμένου. Η αξία χρήσης ταυτίζεται με τη σωματική υπόσταση του εμπορεύματος και είναι συναρτημένη με τις χρηστικές του ιδιότητες, ενώ ανήκει στη σφαίρα της ιδιωτικής κατανάλωσης. Από την άλλη η ανταλλακτική αξία δηλώνει την υπόστασή του ως ανταλλάξιμου είδους και άρα του αποδίδει κοινωνικό χαρακτήρα. Η αξία ούτως ή άλλως, όμως των εμπορευμάτων δεν βασίζεται σε σταθερές συντεταγμένες, αλλά κυμαινόμενες. Μοιάζει κάτι τυχαίο και ασταθές, κάτι καθαρά σχετικό, αφού μεταβάλλεται όχι μόνο από στιγμή σε στιγμή, αλλά και από τόπο σε τόπο, από άνθρωπο σε άνθρωπο. 41 Economic exchange creates value. Value is embodied in commodities that are exchanged. What creates a link between exchange and value is politics, construed broadly. 42 Ένα αντικείμενο, όταν μπορεί να ανταλλάσσεται εν δυνάμει αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα, αφού ματαιώνει την αδράνεια και τίθεται σε κίνηση ανάμεσα σε ανθρώπους, ώστε να εξυπηρετήσει διαφορετικούς σκοπούς κάθε φορά. Η σχέση της ανταλλαγής συμβαίνει ως μετατόπιση της κοινωνικότητας από τους ανθρώπους στα 37 Ό.π., σ. 365, βλ.grierson,τhe Silent Trade, a Contribution to Early History of Human Intercourse William and Sons, Εδιμβούργο 1903 σ Ό.π., σ. 170, 174, 189, Μαρξ capital Baudrillard, Συνθήματα, ό.π., σ Mπωντριγιάρ, ό.π., σ. 104, Αντωνοπούλου, ό.π., 42 Appadurai, ό.π., p.3 12

14 αντικείμενα. Μέσω της ανταλλαγής υπάρχει μια ροή ενέργειας, ταλάντευση της ταυτότητας του αντικειμένου και συνεπώς μετάλλαξη νοήματος από άνθρωπο σε άνθρωπο. Η σχέση όμως των ανθρώπων σηματοδοτείται από την αφηρημένη σχέση που μπορεί να αναπτύσσουν και με τα αντικείμενα που ανταλλάσσουν ενώ η διεκπεραίωση της ανταλλαγής προϋποθέτει λογική κρίση ανάμεσα στα κοινωνικά όντα, ανεξαρτήτως της έκβασής της, όπως θα έλεγε ο Max Weber. 43 Η ανταλλαγή του αντικειμένου τέλος παράλληλα συμβαίνει και ως αποχωρισμός και αποξένωση του οικείου- του δικού μου και με αυτή την έννοια ως απώλεια του εαυτού. Συγχρόνως ως μετάθεση του εαυτού, αφού ο εαυτός καθρεφτίζεταιταυτίζεται με το αντικείμενο- πράγμα του άλλου. Ο καθρέφτης του εγώ δεν είναι ο άλλος άνθρωπος, αλλά το αντικείμενο που κατέχει. Η αντιμετάθεση αυτή μεταβάλλει αμοιβαία τους ανθρώπους, τα υποκείμενα σε αντικείμενα, σε «μέσα» των πραγμάτων που ανταλλάσσουν. Η αλλοτρίωση αυτή και η εξαντικειμενίκευση της κοινωνικής σχέσης του ανθρώπινου κοινωνικού δεσμού εμφανίζει μεγάλη ποικιλία διαμορφώσεων και διαβαθμίσεων Μετάβαση ταυτότητας του αντικειμένου στην πόλη. Iδιωτικό-Δημόσιο. Η πόλη είναι θύλακες ιδιωτικού και δημοσίου, ο τόπος που ευνοεί την κίνηση των αντικειμένων από την παραγωγή στην κατανάλωση. Σύμφωνα με τον Castells 45 oνομάζουμε «αστικό σύστημα» ή «σύστημα της πόλης» την εξειδικευμένη στο χώρο άρθρωση των θεμελιωδών στοιχείων του οικονομικού συστήματος. Το αστικό σύστημα είναι η διάρθρωση των σχέσεων της διαδικασίας παραγωγής και της διαδικασίας κατανάλωσης, στο εσωτερικό ενός δεδομένου συνόλου του χώρου, διάρθρωση που αποκρυσταλλώνεται μέσω μιας διαδικασίας ανταλλαγών και μιας διαδικασίας διαχείρισης αυτών των σχέσεων. Εστιάζουμε περισσότερο στη διαδικασία της κατανάλωσης και ακόμη περισσότερο στην εν δυνάμει ανταλλαγή που εντοπίζουμε την ανάπτυξή της σε συγκεκριμένα σημεία στην πόλη. Το χαρακτηριστικό αυτής της ανταλλαγής, είναι πως αποτελεί λανθάνουσα δυναμική του καθιερωμένου πλέον συστήματος παραγωγής και κατανάλωσης. Όταν η κλίμακα που εξετάζουμε είναι αυτή μεταξύ των οικοδομικών τετραγώνων οι σχέσεις που διαρθρώνονται είναι θα έλεγε κανείς βεβιασμένα υποτυπώδεις, αλλά για τη συγκεκριμένη έρευνα αξιοσημείωτες. Ο σχολιασμός αυτός δεν είναι καθόλου τυχαίος, αφού ύστερα από μακροχρόνια παρατήρηση και έρευνα μπορεί να κατατεθεί πλέον, πως στο σύστημα της πόλης λειτουργεί ένα αυθόρμητο και αντιδραστικό κυκλοφοριακό σύστημα ανταλλαγής αντικειμένων. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι γεγονός πως επενδύει στην ανάπτυξη υλικών κοινωνικών σχέσεων και απομακρύνεται ολοένα περισσότερο από την ουσιαστική δυνατότητα επικοινωνίας με τον Άλλο. Απομονώνεται στο προσωπικό κουτί του διαφυλάσσοντας εκεί τα κεκτημένα αντικείμενα του. Πολλές φορές η ικανοποίηση ενός εύρους νεοπαραγόμενων αναγκών, έχει σαν αποτέλεσμα την συσσώρευση ύλης μέσα σε αυτό το θύλακα του ιδιωτικού. Το στάδιο της καταστροφής αποτελεί τον 43 Αντωνοπούλου, ό.π., σ.123, βλ. Max weber, general economic history Transaction history Publ., New Brunswick-Λονδίνο 1995, σ Ό.π., σ Manuel Castells, Πόλη και Κοινωνία: ιδεολογία, κοινωνιολογική θεωρία και σχεδιασμός, επιμλ. Παντελής Λαζαρίδης, Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1980, σ

15 καταλύτη ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση αλλά και μια ανακούφιση από το βάρος του ελλείμματος. Η ανακούφιση αυτή μπορεί να αποτελέσει αμοιβαία χαρά μεταξύ του ιδίου και του άλλου, για διαφορετικούς λόγους. Η καταστροφή λοιπόν, λαμβάνει χώρα στο δημόσιο χώρο, όταν αποφασίζεται η χρονική στιγμή ολοκλήρωσης ενός κύκλου ζωής του αντικειμένου. Τα τοπία μας γρατσουνισμένα από την ταχύτητα χάνουν τη συνοχή τους ή τον δείκτη πραγματικότητας 46. Είναι γεγονός πως, όπως αναφέρει σωστά και ο Βιριλιό ο δημόσιος χώρος έχει γίνει ένα παράγωγο της κίνησης και από τη στιγμή που γίνεται ακατοίκητο το πραγματικό, παραμένει η αναδίπλωση στον εαυτό, το αύταρκες καταφύγιο που το απεικονίζει πολύ καλά η νέα μόδα των ντεσιμπέλ και του shopping therapy. Όλο το αστικό και τεχνολογικό μας περιβάλλον διαρρυθμίζεται για να επιταχύνει την κυκλοφορία των ατόμων, να εμποδίσει την καθήλωση και άρα να κονιορτοποιήσει την κοινωνικότητα. Μια καθημερινή στάση, σε αυτή την διαρκώς επιταχυνόμενη κίνηση είναι λίγο μετά την έξοδο από την κοινόχρηστη είσοδο της πολυκατοικίας στο δημόσιο χώρο που έχει τοποθετηθεί ο πράσινος κάδος. Η κίνηση προϋποθέτει τη στάση και ο χρόνος με μηδενική ταχύτητα εξαρτάται από το είδος των «άχρηστων» που εναποτίθενται εκεί. Συνήθως όταν πρόκειται για την αφαίρεση από τη σφαίρα της ιδιοκτησίας ο κάτοχος επιμηκύνει το χρόνο παραμονής εκεί, όχι μόνο για να τοποθετήσει σχεδόν επιμελώς κάποιο αντικείμενο στο εξωτερικό περιβάλλον κοντά στον κάδο, αλλά και για να μεσολαβήσει ο χρόνος που θα αποκόψει κάθε δικαιοδοσία και σχέση με το συγκεκριμένο είδος. Άλλη μια ευκαιρία καταναλωτικής επιλογής γεννιέται για τον ιδιοκτήτη. Εκείνο που έχει σημασία όμως να αναλυθεί είναι η μετάβαση του αντικειμένου από το ιδιωτικό στο δημόσιο αρχικά και ύστερα από το δημόσιο στο ιδιωτικό. «Η διάβαση του κατωφλιού προσφέρεται σαν μια μεταφορική απεικόνιση κάθε εμπειρίας μετάβασης, κάθε αλλαγής ταυτότητας» 47 Όσο εξασφαλίζεται η εγγύτητα στον κάδο μετά το πέρασμα του κατωφλιού, πέρα από την ανάμειξη με τις πιθανές οσμές, το αντικείμενο αποτελεί μέρος της ύλης που ανήκει σε δημόσιο χώρο. Το αντικείμενο αυτό παρουσιάζει μεταβατική ταυτότητα και μπορεί να αποτελέσει πεδίο πραγματικής οικειοποίησης από κάποιο υποκείμενο. Το πρώτο στάδιο μετά την ιδιοκτησία έχει παρέλθει, αλλά είναι αβέβαιο για πόσο χρονικό διάστημα. Αυτό σημαίνει πως ύλη που για χρονικό διάστημα είχε δημόσια ταυτότητα μπορεί να μεταλλαχθεί σε ιδιωτική ύστερα από επιθυμία κάποιου υποκειμένου. Τώρα όμως σε αυτή τη θέση η ταυτότητα του αντικειμένου παύει να αναγράφει όνομα ιδιοκτήτη και η σύνδεση με το χώρο που προήλθε χάνεται. Ο κάδος απορριμμάτων μετατρέπεται σε εν δυνάμει σημείο ανάπτυξης κοινωνικών σχέσεων μεταξύ κατοίκων διαφορετικών οικοδομικών τετραγώνων, αλλά και πολυκατοικιών. Λειτουργικά λοιπόν αναδεικνύεται ως σημείο μιας πιθανής συνάντησης άλλοτε απρόοπτη, άλλοτε μελετημένη. Αν τυχόν γίνει αντιληπτό πως η ανταλλαγή ολοκληρώθηκε, μη αφήνοντας ίχνη, η φαντασία ενεργοποιείται και η συνάντηση με τον πιθανό Άλλο γίνεται σε ένα άλλο επίπεδο. Μια κοινή εμπειρία αυτή της σήμανσης του αντικειμένου τους ενώνει. 46 Λιποβετσκι, ό.π., βλ, P.Virilio, «Un Comfort Subminal, Traverses, No σελ Σταύρος Σταυρίδης, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, ελληνικά γράμματα, Αθήνα, 2002 σ

16 Σύμφωνα με τον Castells στο επίπεδο του οικονομικού συστήματος, ενός τρόπου παραγωγής υπάρχουν δύο σχέσεις 48 : ιδιοκτησία και πραγματική οικειοποίηση. Αν ο κάδος απορριμμάτων μπορεί να παραλληλιστεί ως αντίστροφη διαδικασία παραγωγής μετά το τέλος, τότε πρόκειται για μια πραγματική οικειοποίηση του αντικειμένου χωρίς τη μεσολάβηση του οικονομικού παράγοντα. Η πραγματική οικειοποίηση διαφέρει από την ιδιοκτησία. Θεωρούμε λοιπόν πως η πρώτη συντελείται για χρονικό διάστημα, όπου το βλέμμα του υποκειμένου επεξεργάζεται το ανοίκειο αντικείμενο και αποφασίζει τη διέλευσή του αυτή τη φορά από ένα άλλο κατώφλι. Μετά την εμπειρία αυτή, η ύλη σε ιδιωτικό χώρο δε μπορεί να είναι οικειοποιήσιμη από άλλο υποκείμενο πέραν αυτού που ταυτότητα του αναγράφει ιδιοκτησία. Τα στοιχεία του αστικού συστήματος είναι σύμφωνα με την ανάλυση του Castells, η παραγωγή, η κατανάλωση, η ανταλλαγή και η διαχείριση. Η παραγωγή, ορίζεται ως το σύνολο των παραγωγικών δραστηριοτήτων με προϊόντα αγαθά, υπηρεσίες και πληροφορίες. Η κατανάλωση, ως το σύνολο δραστηριοτήτων σχετικών με την κοινωνική απόλαυση, οικειοποίηση, ατομική και συλλογική του προϊόντος. Η ανταλλαγή, ορίζεται ως η διαδικασία που αναπτύσσεται μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης και τέλος η διαχείριση ως η διαδικασία ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ παραγωγής, κατανάλωσης και ανταλλαγής. Με βάση τα παραπάνω ο κάδος απορριμμάτων, προφανώς αποτελεί στοιχείο του αστικού συστήματος με μια αντίστροφη παραγωγή αντικειμένων, αλλά μεταχειρισμένων. Τα αντικείμενα αυτά εν δυνάμει καταναλώνονται μέσω μιας ετεροχρονισμένης ανταλλαγής, ενώ τη ρύθμιση μεταξύ αυτών τη διαχειρίζεται αποκλειστικά ο κάθε πολίτης και εν μέρει ο δήμος κάθε περιοχής. Τα στοιχεία αυτά είναι κοινωνικές διαδικασίες, έκφραση της κατάστασης των κοινωνικών σχέσεων στην υπό ανάλυση γενικότερη συγκυρία. Ο αστικός σχεδιασμός είναι η επέμβαση του στοιχείου της διαχείρισης πάνω στο ένα ή στο άλλο στοιχείο ή πάνω στις σχέσεις των διαφόρων στοιχείων 49. Ένα παράδειγμα της διαχείρισης του αστικού συστήματος θα μπορούσε να είναι η δημοτική διαχείριση και περισυλλογή των άχρηστων αντικειμένων και πιθανή ανακατανομή ύστερα από τις απαραίτητες επιδιορθώσεις. Τις περισσότερες φορές όμως τα αντικείμενα αυτά παρόλο που είναι σε θέση να χρησιμοποιηθούν ξανά και ξανά, εκπληρώνουν την προσδοκώμενη και προγραμματισμένη σύντομη κατάληξή τους δίπλα σε ένα κάδο απορριμμάτων σε διάσπαρτα σημεία μέσα στην πόλη. Υπάρχει πεδίο σύγκρισης ανάμεσα στη βιτρίνα καταστημάτων και το περιβάλλον γύρω από ένα κάδο σκουπιδιών; Θα επιχειρήσουμε να κάνουμε ένα παραλληλισμό της βιτρίνας που αναφέρει ο Βaudrillard με τα σημεία που καταλήγουν τα αντικείμενα. Στο αστικό σύστημα της Αθήνας πιο συγκεκριμένα, αφού είναι ο τόπος ερέθισμα αυτής της έρευνας, τα καταναλωτικά αντικείμενα συνήθως εναποτίθενται μετά τη χρήση τους και λίγο πριν ολοκληρωθεί ο κύκλος ζωής τους δίπλα από τους γνωστούς πράσινους κάδους περισυλλογής των βιολογικών σκουπιδιών. Θεωρητικά υπάρχει η δημοτική διαχείριση-διοίκηση που εγκαθιστά μεταλλικές χοάνες-κάδους σε επιλεγμένα σημεία του αστικού δικτύου, ώστε να εναποτίθενται εκεί αντικείμενα και κατά κύριο λόγο ογκώδη συγκεκριμένες ώρες και μέρες της εβδομάδας. Σύμφωνα με την έρευνα που διενεργήθηκε σε όλο σχεδόν το κέντρο της Αθήνας για μεγάλο χρονικό διάστημα, τα καταναλωτικά αντικείμενα πολύ σπάνια εναποτίθενται σε αυτά τα σημεία παρά μονάχα δίπλα στους κάδους σκουπιδιών έτσι αυτή η διάταξη 48 Castells, ό.π., σ Ό.π., σ

17 κατά κύριο λόγο στις γειτονιές στο κέντρο της Αθήνας δεν εφαρμόζεται. Ένδειξη το γεγονός πως στέκονται αδρανή δίπλα στους πράσινους κάδους, σε μια μεταβατική ταυτότητα, έτοιμα να ακολουθήσουν μια νέα ενδεχόμενη. Η βιτρίνα αναφέρει ο Baudrillard, 50 εστία σύγκλισης των καταναλωτικών αστεακών πρακτικών, είναι κατεξοχήν και ο τόπος αυτής της «επιχείρησηςσυναίνεσης», αυτής της επικοινωνίας και της ανταλλαγής αξιών με τις οποίες μια ολόκληρη κοινωνία ομογενοποιείται από μια ακατάπαυστη καθημερινή αφομοίωση στη σιωπηλή και θεαματική λογική της μόδας. Θα λέγαμε πως η βιτρίνα είναι η αρχή αυτής της καταναλωτικής αστικής πρακτικής ως σημείο, ενώ ο κάδος σκουπιδιών είναι το αναμενόμενο τέλος επισήμανσης του κύκλου ζωής του αντικειμένου. Ο ειδικός αυτός χώρος, η βιτρίνα, ούτε εσωτερικός, ούτε εξωτερικός, ούτε ιδιωτικός, ούτε τελείως δημόσιος, διατηρεί πίσω από τη διαφάνεια του τζαμιού την αδιαφανή καταστατική θέση και την απόσταση του εμπορεύματος. Αυτός ο ειδικός χώρος είναι και ο τόπος μιας ειδικής κοινωνικής σχέσης. Αντίστοιχα ο κάδος απορριμμάτων βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο σημείο μεταξύ ιδιωτικού και κοινοχρήστου, μεταξύ δύο προσόψεων διαφορετικών οικοδομικών τετραγώνων σε δημόσιο έδαφος στο όριο δύο ζωνών ταχείας και αργής κυκλοφορίας, τον δρόμο και το πεζοδρόμιο. Ό,τι εναποτίθεται σε αυτόν, προέρχεται από το εσωτερικό μιας κατοικίας, από την ιδιοκτησία κάποιου υποκειμένου. Οι κάδοι σκουπιδιών στιγμιαία μετατρέπονται σε βιτρίνες για τον περαστικό που θα ακολουθήσει, μόνο που δε μεσολαβεί, ούτε τζάμι αλλά ούτε το χρήμα για αυτή την δυνητικά ετεροχρονισμένη ανταλλαγή. Μοιάζει περισσότερο με τον έμμεσο αντιπραγματισμό εν δυνάμει, αλλά με μια διαδοχή ακαθόριστη και περισσότερο τυχαία μεταξύ των υποκειμένων που εξαρτάται από ένα σύνολο παραμέτρων, χρονικών στιγμών και χωρικών σημείων. Το traveling των βιτρινών, όπως και το πέρασμα από τον ένα κάδο μετά τον άλλο στο πεζοδρόμιο μπορεί να κρύβει μια μαγεία, αλλά πάντα συγχρόνως μια ματαίωση, όπως η διστακτικότητα του shopping που αναφέρει ο Baudrillard ή και ο μελανησιακός χορός εξύμνησης των αγαθών πριν από την ανταλλαγή. Τα αντικείμενα προσφέρονται σ αυτό σε μια ένδοξη σκηνοθεσία. Αυτό το συμβολικό δώρο που απομιμούνται τα σκηνοθετημένα αντικείμενα, αυτή η συμβολική σιωπηλή ανταλλαγή ανάμεσα στο προσφερόμενο αντικείμενο και στο βλέμμα, καλεί προφανώς στην πραγματική, ανταλλαγή είτε στο εσωτερικό κάποιου καταστήματος, είτε στο δημόσιο χώρο, είτε με τη μεσολάβηση χρήματος, είτε όχι. Η επικοινωνία που εγκαθιδρύεται στο επίπεδο της βιτρίνας ή και στο επίπεδο του πεζοδρομίου δεν είναι τόσο η επικοινωνία των ατόμων με τα αντικείμενα, παρά μια γενικευμένη επικοινωνία. Επικοινωνία όλων των ατόμων μεταξύ τους δια μέσου της ενατένισης των ίδιων αντικειμένων, αλλά και δια μέσου της ανάγνωσης και της αναγνώρισης, μέσα στα ίδια τα αντικείμενα, του ίδιου συστήματος σημείων 51 Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ενώπιον της ανάγκης και ενώπιον της αξίας χρήσης των αντικειμένων και των αγαθών ενώ είναι άνισοι και διαιρεμένοι ενώπιον της ανταλλακτικής αξίας. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει όμως όταν η ανταλλαγή αυτή αφορά το δημόσιο χώρο. Ο κάθε περαστικός χωρίς καμιά διάκριση μπορεί να εκπληρώσει τη μετα-ταυτότητα του αντικειμένου, αρκεί να το θέσει σε κίνηση. Κοντολογίς, κι αν δεν έχουν όλοι τα ίδια αντικείμενα είναι δυνατόν να αποκτήσουν. 50 Μπωντριγιάρ, ό.π., σ Ό.π., σ

18 5. Επίμετρο. Μετά-κάδου βίος, παραδείγματα. Ας καταλήξουμε χωρίς περιστροφές. Το τέλος του αντικειμένου, δεν είναι η τοποθέτησή του δίπλα σε ένα κάδο απορριμμάτων. Τόπος, που κατεξοχήν είναι φορτισμένος λειτουργικά, αλλά και σημασιολογικά ως την αναμφισβήτητη κατάληξη, ως το έσχατο σημείο παράτασης ζωής του αντικειμένου. Για να αποφύγουμε την περιττολογία στο συγκεκριμένο επίμετρο, θα γίνει μια νύξη για τρεις διαφορετικές πιθανότητες δημιουργίας ενός καινούριου γύρου ζωής του αντικειμένου. Αυτό που θα ήταν σημαντικό να υπογραμμιστεί, είναι η μετάβαση μιας ιδιότητας στην ταυτότητα του αντικειμένου, αυτή της ιδιοκτησίας. Από τη μια χρονική στιγμή στην άλλη, άμεσα η σφραγίδα ιδιοκτησίας που φέρει ένα αντικείμενο χάνεται, σιγά - σιγά ξεθωριάζει καθώς απομακρύνεται ο ιδιοκτήτης. Έτσι με την παραμονή του σε δημόσιο χώρο αναδύεται μια νέα ιδιότητα στην ταυτότητά του. Πρόκειται ουσιαστικά για μια επέμβαση στο δημόσιο χώρο, που είναι κατ ουσία επέμβαση στο τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την πόλη και την θέση τους μέσα σε αυτή και μια αντίδραση από αυτόν να προσδίδει την ιδιότητά του. Η συνάντηση και η ανταλλαγή στο σημείο αυτό του δημοσίου χώρου εξαρτώνται αμφίδρομα από τη στάση του χρήστη αλλά και από την ποιότητα που φέρει το αντικείμενο. Παρά το προφανές όριο και αδυναμία άμεσης οικειοποίησης, λόγω της προϋπάρχουσας χρησιμοποίησης του και ιδιότητάς του, το αντικείμενο είναι πλέον δημόσιο. Το περιθώριο για την αντίστροφη διαδικασία από αυτή που το σύστημα παραγωγής κατανάλωσης προορίζει και σχεδιάζει είναι ανοιχτό, το αντικείμενο είναι ο καταλύτης κι ο καθένας μας μετατρέπεται σε πομπό και δέκτη των μηνυμάτων που φέρει. Το χρονικό περιθώριο μέσα στο οποίο το δημόσιο αντικείμενο αποτελεί σημείο μιας εν δυνάμει ανταλλαγής είναι περίπου 24 ώρες. Όταν τελικά η παράταση δοθεί το υποκείμενο έχει κρίνει πως το αντικείμενο αποτελεί παράθεση του εγώ και μετά το ξάφνιασμα της συνειδητοποίησης ακολουθεί η ικανοποίηση και χαρά για το νέο απόκτημα που δε συγκρίνεται με την αντίστοιχη αγορά σε ένα πολυκατάστημα. Όπως και στο σύστημα ανταλλαγής κούλα, οι άμεσα εμπλεκόμενοι μπορεί να μη συναντηθούν ποτέ, έτσι και εδώ η ανταλλαγή του αντικειμένου μπορεί να συνεχίζεται ροϊκά με διαφορετικούς συμμετέχοντες και σε παρατεταμένο χρόνο. Έτσι η ετεροχρονισμένη ανταλλαγή του αντικειμένου συνεπάγεται και την ετεροχρονισμένη συνάντηση μεταξύ αγνώστων σε αστικό περιβάλλον. Το χαρακτηριστικό αυτής της ανταλλαγής είναι ότι το αντικείμενο μεταβαίνει σε έναν διαφορετικό θύλακα ιδιοκτησίας ο οποίος χωρικά δεν απέχει και πολύ από τον προηγούμενο. Αυτό προφανώς συμβαίνει καθώς τα αντικείμενα δίπλα στους κάδους είναι σημεία που σηματοδοτούν δυνητικά και κατά προσέγγιση τον τόπο προέλευσης τους. Δε μπορεί για παράδειγμα ένα αντικείμενο, μια καρέκλα, που βρέθηκε σε δρόμο στην περιοχή Ζωγράφου, να πέρασε από το κατώφλι μιας πολυκατοικίας στην πλατεία Αττικής. Είναι πιο πιθανό να συμβεί το αντίστροφο, δηλαδή ένας περαστικός με αυτοκίνητο να συλλέξει την καρέκλα και έτσι να απομακρυνθεί από το σημείο αυτό, σε ακτίνα μη υπολογίσιμη. Είναι αξιοσημείωτο να αναφέρουμε το δίκτυο garbagescout 52 που υποστηρίζεται και από έναν ενεργό ιστοχώρο και έχει αναπτυχθεί στη Νέα Υόρκη,

19 πόλη που διακρίνεται για την υπερ-καταναλωτική της τακτική. Πρόκειται για ένα διαδραστικό χάρτη της πόλης με τα σημεία κάδους απορριμμάτων όπου εναποτίθενται αντικείμενα. Ο καθένας, μπορεί να προσθέσει φωτογραφία του αντικειμένου με πρόσθετες πληροφορίες, όπως την οδό που εντοπίστηκε και τη χρονική στιγμή, έτσι ώστε αν ενδιαφέρει κάποιον να κινητοποιηθεί και να μεταβεί σε αυτό το σημείο. Επιτυγχάνεται έτσι μια διαδικτυακή περισσότερο επικοινωνία που διεκπεραιώνει την ανταλλαγή, αλλά με τρόπο που επικυρώνει και μια άλλη αντίστροφη συστηματοποίηση, όπως και την απώλεια του αυθορμητισμού, αφού καθίσταται περισσότερο μέσο εξυπηρέτησης παρά τυχαία συνάντηση στο δημόσιο χώρο. Η πρακτική της αλόγιστης κατανάλωσης έχει ως αποτέλεσμα και την αλόγιστη σπατάλη με αποτέλεσμα αντί για σκουπίδια στον κάδο να συναντάς βιβλία, ρούχα, καρέκλες, καναπέδες, γραφεία, τηλεοράσεις, μουσικά όργανα, ποδήλατα, παιχνίδια, έργα τέχνης, αντίκες, μπαούλα, βαλίτσες, ηλεκτρικά είδη, ακόμη και φαγητό. Ένα κίνημα που δηλώνει πως στέκεται ενάντια στον καταναλωτισμό και το σύγχρονο τρόπο ζωής και έχει μετατρέψει αυτή τη δήλωση σε τρόπο ζωής, είναι αυτό των freegan. Το όνομά τους προέρχεται από το free (ελεύθερος) και το «vegan» (ακραίος χορτοφάγος). Δεν πρόκειται για άστεγους ή επαίτες που αναζητούν τροφή στα σκουπίδια. Ανήκουν στη μεσαία τάξη, είναι αντικαπιταλιστές και αποστρέφονται τη σπατάλη της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας. Ζουν με τα απομεινάρια -τροφές, ενδύματα, έπιπλα που βρίσκουν στους σκουπιδοτενεκέδες (κυρίως των σουπερμάρκετ) 53 Ο Ανταμ Γουάισμαν, ακτιβιστής των «φρίγκαν» -γράφουν τα «Νέα»- λέει ότι «το κίνημα του "φριγκανισμού" ξεπήδησε από μια παραλλαγή των "χίπις" της δεκαετίας του 1960, αλλά έχει συγγένεια και με τους "χόμπο", τους περιπλανώμενους εργαζόμενους της εποχής του Μεγάλου Κραχ, που ταξίδευαν απ' άκρη σ' άκρη της Αμερικής σκαρφαλώνοντας κρυφά σε τρένα». Ένας άλλος τρόπος το αντικείμενο να παρατείνει τον κύκλο ζωής του είναι και το παζάρι μεταχειρισμένων. Η μεσολάβηση του χρήματος επανέρχεται, αλλά σε ένα περιβάλλον τέτοιο που ευνοεί την επικοινωνία και την άμεση ανταλλαγή. Στις Φιλλιπίνες, οι Payatas σκουπιδοσυλλέκτες συστηματικά τρέφουν τις οικογένειές τους από την καθημερινή λεία, που βρίσκουν ανάμεσα σε τόνους σκουπίδια. Το χαρακτηριστικό είναι, πως διαλέγουν κυρίως αντικείμενα τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά, ύστερα από μια υποτυπώδη επεξεργασία. Έτσι, έχουν δημιουργηθεί μέχρι και αλυσίδες μικρών καταστημάτων, που επαναφέρουν πάλι τα αντικείμενα αυτά προς πώληση, αλλά ύστερα από μια εντελώς διαφορετική επεξεργασία, που τίποτα δε θυμίζει το κύκλωμα διατήρησης του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος που αρχικά τα εισήγαγε στην αγορά. Στην περιοχή του Γκαζοχωρίου στην Αθήνα, επίσης όμως κάτοικοι της περιοχής οργανωμένα και συστηματικά συλλέγουν είτε αντικείμενα από όλο το λεκανοπέδιο Αττικής, είτε σιδερικά τα οποία μεταπωλούν σε μάντρες και εργοστάσια. Έχει μάλιστα ιδρυθεί και ο σύλλογος ρακοσυλλεκτών, που διαχειρίζεται θέματα που αφορούν τη συγκομιδή αυτή. Τα αντικείμενα που συλλέγουν εκθέτονται προς μεταπώληση στο υπαίθριο παζάρι της Κυριακής δίπλα στις γραμμές του τρένου στο Θησείο. Περαστικός στο παζάρι αυτό, μεταφέρεσαι σε μια χρονοτοπική διασπορά που δεν έχει προηγούμενο. Την ίδια στιγμή που βλέπεις ένα φύλλο κιτρινισμένης εφημερίδας δεκαετίας 60, βλέπεις και ένα σωρό από CD, ένα γραμμόφωνο, ένα κινητό, ένα ζευγάρι λουστρίνια παπούτσια, μια οθόνη υπολογιστή, ένα παιχνίδι, ένα 53 Άρθρο, επιμελ.γιάννης Τριαντής, Φρίγκαν»: Εξερευνητές σκουπιδιών, Ελευθεροτυπία, 29/11/

20 CD-player, ένα επιτραπέζιο στρόγγυλο μεταλλικό ρολόι της γιαγιάς. Αυτή η οξύμωρη σχέση χώρου-χρόνου εμφανίζεται χαοτική, αλλά και με μια ιδιαίτερη αισθητική ως συνάθροιση στο παρόν ειδών του παρελθόντος, με αποδέκτη τον κάθε επισκέπτη και με μια προοπτική για μέλλον. Στο πλαίσιο της προσπάθειας συγκέντρωσης χρημάτων για να μπορέσει να συνεχιστεί η κατασκευή του Κέντρου Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών Λειτουργών στον Αυτόνομο Εξεγερμένο Δήμο Ρικάρντο Φλόρες Μαγκόν της Τσιάπας, η Καμπάνια «Ένα Σχολείο για την Τσιάπας» διοργάνωνε τακτικά σε πλατείες της Αθήνας, καθώς και σε πεζοδρόμους ολοήμερες εκδηλώσεις με παζάρι μεταχειρισμένων ειδών. Μια κίνηση που πέρα από την προσπάθεια συγκέντρωσης χρημάτων για έναν ιδιαίτερο σκοπό, προσδοκούσε με αυτό το τρόπο να έρθει και σε άμεση επαφή σε δημόσιο χώρο με όσους εκδηλώνανε ενδιαφέρον. Με βάση την οπτική αυτή που αφορά τη ζωή του αντικειμένου μετά το προγραμματισμένο τέλος, παίρνει ερεθίσματα και η τέχνη και εστιάζοντας στην αισθητική των σκουπιδιών αναδεικνύει την καταστατική τους υβριδικότητα, την χωροχρονική τους πολλαπλότητα καθώς και τη λύτρωση. 54 Δε θα επεκταθούμε σε θέματα που αφορούν γενικά την τέχνη και τη σχέση των κινημάτων με την έννοια του «άχρηστου» πια αντικειμένου. Εντοπίζουμε απλά κάποια παραδείγματα από το χώρο των πλαστικών τεχνών, του κινηματογράφου, αλλά και τέλος της αρχιτεκτονικής, σε μια συνοπτική τοποθέτηση, απλά για να επισημάνουμε το ενδεχόμενο μιας άλλης προοπτικής μετά το τελικό σημείο. Στο χώρο των πλαστικών τεχνών 55 λοιπόν «τα κορίτσια των σκουπιδιών» Mierle Laderman Ukeles, Christy Rupp, Betty Beaumont χρησιμοποιούν, όχι απλώς πεταμένα αντικείμενα αλλά μέχρι και απορρίμματα, για φτιάξουν ένα καλλιτεχνικό έργο. Χαρακτηριστικά η Ukeles από τα τέλη της δεκαετίας του 60 δημιούργησε τα πρώτα έργα με θέμα τα σκουπίδια. Σημειώνει πως ο αστικός σχεδιασμός για τα σκουπίδια, θα έπρεπε να γίνει ο σημαντικότερος δημόσιος σχεδιασμός της εποχής μας. Κάποια από τα έργα της είναι για παράδειγμα η χορογραφία ενός μπαλέτου δρόμου για απορριμματοφόρα οχήματα. Η Christy Rupp μια ακτιβίστρια καλλιτέχνιδα ύστερα από 3 εβδομάδες απεργίας των απορριμματοφόρων το 1979, άρχισε να ζωγραφίζει σε τοίχους μια σειρά αρουραίων να πλησιάζουν τα σκουπίδια απεικονίζοντας πως δημιουργήσαμε μια συνήθεια συνάθροισης, ακόμα και για το οικοσύστημα της πόλης. Ο Joseph Cornell, με τον ίδιο τρόπο μετέτρεψε τα απομεινάρια των ναυαγίων της καθημερινής ζωής (σπασμένες κούκλες, κομμάτια από σχισμένα χαρτιά, ποτήρια κρασιού, μπουκάλια από φάρμακα) σε φωτεινά κολάζ. Οι Βραζιλιάνοι underground κινηματογραφιστές της δεκαετίας του 60, ήταν οι πρώτοι όπως αναφέρεται στο άρθρο του Robert Stam που μίλησαν για την αισθητική των σκουπιδιών (Estetica de lixo). Η ταινία μανιφέστο του κινήματος Red Light Bandit (1968) του Sganzerla αρχίζει με το πλάνο νεαρών favelados, που χορεύουν πάνω σε φλεγόμενους σωρούς από σκουπίδια. Στο σινεμά η «αισθητική των σκουπιδιών» χρησιμοποιεί επίσης τα αντίστοιχα άχρηστα ή κινηματογραφικά απόβλητα. Ο Craig Baldwin, ένας κινηματογραφιστής από το Σαν Φρανσίσκο χρησιμοποιεί πλάνα ταινιών που κόπηκαν και άλλο υλικό που προέρχεται από τον δημόσιο χώρο για έξυπνα φιλμ-ανθολογίες. Στην ταινία του O No Coronado! (1992), για παράδειγμα χρησιμοποιεί όχι μόνο τις δικές του δραματοποιήσεις, αλλά και απομεινάρια κινηματογραφικών αρχείων: στοκ λήψεων, εκπαιδευτικά φιλμ, βιομηχανικά ντοκιμαντέρ, πειρατικά έργα και φτηνά ιστορικά έπη. Στο τελευταίο 54 άρθρο Robert Stam, Yβριδικότητα και αισθητική των σκουπιδιών: η περίπτωση του Βραζιλιάνικου κινηματογράφου, Futura, τεύχος 8, Ό.π. 19