Η Σκιαγράφηση της Ιστορίας των Γυναικών στις Επιστήμες. Μαρία Ρεντετζή. ενότητα χαρτογραφεί την πορεία της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη την

Transcript

1 Η Σκιαγράφηση της Ιστορίας των Γυναικών στις Επιστήμες Μαρία Ρεντετζή Περίληψη Το άρθρο σκιαγραφεί τη θεσμοθέτηση της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη σ ότι αφορά τον αγγλοσαξονικό χώρο και κατόπιν θίγει τη στάση της ιστοριογραφίας απέναντι στην ανάλυση των επιστημών μέσα από την οπτική του φύλου. Στην πρώτη ενότητα χαρτογραφεί την πορεία της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη την τελευταία τριακονταπενταετία, αναδεικνύοντας δύο καταρχήν ιστοριογραφικά μοτίβα: α) τη χρήση της βιογραφίας ως φεμινιστικής στρατηγικής και β) την έμφαση στην εκπαίδευση των γυναικών και τους τρόπους αποκλεισμού από τους χώρους άσκησης των επιστημών αλλά και πρόσβασης σ αυτούς, πράγμα που οδηγεί στην μελέτη του σχηματισμού γυναικείων δικτύων και ερευνητικών σχολών ως τρόπους ενσωμάτωσης των γυναικών στον επιστημονικό χώρο. Η δεύτερη ενότητα αναλύει τις προσεγγίσεις που προτάσσουν το φύλο ως αναλυτική κατηγορία στην ιστορία των επιστημών. Λέξεις κλειδιά γυναίκες στην επιστήμη, φύλο και επιστήμη, ιστορία της επιστήμης, κοινωνιολογία της επιστήμης 1

2 Mapping the History of Women in the Sciences Maria Rentetzi Abstract The article maps the history of women in the sciences, discussing the difference in approaches between women in science and gender and science. It also presents two historiographical patterns in women in science : a) the use of scientific biographies as a feminist strategy and b) the focus on women s education and their exclusion from the sciences. The second one leads us to explore the establishment of women s colleagues, scientific networks, and research schools as ways of women s response to their discrimination. Key words women in science, gender and science, history of science, sociology of science 2

3 Η Σκιαγράφηση της Ιστορίας των Γυναικών στις Επιστήμες Μαρία Ρεντετζή Από την πιστή καταγραφή των γεγονότων στην ενσωμάτωση μιας κοινωνικής, πολιτισμικής, και ανθρωπολογικής προσέγγισης, η ιστορία των επιστημών μετρά σήμερα κοντά έναν αιώνα θεσμικής κατοχύρωσης. Η γεγονοτολογική ιστορία των πρώτων δεκαετιών θεσμοθέτησης της Κοινότητας των Ιστορικών της Επιστήμης στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι εσωτερικές προσεγγίσεις και οι ενασχολήσεις με την ιστορία και μόνο των επιστημονικών ιδεών αναμετρήθηκαν με πιο πρόσφατες θεωρητικές επεξεργασίες του κοινωνικού ρόλου των επιστημόνων στην παραγωγή γνώσης καθώς και της σημασίας της επιστημονικής πρακτικής σε ότι χαρακτηρίστηκε ως κατεξοχήν χώρος κατασκευής της γνώσης, το επιστημονικό εργαστήριο. Η ιστοριογραφική πορεία του κλάδου θα μπορούσε να περιγραφεί συνοπτικά ως μια μετάθεση από την «καταγραφή» στην «κατασκευή», από την παράθεση επιστημονικών γεγονότων και την αποδοχή της νομοτελειακής τους υπόστασης στην διαπίστωση της πλαστικότητας όλων των επιπέδων παραγωγής γνώσης: από την κατασκευή και λειτουργία εργαστηριακών συσκευών στο σχεδιασμό και τη διεξαγωγή πειραμάτων ως τη διατύπωση επιστημονικών θεωριών. Χαρακτηριστικό αυτής της πορείας αποτελεί μια ακόμη μετάθεση από την ενική επιστήμη στις επιστήμες σήμερα μιλάμε για ιστορία των επιστημών μετάθεση που σηματοδοτεί την αλλαγή απόψεων σε σχέση με την φύση της επιστημονικής γνώσης και μεθόδου. Οι ιστορικοί των επιστημών, άλλοτε προερχόμενοι από το χώρο των επιστημών και άλλοτε από αυτό της ιστορίας, κατάφεραν από τις πρώτες προσπάθειες επαγγελματικής κατοχύρωσής τους έως σήμερα, να γεφυρώσουν τις διαφορές που εγγράφονται στις ταξινομικές κατηγορίες στις οποίες ανήκουν και επηρεάζουν την 3

4 κατανομή των σπουδών στα πανεπιστήμια. Προσέγγισαν τις επιστήμες με νέα εννοιολογικά εργαλεία συμπεριλαμβάνοντας στο οπτικό τους πεδίο όχι μόνο επιστημονικές θεωρίες και πειράματα αλλά και την υλική κουλτούρα του εργαστηρίου, όρος που αναφέρεται από τη μια στις πειραματικές συσκευές και τα υλικά του εργαστηρίου και από την άλλη στις σχέσεις εξουσίας που αυτά ενσωματώνουν και επιβάλλουν στο χώρο δουλειάς των επιστημόνων. Ένα από αυτά τα σχετικά καινούργια και πιο σημαντικά εργαλεία ιστορικής ανάλυσης των επιστημών πάντα σ ότι αφορά την αγγλοσαξονική βιβλιογραφία αποτελεί σήμερα και το φύλο. 1 Στο κείμενο που ακολουθεί θα προσπαθήσω καταρχήν να σκιαγραφήσω τη θεσμοθέτηση της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη σ ότι αφορά τον αγγλοσαξονικό χώρο και κατόπιν να θίξω τη στάση της ιστοριογραφίας απέναντι στην ανάλυση των επιστημών μέσα από την οπτική του φύλου. Προκαταρτικά εξηγώ ότι οι δύο αυτές θεωρητικές προσεγγίσεις «γυναίκες στην επιστήμη» και το «φύλο και επιστήμη» δεν συμπίπτουν παρά μόνο σε αναλύσεις όπου η έννοια του φύλου ταυτίζεται με την έννοια της γυναίκας. 2 Η θεσμοθέτηση της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη Το Γενάρη του 1924 τριάντα οκτώ σημαντικοί άνδρες επιστήμονες συναντήθηκαν στην Αμερικανική Ακαδημία Επιστημών με σκοπό την ίδρυση μιας Κοινότητας Ιστορίας της Επιστήμης (History of Science Society, γνωστής και ως HSS). Πίσω από την πρώτη αυτή θεσμική συγκρότηση της ιστορίας των επιστημών στην Βόρειο Αμερική βρίσκονταν ουσιαστικά ο George Sarton, Βέλγος ιστορικός της επιστήμης και ιδρυτής του Isis (1912), του σημαντικότερου έως σήμερα περιοδικού 4

5 του κλάδου. Όπως υποστήριζε στο ιδρυτικό κάλεσμα των μελών ο David Eugen Smith, καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια και πρώτος γραμματέας της κοινότητας, «η μελέτη της ιστορίας της επιστήμης φαίνεται να εξασφαλίζει το μοναδικό εφικτό τρόπο γεφυρoποίησης του χάσματος μεταξύ από τη μία των ανδρών της επιστήμης και από την άλλη των ανδρών των γραμμάτων». 3 Χρειάστηκε τουλάχιστον μισός αιώνας από τη ίδρυσή της, έως ότου η κοινότητα αυτή αρχίσει να απευθύνεται όχι μόνο στους άνδρες αλλά και στις γυναίκες της επιστήμης και των γραμμάτων. Μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισε από τη μια να αυξάνετε ο αριθμός των γυναικών ιστορικών που συμμετείχαν στην κοινότητα και από την άλλη να συγκροτείται ένα καινούργιο γνωστικό αντικείμενο, αυτό της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη. Διακρίνω τρεις λόγους για την αλλαγή αυτή. Πρώτον, η αποκατάσταση νέων ισορροπιών στον ακαδημαϊκό χώρο με την αύξηση του αριθμού των γυναικών στις «σκληρές επιστήμες» και δεύτερον, η σταδιακή εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς ακαδημαϊκής καριέρας, συνεισέφερε στην ευαισθητοποίηση των πανεπιστημίων στον ιστορικό ρόλο των γυναικών στην επιστήμη. Τρίτον, αλλαγές στον ίδιο τον κλάδο της ιστορίας της επιστήμης και η εισαγωγή της κοινωνιολογικής οπτικής στις ιστορικές μελέτες, δημιούργησαν τις επιστημολογικές προϋποθέσεις για την ανάλυση της επιστήμης με βάση την κατηγορία του φύλου. Εδώ θα μας απασχολήσουν τόσο οι ιστοριογραφικές προσεγγίσεις στο ζήτημα των γυναικών στην επιστήμη όσο και αυτές που προτάσσουν την έννοια του φύλου στην ιστορία των επιστημών. Διακρίνω καταρχήν δύο ιστοριογραφικά μοτίβα: α) τη χρήση της βιογραφίας ως φεμινιστικής στρατηγικής και β) την έμφαση στην εκπαίδευση των γυναικών και τους τρόπους αποκλεισμού από τους χώρους άσκησης των επιστημών αλλά και πρόσβασης σ αυτούς, πράγμα που οδηγεί στην μελέτη του 5

6 σχηματισμού γυναικείων δικτύων και ερευνητικών σχολών ως τρόπους ενσωμάτωσης των γυναικών στον επιστημονικό χώρο. Σ ότι αφορά τις μελέτες για το φύλο αυτές έθεσαν στο στόχαστρο την επιστημονική γλώσσα και τις έμφυλες μεταφορές που διαπερνούν τον επιστημονικό λόγο και εμποτίζουν τις θεωρίες. Εξέτασαν επίσης τις έμφυλες εικόνες και αναπαραστάσεις που διατρέχουν τα επιστημονικά κείμενα και ανέλυσαν ισχυρές έννοιες όπως η αντικειμενικότητα και επιστημονικές αξίες όπως η αξιοκρατία και η αμεροληψία, δείχνοντας τις ασυνέπειές τους. Τέλος, δεν παρέλειψαν να ασχοληθούν με την κριτική στον σχεδιασμό των πειραμάτων και την διεξαγωγή τους, αναζητώντας τους τρόπους που έμφυλες προκαταλήψεις επιδρούν στο γνωστικό περιεχόμενο των παραγόμενων θεωριών. Οι φεμινιστικές κριτικές της επιστήμης αντιμετώπισαν επιστημονική θεωρία και πρακτική με την ίδια καχυποψία, ανασύροντας στην επιφάνεια τα στοιχεία εκείνα που βαπτισμένα ως επιστημονικά, και άρα αντικειμενικά και αδιαμφισβήτητα, οδηγούσαν στη φυσικοποίηση έμφυλων διαφορών και την εδραίωση σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στα φύλα. Η σχέση των παραπάνω προσεγγίσεων, οι οποίες βασίζονται στην έννοια του φύλου, με την ιστοριογραφία των επιστημών είναι σχέση εργαλειακή. Το φύλο αποτελεί ποικιλόμορφο εργαλείο, κατασκευάσιμο και υποκείμενο στο πολιτισμικό και χρονικό πλαίσιο στο οποίο ανήκει. Η λειτουργία του είναι ευρετική και αποδομητική ταυτόχρονα. Ευρετική, διότι παρέχει τη δυνατότητα στην ιστορικό των επιστημών να αναρωτηθεί, για παράδειγμα, πως οι πειραματικές ικανότητες αποκτούν έμφυλο χαρακτήρα ή πως η υλική κουλτούρα του εργαστηρίου μετασχηματίζεται μέσα από τη συμμετοχή περισσότερων γυναικών στο εργαστήριο. Είναι επίσης αποδομητική, καθώς αποσταθεροποιεί μια από τις πιο ισχυρές διχοτομίες, αυτή ανάμεσα στη φύση και την κοινωνία. Βοηθά εξίσου στην αποδόμηση κεντρικών 6

7 εννοιών στην επιστήμη όπως αυτή της αντικειμενικότητας και της επιστημονικής μεθόδου. Η βιογραφία ως φεμινιστική στρατηγική Ας αρχίσουμε από τη σιωπή, την ιστοριογραφική σιωπή γύρω από το ρόλο των γυναικών στις επιστήμες. Έτσι βιώνεται από τις φεμινίστριες της Αμερικανικής ακαδημαϊκής κοινότητας του 1970 το γεγονός ότι ενώ υπάρχουν σημαντικές γυναίκες στο χώρο των επιστημών ο ρόλος τους αποσιωπείται και δεν καταγράφεται. Επομένως δεν «ιστορικοποιείται». Πολύ συχνά δε, τα επιστημονικά τους επιτεύγματα παραποιούνται τόσο από τον κυρίαρχο λόγο των ανδρών ιστορικών της επιστήμης όσο και από τις επιβλητικές αυτοβιογραφίες των ανδρών επιστημόνων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο αμφιλεγόμενος βιογραφικός λόγος ενός Νομπελίστα βιολόγου, του James Watson. Το 1968, έξι χρόνια μετά την απονομή του Νόμπελ για τη συνεισφορά του στην ανακάλυψη της δομής του DNA, o Watson δημοσιεύει το The Double Helix, σπιρτόζικη περιγραφή της διαδικασίας που τον οδήγησε σε μια από τις πιο σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις του 20 ου αιώνα. Δεν παρέλειψε να σκιαγραφήσει την καρικατούρα της Rosalind Franklin, Rosy, όπως υποτιμητικά την αποκαλεί ο ίδιος στο βιβλίο του, της οποίας τα δεδομένα των κρυσταλλογραφικών εικόνων πρόσφεραν αποφασιστικές πληροφορίες για το μοντέλο του DNA που πρότεινε ο ίδιος με το συνεργάτη του Francis Crick. Τα δεδομένα αυτά ωστόσο, βρέθηκαν στα χέρια του Watson χωρίς την συγκατάθεση της Franklin. Το 1975 η Anne Sayre σπεύδει μέσα από τη βιογραφία της Franklin να διορθώσει την ιστορία και να αποκαταστήσει την εικόνα της επιστήμονα, αποδίδοντάς της ουσιαστικό ρόλο 7

8 στην συγκεκριμένη ανακάλυψη και ενισχύοντας ταυτόχρονα, την εκδοχή της κλοπής της δουλειάς της και του άδικου παραγκωνισμού της. 4 Η βιογραφία της Franklin συγκαταλέγεται σε μια σειρά άλλων παρόμοιων βιογραφιών που εκδίδονται τα επόμενα χρόνια και οι οποίες εκφράστηκαν ως μια προσπάθεια απάντησης στην σιωπή και τις παραποιήσεις της κυρίαρχης ιστορίας της επιστήμης. Οι βιογραφίες της εποχής κινούνται σε τρεις κυρίως άξονες: πρώτον επιχειρούν να επανορθώσουν τις αδικίες εναντίων γυναικών που ενώ δούλεψαν σκληρά σε διάφορους επιστημονικούς τομείς, άνδρες συνάδελφοί τους οικειοποιήθηκαν τη δουλειά τους και σταδιακά οι ίδιες απαλείφθηκαν από την ιστορική μνήμη. Πρόκειται για τις γυναίκες-θύματα της ανδροκρατικής αντίληψης τόσο για την επιστήμη όσο και για την ιστορία της. 5 Μια δεύτερη κατηγορία βιογραφιών καταπιάνεται με ξεχωριστές περιπτώσεις και διάσημες γυναίκες επιστήμονες. Είναι αυτές που προτάσσουν τη γυναίκα-παράδειγμα και χρησιμοποιούνται ως αποδεικτικό στοιχείο της διανοητικής ικανότητας των γυναικών να ασχολούνται με επιτυχία με την επιστημονική έρευνα. Γυναίκες όπως η Marie Curie, η Sofia Kovalevskaia, η Maria Mitchell και η Mary Somerville μονοπωλούν το ενδιαφέρον των ιστορικών της επιστήμης μέσα από την προοπτική ανάδειξης μεγάλων γυναικών δίπλα στη λίστα των μεγάλων ανδρών στην επιστήμη. 6 Αξίζει να αναφέρω εδώ μια από τις πιο γνωστές και περισσότερο μνημονεύσημες βιογραφίες, αυτή της Barbara McClintock, γραμμένη από την Evelyn Fox Keller το Η βιογραφία αυτή αποτελεί τη μοναδική δουλειά της περιόδου που ταυτόχρονα με την έμφαση στην συνεισφορά της νομπελίστριας βιολόγου, θέτει ένα καινοτόμο ζήτημα. Όπως εξηγεί η Keller, το βιβλίο της «είναι μια ιστορία γύρω από τη φύση της επιστημονικής γνώσης, και του πολύπλοκου πλέγματος ατομικών και ομαδικών δυναμικών που καθορίζουν την ανάπτυξή της». Κάποιοι θα 8

9 κριτικάρουν το βιβλίο της Keller ως μια ουσιοκρατική προσέγγιση του ρόλου των γυναικών στην επιστήμη, καθώς φαίνεται να προτάσσει την ύπαρξη ενός γυναικείου τρόπου άσκησης της επιστήμης στηριγμένου στο συναίσθημα, τη διαίσθηση και την ιδιαίτερη φροντίδα για τον οργανισμό στο βιολογικό εργαστήριο. Άλλωστε, ο τίτλος του βιβλίου, «A Feeling for the Organism», είναι ενδεικτικός του επιχειρήματος που προτάσσει η Keller. Παρόλα αυτά, η δουλειά της θα αποτελέσει κρίκο σύνδεσης ανάμεσα στην ιστορία των γυναικών στην επιστήμη και τις φεμινιστικές κριτικές στην επιστημονική πρακτική. 7 Τέλος η τρίτη κατηγορία βιογραφιών συνέβαλε στη διόρθωση της παραδοσιακής ιστορίας των επιστημών μέσα από την ανάκτηση σημαντικού αριθμού ξεχασμένων γυναικών και την καταγραφή της συμμετοχής τους δίπλα στους άνδρες στις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις. Πρόκειται για την καταγραφή της συλλογικής εμπειρίας των γυναικών στην ιστορία των επιστημών. Ιδιαίτερη θέση σ αυτού του τύπου την ιστοριογραφία αποκτούν συλλογικές βιογραφίες και βιογραφικά λεξικά τα οποία θέτουν παραδόξως ένα σημαντικό επιστημολογικό ζήτημα. τι σημαίνει επιστήμη, τι θεωρείται επιστημονικό και ποιοι κλάδοι μπορούν να συμπεριληφθούν σ ένα βιογραφικό λεξικό γυναικών επιστημόνων; 8 Καθώς οι γυναίκες αποκλείονταν για πολλούς αιώνες από πανεπιστήμια, ακαδημίες και επιστημονικά εργαστήρια η παραδοσιακή κατάταξη επιστημονικών πεδίων με βάση τους ακαδημαϊκούς κλάδους συνιστά μια ιστορία επιστήμης στην ισχυρή της πλειοψηφία ανδροκρατούμενη. Χαρακτηριστικό αποτελεί το παράδειγμα της βοτανικής. Ενώ κατά τον 19 ο αιώνα υπήρχαν αρκετές γυναίκες που ασχολούνταν με τη βοτανική, ελάχιστες από αυτές αναφέρονται από την παραδοσιακή ιστορία των επιστημών καθώς αυτή εστιάζει στους επαγγελματίες βοτανολόγους. Οι γυναίκες, μολονότι ασκούν την επιστήμη, συχνά το κάνουν χωρίς να κατέχουν διδακτορικό, δεν 9

10 δημοσιεύουν και φυσικά δεν κατέχουν πληρωμένες θέσεις αφού δεν προσλαμβάνονται σε πανεπιστήμια, απαραίτητα στοιχεία της ταυτότητας ενός επαγγελματία βοτανολόγου. Είναι προφανές ότι η ένταξη των γυναικών στην ιστορία των επιστημών μετά το 1970 διεύρυνε και μετασχημάτισε αναγκαστικά την παραδοσιακή άποψη για το τι θεωρείται επιστημονικό, ποια τα κριτήρια καθορισμού επιστημόνων και σε ποιους χώρους ασκείται η επιστήμη. 9 Οι προσεγγίσεις αυτές βοήθησαν να συσσωρευτεί ένας πλούτος βιογραφικών δεδομένων και βασικών ιστορικών γνώσεων πάνω στις οποίες στοιχειοθετήθηκε μια άλλου τύπου ιστορία. Έγινε ορατή η προσπάθεια αποκλεισμού των γυναικών από την επιστημονική πρακτική και αναδείχθηκε η πολιτική και κοινωνική της διάσταση. Η βιογραφία αναδείχθηκε έτσι σε δυναμική φεμινιστική στρατηγική που αποσκοπούσε στο να ανασύρει τις γυναίκες επιστήμονες από την αφάνεια. Συγχρόνως όμως αυτού του είδους οι αναλύσεις έδειξαν και τα όριά τους: οι περισσότερες μελέτες ήταν περιγραφικές και πληροφοριακές. Προέκυψαν πλήθος αναφορών σε ονόματα γυναικών που ασχολήθηκαν με την επιστήμη, γυναικών που πέτυχαν ή απέτυχαν να εισχωρήσουν στον πανεπιστημιακό χώρο, γυναικών που έλλειπαν από τον αντίστοιχο κατάλογο των ανδρών επιστημόνων. Μ αυτόν όμως τον τρόπο η θεματική της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη, περιορίστηκε σε μια «προσθετική» αφήγηση η οποία δεν φάνηκε να αλλάζει τη συνολική οπτική, τις μεθόδους και τους τρόπους προσέγγισης της ίδιας της ιστορίας. Στόχος της ήταν περισσότερο η συμπλήρωσή της. Έτσι η απόπειρα συγκρότησης μιας διαφορετικής ιστορίας της επιστήμης που δεν θα είναι η ιστορία των ανδρών καταλήγει να είναι η ιστορία των γυναικών σ αυτή. Ταυτόχρονα, και αυτό αποτελεί το σημαντικότερο μεθοδολογικό πρόβλημα, η αντιμετώπιση της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη ως ιδιαίτερου πεδίου 10

11 μελέτης κατεξοχήν από τις γυναίκες του κλάδου, επιβεβαίωνε την περιθωριακότητα της γυναικείας εμπειρίας και την αναπαρήγαγε. Εκπαίδευση και εργασία των γυναικών στην επιστήμη Οι βιογραφικές αφηγήσεις της πρώτης περιόδου, αν και ξεκίνησαν ως φεμινιστική στρατηγική για τη δίκαιη συμπλήρωση της ιστορίας των επιστημών με την ιστορία των γυναικών σ αυτές, αποδείχθηκαν γόνιμη ιστοριογραφική στρατηγική καθώς στη δεκαετία του 1980 μπόλιασαν την ιστορία των επιστημών με την κοινωνική ιστορία των γυναικών. Προσέφεραν στην ιστορία των επιστημών τη δυνατότητα να αναλύσει ιστορικά φαινόμενα όπως η πρόσβαση στους επιστημονικούς θεσμούς και η ανάπτυξη επιστημονικών σχολών και δικτύων με όρους κοινωνικούς. Το ενδιαφέρον στρέφονταν τώρα στη συσχέτιση οικογένειας, επιστημονικών επιτευγμάτων και επαγγελματικής ταυτότητας στην καθημερινή ζωή των επιστημόνων καθώς και στην οργάνωση των εργασιακών σχέσεων σε πανεπιστήμια και ακαδημίες. Οι βιογραφίες των γυναικών στην επιστήμη υπογράμμισαν πάνω απ όλα ότι ζητήματα πρόσβασης και αποκλεισμού δεν είναι άμοιρα κοινωνικών ιεραρχιών και έμφυλων στερεοτύπων. Ξεκινώντας από το 17 ο αιώνα, περίοδος συγκρότησης της νεωτερικής επιστήμης, γίνεται φανερό ότι οι γυναίκες αποκλείονται συστηματικά και ενσυνείδητα από τις σημαντικές ευρωπαϊκές ακαδημίες και τα πανεπιστήμια. 10 Ωστόσο, ο αποκλεισμός αυτός δε σήμαινε ότι οι γυναίκες δεν παρήγαγαν επιστημονικό έργο ούτε ότι, παρά τις απαγορεύσεις, δεν είχαν δυνατότητα πρόσβασης σε επιστημονικούς θεσμούς. Παράδειγμα αποτελούν τα παρισινά salons τα οποία αναδεικνύονται ως σημαντικοί και, εναλλακτικοί από αυτούς των ακαδημιών 11

12 επιστημονικοί θεσμοί και ως χώροι άσκησης της επιστήμης από γυναίκες. Ο λόγος της παρουσίας των γυναικών στα παρισινά salons, είτε ως πάτρωνες είτε ως απλές ακροάτριες, σχετίζεται πάντα με την κοινωνική τους θέση και την εξουσία που τους παρείχε αυτή η θέση ενώ ο αποκλεισμός τους στο τέλος του 18 ου αιώνα αποδίδεται στην συνολική παρακμή του συστήματος της αυλής και των salons ως ισχυρούς επιστημονικούς θεσμούς. 11 Στην Αγγλία όπου δεν ίσχυε ο ίδιος θεσμός, ισχυρές γυναίκες όπως η Margaret Cavendish, γνωστή λόγια του 17 ου αιώνα, βρέθηκαν επιστημονικά απομονωμένες παρά την κοινωνική και οικονομική τους ισχύ. 12 Τέτοιου είδους συγκρίσεις υπογραμμίζουν την πολυπλοκότητα της γυναικείας εμπειρίας σε συνάρτηση με το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Πιο συγκεκριμένα, αναλύσεις των τρόπων πρόσβασης των γυναικών στην επιστημονική γνώση του 17 ου αιώνα κάνουν φανερό τον καθοριστικό ρόλο της οικογένειας και πολύ περισσότερο των ανδρών επιστημόνων που βρίσκονται στο ρόλο του πατέρα, αδερφού ή συζύγου. Η ταξική καταγωγή φαίνεται επίσης να επηρεάζει αποφασιστικά την καριέρα των γυναικών που εμπλέκονται στην επιστημονική δραστηριότητα. Το στίγμα αυτής της προσέγγισης δίνουν δυο συλλογικοί τόμοι από τους οποίους ο πρώτος στρέφεται για πρώτη φορά στο χώρο της οικογένειας και του σπιτιού, αναλύοντας την πολύπλοκη σχέση ανάμεσα στην καριέρα των γυναικών και τις οικογενειακές τους συνθήκες και ο δεύτερος αναφέρεται στους μηχανισμούς μέσω των οποίων αδερφές, κόρες, σύζυγοι και μητέρες επιστημόνων αποκτούν ή διασφαλίζουν μέσω των οικογενειακών τους σχέσεων τη θέση τους στους επιστημονικούς θεσμούς. 13 Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι γυναίκες αποτελούν τις ανώνυμες και αφανείς βοηθούς των λόγιων ανδρών του σπιτιού. 12

13 Όπως ισχυρίζεται ο ιστορικός της επιστήμης Steven Shapin, η ανωνυμία, αποτελεί καθοριστικό χαρακτηριστικό των βοηθών και των τεχνικών εργαστηρίων στην επιστήμη του 17 ου αιώνα. Ενώ ο φυσικός φιλόσοφος έχει τη δική του ταυτότητα ο τεχνικός δεν εμφανίζεται παρά ως ένα ανώνυμο δρων υποκείμενο, απολύτως απαραίτητο στην προετοιμασία και τη διεξαγωγή πειραμάτων όχι όμως και στην παραγωγή γνώσης. Και ενώ ο Shapin καταλήγει στη διαπίστωση αυτή μέσα από τη μελέτη της δουλειάς του Robert Boyle και των βοηθών του, για τις γυναίκες επιστήμονες-βοηθούς η ανωνυμία παραμένει κυρίαρχο γεγονός έως και τον 20 ο αιώνα. Ενδεικτική απόδειξη αποτελεί η περίπτωση της αστρονομίας. 14 Η αγγλίδα Caroline Herschel ( ), η γερμανίδα Maria Winkelmann ( ), αλλά και πολλές άλλες επιδέξιες αστρονόμοι του 17 ου και 18 ου αιώνα παρέμειναν στη σκιά των ανδρών ή αδερφών τους. Παρά τις ιδιαιτερότητες του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα και το γεγονός ότι οι τρόποι πρόσβασης στην επιστημονική γνώση διευρύνθηκαν, δίνοντας τη δυνατότητα σε περισσότερες γυναίκες ν ασχοληθούν μ αυτή, οι γυναίκες αστρονόμοι διατήρησαν την ανωνυμία τους και έμεινα γνωστές ως «υπολογιστές» (computers) στα μεγάλα αστεροσκοπεία, όπως αυτό του Harvard College Observatory. Αποκλειστικό τους καθήκον δεν αποτελούσε πια η παρατηρησιακή αστρονομία δουλειά δημιουργική και ενδιαφέρουσα που ανέλαβαν αποκλειστικά οι άνδρες επιστήμονες αλλά η μονότονη ταξινόμηση φωτογραφικών πλακών και οι υπολογισμοί, κύρια απασχόληση στον καινούργιο τότε κλάδο της φωτογραφικής αστροφυσικής. 15 Αν το 17 ο και 18 ο αιώνα η πρόσβαση των γυναικών στην επιστημονική γνώση, στα εργαστηριακά όργανα και επιστημονικά βιβλία διασφαλίζεται από τους άνδρες της οικογένειας, από το 19 ο αιώνα και μετά σημαντικό ρόλο θα παίξουν οι άνδρες μέντορες. Το επιχείρημα που δομεί αυτού του είδους η ιστοριογραφική 13

14 προσέγγιση συνοψίζεται ως εξής: οι γυναίκες αποκτούν πιο εύκολα πρόσβαση σ εκείνους τους επιστημονικούς κλάδους και τα εργαστήρια τα οποία ελέγχονται από άνδρες υποστηρικτές του δικαιώματος των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση. Ένα σύνολο μελετών υπογραμμίζουν τη σημασία του ρόλου των διευθυντών εργαστηρίων, ινστιτούτων, και ερευνητικών σχολών και όσων επιβλέπουν την ερευνητική δουλειά των γυναικών. Η Mary Greese, για παράδειγμα, θα υποστηρίξει ότι η επιτυχία των γυναικών στη βιοχημεία στο τέλος του 19 ου αιώνα οφείλεται στον Gowland Hopkins, διευθυντή του τμήματος του πανεπιστημίου του Cambridge. Ιδίως στην περίοδο του μεσοπολέμου όταν σε όλα τα υπόλοιπα τμήματα του πανεπιστημίου οι γυναίκες επιστήμονες ήταν ελάχιστες, στο τμήμα του Hopkins οι ερευνήτριες και βοηθοί του έφταναν το 50%. Παρόμοιος είναι ο ισχυρισμός για τη συμμετοχή του μεγάλου αριθμού γυναικών στο εργαστήριο γενετικής του William Bateson στις αρχές του 20 ου αιώνα αλλά και για την περίπτωση του εργαστηρίου κρυσταλλογραφίας των Bragg στην Αγγλία του Η έμφαση στο ρόλο των μεντόρων και τους τρόπους πρόσβασης στη γνώση οδήγησε αναγκαστικά σε μια επανεξέταση των συνθηκών εργασίας στον ακαδημαϊκό χώρο. Το δίτομο βιβλίο της Margaret Rossiter, Women Scientists in America (1982), αποτελεί την πιο πρωτοποριακή ιστοριογραφική προσέγγιση της εποχής της, δίνοντας για πρώτη φορά έμφαση στην οικονομική ιστορία, στην ιστορία των κοινωνικών δομών και θεσμών και την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων στον επαγγελματικό χώρο των γυναικών επιστημόνων, είτε επρόκειτο για τον ακαδημαϊκό είτε για το χώρο της βιομηχανίας. Πρόκειται για μια εκτενή και συστηματική μελέτη των μορφών εκπαίδευσης και επαγγελματικής ενασχόλησης των Αμερικανίδων από το τέλος του 19 ου αιώνα έως το

15 Ως τα μέσα του 19 ου αιώνα αποδεκτή προσδοκία των γυναικών παρέμενε η ενασχόλησή τους με την επιστήμη σε ερασιτεχνική βάση χωρίς επαγγελματικές επιδιώξεις. Με την συνεχόμενη επαγγελματικοποίηση της επιστήμης, ωστόσο, και την απαίτηση των γυναικών για ανώτατη εκπαίδευση μετά το 1870 ανοίγουν καινούργιοι ορίζοντες. Μέσα κυρίως από την ίδρυση γυναικείων κολεγίων, με πρώτο το Vassar College στη Νέα Υόρκη (1865), δημιουργήθηκαν σημαντικές προϋποθέσεις για την ανώτατη εκπαίδευση των γυναικών της αμερικανικής ελίτ. Σε αρκετές περιπτώσεις τα κολέγια αυτά λειτούργησαν ως η μοναδική δυνατότητα αναγνωρισμένης επιστημονικής ενασχόλησης των μορφωμένων γυναικών καθώς πολλές από αυτές προσλαμβάνονταν ως διδάσκουσες στα κολέγια μετά την ολοκλήρωση των σπουδών τους. Συμβολικά σηματοδότησαν ένα από τους ηχηρούς τρόπους αντίστασης των γυναικών στους θεσμικά κατοχυρωμένους αποκλεισμούς τους από την επιστημονική πρακτική. Όπως θα υποστηρίξει η Rossiter, μεταξύ 1880 και 1910 οι γυναίκες επιστήμονες αποκτούν επαγγελματική ταυτότητα. Το τίμημα ωστόσο ήταν η απομόνωση τους σε συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους χωρίς ιδιαίτερο κύρος (territorial segregation) και η ανάθεση καθηκόντων τα οποία μολονότι απαιτούσαν υψηλό βαθμό εξειδίκευσης θεωρούνταν υποβαθμισμένα (hierarchical segregation). 17 Ένα από τα επιτεύγματα της Rossiter είναι το είδος και το εύρος των ιστορικών πηγών που επιστράτευσε στην έρευνά της. Αρχεία πανεπιστημίων, κρατικών εκπαιδευτικών οργανισμών, φορέων υποτροφιών και ερευνητικών προγραμμάτων μελετήθηκαν σε συνδυασμό με στοιχεία από το βιογραφικό λεξικό American Men of Science, καθώς επίσης και αδημοσίευτα και δημοσιευμένα επιστημονικά άρθρα, προσωπικά ημερολόγια γυναικών και δευτερεύουσες πηγές. Μέσα από τη σάρωση στοιχείων για τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια της χώρας και τη χρήση στατιστικών 15

16 δεδομένων, η Rossiter στοιχειοθέτησε για πρώτη φορά αυτό που υποδείκνυαν προηγούμενες μελέτες μεμονωμένων περιπτώσεων: οι γυναίκες απολαμβάνουν μικρή έως καμία αναγνώριση για τα επιστημονικά τους επιτεύγματα ακόμη και όταν πληρούν όλα τα κριτήρια επαγγελματικής ενασχόλησης με την επιστήμη τους, πληρώνονται λιγότερο και έχουν λιγότερες ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης από ότι οι άνδρες. Ονοματίζοντας το φαινόμενο «the Matilda effect» η Rossiter καθιέρωνε ουσιαστικά μια νέα ιστοριογραφική προσέγγιση. 18 Η προσέγγισή της έδινε τη δυνατότητα για μια ιστορία της συλλογικής εμπειρίας των γυναικών στο χώρο των επιστημών και άνοιγε ένα γόνιμο διάλογο με την οικονομική ιστορία και την ιστορία της εκπαίδευσης, πράγμα που μαρτυρούν αρκετές μεταγενέστερες ιστορικές μελέτες. 19 Έστρεψε τέλος το ενδιαφέρον στη μελέτη της παρουσίας και των συνθηκών εργασίας των γυναικών σε συγκεκριμένους επιστημονικούς κλάδους, δίνοντας τη δυνατότητα χρήσιμων συγκρίσεων. 20 Η βασική κριτική που ασκείται στις αφηγήσεις τόσο της Rossiter όσο και στην πλειοψηφία των φεμινιστριών ιστορικών που συζητιούνται σ αυτή την ενότητα είναι ότι σκιαγραφούν μια μονοδιάστατη εικόνα για την ιστορία των γυναικών στις επιστήμες. Πρόκειται για εικόνες κυριαρχίας και υποτέλειας που ακολουθούν ένα κάθετο άξονα ανάλυσης. Το στερεότυπο είναι ότι οι γυναίκες βρίσκονται κατά κανόνα σε θέσεις υποδεέστερες ως αφανείς βοηθοί και στη βάση της επαγγελματικής πυραμίδας ενώ οι άνδρες ευνοούνται και καταλαμβάνουν την κορυφή της. Κάποιος κατέχει την εξουσία και κάποια την υφίσταται. Όπως όμως θα δούμε σε σύγχρονες ιστορικές αναλύσεις, η εξουσία δεν αποτελεί αντικείμενο κατοχής. Οι σχέσεις εξουσίας σχηματίζουν ένα πολύπλοκο, συχνά κρυπτογραφημένο παζλ, ένα δίκτυο πρακτικών και τεχνικών χωρίς κέντρο το οποίο διαπερνά επιστημονικές κοινότητες και χώρους εργασίας. Επιπλέον οι πυραμιδικού τύπου αναλύσεις που διατηρούν 16

17 σταθερό στο χρόνο το παραπάνω στερεότυπο προϋποθέτουν την ύπαρξη δυο οικουμενικών κατηγοριών άνδρες-γυναίκες και την μη ιστορικότητά τους. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και μετά η έμφαση στο φύλο που καλλιεργείται στις Ηνωμένες Πολιτείες χάρη στην ανάπτυξη της ριζοσπαστικής φεμινιστικής θεωρίας και η ένταξη της έμφυλης προσέγγισης στο εννοιολογικό πλαίσιο της φιλοσοφίας των επιστημών θα αλλάξει ριζικά την ιστορία των γυναικών στις επιστήμες. Η έννοια του φύλου στην ιστορική ανάλυση των επιστημών Η ενασχόληση με τις ιστορίες ζωής των γυναικών που άσκησαν την επιστήμη τους καθώς και η καταγραφή των δυσκολιών και προβλημάτων τους, γέννησε ένα σύνολο νέων ερωτημάτων που αφορούσαν από τη μια, στη δομή της ίδιας της επιστήμης και από την άλλη, στον ακαδημαϊκό χώρο ως θεσμό άσκησης όχι μόνο της επιστήμης αλλά και ποικίλων μορφών εξουσίας. Στο μετασχηματισμό αυτό συμπράττει και η εισαγωγή της έννοιας του φύλου στην ιστορία των επιστημών. Η νέα αυτή οπτική θέτει το φύλο ως κεντρική έννοια. Κοινός τόπος αποτελεί η παραδοχή ότι το φύλο δεν θεωρείται φυσικό δεδομένο αλλά αντίθετα πρόκειται για μια πολιτισμική κατασκευή που συμπυκνώνει και αναπαράγει αξίες του πολιτισμού και κοινωνικές σχέσεις. Παράλληλα με την περιγραφή του ρόλου των γυναικών, τις αναφορές στην παρουσία ή την απουσία τους από τον πανεπιστημιακό χώρο και το χώρο της επιστήμης, αντικείμενο μελέτης γίνεται τώρα ο ίδιος ο επιστημονικός λόγος, οι συμπαραδηλώσεις του και η δομή των επιστημονικών θεωριών. Οι διαφορετικές οπτικές δεν είναι απαραίτητα ανταγωνιστικές. Πολύ συχνά συμβιώνουν σε ιστορικές μελέτες όπως για παράδειγμα, αυτή της Londa Schiebinger για την θέση των γυναικών στις απαρχές της νεωτερικής επιστήμης. 21 Εστιάζοντας 17

18 στην περίοδο της επιστημονικής επανάστασης, η συγγραφέας εξετάζει όχι μόνο την πραγμάτευση των ισχυρισμών ότι «ο νους (δεν) έχει φύλο» από φυσικούς φιλοσόφους της εποχής αλλά παράλληλα συσχετίζει επιδέξια τις φιλοσοφικές συζητήσεις που κατασκεύασαν την έννοια του φύλου με τους θεσμούς που τις φιλοξένησαν, είτε αυτοί ήταν οι ακαδημίες και τα πανεπιστήμια είτε τα σαλόνια πλούσιων ευεργετών και ευεργετριών. Από τη μια στόχος της Schiebinger υπήρξε η αποκάλυψη της αποσιωπημένης συμβολής των γυναικών στην επιστήμη και από την άλλη η λεπτομερής εξέταση των τρόπων που η νεωτερική επιστήμη χρησιμοποίησε το σώμα και το νου των γυναικών ως αντικείμενα της έρευνάς της. Το ερώτημα δεν είναι μόνο πως και γιατί οι γυναίκες αποκλείονται από την επιστήμη ανά τους αιώνες αλλά πως οι πολιτικές της συμμετοχής τους εγγράφονται στο περιεχόμενο της επιστημονικής γνώσης. Η μετάθεση του προβληματισμού για τη θέση των γυναικών στην επιστήμη στην ίδια τη δομή και τη λειτουργία της επιστήμης, πριμοδοτείται παράλληλα από τη φεμινιστική επιστημολογία και φιλοσοφία των επιστημών. Μια από τις πιο σημαίνουσες επιστημολογικές απόψεις εκφράζει η φιλόσοφος Sandra Harding στα μέσα της δεκαετίας του Η θεωρία της Harding που θα γίνει γνωστή ως «φεμινιστική επιστημολογική θέση» (feminist epistemological standpoint theory), συνοψίζεται στην άποψη ότι η κοινωνική εμπειρία των γυναικών είναι τέτοια που τους παρέχει τη δυνατότητα μιας συνολικότερης και μη διαστρεβλωμένης γνώσης του κόσμου σε αντίθεση με τη μερική και προκατειλημμένη γνώση των ανδρών. Η διαφορετική αυτή προοπτική των γυναικών μέσα από τη συμμετοχή τους στο φεμινισμό μπορεί να σχηματοποιηθεί σε μια συγκεκριμένη θέση-οπτική επί του κόσμου. Πρόκειται περισσότερο για μια πολιτική και κοινωνική δέσμευση παρά για μια αυστηρά διανοητική άποψη, για ένα τρόπο προσέγγισης της φύσης και της 18

19 κοινωνικής ζωής ηθικά και επιστημονικά προτιμότερης από την σύγχρονη ανδροκεντρική επιστήμη. 22 Τι ποσοστό από τη φύση της επιστήμης είναι συνυφασμένο με την ιδέα της ανδρικότητας, θα αναρωτηθούν οι φεμινίστριες της γενιάς της Harding, και τι θα σήμαινε για την επιστήμη αν αυτό ήταν διαφορετικό; Την ερώτηση αυτή έσπευσαν να απαντήσουν ιστορικοί των επιστημών με σειρές μελετών κυρίως για τις επιστήμες της ζωής και την ιατρική, σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης του βιολογικού ντετερμινισμού. Γόνιμο ιστοριογραφικό πεδίο υπήρξε η κατασκευή της έμφυλης διαφοράς από τον επιστημονικό λόγο κυρίως μετά το 17 ο αιώνα. Ανάμεσα στις πιο γνωστές μελέτες συγκαταλέγεται το έργο της Ludmilla Jordanova που αφορά την ιατρική επιστήμη του 18ου και 19ου αι. στη Γαλλία και Βρετανία. Διαβάζοντας εικόνες επιστημονικών κειμένων, σχέδια, ζωγραφικούς πίνακες και εικόνες σε ιατρικά περιοδικά, η Jordanova αναδεικνύει τους τρόπους κατασκευής της έννοιας του φύλου και ταυτόχρονα ερευνά τους τρόπους που αυτή η κατασκευή επηρεάζει τις παραγόμενες γνώσεις για τη φύση. Μέσα από την εξέταση του ταξινομικού συστήματος των φυτών του Carl Linnaeus, η Schiebinger από τη μεριά της συζητά στο Σώμα της Φύσης τους τρόπους που οι ταξινομήσεις φυτών ενσωματώνουν έμφυλα στερεότυπα. 23 Για το μεγαλύτερο μέρος της σχετικής ιστοριογραφίας η έννοια του φύλου(gender) υπονοεί την κοινωνική του κατασκευή και διαχωρίζεται από το βιολογικό φύλο. Λειτουργεί δε, ως εργαλείο για την αποσαφήνιση των κοινωνικών και πολιτικών εννοιών που αποδίδονται ιστορικά στη θηλυκότητα και ανδρικότητα μέσω των επιστημών και κυρίως της βιολογίας και ιατρικής και που εν τέλει σε κάθε εποχή ανακατασκευάζουν κοινωνικά τις έμφυλες διαφορές. Ωστόσο για πρώτη φορά κάποιες από τις ιστορικές προσεγγίσεις εστιάζουν στις διαπλοκές φύλου και φυλής, 19

20 ενώ η ιστορία των γυναικών στις επιστήμες εμπλέκεται σε διάλογο με τις μετααποικιακές σπουδές στην επιστήμη, την ανθρωπολογία και εθνογραφία. Η έμφαση δεν βρίσκεται πια μόνο στην δυτική επιστήμη και την ιστορία της αλλά αναγνωρίζεται η ύπαρξη άλλων πολιτισμών με εξίσου σημαντική επιστημονική παράδοση στενά ωστόσο συνδεδεμένη με τις αποικιοκρατικές πολιτικές της δύσης. Οι σχετικές μελέτες που εμφανίζονται καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από αφηγήσεις για τη ζωή των γυναικών σε διαφορετικούς πολιτισμούς και πάντα σε σχέση με την επιστήμη έως την ανάλυση της διαπλοκής επιστημονικού λόγου και φύλου. Η ιστορικός Nancy Leys Stepan εξηγεί για παράδειγμα, πόσο διαδεδομένη ανάμεσα στους επιστήμονες του 19 ου αιώνα που μελετούσαν την ανθρώπινη ποικιλομορφία ήταν η αναλογία μεταξύ φύλου και φυλής. Οι γυναίκες συγκρίνονταν πάντα με τους μαύρους, μια σύγκριση που νομιμοποιούσε τόσο την κατωτερότητα των γυναικών όσο και αυτή των μαύρων. Η βιολόγος Anne Fausto-Sterling θα διατυπώσει τις συνέπειες της δυτικής αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού μέσα από την ιστορία μιας αφρικανής γυναίκας, γνωστής ως Vé nus Hottentotte, η οποία μεταφέρθηκε στην Ευρώπη στις αρχές του 19 ου αιώνα με σκοπό να μελετηθεί όπως κάθε άλλο επιστημονικό αντικείμενο. Αφού πρώτα εκτέθηκε ως αξιοπερίεργη περίπτωση σε διάφορες Αγγλικές και Ολλανδικές επιδείξεις, το 1815 μεταφέρθηκε στο Παρίσι όπου και εξετάστηκε εξονυχιστικά από ζωολόγους και φυσιολόγους. Ο σκοπός της παρατήρησης του σώματός της ήταν η σύγκρισή του από τη μια με τη μαύρη φυλή και από την άλλη με τους πιθήκους. Όταν η κοπέλα πεθαίνει σε ηλικία 26 ετών μερικούς μήνες αργότερα, ο γνωστός ανατόμος Georges Cuvier θα εξετάσει ανατομικά τα γεννητικά της όργανα, τα οποία και εντέλει θα στείλει για έκθεση στο Musé e de l Homme του Παρισιού. Οι μη κολακευτικές περιγραφές του Cuvier, όπως θα υποστηρίξει η Fausto-Sterling, όχι μόνο κατασκευάζουν τη σεξουαλικότητα της 20

21 μαύρης γυναίκας αλλά πολύ περισσότερο αποκαλύπτουν την δυναμική της συσχέτισης φύλου και φυλής στην επιστήμη του 19 ου αιώνα. 24 Προσεγγίσεις τέτοιου είδους μοιράζονται δυο κοινά σημεία: πρώτον, ότι η βιολογία δεν αποτελεί στατικό υπόστρωμα καταγραφής του κοινωνικού αλλά μορφοποιείται και η ίδια από πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Δεύτερον, ότι η αναλογία μεταξύ φύλου και φυλής αποτελεί ένα ισχυρό μεροληπτικό μηχανισμό κατασκευής επιστημονικής γνώσης. Η δημοσίευση το 1989 του βιβλίου της Donna Haraway, Primate Visions, ενσωματώνει την παραπάνω συζήτηση και ταυτόχρονα σηματοδοτεί μια βαθιά ρήξη μ αυτή μέσω της αποδόμησης της διάκρισης ανάμεσα στο βιολογικό και κοινωνικό φύλο. Όπως υποστηρίζει, η κοινωνική κατηγορία του φύλου εξαρτάται από την ιστορικοποίηση των εννοιών του βιολογικού φύλου, της σάρκας, του σώματος, της βιολογίας και της φύσης. Το βιβλίο είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς μελετών για την δομή της επιστήμης των πρωτευόντων (primatology) στη διάρκεια του 20 ου αιώνα μέσα από τη χρήση του φύλου, της φυλής και της τάξης ως αναλογίες για την αναπαραγωγή, την οικογένεια και τις σχέσεις κυριαρχίας στις ομάδες των πρωτευόντων. Η μελέτη εστιάζει στους τρόπους που οι επιστήμονες αντιλαμβάνονται τις κοινότητες των πρωτευόντων ως μια απλή μορφή ανθρώπινης κοινωνίας, προβάλλοντας πάνω τους ανθρωπόμορφες έννοιες οικογενειακής οργάνωσης, έμφυλης ιεραρχίας και σεξουαλικής αναπαραγωγής. Ό,τι θεωρείται ως φύση και θηλυκό στο επιστημονικό αυτό πεδίο αποτελεί πολιτισμικά και ιστορικά συγκεκριμένο και προσδιορισμένο. Όπως αποδεικνύει η Haraway, θεωρίες για τις κοινωνίες ανθρώπων και ζώων βασισμένες στο φύλο και την αναπαραγωγή έπαιξαν ισχυρό ρόλο στην νομιμοποίηση της φυσικής αναγκαιότητας των σχέσεων βίας, ιεραρχίας και ανταγωνισμού

22 Το σημερινό τοπίο Την τελευταία δεκαετία η ιστορική έρευνα στο χώρο της επιστήμης, αποσταθεροποιώντας κάθετες διακρίσεις ανάμεσα στην επιστήμη και την τεχνολογία, είτε τη θεωρία και το πείραμα παρήγαγε μια σειρά σημαντικών μελετών που άλλαξαν δραστικά την εικόνα της επιστήμης. Η αμφισβήτηση του αντικειμενισμού της επιστήμης γεννήθηκε, για παράδειγμα, όταν οι κοινωνιολόγοι άρχισαν να παίρνουν σοβαρά υπόψη τους τη σχετικότητα των επιστημονικών αληθειών. Η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην επιστήμη και την τεχνολογία έχασε την ευκρίνειά της όταν οι εθνομεθοδολόγοι άνοιξαν το δρόμο προς την ανθρωπολογική μελέτη του επιστημονικού εργαστηρίου τόσο στον ακαδημαϊκό χώρο όσο και στη βιομηχανία. Η πρωτοκαθεδρία της θεωρίας έναντι του πειράματος άρχισε να κλονίζεται μέσα από μελέτες της πολυπλοκότητας της επιστήμης μεγάλης κλίμακας (big science). Τι άραγε προσέφερε η ιστορία των γυναικών σε μια ήδη γόνιμη πορεία πρόκλησης της παραδοσιακής αντίληψης για την επιστήμη και την ιστορία της; Η μεγαλύτερη συνεισφορά της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη, όταν κανείς δεν περιοριστεί σ ένα απλό χρονικό του αποκλεισμού των γυναικών από την επιστημονική παραγωγή, είναι η ριζική αμφισβήτηση της ιδέας ότι η επιστήμη αποτελεί ένα προνομιακό τρόπο παραγωγής αξιόπιστης γνώσης. Μελέτες όπως για παράδειγμα της Haraway, της Fausto-Sterling και της Schiebinger δείχνουν ότι η επιστήμη είναι πολιτική με άλλα μέσα. Είναι δε, πολιτική βαθιά έμφυλη, στηρίζεται σε και αναπαράγει έμφυλα στερεότυπα και ιεραρχίες και κατ επέκταση δεν είναι αντικειμενική, όχι τουλάχιστον με την έννοια της ύπαρξης ενός εξωτερικού, αρχιμήδειου σημείου θεώρησης του κόσμου

23 Η πλούσια βιβλιογραφική παραγωγή του ιστοριογραφικού πεδίου των γυναικών στην επιστήμη βοηθά επίσης στην αναδιατύπωση της έννοιας της κοινωνικής κατασκευής. Με την εισαγωγή του φύλου ως σημαίνουσας κατηγορίας ιστορικής ανάλυσης το ενδιαφέρον στρέφεται από την οργάνωση της επιστήμης ως κοινωνικού θεσμού και πολιτισμικού φαινομένου στην κατανόηση ότι η επιστήμη είναι πολύ συγκεκριμένα έμφυλη κατασκευή που εκτείνεται πολύ μακρύτερα από τους τοίχους του εργαστηρίου. Για παράδειγμα ο βιολόγος στον πάγκο του εργαστηρίου του συνιστά τη χειροπιαστή εμφάνιση ενός συστήματος ευρέως χρηματοδοτούμενου, προστατευόμενου και με αυξανόμενο κύρος το οποίο θεωρείται ότι παράγει αξιόπιστη γνώση ενώ συχνά στην πραγματικότητα νοηματοδοτεί σχέσεις εξουσίας και φυσικοποιεί έμφυλες διαφορές. Αδιαμφισβήτητα, η προβληματική του φύλου ανανέωσε επίσης και εμπλούτισε την ιστορία των επιστημών. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σημαντικοί ιστορικοί των επιστημών όχι απλώς δεν παραβλέπουν αλλά ουσιαστικά ενσωματώνουν την οπτική του φύλου ως κατηγορία ιστορικής ανάλυσης στις έρευνές τους. 27 Παράλληλα, η επανεκτίμηση εκείνων των ιστορικών πηγών που θεωρούνταν υποτιμημένες και η διεύρυνση της έννοιας του ιστορικού αρχείου και της πηγής αποτελούν βασικούς τρόπους εμπλουτισμού της ιστορίας των επιστημών μέσα από την οπτική του φύλου. Για παράδειγμα οι διαφημίσεις εργαστηριακών οργάνων στα περιθώρια των επιστημονικών περιοδικών του 20 ου αιώνα έχουν πολλά να δηλώσουν για το ποιοι είναι οι ρόλοι ανδρών και γυναικών στο εργαστήριο, ποιος ελέγχει και ποιος εκτελεί, ποιος παράγει γνώση και ποιος την καταγράφει. 28 Η ιστορία των γυναικών στην επιστήμη άντλησε επίσης πολλά από τις εικονογραφήσεις των τυπωμένων επιστημονικών κειμένων, τις φωτογραφίες εργαστηρίων, εξωτερικών χώρων επιστημονικής δουλειάς, διαλέξεων και αιθουσών διδασκαλίας. Την ίδια 23

24 στιγμή κλασσικές ιστορικές πηγές όπως ημερολόγια, αλληλογραφία και εργαστηριακές σημειώσεις φωτίζονται μέσα από μια διαφορετική οπτική η οποία οδηγεί και σε μια διαφορετική ανάγνωση και ιστορία. Για την πρόσφατη ιστορία των επιστημών οι προφορικές ιστορικές πηγές καλύπτουν επίσης εκείνα τα κενά που αφήνουν οι κλασικές πηγές και δίνουν το λόγο σε όσους και όσες οι αφηγήσεις τους αποσιωπούνται για διάφορους λόγους αποκλεισμού. Οι φωτογραφίες, τα κείμενα και οι προφορικές μαρτυρίες, αν και απολύτως απαραίτητες, δεν επαρκούν πάντα για να σκιαγραφήσουν την πολυπλοκότητα των βιωμένων εμπειριών, γυναικών και ανδρών. Η έμφαση της ιστορίας των γυναικών στις προσωπικές εμπειρίες ανέδειξε παραδόξως την αρχιτεκτονική ως μια επιπλέον σημαντική ιστορική πηγή καθώς αυτή εκφράζει, περιέχει και απεικονίζει έμφυλες σχέσεις, σχέσεις εξουσίας. Η ιστορικός που έχει διάθεση να αναρωτηθεί με ποιους τρόπους πολιτικές φύλου καθορίζουν και καθορίζονται από διευθετήσεις και διαχωρισμούς στο βιωμένο, καθημερινό χώρο μπορεί να βρει απαντήσεις στην αρχιτεκτονική του εργαστηρίου και την πολεοδομική του θέση είτε, για παράδειγμα, στη διευθέτηση των καθημερινών χώρων εργασίας στο σπίτι ενός φυσικού φιλοσόφου του 17 ου αιώνα. Αυτό κάνει η Paula Findlen όταν μελετά τη σχέση χώρου, φύλου και παραγωγής γνώσης στο μουσείο του φυσιοδίφη Ulisse Aldrovandi, το οποίο και αποτελεί μέρος του οικογενειακού του παλατιού. Διαβάζοντας τα αρχιτεκτονικά σχέδια του σπιτιού-μουσείου η Findlen περνά από πραγματικά ζητήματα αποκλεισμού των γυναικών από το χώρο του μουσείου στο σύνολο των συμβολικών εντυπώσεων που αποτυπώνονται στις ίδιες τις συλλογές φυσικής ιστορίας που περιλαμβάνονται στο χώρο και οι οποίες οδηγούν στην εδραίωση συγκεκριμένων έμφυλων στερεοτύπων μέσω των οποίων γίνονταν κατανοητή η φυσική φιλοσοφία

25 Μια από τις πιο πρόσφατες μεθοδολογικές στροφές στην ιστορία των επιστημών αποτελεί το ενδιαφέρον για την υλική κουλτούρα του εργαστηρίου ως μια ομπρέλα κάτω από την οποία μπορεί να συζητηθεί η κοινωνική ιστορία των αντικειμένων, ξεπερνώντας την παραδοσιακή έμφαση στην εμπορευματική και λειτουργική τους αξία. Αυτού του είδους η στροφή προϋποθέτει διεπιστημονικές προσεγγίσεις καθώς, ακολουθώντας κανείς για παράδειγμα την ιστορία των τεχνημάτων και των εργαστηριακών οργάνων κινείται αναγκαστικά σε γνωστικά πεδία που δεν αποκαλύπτουν μόνο το λειτουργικό χαρακτήρα των αντικειμένων αλλά και το κοινωνικό τους νόημα. Η οπτική του φύλου αποτελεί μια γόνιμη συνιστώσα αυτών των προσεγγίσεων. Καινούργιες αφηγήσεις μας υπενθυμίζουν ότι πολιτικές φύλου και σώματος εγγράφονται, για παράδειγμα, στην αισθητική του εργαστηρίου. στα αντικείμενα, τα διαγράμματα και τις εικόνες που κοσμούν τα εργαστήρια των φυσικών υψηλών ενεργειών. Ο αναμαλλιασμένος Αϊνστάιν ανεβασμένος στο ποδήλατο του και σε ασταθή ισορροπία, η γνωστή αφίσα που συναντά κανείς στην πλειοψηφία των εργαστηρίων φυσικής, αποτελεί υπενθύμιση του γεγονότος ότι οι μεγαλοφυΐες είναι γένους αρσενικού. 30 Κάποιες άλλες μελέτες υποστηρίζουν ότι έμφυλα στερεότυπα αποτυπώνονται στον τρόπο χρήσης είτε στη δυνατότητα πρόσβασης στα προνομιακά όργανα του εργαστηρίου. Γυναίκες φυσικοί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αναλαμβάνουν την καταγραφή και το σκανάρισμα δεδομένων, αφήνοντας τον σχεδιασμό των πειραμάτων και το κύριο μέρος της εκτέλεσής στους άνδρες συναδέρφους. 31 Ωστόσο κάποιες άλλες γυναίκες των αρχών του 20 ου αιώνα όχι μόνο κατασκευάζουν μετρητές σπινθήρων, συναρμολογούν μικροσκόπια και θαλάμους φυσαλίδων αλλά τα χρησιμοποιούν ως όχημα για τη διατήρηση της επαγγελματικής τους ταυτότητας μέσα στη δίνη του πολέμου. 32 Παράλληλα, οι νέες ιστορίες των επιστημών διαβάζουν τα γυναικεία σώματα ως 25

26 τόπους αμφισβήτησης κοινωνικών στερεοτύπων, ως μέσα για την έκφραση της χειραφέτησής τους. Οι αγγλίδες που σπουδάζουν φυσική στο Κέιμπριτζ στα τέλη του 19 ου αιώνα προσαρμόζουν την εμφάνισή τους και τα ρούχα τους ανάλογα με την ορατότητα που θέλουν να προσδώσουν στην ύπαρξή τους όταν κινούνται στο χώρο του πανεπιστημίου. Έτσι το ρούχο μετατρέπεται σε στρατηγική επιβίωσης και αυτοπροβολής. 33 Είναι προφανές ότι στην τελευταία δεκαετία έχει ανοιχτεί ένα κρίσιμο σύνολο εναλλακτικών προσεγγίσεων στην ιστορία των γυναικών στην επιστήμη. Η πολλαπλότητα καινούργιων θεωρητικών οπτικών δεν αποκλείει ούτε υποτιμά, ωστόσο, τη χρήση πιο κλασικών ιστοριογραφικών προσεγγίσεων. Βιογραφίες και συγκριτικές μελέτες σημαντικών γυναικών επιστημόνων δεν φθίνουν. Αντίθετα, εξακολουθούν να αποτελούν σημαίνουσα συνιστώσα της ιστορίας των γυναικών στις επιστήμες καθώς ενσωματώνουν μεθόδους της κοινωνικής ιστορίας και αντανακλούν το ενδιαφέρον για τις νεότερες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις. 34 Παραδόξως η βιογραφία παραμένει αναγκαία φεμινιστική στρατηγική καθώς το αίτημα να αποδειχθεί ότι οι γυναίκες έχουν επαρκείς διανοητικές ικανότητες για να ασκούν την επιστήμη φαίνεται να αποτελεί αναγκαιότητα ακόμη και σήμερα. Στις 14 Ιανουαρίου του 2005, προς έκπληξη πολλών, ο πρόεδρος του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ Lawrence Summers στην ομιλία του στο συνέδριο του National Bureau of Economic Research στο Κέιμπριτζ των Ηνωμένων Πολιτειών ισχυρίστηκε ότι αιτία για τα μικρότερα ποσοστά επιτυχίας των γυναικών στις φυσικές επιστήμες και τα μαθηματικά είναι οι έμφυτες έμφυλες διαφορές τους από τους άνδρες. Δεδομένων τέτοιων απόψεων η ιστορία των γυναικών στην επιστήμη διατηρεί σήμερα πολύ ζωντανή την πολιτική της συνιστώσα παράλληλα με τη σημασία που έχει για την 26

27 κατανόηση τόσο της επιστήμης όσο και των μηχανισμών μέσω των οποίων αυτή ασκείται. Επίκουρη Καθηγήτρια, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθήνας, Τομέας ΑΚΕΔ, Κοινωνιολόγος της επιστήμης, Πρόσφατες δημοσιεύσεις: 1) Designing (for) a New Scientific Discipline: The Location and Architecture of the Institut für Radiumforschung in Early 20 th Century Vienna British Journal for the History of Science, 2005, 38(3): ) Gender, Politics and Radioactivity Research in Interwar Vienna: The Case of the Institute for Radium Research Isis, 2004, 95: Σ ότι αφορά την κοινότητα των ιστορικών της επιστήμης στην Ελλάδα, η χρήση του φύλου ως αναλυτικής κατηγορίας στις υπάρχουσες ιστορικές μελέτες είναι παντελώς απούσα. Ακόμη κι όταν υπάρχει καλή πρόθεση, το φύλο δεν αντιμετωπίζεται ως αυτόνομη κατηγορία αλλά ως συστατικό άλλων προσεγγίσεων, συμπλήρωση της παραδοσιακής κοινωνικής ιστορίας των επιστημών. Όπως αναφέρει ο ιστορικός της επιστήμης Κώστας Γαβρόγλου στο πρόσφατο βιβλίο του, «δεν σχολιάζω με συστηματικό τρόπο τη φεμινιστική κριτική και τις νέες προσεγγίσεις στην Ιστορία των Επιστημών και της Τεχνολογίας που γίνονται μέσα από την φεμινιστική οπτική. Ελπίζω, όμως, να έχω καταφέρει να ενσωματώσω πολλά στοιχεία αυτής της προβληματικής ή ορθότερα, των προβληματισμών ορισμένων ιστορικών των επιστημών που έχουν ασχοληθεί με αυτά τα θέματα στην ανάλυσή μου για την κοινωνική και πολιτισμική Ιστορία των Επιστημών.» Κώστας Γαβρόγλου, Το Παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2004, σελ Για μια διεξοδική ανάλυση των διαφορών των δυο προσεγγίσεων δες Μαρία Ρεντετζή, «Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση του Ο Νους δεν Έχει Φύλο;» στο Londa Schiebinger, Ο Νους δεν Έχει Φύλο;, Εκδ. Κάτοπτρο, Αθήνα, George Sarton, Preface to Volume VI, Isis, 1924, σελ. 4-8 στη σελ James Watson, The Double Helix: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA, Norton, London, Anne Sayre, Rosalind Franklin and DNA, Norton, New York, Εκτός από τη βιογραφία της Franklin θα πρόσθετα εδώ ενδεικτικά το βιβλίο της Ruth Sime, Lise Meitner: A Life in Physics, University of California Press, Berkeley, Κατά τη Sime η Meitner αδικήθηκε από τον συνάδερφός της Otto Hahn, και για λόγους πολιτικούς αλλά και έμφυλων διακρίσεων δεν συμπεριλήφθηκε στην απονομή του Νόμπελ χημείας το Το βραβείο έλαβε μόνο ο Hahn. 6 Ενδεικτικά βλ. Robert Reid, Marie Curie, Collins, New York, Rosalynd Pflaum, Grand Obsession: Madame Curie and Her World, Doubleday, New York, Sally Gregory Kohlestedt, Maria Mitchel and the Advancement of Women in Science in Pnina Abir-Am and Dorinda Qutram (επιμ.), Uneasy Careers and Intimate Lives: Women in Science, , Rutgers University Press, New Brunswick, Elizabeth Chambers Patterson, Mary Somerville, , Bocardo, Oxford, Ann Hibner Koblitz, A Convergence of Lives. Sofia Kovalevskaia: Scientist, Writer, Revolutionary, Boston, Deborah Crawford, Lise Meitner: Atomic Pioneer, Crown, New York, Evelyn Fox Keller, A Feeling for the Organism: The Life and Work of Barbara McClintock, W. H. Freeman Company, New York, Η ίδια η Keller θα αντικρούσει τις κριτικές και θα υποστηρίξει ότι η προσέγγισή της δεν υπήρξε ποτέ ουσιοκρατική. Evelyn Fox Keller, The Gender/Science Question or is Sex to Gender as Nature is to Science? στο Mario Biagioli (επιμ.), The Science Studies Reader, Routledge, New York, 1999, σελ Ενδεικτικά αναφέρω τα εξής: Bailey Marilyn Ogilvie, Women in Science, Antiquity Through the Nineteenth Century: A Bibliographical Dictionary with Annotated Bibliography, Cambridge, MIT Press, MA, Davis Audrey, Bibliography on Women with Special Emphasis on Their Roles in Science and Society, Science History, New York, Rima Apple. (ενημερωμένη επανέκδοση 1993) The History of Women and Science, Health and Technology: A Bibliographic Guide to the Professions and the Disciplines, Univ. of Wisconsin System Women s Studies Librarian, Madison, Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι το πρώτο βιβλίο που μεταφράζεται στα ελληνικά και αναφέρεται στις γυναίκες 27

28 στην επιστήμη είναι το βιογραφικό λεξικό της Margaret Alic, Hypatia s Heritage: A History of Women in Science from Antiquity to the Nineteenth Century, The Women s Press, London, 1986 (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Εκάτη, 1992). Το επόμενο έργο στα πλαίσια της παραδοσιακής πάντα προσέγγισης της ιστορίας των γυναικών στην επιστήμη είναι μια βιογραφία της Marie Curie από την κόρη της Eve Curie η οποία εκδίδεται το 1937 στην Αμερική και τη δεκαετία του 1970 μεταφράζεται στα ελληνικά και εκδίδεται από τις εκδόσεις «Σύγχρονος Κόσμος». Το 2005 οι εκδόσεις «Ωκεανίδα» επανεκδίδουν τη βιογραφία. 9 Nancy Slack, Nineteenth-Century American Women Botanists: Wives, Widows and Work και Ann Shteir, Botany in the Breakfast: Women and Early Nineteenth-Century British Plant Study στο Pnina Abir-Am και Dorinda Outram, Uneasy Careers, ό. π., σελ και σελ Όπως, για παράδειγμα, αναδεικνύουν οι Steven Shapin και Simon Schaffer, η Royal Society του Λονδίνου ήταν κατά το 18 ο αιώνα αποκλειστικά κλαμπ ευγενών κυρίων (gentleman s club). Steven Shapin και Simon Schaffer, Leviathan and the Air-Pump: Hobbes, Boyle and the Experimental Life, Princeton: Princeton University Press, Για μια ιστορία των πανεπιστημίων και ακαδημιών στην Ευρώπη δες επίσης David Goodman και Colin Russell, The Rise of Scientific Europe, , The Open University, Londa Schiebinger, The Mind Has No Sex? Women in the Origins of Modern Science, Beacon Press, Boston, Patricia Phillips, The Scientific Lady: A Social History of Women's Scientific Interests, , Weidenfeld & Nicholson, London, Ann Shteir, Cultivating Women, Cultivating Science: Flora's Daughters and Botany in England, , Johns Hopkins Univ. Press, Baltimore, Sharon McGayne, Noble Women in Science: Their Lives, Struggles and Momentous Discoveries, Birch Lane Press, Secaucus, NJ, Lisa Sarasohn,, Margaret Cavendish and Patronage Endeavour, 1999, 23(3): Pnina Abir-Am και Dorinda Outram, Uneasy Careers, ό. π. Helena Pycior, Nancy Slack και Pnina Abir-Am (επιμ.), Creative Couples in the Sciences, Rutgers University Press, Steven Shapin, The Invisible Technician, American Scientist, 1989, 77: Patricia Fara, Portraying Caroline Herschel, Endeavour, 2002, 26(4): Sir Alan Cook FRS, Joahnn and Elizabeth Hevelius, Αstronomers of Danzig, Endeavour, 2000, 24(1): Londa Schiebinger, Maria Winkelmann at the Berlin Academy: A Turning Point for Women in Science, Isis, 1987, 78(2): Peggy Aldrich Kidwell, Women Astronomers in Britain, , Isis, 1984, 75: Pamela Mack, Strategies and Compromises: Women in Astronomy at Harvard College Observatory, Journal for the History of Astronomy, 1990, 21: John Lankford και Rickey Slavings, Gender and Science: Women in American Astronomy, Physics Today, 1990, σελ Mary Creese, British Women of the Nineteenth and Early Twentieth Centuries Who Contributed to Research in the Chemical Sciences British Journal for the History of Science, 1991, 24: F.H Portugal και J.S. Cohen, A Century of DNA, MIT Press, Cambridge, MA Marsha Richmond, Women in Early History of Genetics: William Bateson and the Newnham College Mendelians, , Isis, 2001, 92: Γενικά για τη σημασία των μεντόρων δες Ann Gibbons, Key Issues: Mentoring, Science, 1992, 255: Margaret Rossiter, Women s Work in Science, , Isis, 1980, 71(3): Margaret Rossiter, Chemical Librarianship: A Kind of Women s Work in America Ambix, 1996, 43(1): Margaret Rossiter, The Matthew Matilda Effect in Science, Social Studies of Science, 1993, 23: Ενδεικτικά βλ. Judith Lorber, Women Physicians, Careers, Status and Power, Tavistock Publications, New York, Lois Barber Arnold, Four Lives in Science: Women s Education in the Nineteenth Century, Schoken Books, New York, Penina Migdal Glazer και Miriam Slater (επιμ.), Unequal Colleagues: The Entrance of Women into the Professions, , Rutgers University Press, New Brunswick, Sally Gregory Kohlstedt, Parlors, Primers, and Public Schooling: Education for Science in Nineteenth Century America Isis, 1990, 81: Ενδεικτικά βλ. Vera Kistiakowsky, Women in Physics: Unnecessary, Injurous and out of Place?, Physics Today. 1980, 33(2): Jane Butler Kahle, Women Biologists: A View and a Vision, Bioscience, 1985, 35(4): David Allen, The Women Members of the Botanical Society of London, British Journal for the History of Science, 1980, 13: Elizabeth Keeney, The Botanizers: Amateur Scientists Scientists in Nineteenth-Century America, Univ. North Carolina Press, Chapel Hill, Jennifer Bennett, Lilies of the Heart: The Historical Relationship Between Women and Plants, Camden East, Ontario, Marelene Rayner-Canham και Geoffrey Rayner- Canham (επιμ.), A Devotion to Their Science: Pioneer Women in Radioactivity, McGill-Queen s University Press, Montreal, Marelene Rayner-Canham και Geoffrey Rayner-Canham (επιμ.), 28