Κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη και Ρωμιοί της Πόλης. Ιλάi Ορς

Transcript

1 Κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη και Ρωμιοί της Πόλης Ιλάi Ορς Πρώτον, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την ευγενική σας πρόσκληση. Είμαι ευτυχής και περήφανη που βρίσκομαι ανάμεσα σε φίλους, οι οποίοι με συμπεριέλαβαν στον κύκλο τους, πέρα από τις πολύτιμες γνώσεις τους παντα και οπως στη διάρκεια της έρευνας μου για τις Πολιτες από το Επίσης, είμαι πολύ χαρούμενη που έχω την τιμή να βρίσκομαι ανάμεσά σε παλιά και νέα πρόσωπα, έχοντας έρθει στην Αθήνα με αφορμή την εκδήλωση σας. Κατόπιν, θα ήθελα να ζητήσω μια συγγνώμη. Όταν προετοίμαζα την ομιλία μου, συνειδητοποίησα πόσο δύσκολο είναι να εκφραστώ στα ελληνικά πια. Ξεκινώντας αυτή τη γλώσσα σε μεγάλη ηλικία, ίσως δεν κατάφερα ποτέ να τη μάθω καλά και επειδή μένω 9 χρόνια στην Πόλη δεν μου δόθηκε η δυνατότητα να την εξασκήσω όσο θα ήθελα. Κι αυτό με στεναχωρεί. Και με στεναχωρεί, όχι μόνο για προσωπικούς λόγους αλλά κυρίως γιατί αντιμετωπίζω μια ακόμα εκδοχή αυτής της πραγματικότητας. Ο αριθμός των Ρωμιών, οι οποίοι είναι ο πιο παλιός πληθυσμός της Πόλης, έχει μειωθεί πάρα πολύ στην ίδια τους την Πόλη. Όχι μόνο ο αριθμός τους και η παρουσία τους στο δημόσιο χώρο σε σχέση με παλιά έχει ελαττωθεί πολύ. Αυτή η, πολύ διαφορετική σε σχέση με μερικές δεκαετίες πριν, πραγματικότητα διαμορφώθηκε σε κοινωνικό μεν επίπεδο από δραματικούς ξεριζωμούς, σε δε προσωπικό από τραγικά βιώματα. Όλοι οι παρόντες γνωρίζουν από πολύ κοντά, τόσο προσωπικά όσο και από τον περίγυρο τους σε τι πράγμα αναφέρομαι. Γι αυτό δε χρειάζεται να εξηγήσω αυτά τα πράγματα εδώ πέρα. Είναι αλήθεια, όμως, ότι στην Πόλη του σήμερα η πλειοψηφία δεν αντιλαμβάνεται τι σημαίνει αυτό. Μπορεί να υπάρχει μια νοσταλγία για την «Παλιά Πόλη», που ο καθένας νιώθει λιγότερο ή περισσότερο, αλλά αυτό δεν ξεπερνάει ποτέ τη νοοτροπία του «Κάποτε ζούσανε ένα σωρό μη Μουσουλμάνοι εδώ πέρα». Ίσως, αυτή η νοσταλγία να καταδεικνύει έναν αστικό τρόπο ζωής, ο οποίος ολοένα και λείπει, ολοένα φαντάζει πρότυπος και προκαλεί το ενδιαφέρον σε όλο και περισσότερους ανθρώπους. Από τη δεκαετία του 90, ο αριθμός των ανθρώπων που θεωρούν αυτή την έλλειψη απώλεια και όχι ως κέρδος έχει σίγουρα αυξηθεί. Είναι κρίμα, όμως, που ο αριθμός αυτών που αναζητούν τις αιτίες και τον τρόπο αυτής της απώλειας αλλά και τις συνέπειες τους στο παρόν, είναι τόσο μικρός. Για το λόγο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είναι τόσο γνωστό πόσοι ήταν κάποτε, πόσο φανεροί ήταν και πόσο συνεισέφεραν στην κοσμοπολίτικη Πόλη. Κι εγώ πριν από δεκαπέντε χρόνια άρχισα να ασχολούμαι με το θέμα αυτό. Αναρωτιόμουν γιατί, πώς και ειδικά πού πήγαν οι Ρωμιοί της Πόλης. Οι περιορισμένες έρευνες είχαν επικεντρωθεί σε θέματα όπως τα Σεπτεμβριανά, η ανταλλαγή, ο φόρος περιουσίας, αλλά κανένας δεν κοίταζε τι έγινε στη Ρωμαίϊκη κοινότητα πριν και μετά και το χειρότερο ήταν ότι θεωρείτο ότι «οι Ρωμιοί άφησαν την Πόλη και γύρισαν στην πατρίδα τους». Σε μια συζήτηση ένας φίλος μου είχε τονίσει αυτές τις προτάσεις: «Για τους Ρωμιούς δεν μιλάμε για επιστροφή, ούτε για μετανάστευση, αλλά για εξαναγκασμό σε φυγή». Αυτή η φράση έμεινε στο μυαλό μου και σε όλη τη διάρκεια της έρευνας επανερχόταν στο προσκήνιο ως μια αλήθεια που επιβεβαιώνεται ξανά και ξανά. Θα μπορούσα να συνοψίσω τη δουλειά που έκανα στην Αθήνα μεταξύ πάνω σ αυτό τον άξονα: Έχοντας εξαιρεθεί 1

2 από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών και σ ένα βαθμό διασωθεί οι πιο παλιοί κάτοικοι της Πόλης οι Ρωμιοί ζήσανε την Πόλη και κατά την περίοδο της Δημοκρατίας. Εξαναγκάστηκαν να μετοικήσουν, να εγκατασταθούν σε άλλα μέρη ως αποτέλεσμα των πολιτικών εκτουρκισμού των οποίων καθ όλη τη διάρκεια του 20 ου αιώνα η βιαιότητα αυξανόταν. Οι Πολίτες σε κάθε γωνιά του κόσμου και κυρίως στην Αθήνα, όσο και να ζήσανε δίπλα ή μέσα σε ομάδες ορθόδοξων Χριστιανών ή ελληνόφωνων ή ελληνικής καταγωγής, στην πραγματικότητα ποτέ δεν έβαλαν τον εαυτό τους στο ίδιο καλάθι, κι αυτό λόγω της ιδιαιτερότητας που τους προσδίδει, ακριβώς η καταγωγή από την Πόλη. Αυτή η ιδιαιτερότητα για άλλους μπορεί να σημαίνει ότι είναι αστοί, για άλλους ότι είναι κοσμοπολίτες, για άλλους ότι ξέρουν καλούς τρόπους ή ακόμα κι ότι ξέρουν από φαΐ. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν εκείνοι που λόγω της καταπίεσης που έζησαν έχουν κόψει κάθε δεσμό με την Πόλη, δεν θέλουν καν να την θυμούνται και τρέφουν αισθήματα μίσους και έχθρας. Αλλά κι αυτοί ακόμα, μετά από λίγη κουβέντα μπόρεσαν να μοιραστούν από καρδιάς τα απωθημένα συναισθήματά τους και την περηφάνια τους που είναι Πολίτες. Σε αντίθεση με αυτούς υπάρχει μια ομάδα που θεωρούν την ταυτότητα του Πολίτη κομμάτι της προσωπικότητάς τους, που αγκαλιάζουν αυτή την ταυτότητα, που με διάφορους τρόπους (όπως γράφοντας, εκδίδοντας, κάνοντας εκθέσεις, πηγαίνοντας στην Πόλη ή συμμετέχοντας σε εκδηλώσεις όπως η σημερινή) προσπαθούν να διαδώσουν αυτή την άποψη και τους οποίους με την άδεια σας θα ονομάσω ενεργούς Πολίτες. Είναι εκείνοι που έχουν συναίσθηση της ιδιαιτερότητας του να είναι κανείς Πολίτης, που αναλύουν αυτή την ιδιαιτερότητα, που προσπαθούν να κατανοήσουν και να εξηγήσουν. Οι περισσότεροι από τους παρόντες καταλαβαίνουν πολύ καλά τι σημαίνει. Αλλά υπάρχουν κι αυτοί που δεν καταλαβαίνουν. Κατά τη διάρκεια της έρευνας μου, αλλά και αργότερα, μια από τις σημαντικές ερωτήσεις που προσπάθησα να απατήσω, την οποία αντιμετωπίζουν συχνά όσοι ασχολούνται με εθνογραφικές, πολιτισμικές μελέτες είναι οι εξής: Ποια είναι η ιδιαιτερότητα των Ρωμιών της Πόλης που τους κάνει αντικείμενο έρευνας; Την ερώτηση αυτή μου έκαναν οι Ρωμιοί στην Αθήνα: «Τι σε απασχολεί σε σχέση με μας; Οι Φαναριώτες, μια ελίτ που έζησε στην Οθωμανική Πόλη μέχρι τα τέλη του 19 ου, οι κοσμοπολίτες Ρωμιοί μπορούν να γίνουν αντικείμενο έρευνας, γιατί βρέθηκαν σε πολύ σημαντικές θέσεις και επηρέασαν πολύ την κοινωνία. Εμείς, όμως, μείναμε πια πολύ λίγοι. Χαθήκαμε. Απωλέσαμε την επιρροή και τη σημασία που είχαμε. Δεν έμεινε κανείς πια που να καταλαβαίνει τη διαφορετικότητά μας. Γίναμε κι εμείς σαν όλους τους άλλους που ήρθαν από κάπου. Τι έχουμε διαφορετικό από αυτούς, τι ιδιαίτερο που να ερευνήσεις;» Η έρευνά μου έψαχνε την απάντηση ακριβώς για αυτή την ερώτηση. Υπάρχουν πολλές πολιτισμικές ομάδες, που όπως οι Ρωμιοί της Πόλης αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν, να εγκαταλείψουν τη γη που γεννήθηκαν. Στις κοινωνικές επιστήμες, ένα μέρος από αυτούς τους πληθυσμούς ονομάζεται πρόσφυγες. Σε αυτή την κατηγορία εμπίπτουν εκείνοι που εξαναγκάστηκαν σε φυγή και προσέφυγαν σε άλλη χώρα, εξαιτίας πολέμων ή διώξεων. Για παράδειγμα, εκείνοι που περνούν τα σύνορα της Τουρκίας σήμερα εξαιτίας του εμφυλίου στη Συρία, αυτοί που πέρασαν στην άλλη πλευρά του νησιού στην Κύπρο ή εκείνοι που έφυγαν από τη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια του Μικρασιατικού Πολέμου μετράνε ως πρόσφυγες. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται ως πρόσφυγες σε διεθνές επίπεδο και οι Ρωμιοί της Μικράς Ασίας που υπέστησαν την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών. Μονάχα που οι Ρωμιοί της Πόλης, της Ίμβρου και της Τενέδου, που όπως ξέρετε έμειναν έξω από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών της συνθήκης της Λοζάνης, δεν μπορούν κατά αυτόν τον τρόπο να θεωρηθούν πρόσφυγες. Ο όρος πρόσφυγας δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την περίπτωσή τους, γιατί δεν έφυγαν ως αποτέλεσμα μιας μοναδικής σύρραξης. Όπως κατέδειξα προηγουμένως, ένα άλλο προσφυγικό στάτους των παλιννοστούντων Ελλήνων, δηλαδή εκείνων που επέστρεψαν στην πατρίδα, δεν γίνεται ιδιαίτερα αποδεκτό για τους Ρωμιούς της Πόλης. Δεν υπάρχει ένας παραλληλισμός με τους Έλληνες που ζούνε στη Γερμανία και στην Αμερική. Μια πολιτισμική κοινότητα που δεν έχει ζήσει στην Ελλάδα παλαιότερα, που δεν ήρθε από εκεί, όταν φτάνει σε αυτό το μέρος δεν μπορεί να το δει ως πατρίδα. Οι Πολίτες, όσοι αισθάνονται Πολίτες, μάλλον δεν εφικτό να πουν ένα άλλο μέρος πατρίδα. Σύμφωνα μ αυτή τη λογική, οι Ρωμιοί στην Πόλη 2

3 απεχθάνονται να τους αποκαλούν αλύτρωτο Ελληνισμό. Αισθάνονται την Πόλη που ιδρύσανε, της οποίας για χιλιετίες έθεσαν τους θεμέλιους λίθους και στην ιστορία της οποίας έχουν συνεχή παρουσία, σαν σπίτι τους και όχι σαν ξενιτιά. Αλλά και οι Αθηναίοι, σε ορισμένες περιπτώσεις, τοποθετούν τους Ρωμιούς της Πόλης, με τα ιδρύματά τους, τις εκδηλώσεις τους, τα έθιμά τους και τις τόσες άλλες ιδιαιτερότητές τους σε μια ιδιαίτερη θέση, διαφορετική από την κοινωνία στην οποία ζουν οι ίδιοι. Ορισμένοι λένε «Στους Αθηναίους εμείς μάθαμε να μαγειρεύουμε». Άλλοι τους βρίσκουν αγενείς ή ανάγωγους. Μάλιστα, σε φιλικές συζητήσεις μπορεί να πουν «Εμείς είμαστε αστοί, αυτοί χωριάτες». Σε μια κοινωνία, στην οποία δεν υφίστανται διακρίσεις, θεωρούν τους εαυτούς τους ξεχωριστούς, ιδιαίτερους. Κι ενώ είναι βέβαιο ότι δεν θα μπορέσουν να έχουν ποτέ το στάτους μειονότητας σε μια κοινωνία με την οποία έχουν ίδια θρησκεία, γλώσσα και καταγωγή. Τις περισσότερες φορές ξεχωρίζουν τους εαυτούς τους από τους Έλληνες ή τους Ελλαδίτες ή άλλους Ρωμιούς, δηλαδή Μικρασιάτες ή Κύπριους και σε ορισμένες περιπτώσεις αισθάνονται μια πολιτιστική μειονότητα. Επίσης, αισθάνονται στην ξενιτιά, δηλαδή τους λείπει η Πόλη και όποτε είναι μπορετό πηγαίνουν. Αλλά, ακόμα κι αν δεν πάνε, την θυμούνται με διάφορους τρόπους, δίνοντας βαρύτητα στις δραστηριότητες που κάνουν αυτή την μνήμη να αναβιώσει με τα ιδρύματά τους, αλλά και τον τρόπο ζωής τους. Στις κοινωνικές επιστήμες, η κατάσταση ενός ξενιτεμένου, ταυτίζεται με τη Διασπορά. Αλλά οι Ρωμιοί της Πόλης που ζουν στην Αθήνα δεν είναι μια κλασική κοινότητα της διασποράς. Διότι οι της Διασποράς, για παράδειγμα οι Τούρκοι Στη Γερμανία, ή οι Έλληνες στην Αμερική, είναι σε καθεστώς μειονότητας μέσα στην κοινωνία στην οποία ζουν. Αλλά όπως, μόλις υπογραμμίσαμε, αυτό δεν ισχύει για τους Ρωμιούς. Όπως επίσης, δεν είναι σωστό να ονομάσει κανείς Διασπορά εκείνους που έμειναν στην Πόλη, παρότι είναι μειονότητα με τη συνήθη έννοια του όρου. Υπάρχουν κι εκείνοι που το λένε, αλλά είναι οι ίδιοι μ αυτούς που θεωρούν την εγκατάσταση στην Αθήνα ως επιστροφή, ή καλύτερα, ξεκινάνε από την ίδια λογική, την ίδια οπτική γωνία. Τι είδους λογική είναι αυτή, θα εξηγήσω σε λίγο. Επιστρέφοντας στην αρχή, στο ερώτημα της έρευνας: τι μπορεί να γίνει γνωστό από μια έρευνα που επικεντρώνεται στους Ρωμιούς της Πόλης που ζουν στην Αθήνα; Μια τέτοια εθνογραφική έρευνα, ποια ιδιαίτερη κατάσταση μπορεί να καταδείξει στους κοινωνικούς επιστήμονες; Πώς μπορούν να απεικονιστούν, συγκεκριμένα, οι Ρωμιοί της Πόλης και αυτή η εικόνα πώς τους διαφοροποιεί από ομάδες που σε γενικές γραμμές τους μοιάζουν; Η απάντηση που προέκυψε από την έρευνα μου είναι η εξής: για να καταλάβει κανείς καλά τους Ρωμιούς πρέπει να απομακρυνθεί από τέτοιου είδους κατηγοριοποιήσεις, πρέπει να αποφύγει να καταχωρίσει τους Ρωμιούς σε μια απ αυτές. Αντίθετα, πρέπει κανείς να γυρίσει στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή στην Πόλη, ακριβώς στο λόγο της ύπαρξής τους, που φέρουν στο όνομά τους και είναι η ειδοποιός τους διαφορά, διότι οι Πολίτες πριν απ όλα θεωρούν τους εαυτούς τους Πολίτες. Γιατί η Κωνσταντινούπολη, η Πόλη, η Πόλις των πόλεων, η Βασιλεύουσα είναι η πραγματική εστία των Ρωμιών. Το ότι προτιμούν να αποκαλούν του εαυτούς τους Ρωμιούς ή Πολίτες και όχι Έλληνες, με την έννοια του Ελλαδίτη, δεν τους κάνει λιγότερο Έλληνες. Και αυτό γιατί η Πόλη για τη Ρωμιοσύνη δεν είναι ένα περιφερειακό στοιχείο, αλλά το κέντρο της. Από την ίδρυσή της παρέμεινε το θρησκευτικό, πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της Ρωμαίικης-ελληνικής κοσμολογίας. Παρά ταύτα, η ιδιότητα του Κωνσταντινουπολίτη, είτε Ρωμιού, είτε όχι, φέρνει στο προσκήνιο έναν άνθρωπο ως δεσμός με τους άλλους Πολίτες. Δηλαδή, το να είναι κανείς Πολίτης, σημαίνει να είναι κοσμοπολίτης, είναι παράγοντας σύγκλισης και όχι απόκλισης. Αυτή η πολιτιστική ταυτότητα της Πόλης είναι τόσο φανερή, όσο και ενδεικτική που όταν οι Ρωμιοί αναγκάστηκαν να αποχωριστούν τις εστίες τους, πήραν την Πόλη μαζί τους. Μ αυτή την έννοια δημιούργησαν διασπορά της Πόλης. Η σύντομη, λοιπόν, απάντηση στο ερώτημά 3

4 μας, είναι αυτή: οι Ρωμιοί της Πόλης, που δεν ζουν στην Πόλη, συνθέτουν τη Διασπορά της Πόλης. Ζουν στη Διασπορά της Πόλης. Ο όρος Διασπορά, μολονότι έχει αρχαίες ρίζες, στις μέρες μας διαμορφώνεται στο πλαίσιο του έθνους-κράτους. Η αντίληψη είναι ότι η Διασπορά αποτελείται από τα μέλη του έθνους που δε ζουν μέσα στα σύνορα του κράτους που ανήκει σ αυτό το έθνος. Σύμφωνα μ αυτό λέγεται συχνά ότι οι Έλληνες της Διασποράς είναι όσοι κι οι Έλληνες που ζουν στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, λέγανε παλιά, αν ζουν 10 εκατομμύρια στην Ελλάδα, ζουν άλλα 10 εκατομμύρια στη Διασπορά. Πίσω απ αυτή τη φράση υπάρχει μια υπόθεση, ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας είναι αποκλειστικά Έλληνες και ότι οι υπόλοιποι στην πραγματικότητα είναι αυτοί που έφυγαν από την Ελλάδα και εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο. Όμως, αυτή είναι μια πολύ καινούρια ιδέα, προϊόν μιας νεωτεριστικής και εθνικιστικής λογικής και προοπτικής. Το σημερινό ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε το 19 ο αιώνα. Γιατί έπρεπε, αυτοί, που μείνανε κατά τύχη έξω από τα σύνορα που χαράκτηκαν, να εγκαταλείψουν, ξαφνικά, τις επί χιλιετίες εστίες τους και να γυρίσουν στην πατρίδα, να γίνουν οι αλύτρωτοι της Διασποράς; Το αποτέλεσμα της ίδιας εθνικιστικής λογικής έφερε ξαφνικά τους πληθυσμούς της Διασποράς στο στάτους της μειονότητας και έδωσε αφορμή να θεωρηθούν φιλοξενούμενοι στα ίδια τους τα σπίτια, όμηροι στην ίδια τους την κοινωνία εξωμότες στην ίδια τους πατρίδα. Αλλά οι Ρωμιοί της Πόλης δεν χωράνε σε αυτά τα καλούπια. Δεν μπορούν να ονομαστούν ούτε μετανάστες, ούτε πρόσφυγες, ούτε μειονότητα, ούτε Διασπορά. Γιατί όλες αυτές οι κατηγορίες έχουν δημιουργηθεί με βάση μια λογική και μια προοπτική εθνικιστική. Οι Ρωμιοί της Πόλης εδράζονται σε μιαν εποχή και σε μια κουλτούρα πριν και πέρα από τα έθνη κράτη. Οι ίδιοι θεμελιώνουν την ταυτότητα και την κουλτούρα τους σε ένα κοσμοπολίτικο άστυ, ένα τέτοιο άστυ, το οποίο δε γίνεται αποδεκτό, ούτε χωράει μέσα στο έθνος-κράτος. Γι αυτό ο εθνικισμός έβαλε στόχο τόσο το κοσμοπολίτικο άστυ όσο και τους ιδρυτές και φορείς του, δηλαδή τους κοσμοπολίτες Ρωμιούς. Για να δει κανείς την Πόλη ως θεμέλιο λίθο για την οικοδόμηση μιας ταυτότητας, πρέπει να έχει μια οπτική έξω από τα όρια του εθνικισμού, γιατί τα έθνη-κράτη όρισαν τον εαυτό τους δίνοντας προτεραιότητα σε κριτήρια αρχεγονιστικά (καταγωγικά/primordial), όπως η θρησκεία, η γλώσσα ή η φυλή. (Η έννοια του πολίτη, του συμπολίτη και τέτοιες ιστορίες δεν πρέπει να μας ξεγελούν. Όταν ζορίσουν τα πράγματα, πάλι τα προηγούμενα παίρνουν προτεραιότητα!) Η θεώρηση της Πόλης ως θεμελίου της Ρωμαίικης ταυτότητας παύει, αμέσως, αυτό τον εθνικιστικό λόγο: επομένως, μπορούμε να πούμε ότι η Πόλη είναι η πατρίδα των Ρωμιών, ότι η μετακίνηση στην Ελλάδα είναι μια έξωση και ότι οι Πολίτες στην Αθήνα, ακριβώς όπως και οι Πολίτες στην Αυστραλία συνιστούν μια Διασπορά. Εν συντομία, αυτό που μπορούν να μάθουν οι κοινωνικοί επιστήμονες από τους Ρωμιούς της Πόλης είναι το εξής: οι κατηγορίες που χρησιμοποιούμε για να ορίσουμε τις ανθρώπινες κοινωνίες, είναι περιοριστικές, γιατί οι κοινωνικές επιστήμες εξελίχθηκαν παράλληλα με τη νεωτερικότητα και το έθνος-κράτος. Εξαιτίας αυτού του περιορισμού, έχουμε αδυναμία να περιγράψουμε με ακρίβεια κοινωνίες που προϋπήρχαν ή είναι ανεξάρτητες από τα εθνικά κράτη και τη νεωτερικότητα. Ο καλύτερος τρόπος για να κλείσουμε αυτό το κενό είναι να προβάλουμε τις κατηγορίες είναι, παίρνοντας υπόψη τα σημεία που οι ίδιοι αυτοί οι άνθρωποι στην προσπάθεια να ορίσουν τον εαυτό τους, προβάλουν, υπογραμμίζουν και σημασιοδοτούν, να προβάλουμε τις δικές τους πολιτισμικές κατηγορίες. Μόνο έτσι, μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή η ποικιλία των ανθρώπινων πολιτισμών και οι κοινωνικές επιστήμες μπορούν να φωτίσουν το πριν και το μετά από τους περιορισμούς του έθνους-κράτους. Σε ένα μέλλον που θα έχουμε απομακρυνθεί από τους περιορισμούς των εθνών-κρατών, μπορούμε να σκεφτούμε ότι θα είμαστε πιο κοντά σε μια αντίληψη, η οποία αποδέχεται τις πληγές του πρόσφατου παρελθόντος ενδυναμωμένη από ισχυρή 4

5 αναφορά στο κοινό κοσμοπολίτικο παρελθόν και πλουτίζει και βαθαίνει τις πρακτικές της συμβίωσης σήμερα. Δηλαδή, σ αυτούς που λένε μείναμε τόσο λίγοι Ρωμιοί, τι μπορούμε να κάνουμε, τι ψάχνεις για μας, η απάντηση είναι αυτή: αυτοί οι λίγοι Ρωμιοί μπορούν να καταφέρουν πολύ μεγάλα πράγματα! Έχω συνείδηση ότι έτσι ανοίγει ο δρόμος για να συζητηθούν πάρα πολλά θέματα. Δε θέλω, όμως, να σας κουράσω άλλο μιλώντας για θέματα που ήδη γνωρίζετε καλά. Μονάχα που με αφορμή το θέμα αυτής της ημερίδας, θέλω να αναφερθώ λίγο και στην ψυχολογική πλευρά αυτών των ζητημάτων. Μη σκεφτείτε ότι μ αυτό τον τρόπο κάνω την έξυπνη μπροστά σε τόσους ειδικούς, ενώ δεν ξέρω τίποτα σχετικά μ αυτό το πεδίο. Δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να γίνει αποδεκτό να μιλάω για την ψυχολογία των Ρωμιών, ενώ είναι παρόντες άνθρωποι με προσωπική εμπειρία των ψυχολογικών διαστάσεων καλών ή κακών βιωμάτων. Πολύ θα χαρώ, όμως, μια και είμαι κι εγώ Πολίτισσα, αν μου επιτρέψετε να πω δυο λόγια για την ταυτότητα του Πολίτη και το να ζει κανείς στην Πολίτικη Διασπορά. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Πόλη από γονείς Πολίτες. Μονάχα που τελειώνοντας το πανεπιστήμιο έφυγα για να συνεχίσω τις ακαδημαϊκές μου σπουδές. Όσο ήμουν στην Αγγλία και στην Αμερική ένιωσα κι εγώ τι θα πει να σου λείπει το σπίτι σου. Μπορούσα να γυρίσω σε κάθε ευκαιρία αλλά ακόμα και αν είχα τη διάθεση απέκτησα το συναίσθημα του ξενιτεμένου. Απ όταν ήρθα στην Αθήνα αυτή η αίσθηση σχεδόν τελείωσε. Δε νομίζω να είναι λόγο γεωγραφικής εγγύτητας γιατί στην πραγματικότητα τα πηγαινέλα μου στην Πόλη ελαττώθηκαν και μάλιστα, δεν το είχα συνειδητοποιήσει. Θυμάμαι μια μέρα που μου τηλεφώνησε η μάνα μου. «Κόρη μου πότε θα ρθεις;» με ρώτησε. «Έρχεται Πάσχα. Έχω ένα σωρό δουλειές να κανονίσω. Βλέπουμε μετά τις γιορτές. Άσε που μόλις ήρθα». Το κατάλαβα όταν η μάνα μου μού είπε ότι είχα να πάω έξι μήνες, ότι αν ήμουν στην Αμερική θα την έπαιρνα κάθε μέρα κλαίγοντας. Κι ύστερα άρχισα να σκέφτομαι γιατί. Πολλοί λένε ότι είναι κοντά οι κουλτούρες μας, αλλά εγώ δεν ήμουν ποτέ απ αυτούς που υπερβάλουν μιλώντας για τις ομοιότητες των Ελλήνων και των Τούρκων, ακόμα ακόμα ότι η Αθήνα μοιάζει στην Πόλη. Πιστεύω ότι έχουν πολύ σημαντικές διαφορές. Παρόλ αυτά ο πιο σημαντικός λόγος που αισθανόμουν σα στο σπίτι μου ήταν η ύπαρξη μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων, με την οποία μπορούσα να μοιραστώ αυτό το αίσθημα της ξενιτιάς. «Ελα σπίτι, έχω δορυφορική να δούμε μαζί τη σειρά», «Έφτιαξα ωραία πίτα του Ραμαζανιού. Μην αργήσεις. Έλα να την πάρεις ζεστή ζεστή» μου λέγανε. Κάνανε κουβέντα για τα ψάρια του Βοσπόρου στα Πολίτικα εστιατόρια μόλις παίρνανε μυρωδιά ότι βγήκε η παλαμίδα. Θέλω να τονίσω ότι η ύπαρξη αυτών των ανθρώπων έπαιξε μεγάλο ρόλο στο να νιώσω σα στο σπίτι. Μαζί μ αυτό νομίζω ότι καταλαβαίνω το συναίσθημα του να είσαι μειονότητα χωρίς να σαι ξένος στην πόλη που ζεις. Διότι, στην Πόλη, που γύρισα το 2005, ο αριθμός των ανθρώπων που πριν λίγο ανέφερα και στην Αθήνα βρήκα μπόλικους, που ξέρουνε τι σημαίνει να είσαι Πολίτης και να έχουνε τις ιδιότητες του Πολίτη μίκραινε συνεχώς. Απ τη μια, η εσωτερική μετανάστευση που άρχισε τη δεκαετία του 60 και μείωσε το ποσοστό των Πολιτών και η απότομη μεταμόρφωση του αστικού πεδίου που ζήσαμε τα τελευταία χρόνια έκανε την Πόλη αγνώριστη και πλέον αισθάνομαι πολύ άβολα. Δηλαδή, μου λείπουν αυτοί που νιώθουν την Πόλη δική τους όσο μου λείπει και η παλιά Πόλη όπως την έζησα. Θέλω να μοιραστώ αυτή τη νοσταλγία της Πόλης μ αυτούς τους ανθρώπους. Είμαι πολύ χαρούμενη που ανταμώνω και πάλι σήμερα μαζί τους. Σας ευχαριστώ πολύ που ήρθατε. Ομιλία στο πλαίσιο της ημερίδας που διοργάνωσε η Εταιρεία Μελέτης της καθ ημάς Ανατολής (ΕΤΜΕΛΑΝ), θέμα: Ψυχο-κοινωνική ενσωμάτωση των Κωνσταντινουπολιτών στην ελλαδική κοινωνία και πραγματοποιήθηκε το Σάββατο, 25 Ιανουαρίου 2014, ώρα 10.30, στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών. 5