ЦЕНТР ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МАСТЕРСТВА АОО «НАЗАРБАЕВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ» ФАКУЛЬТЕТ ОБРАЗОВАНИЯ КЕМБРИДЖСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ЦЕНТР ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МАСТЕРСТВА АОО «НАЗАРБАЕВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ» ФАКУЛЬТЕТ ОБРАЗОВАНИЯ КЕМБРИДЖСКОГО УНИВЕРСИТЕТА"

Transcript

1 «НАЗАРБАЕВ ЗИЯТКЕРЛІК МЕКТЕПТЕРІ» ДББҰ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІК ОРТАЛЫҒЫ КЕМБРИДЖ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ БІЛІМ БЕРУ ФАКУЛЬТЕТІ ЦЕНТР ПЕДАГОГИЧЕСКОГО МАСТЕРСТВА АОО «НАЗАРБАЕВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ» ФАКУЛЬТЕТ ОБРАЗОВАНИЯ КЕМБРИДЖСКОГО УНИВЕРСИТЕТА CENTER OF EXCELLENCE AEO «NAZARBAYEV INTELLECTUAL SCHOOLS» FACULTY OF EDUCATION UNIVERSITY OF CAMBRIDGE ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІК ОРТАЛЫҒЫ КЕМБРИДЖ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ БІЛІМ БЕРУ ФАКУЛЬТЕТІМЕН БІРЛЕСІП ӘЗІРЛЕГЕН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПЕДАГОГ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ КУРСТАРЫНЫҢ ДЕҢГЕЙЛІ БАҒДАРЛАМАСЫНА АРНАЛҒАН ГЛОССАРИЙ Оқу-әдістемелік құрал ҚАЗАҚСТАН-АСТАНА, КАЗАХСТАН-АСТАНА, KAZAKHSTAN-ASTANA 1

2 УДК 371 ББК Г 49 Рецензенттер: Шәмшидинова К.Н. Қараев Ж.А., Бейсенова Ж.С. Баспаға «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының Әдістемелік кеңесі ұсынған МАЗМҰНЫ 1. Алғысөз тарау. Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру кустарының деңгейлі бағдарламасының ұғымдар мен санаттар глоссарийі тарау. Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру кустарының деңгейлі бағдарламасының есімнамасы 43 Г 49 «Педагогикалық шеберлік орталығы Кембридж университетінің Білім беру факультетімен бірлесіп әзірлеген Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру кустарының деңгейлі бағдарламасына арналған глоссарий»: Оқу-әдістемелік құрал Астана: «Назарбаев Зияткерлік мектетері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы б. Осы басылым Педагогикалық шеберлік орталығы Кембридж университетінің Білім беру факультетімен бірлесіп әзірлеген Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының деңгейлі бағдарламасына арналған ұғымдар мен санаттар глоссарийінен және есімнамасынан тұрады. Глоссарий үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) жасалған және білім беру ұйымдары мен педагог қауымға арналған. УДК 371 ББК ISBN «Назарбаев зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы (Қазақстан) Кембридж университетінің Білім беру факультеті (Ұлыбритания) 2 3

3 АЛҒЫ СӨЗ Қазіргі кезде Педагогикалық шеберлік орталығы Кембридж университетінің Білім беру факультетімен бірлесіп әзірлеген Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курсының деңгейлі бағдарламасын (бұдан әрі Бағдарлама) іске асыруда. Бағдарламаға қазіргі батыстық басылымдар мен білім беру жүйелерінде оқыту мен оқу тәжірибесі мәселелері бойынша қолданылатын кәсіби терминология енгізілген. Бағдарлама материалдарын түсіну мен қабылдауды жеңілдету мақсатында сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған «Педагогикалық шеберлік орталығы Кембридж университетінің Білім беру факультетімен бірлесіп әзірлеген Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курсының бағдарламасына арналған глоссарий» (бұдан әрі Глоссарий) әзірленді. Бағдарламаның санаттар аппаратына енгізілген көптеген санаттар мен ұғымдар (мысалы, «скаффолдинг», «коучинг», «менторинг» және т.б.) Қазақстан Республикасының педагог қауымы үшін жаңа болып табылады. Батыс елдерінде және Жапонияда өздерінің жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретіндігін дәлелдеген және бүкіл әлемге танылып отырған Action Research (сөзбе-сөз Іс-әрекеттегі зерттеу) және Lesson Study (сөзбе-сөз Сабақты зерттеу) сияқты педагогикалық тәсілдер әдейі аударылмай, Глоссарийде түпнұсқа тілде беріліп отыр. Себебі осы басылым авторларының пікірінше, этимологиялық тұрғыдан мұқият талдау жасап, қазақстандық білім беру жүйесіне бейімделетіндігін ескере отырып, қазақ және орыс тілдерінде барабар балама табуды қажет етеді. Осы Глоссарий (лат. glossarium сөздер, тіркестер жинағы) Бағдарламаның оқу-әдістемелік кешендерінде қолданылатын мамандандырылған ұғымдар мен санаттар жүйесі болып табылады. Глоссарий екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда Бағдарламаның ұғымдары мен санаттары қамтылған. Олар әліпби ретінде орналастырылып, сөзбе-сөз аудармасы, этимологиялық тарихы, түсініктемелері, үлгілері, орыс және ағылшын тілдеріндегі баламалары берілген. Глоссарийдің екінші тарауы Бағдарламаның есімнамасы осы Бағдарламаға негіз етіп алынған теориялар мен тәжірибелік зерттеулердің авторлары, ғалымдар туралы қысқаша ақпарат берілген. Авторлар ұжымы осы басылымда ұсынылған ұғымдар мен санаттардың тізімін және мазмұндық сипатын жетілдіру жөніндегі сындарлы сын мен ұсыныстарды қабылдауға дайын. Сұрақтарыңыз бен ұсыныстарыңызды «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының электронды адресіне жіберуді сұраймыз. 1-тарау Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру кустарының деңгейлі бағдарламасының ұғымдары мен санаттарының глоссарийі 4 5

4 А Action research (сөзбе-сөз - Іс-әрекеттегі зерттеу) - оқыту мен оқу тәжірибесін жетілдіру мақсатында бірізді, тізбектелген, жоспарланған іс-әрекеттерді орындауды, сондай-ақ зерттеу барысында алынған нәтижелерге жүйелі түрде мониторинг жүргізуді көздейтін үдеріс. «Ағын» / «Поток» / «Flow» - бұл ұғымды психология ғылымына Чикаго университетінің профессоры Михай Чиксентмихай енгізді. Адамның белгілі бір іс-әрекетті орындау кезінде оған толығымен берілетін ішкі уәжінің оңтайлы күйін білдіреді. Еркіндік, қуаныш, толық қанағаттанушылық және өзінің шеберлігін түйсінумен сипатталатын және адам кейбір қажеттіліктерді, соның ішінде уақыт, аштық, өзінің әлеуметтік рөлі және т.б. сияқты негізгі қажеттіліктерді де елемейтін күй. Ақпараттық сауаттылық / Информационная грамотность / Digital literacy көптеген сандық технологияларды қолдану арқылы ақпаратты тиімді және сыни іріктеп, талдап және құра білу, сонымен қатар сол технологиялардың құрамдас бөліктері мен функцияларын білу. Ассимиляция / Ассимиляция / Аssimilatio (лат. assimilatio қосылу, ұқсау, теңдестіру) белгілі бір материалды қазіргі кезде бар мінез-құлық үлгілеріне сәйкес меңгеру, шынайы уақиғаны индивидтің танымдық құрылымдарына «жақындату». Жан Пиаженің зияттың даму тұжырымдамасында ассимиляция бар дағдыларды жаңа жағдаятқа бейімдей алу қабілеті деп түсіндіріледі. Ассоциация / Ассоциация / Association - (лат. associatio - қосылу, өзара байланыс) ойлау үдерісінде психика элементтерінің арасында пайда болатын байланыс. Оның нәтижесінде бір элемент пайда болғанда, қандай да бір жағдайларда онымен байланысты, басқа элементтің бейнесі пайда болып жатады. Ассоциациялық оқыту / Ассоциативное обучение / Associative learning - түсініктер мен дағдылардың біртіндеп қалыптасуын қамтамасыз ететін ассоциациялар, мнемоника, шынығу жаттығулары, еліктеушілік, нұсқаулар арқылы оқу. Ассоциациялық оқыту нақтылы жаңғырту мен жақсы есте сақтауға көмектеседі. Аффекттік фактор / Аффективный фактор / Affective (лат. affectus жан толқуы) адамның өмірі мен қызметіне әсер ететін, жоғары эмоционалдылықпен, терең күйзеліспен сипатталатын, күшті, айқын пайда болатын және қызуқанды өтетін психикалық жағдаймен байланысты фактор. Аффекттік теория / Аффективная теория / Affective theory педагогика мен психология саласындағы теория, ол жай ғана қабылдау, қызығушылық білдіру, қам жеуден бастап құндылықтар бағдарын игеру мен олардың қызметте көрініс табуы сияқты қоршаған орта құбылыстарына эмоционалдық-адами қарым-қатынас қалыптастыруға негізделеді. Америкалық Психологиялық Қауымдастық, АПҚ / Американская Психологическая Ассоциация, АПА / American Psychological Association, APA бүкіл әлемге танымал беделді психологтер бірлестігі деп мойындалған АҚШ, Канада және басқа да елдердің кәсіби психологтерінің бірлестігі. АПҚ миссиясы - психологияны ғылым, кәсіп ретінде және психологтерінің адамдардың әл-ауқатын, психологиялық денсаулығын, білімін жетілдіру құралы ретінде танымал ету. АПҚ-ны 1892 жылғы шілде айында Кларк университетінің 26 психологі құрған. АПҚ тұңғыш президенті Г. Стенли Холл. Бүгінгі таңда қауымдастық ғылым мен тәжірибенің салалары бойынша бөлінген 54 бөлімше мен АҚШ пен Канададағы 58 өңірлік бөлімдерден тұрады. Ә дағдыларды Әлеуметтік-сындарлы оқыту / Социально-конструктивное обучение / Social constructivist teaching and learning - талқылау, пікірталас, ынтымақтастық, білімді бірлесіп құру сияқты диалог жүргізудің түрлі әдістерін қолдана отырып түсініктер мен қалыптастыру арқылы оқу. 6 7

5 8 Әңгіме / Беседа / Talk - оқушылардың ой әрекетін жандандыру мақсатында қолданылатын оқыту тәсілдерінің бірі; әңгімелесу үдерісінде оқушылар мұғалім қойған және құрдастарында пайда болған сұрақтарға жауап бере отырып, жаңа білім алады, бар білімдерін қайталап, бекітеді. Әңгіме-дебат / Беседа-дебаты / Disputational talk оның барысында қатысушылар арасында ой-пікірлерде үлкен алшақтық болады және әрқайсысы өз шешімдерінде қалады. Әңгіме-дебат ынтымақтастыққа бағдарланбаған бәсекелестікке негізделеді. Диалогтік әңгіме / Беседа диалогическая / Dialogic talk - белгілі бір тақырыпқа бағытталған диалог жүргізуге негізделген вербалдыкоммуникативтік әдіс. Диалог барысында идеялар екі бағытта жүріп, оқушының қарқынды білім алуына септігін тигізеді. Диалог барысында оқушылар (сондай-ақ олардың мұғалімдері) тең құқылы серіктестер болып табылады. Олар бар күштерін келісілген нәтиже алуға жұмсайды және Мерсер (2000) айтқандай, бірлескен білім алу немесе «пікір алмасу» үдерісіне тартылады. Зерттеушілік әңгіме / Беседа исследовательская / Exploratory talk - бұл әңгіме түрінде әркімнің идеясы пайдалы деп қарастырылғанымен, олар егжей-тегжейлі бағалаудан өтеді. Зерттеушілік әңгімеге қатысушылар бірбіріне сұрақ қойып, бір тоқтамға келу үшін оларға негізді жауап береді. Алайда зертеушілік әңгімеде келісімге келу емес, керісінше оны іздеу үдерісі маңызды болып табылады. Кумулятивтік әңгіме / Беседа кумулятивная / Cumulative talk - бұл әңгіме түріне қатысушы әрбір адам басқа адамдардың айтқанын қабылдайды және олармен келіседі. Кумулятивтік әңгіме білім алмасу мақсатында қолданылады, бірақ әңгімеге қатысушы адамдар бір-бірінің идеяларына төзімділікпен қарайды. Кумулятивтік әңгіме үдерісінде идеялар қалыптасады, қайталанады, бірақ үнемі егжей-тегжейлі бағалана бермейді. Әңгіме жүргізудің сократтық әдісі (майевтика) / Сократический метод ведения беседы (майевтика) / Socratic dialogue (грек. Μαιευτική, сөзбе-сөз аудармасы - босанатын әйелге көмек көрсету) - сұрақтарды шеберлікпен қою арқылы адам бойындағы жасырын білімді жарыққа шығару әдісі. Педагогикада Әңгіме жүргізудің сократтық әдісі бағыттаушы сұрақтар мен пікірталастар орталық орын алатын оқыту түрі деп түсіндіріледі. Сократ, мұғалім ретінде, ең алдымен оқушылардың ақиқат туралы түсінігін бұзып, кейін олар өз ұстанымдарын қорғай отырып, оны қайтадан қалыптастыратындай етіп бір сұрақтан кейін бір сұрақты қоя берген. Әңгіме жүргізудің сократтық әдісінің мәні әңгімелесушінің «барлық нәрсе жайлы білемін» деген орныққан пікіріне қарамастан, шындығына келгенде, көп нәрсені білмейтіндігіне көзін жеткізу. «Ізденіссіз өмір сүрудің қажеті жоқ. Мен ешкімге еш нәрсе үйрете алмаймын, мен оларды тек ойлануға ғана мәжбүрлей аламын» Әңгіме жүргізудің сократтық әдісін түсіну үшін осы ойды желеу ету қажет болады. Әріптеспен кеңесу / Консультирование с коллегой / Counseling - іс-тәжірибеде туындаған кәсіби мәселелерді шешуге бағытталған, белгілі бір жолмен құрылған әңгіме арқылы іске асырылатын әріптеспен жүргізілетін қарым-қатынас. Б Бағдар картасы / Маршрутная карта / Moving-on map - белгілі бір тапсырма, сондай-ақ жалпы сабақ көлемінде оқудың соңғы нәтижесіне жетуге бағытталған және оқушыларға арналған қадамдап көрсетілген нұсқаулық; оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қабілетін дамытады, оқушыларды шығармашылықпен ойлауға бағыттайды, тапсырмаларды орындауда қолданылатын креативті тәсілдерді дамытады. Бағалау / Оценивание / Assessment - оқу үдерісі мен нәтижелерін жүйелі түрде және сыни талдау, соның негізінде ағымдағы және кейінгі оқу үдерісіне қатысты тұжырым жасап, шешім және/немесе ұсыным шығаруға бағытталған қызмет. Критериалды бағалау / Оценивание критериальное / Criteria assessment - оқушының оқу нәтижелерін білім беру мақсаттары мен мазмұнына сәйкес келетін, білім беру үдерісіне қатысушылардың (оқушылар, мектеп әкімшілігі, ата-аналар, заңды тұлғалар және т.б.) барлығына алдын ала таныс, ұжым талқысынан өткен, нақты анықталған өлшемдер арқылы оқушылардың оқу жетістіктерін салыстыруға негізделген үдеріс. Критериалды бағалаудың екі түрі бар жиынтық және қалыптастырушы. Жиынтық бағалау (оқуды бағалау) / Оценивание суммативное (оценивание обучения) / Summative assessment (assessment of learning) - оқытудың нәтижелерін жіктеу, сертификаттау және тіркеу мақсатында оқытудың қорытындыларын шығару. Жиынтық бағалау оқу циклдері мен сатылары аяқталғанда жүзеге асырылып, оқушының белгілі бір кезеңдегі дайындық деңгейінің көрсеткіші болып табылады, біртұтас бағалау критерийлері негізінде іске асырылады. 9

6 10 Қалыптастырушы бағалау (оқыту үшін бағалау) / Оценивание формативное (оценивание для обучения) / Formative assessment (assessment for learning) - мұғалімдерді, оқушыларды және педагогикалық үдерістің басқа да қатысушыларын оқуды жетілдіру үшін қажет ақпаратпен қамтамасыз ететін оқудың ағымдағы бағалануы. Қалыптастырушы бағалау сыныптағы күнделікті жұмыс барысында жүзеге асырылып, оқушының ағымдағы оқу үлгерімінің көрсеткіші болып табылады. Оқушы мен мұғалім арасында кері байланысты қамтамасыз етіп, оқу үдерісіне уақтылы өзгеріс енгізіп отыруға мүмкіндік береді. Бағалау критерий / Критерий оценивания / Assessment criterion - ұсынылған талаптарға сәйкес бір нәрсені бағалау бойынша шешім қабылдау ережесі, негіздемесі. Әр критерийдің дескрипторлары (әрбір нақты жұмыс үшін) болады, онда мектеп тапсырмасының орындалу нәтижесінің дұрыстығы туралы нақты түсінік беріледі. Дескрипторға сәйкес бағалау оқушының қойған мақсатына жетуін анықтайды. Бағалауды реформалау тобы / Группа реформы оценивания / Тhe Assessment Reform Group - бағалау рәсімдерінің, сондай-ақ оқыту мен оқу тәжірибесінің білім берудегі релеванттық нәтижелерге сай болуын қамтамасыз ету мақсатында 1989 жылы Білім беру саласындағы зерттеулер бойынша британ қауымдастығы (ағылшын тілінде British Educational Research Association (BERA)) ұйымдастырған ерікті зерттеушілер тобы. Сонымен қатар бұл топ бағалау рәсімдерінің мақсатын, міндеттерін және күтілетін нәтижелерін анықтау мақсатында мұғалімдер, мұғалімдер қоғамдастықтарымен және білім беру ұйымдарымен тығыз ынтымақтастықта жұмыс істеді. Топ 2010 жылы өз жұмысын тоқтатты. «Бастама-жауап-кейінгі әрекет» (БЖӘ) / «Инициатива-ответ-последующее действие» (ИОД) / Initiation Response Follow-up (IRF) - диалог жүргізу үлгісі. Оның барысында мұғалім сыныпта әңгімені бастап, оның іске асырылуын бақылап отырады (Mercer, 1995). БЖӘ оқушыларға диалогтік әңгімеге қатысуға мүмкіндік беруді көздемейді. Басымдық / Приоритет / Priority (лат. prior бірінші, аға) белгілі бір іс-әрекетті жүзеге асырудың уақыт жағынан бірінші кезекте болуы. Белсенді оқу / Активное обучение / Active learning педагогикалық (дидактикалық), сондай-ақ ұйымдастырушылық-басқару құралдарын кеңінен және мүмкіндігінше кешенді пайдалану арқылы оқушылардың оқу-танымдық қызметін жан-жақты жандандыруға бағытталған оқу үдерісін ұйымдастыру және жүргізу. Белсенді оқу әдістері / Методы активного обучения / Active learning methods оқу материалын өз бетінше, бастама жасай отырып, шығармашылықпен игеруде оқушылардың оқу үдерісіне толыққанды ойлану арқылы тартылуын көздейтін әрекеттер мен амалдар. Белсенді оқу әдістеріне дебат, пікірталас, рөлдік ойындар, жоба жүргізу, т.б. жатады. Блум таксономиясы / Таксономия Блума / Blooms taxonomy of learning objectives 1956 жылы америкалық психолог Бенджамин Блум ұсынған танымдық саладағы оқытудың педагогикалық мақсаттарының жіктелуі. Оған ойлау дағдыларының алты деңгейі кіреді: білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау, бағалау. Білу / Знание / Knowledge - деректерді, жағдайларды, негізгі тұжырымдамалар мен жауаптарды көрсету арқылы өтілген материалдың есте сақталғанын растау. Түсіну / Понимание / Comprehension - негізгі идеяларды ұйымдастыру, салыстыру, түсіндіру, сипаттау және бекіту арқылы деректер мен идеяларды түсінгенін көрсету. Қолдану / Применение / Application - жаңа білімдерді, әдістерді және ережелерді түрлі нұсқада қолдану. Талдау / Анализ / Analysis біртұтас объектіні жақсылап зерттеу немесе оның мән-мағынасын түсініп-білу мақсатында ұсақ құрамдас бөліктерге бөлу үдерісі. Жинақтау / Синтез / Synthesis - алғашында бөлінген ұғымдарды біртұтас біріктіру үдерісі. Бағалау / Оценка / Evaluation объектінің құндылықтарын, кемшіліктерін, маңыздылығын және басқа да сипаттамаларын белгілі бір критерийлер мен стандарттар негізінде анықтау үдерісі. Білім беру порталы / Образовательный портал/ Virtual learning environment - оқу мақсатындағы ақпараттық ресурстарға қатынауды қамтамасыз етуге, тиісті білім беру ұйымдарына білім беру қызметтерін көрсетуге, жаңа коммуникациялық кеңістік құрып, білім беру желілік қоғамдастығына қатысушыларды Интернет желісінің құралдарымен қамтамасыз етуге арналған Интернет телекоммуникациялық желісіндегі компьютерлік жүйе (серверлер жиынтығы немесе мультисервис сервері). Білім берудегі парадигма / Парадигма в образовании / Educational paradigm -педагогикалық ғылыми зерттеулермен анықталатын және нақтылы бір кезеңде педагогикалық қауымдастық мойындаған түйінді педагогикалық тұжырымдамалық ережелер мен идеялар жиынтығы. 11

7 Білім беруді басқару / Менеджмент в образовании / Management in education - білім берудің тиімділігін арттыруға бағытталған білім беру үдерісін басқарудың қағидаттары, әдістері, ұйымдастырушылық нормалары мен технологиялық амалдарының кешені. Білімнің педагогикалық аспектісі (БПА) / Педагогический аспект знаний (ПАЗ) / Pedagogical knowledge - білім беру мәнмәтінінде нәтижелілікті қамтамасыз ететін аналогия (ұқсастық), суреттеу, мысалдар, түсіндіру және көрсету әдістерін қолдана отырып, оқытуда ғылыми идеяларды қолданудың барынша тиімді, оңтайлы нысандары болып табылады. Мысалы, жаратылыстану ғылымдарының білікті мұғалімі ғылыми идеялар мен үдерістерді оқушылардың өз бетінше зерделеуін қамтамасыз етіп, оқушылардың белгілі бір тобына ұсыну үшін абстрактілі құрамдас бөліктерге бөлуге қабілетті болуы тиіс. Білімнің технологиялық аспектісі (БТА) / Технологический аспект знаний / Technological knowledge - технологиялық білімдер (ТБ) мен пәндік білімдердің (ПБ) өзара әрекеттесуінің тәсілі. Білімнің технологиялық аспектісі мұғалімнің өзі сабақ беретін пәнді ғана емес, оқыту технологияларын қолдану арқылы осы пәнді жетілдіру тәсілдерін де білуін көздейді. В Вебинар (онлайн-семинар) / Вебинар (онлайн-семинар) / Webinar - шынайы уақыт режімінде интернет желісі арқылы өткізілетін веб-конференциялардың, онлайн-кездесулер мен таныстырылымдардың бір түрі. Вебинар кезінде әр қатысушы өзінің компьютерінің алдында отырады, ал олардың арасындағы байланыс Интернет желісі арқылы әрбір қатысушының компьютерінде орнатылған қосымшалардың көмегімен немесе веб-қосымшалар арқылы жүреді. Волонтер / Волонтер / Volunteer ерікті, бастама білдіруші. Воркшоп / Воркшоп / Workshop - қатысушылар ең алдымен өздерінің атқарған белсенді жұмыстарының нәтижесінде білім алатын қарқынды оқу іс-шарасы. Д Дарынды және талантты оқушылар / Одаренные и талантливые ученики / Gifted and talented children Бағдарламаның негізгі идеяларына сәйкес «дарынды» және «талантты» деген ұғымдар «дарынды және талантты» деп біріктірілген болатын. Бұл санаттағы оқушылар өздерінің оқуларының нәтижелілігін арттыру әдістерін іздеуге және өзін өзі бақылау қабілетіне ие; олар ақпаратты талдауға, толықтыруға, таңдауға, пайдалы және орынсыз деп саралауға, оның мағынасын бірден түсінуге; проблеманы анықтап, басқа оқушылардың ұсынған шешімдерінен өзгеше баламалы шешімдерді таңдауға; қызығушылықты арттыру мақсатында анағұрлым күрделі ойындар мен тапсырмаларды құрастыруға қабілетті болып келеді; олар ерте жаста назарын ұзақ уақытқа бір нәрсеге сыртқы мәжбүрлеусіз шоғырландыру сияқты айрықша қабілетке ие; сондай-ақ осындай балалар қарым-қатынас жасауға, оқуға және жазуға деген қабілеттерін ерте жастан бастап көрсетеді. Дәлелдеу / Аргументация / Argumentation белгілі бір көзқарасты жеке немесе ұжымдық реципиенттің түйсініп, түсінуі және/немесе қабылдауы мақсатында негіздеу үшін жүргізілетін логикалық-коммуникациялық үдеріс. Дескриптор / Дескриптор / Standard - оқушының белгілі бір тапсырма бойынша орындаған жұмысының деңгейін немесе сапасын сипаттайтын тұжырым. Джигсо (мозаика) / Джигсо (мозаика) / Jigsaw - Эллиот Аронсон ұсынған, оқушылардың білімдік міндеттерді шешу мақсатында ынтымақтасып жұмыс істеуін көздейтін оқыту мен оқу әдісі. Диалогтік оқыту / Диалогическое обучение / Dialogic teaching - мұғалімнің оқу материалын оқушыларға түсіндіріп, оқушылардың сол оқу материалын меңгеруі мақсатында оқу материалын дайындаудың және баяндаушы әңгіме жүргізудің нақтылы реттеуші ережелерін ескере отырып құрылған оқыту мен оқу тәсілі. Оқушыларды мәселені (проблеманы) анықтап, оны шешуге итермелейді және олардың оқудағы іс-әрекеттерін белсенді етуді көздейді

8 Дивергентті ойлау / Дивергентное мышление / Divergent thinking - бір мәселенің (проблеманың) бірнеше шешімін іздеу мақсатында қолданылатын шығармашылық ойлаудың түрі. Дислексия / Дислексия / Dyslexia (көне грек. δυσ- сөздің оң мағынасын теріске шығаратын қосымша және λέξις сөз, сөйлеу) оқуға жалпы қабілеттіліктің сақталуы жағдайында оқу дағдыларын меңгеру қабілетінің ішінара неврологиялық бұзылуы. Ол сөздерді жылдам және дұрыс тану, қайта код беру, дұрыс жазу дағдыларын игеруге қабілетсіздігімен сипатталады. Дислексия кезінде бала ісәрекеттердің басқа да көптеген салаларында асқан қабілеттер көрсетуі мүмкін: спортта, сурет өнерінде, музыкада, математикада немесе физикада. Дислексияның негізгі белгілері: сөздерді баяу буындап немесе әріптеп оқу, болжап оқу, оқу кезінде әріптерді ауыстыру және алмастыру сияқты қателіктер жіберу; оқылған дүниенің мән-мағынасын түсінудің бұзылуы. Диспраксия / Диспраксия / Dyspraxia (грек. praxis қызмет) қозғалыс аппараты мен дене үйлесімінің бұзылуы арқылы көрінетін созылмалы неврологиялық бұзылу. Диспраксия кезінде бала мақсатты әрекет жасауда қиыншылық көреді. Драфт нұсқа / Драфт версия / Draft - алғашқы нұсқа, жобалық нұсқа. Ж Жады / Память / Memory - 1. Ақпаратты сақтауға, жинақтауға және жаңғыртуға арналған психикалық функциялар мен ақылой қызметінің бір түрі. 2. Сыртқы әлем оқиғалары мен ағза реакциялары жайлы ақпаратты ұзақ мерзім бойы сақтау және келесі іс-әрекетті орындау үшін сол ақпаратты бірнеше рет саналы түрде қолдана білу қабілеті. Қысқа мерзімді жады (жұмыс жадысы) / Память кратковременная (рабочая память) / Short-term memory - негізгі фунциясы ұзақ мерзімді жадыдан алынған ақпаратты нақтылы қолдану (мысалы, тапсырмаларды орындауда, мәселелерді шешуде, қарым-қатынас жасау үдерісінде немесе ішкі ойлану кезінде) мақсатында жандандыру болып табылатын жадының қосалқы жүйесі. Қысқа мерзімді жады серпінді болып келеді, сондықтан да ол қысқа уақытқа: бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейін ғана созылады. Рәсімдік жады / Память процедурная / Procedural memory - нақтылы бір әрекеттерді қалай орындау керектігі жайлы білімнің сақталуына жауапты қосалқы ми жүйесі. Мысалы: қасықпен қалай тамақ жеу керек, түймені қалай тағу керек, қалай секіру керек, велосипедті қалай тебу керек, қарындашпен қалай жазу керек, допты қалай лақтыру керек. Осындай әрекеттерді қалай жүзеге асыру керектігі жайлы жады немесе білімдер енжар күйде сақталады және саналы вербалдауға көнбейді. Семантикалық жады / Память семантическая / Conceptual memory - уақиғалармен, тәжірибемен және меңгерілген білімдермен байланысты жалпылаулар мен бейнелерге негізделген, әлем туралы жалпы ережелер, ұғымдар және идеялардың сақталуына жауапты жадының қосалқы жүйесі. Ұзақ мерзімді жады / Память долгосрочная / Long-term memory - ақпаратты шексіз уақыт және шексіз көлемде сақтаумен сипатталатын жадының қосалқы жүйесі. Оның тиімділігі ақпаратты жүйелі түрде қайталау арқылы айқындалады. Себебі жүйелі қайталанған білім ассоциациялық байланыстың орнауына себеп болады. Ол ассоциациялық байланыс арқылы барлық ақпарат кеңістігінен қандай да бір ақпаратты еске түсіруге мүмкіндік туындайды. Эпизодтық жады / Память эпизодическая / Episodic memory - адамның өмірлік тәжірибесі жөнінде уақиғалық ақпаратты қамтитын қосалқы ми жүйесі. Онда мысалы, орын, уақыт және жағдай сияқты мәнмәтіндік қасиеттер маңызды болып табылады. Жақын арадағы даму аймағы (ЖАДА) / Зона ближайшего развития (ЗБР) / Zone of Proximal development (ZPD) - Л.Выготский енгізген ұғым; оқушының қалыптасқан дағдылары, қабілеттері мен оқушы әзірше өз бетінше орындай алмайтын, орындау үшін скаффолдердің көмегін қажет ететін тапсырмалар ауқымында қалыптасатын дағдылар арасындағы оқу кезеңі. Скаффолдер рөлінде мұғалім немесе анағұрлым жақсы оқитын сыныптастары болуы мүмкін. Жас ерекшеліктері / Возрастные особенности / Age-related differences - индивидтің белгілі бір жас кезеңдеріне тән танымдық, уәждемелік, эмоционалдық, перцептивті, психологиялық ерекшеліктері. Олар дамудың жас кезеңдерінің ауысу үдерісіне сәйкес өзгеріп тұрады. Желілік қоғамдастық / Нетворкинг / Networking іскерлік қатынастар желісін орнату, байланыс орнату, кәсіби ақпаратпен алмасу

9 Жоғары деңгейлі ойлау дағдылары / Навыки мышления высокого порядка / High-order thinking skills - Блум таксономиясына сәйкес талдау, жинақтау және берілген ақпаратқа байланысты қорытынды жасау сияқты дағдылар. Төмен деңгейлі ойлау дағдыларына (берілген ақпаратты есте сақтау және жаңғырту) қарама-қарсы келеді. И Инклюзивті оқыту / Инклюзивное обучение / Inclusive education - білім алу барлығына да қолжетімді деген қағидатқа негізделетін оқыту. Оқытуды оқушылардың түрлі қажеттіліктеріне, соның ішінде ерекше қажеттіліктеріне бейімдеу. Жоғары деңгейлі сұрақтар (ашық сұрақтар) / Вопросы высокого порядка (открытые вопросы) / High-order questions (open questions) - оқушының белгілі бір ақпаратты қолдану, қайта құру, кеңейту, бағалау және талдау сияқты қабілеттеріне бағытталатын сұрақтар. Жоспарлау / Планирование / Planning - мақсат пен міндет қою, сондайақ қойылған мақсаттарға қол жеткізуге арналған әдістер мен стратегияларды іріктеумен байланысты қызмет түрі. З «Зерде теориясы» (ЗТ) / «Теория разума» (ТР) / Theory of mind - басқа адамдарды саналы делдал ретінде түсінудің айрықша танымдық қабілеті. Себебі олардың қалыптасқан көзқарастарын ұстаным және қалау сияқты теориялық тұжырымдаманың терминдерімен түсіндіру қажет. Зерде теориясы іс-әрекеттерге жәрдемдесетін ой-сана жағдайларының (ұстаным, тілектер, ниеттер, түсініктер, эмоциялар және т.б.) көптеген түрлерінің болуын көздейді. Осының барлығын қорытындылай келе «зерде теориясын» қабылдау дегеніміз өзіндік сана мен басқа адамдардың санасы жөнінде ойлана білу қабілетін білдіреді. Зерттеу сабағы / Урок-исследование / Research lesson - оқытуды жетілдірудің ерекше тәсілі, ол бірнеше кезеңнен тұрады: проблеманы белгілеу, оны шешу шарттары мен жолдарын талқылау, экспериментті жоспарлау және өткізу, алынған нәтижені талдау және қорыту, қорытынды жасау және ақпарат алмасу. К Кейстер әдісі / Метод кейсов / Case method - шынайы экономикалық, әлеуметтік, іскерлік және педагогикалық жағдаяттарды суреттеуді қолданатын оқыту әдісі. Кейстер әдісін қолдану барысында оқушылар жағдаятты талдап, проблеманың мән-мағынасын түсініп, оның болжамды шешімдерін ұсынып, олардың ішінен ең жақсысын таңдайды. Кейстер әдісі шынайы нақты материалдарға негізделеді немесе мазмұны жағынан шынайы өмірден алынған жағдаятқа жақын болуы тиіс. Кері байланыс / Обратная связь / Feedback - белгілі бір әрекетті немесе оқиғаны түсіну, игеру, онымен келісіп, келіспейтіндігін көрсететін белгілі бір әрекет немесе оқиға туралы пікір, баға беру, жауапты реакция. Когнитивті психология / Когнитивная психология / Cognitive psychology - адам сана-сезімінің танымдық үдерістерін зерттейтін, адамның мінез-құлық әрекеттеріне емес, ең алдымен ойлау қызметіне басымдық беруге негізделген психология бөлімі. Когнитивті психологтер адам санасында белгілі бір материалды түсінгені не болмаса түсінбегені жөнінде болып жатқан үдерістерге қатысты мәселелерді зерттейді Когнитивтілік / Когнитивность / Сognitive (лат. cognitio - таным, зерделеу, түйсіну) - сыртқы ақпаратты саналы қабылдау және өңдеу қабілеті. Конвергентті / репродуктивті ойлау / Конвергентное/репродуктивное мышление / Convergent thinking (лат. cоnvergere қосылу) белгілі бір тапсырманы орындаудың алдын ала игерілген алгоритмдерін нақты пайдалануға негізделген ойлаудың түрі. «Репродуктивті» сөзімен бірге қолданылады, себебі 16 17

10 18 осындай ойлау проблеманы шешуге дәстүрлі тәсілді қолдануды меңзейді, соның нәтижесінде сол тәріздес идеялар туындайды. Бұл ойлау түрі дивергентті ойлауға қарама-қайшы. Коуч / Коуч / Coach - әріптестеріне нақты тақырыптар тұрғысынан өзінің кәсіби білімін, білігін және дағдыларын жақсартып, жетілдіруге көмектесетін тренер, маман, сарапшы. Бұл үшін коуч білім алушы не істеу керектігін түсініп, қалаулы нәтижеге қол жеткізуге көмектесетін тәсілдерді өз бетінше анықтауға жағдай жасайды. Коучинг / Коучинг / Сoaching - сөзбе-сөз дайындау, жаттықтыру; әріптестердің құпия, белсенді және жасампаз өзара әрекеттестік үдерісі. Оның барысында қолданыстағы оқыту тәжірибелерін бірлесіп ойластыру, идеялармен алмасу, коуч тарапынан рефлексивтік диалогқа тарту негізінде әріптестер өз жұмысының жекелеген салаларын жетілдіру, оларды тереңірек дамытып, анағұрлым жоғары сапалық деңгейге көтеру және іске асыру жөнінде шешім қабылдау мақсатында кәсіби білімін, игерген дағдылары мен тәжірибесін жетілдіреді. Коучинг үдерісі тәлімгерлік үдерісімен байланысты: коучинг нақты тақырып бойынша әріптесінің кәсіби мүмкіндіктерін ашуға бағытталса, тәлімгерлік оған жүйелі, жан-жақты кәсіби қолдау көрсетуді көздейді. Көзқарас / Видение / Vision қоршаған ортаны қабылдау және бағалау қабілеті; белгілі бір мәселе бойынша пікір; болжамды тәуекелдерді ескере отырып, барлығы ойдағыдай болған жағдайда қол жеткізуге болатын бір нәрсе туралы орныққан пікірлер, көзқарастар жүйесі. Көптік зият (зияттың қырлары) теориясы / Теория множественного интеллекта / Theory of multiple intelligences жылы Говард Гарднер ұсынған және зиятты әртүрлі нақты жағдайларда қарастыратын, бір нәрсе жасауда жалғыз жалпы қабілеттілік болады дегенді жоққа шығаратын теория. Гарднердің айтуынша, зият «нәрсе» емес, ол субъектінің басында орналасқан белгілі бір құрылғы, оның әлеуеті индивидке мәнмәтінге нақты сәйкес келетін ойлау түрлерін пайдалануға мүмкіндік береді. Гарднер зияттың бір бірімен байланыспайтын, әрқайсысы жеке жүйе (немесе модуль) сияқты және өз ережелері бойынша жұмыс істейтін алты түрін анықтаған. Олар: а) лингвистикалық; ә) логика-математикалық; б) кеңістіктік; в) музыкалық; г) дене-кинетикалық; ғ) жеке тұлғалық. Креативтілік / Креативность / Creativity (ағыл. create жасау, creative жасампаз, шығармашыл) - индивидтің дәстүрлі немесе көпшілік қабылдаған идеялардан ауытқитын, түбегейлі жаңа идеяларды қабылдау мен жасауға дайындығымен ерекшеленетін және тәуелсіз фактор ретінде дарындылық құрылымына кіретін шығармашылық қабілеті, сондай-ақ проблемаларға өзгеше қарап, оларды ерекше тәсілдермен шешу қабілеті. Қадағалау / Наблюдение / Observation - 1. Белгілі бір құбылыстың қарқынын немесе бақылау объектісінде болып жатқан өзгерістерді көруге мүмкіндік беретін жоспарлы түйсіну. 2. Қоршаған орта объектілері туралы Қ бастапқы түсінікті түзу, фактілерді жинақтауды мақсат ететін сезімдік танудың белсенді нысаны. Қадағалау ұқсас фактілерді, қасиеттер мен құбылыстарды топтастыра білуді, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын аңғарып, оларды жіктей білуді және мүмкіндігінше, үдеріс немесе құбылыс барысының қадағаланатын жағдайларға байланыстылығын айқындай алуды көздейді. Қадағалау барысында қадағалау объектісімен байланысты деректерді интерпретациялау жүргізіледі. Оның нәтижесінде қорытынды жасалады. Қадағалау объектісі / Объект наблюдения / Object of observation қадағаланатын адам, үдеріс, құбылыс, зат немесе т.б. Интерпретация / Интерпретация / Interpretation (лат. interpretatio мағынасын жеткізу, түсіндіру) қандай да бір құбылыс, оқиға, үдеріс немесе мәтіннің мәнін ашып, мағынасын ажырату, түсіндіру және мағынасын жеткізу дегенді білдіретін ойлау жұмысы. Қорытынды / Заключение / Conclusion - бір нәрсенің негізінде жасалған қорытынды немесе бір нәрседен туындаған салдар болып табылатын пайымдау, ой-пікір, тұжырым. «Қара жәшік» / «Черный ящик» / The Black Box - ғылым мен техника саласынан алынған метафора, онда «қара жәшік» оның ішкі құрылымы туралы ештеңе білместен, яғни оның қалай қолданылатыны айқын емес (қара), тек қана енгізу, шығару, беру сипаттамалары тұрғысынан қарастыруға болатын құрылғы, жүйе не объект ретінде қарастырылады. Кез келген затты (құбылысты) «қара жәшік» деп атауға болады: транзистор, алгоритм немесе адам санасы. Ал педагогика ғылымында «қара жәшік ішіндегі жұмыс» деген метафора сыныпқа қатысты қолданылып, білім беру мекемесінің құрылымымен шектелген жағдайды меңзейді. Құндылықтар (түйінді құндылықтар мен ұстанымдар) / Ценности (ключевые ценности и убеждения) / Core values баянды, мызғымас негізгі ішкі қағидаттар 19

11 20 мен стандарттар. Түйінді құндылықтар өте тұрақты болып келеді, ал өзгерсе өте баяу, әрі ұзақ уақыт бойы өзгереді. Түйінді құндылықтар біздің өмір, өзіміз және бізді қоршаған адамдар, жалпы адамдардың әлеуеті және қоршаған адамдардың әлеуеті туралы көзқарасымыздың қалыптасуына негіз болады. Сондай-ақ құндылықтар дегеніміз біздің сенетін дүниеміз, олар біздің қоршаған ортаға деген қарым-қатынасымызды және мінез-құлқымызды анықтайды. Құрылымдалмай бөлінген топтардағы топтық жұмыс / Групповая работа с неструктурированным делением на группы / Unstructured group work - топтық жұмысты ұйымдастыру нысаны. Білім беруші білім алушылардың қабілеттерін, көшбасшылық қасиеттерін ескермей, кездейсоқ таңдау әдісімен топқа бөледі. Құрылымдалып бөлінген топтардағы топтық жұмыс / Групповая работа со структурированным делением на группы / Structured group work - топтық жұмысты ұйымдастыру нысаны. Білім беруші білім алушыларды шағын топтарға бөлуді бүкіл топтың, сондай-ақ жекелеген білім алушылардың ерекшеліктерін (мысалы, оқу үлгерімі, аталған пәнді оқуға деген қабілеті, көшбасшылық қасиеттері, қарым-қатынас жасау қабілетінің деңгейі) ескере отырып, алдын ала жоспарлайды. Қызмет теориясы / Теория деятельности / Action Theory - психикалық феномендерді зерттеудің әдіснамалық және теориялық қағидаттар жүйесі. Ондағы негізгі зерттеу нысаны психикалық үдерістердің аралық түйіні болып табылатын іс-әрекет. Бұл теория жылдары Л.С.Выготский ұсынған сындарлы тәсіл негізінде әзірленді. Оның негізін қалаушы А.Н.Леонтьев пен С.Л.Рубинштейн болып саналады. Теорияның негізгі тезисі былай деп тұжырымдалады: іс-әрекетті сана-сезім анықтамайды, керісінше іс-әрекет сана-сезімді айқындайды. Сана-сезім тек субъектілік қарым-қатынастар жүйесі, сондай-ақ субъекті дамитын үдерістегі субъектінің іс-әрекеті арқылы танылады. Л оқуды Lesson Study / Lesson Study / Lesson Study - мұғалімдер тәжірибесі саласындағы білімді жетілдіруге бағытталған ынтымақтастық педагогикалық тәсіл. Бұл тәсіл ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында Жапонияда негізі қаланған. Lesson Study-ге жоспарлау, оқыту, қадағалау, оқыту мен талдау, өз қорытындыларын тұжырымдап, құжаттауды бірлесіп жүзеге асыратын мұғалімдер тобы қатысады. Lesson Study-дің циклін өткізген соң мұғалімдер педагогикалық тәсілдерді түрлендіріп немесе жетілдіріп, кейіннен ашық Lesson Study, таныстырылым өткізу, баспада жариялау арқылы әріптестеріне таратады. Қазіргі кезде оқыту әдістемесін жетілдіру, оқушылардың бастауыш және орта мектептегі негізгі пәндер бойынша білім деңгейін арттыру, сондай-ақ тұжырымды педагогикалық тәсілдерді жасау мақсатында Жапониямен қатар Сингапур, Гонконг, Қытай, АҚШ, Ұлыбритания, Швеция және Канадада ойдағыдай қолданылады. Лейбл / Лейбл / Label - тапсырманы орындау деңгейінің сипаттамасы. Қазақстан Республикасында лейбл ретінде 1-ден (немесе 0-ден) 5-ке дейінгі бағалар ұсынылады. Дегенмен лейбл ретінде «үздік», «озық», «жеткілікті», «толықтырылмаған», «толықтыруды қажет етеді» деген сипаттамалар да қолданылуы мүмкін. М Маслоу қажеттіліктер пирамидасы / Пирамида потребностей Маслоу / Maslow s hierachy of Needs - адам қажеттіліктерінің иерархиялық моделі. Америкалық психолог А. Маслоу ұсынған идеялардың қарапайым түрде баяндалуы. Аталған модель кең тараған әрі танымал уәж теорияларының бірі қажеттіліктер иерархиясы теориясын көрсетеді. Ол теорияға сәйкес сатының ең төменгі деңгейінен биологиялық және физиологиялық қажеттіліктер орын алса, жоғары сатысында өзін-өзі таныта білу орналасқан. Математика және жаратылыстану ғылымы бойынша білім сапасын бағалау жөніндегі TIMSS халықаралық зерттеуі / Международное исследование по оценке качества математического и естественнонаучного образования TIMSS / Trends in International Mathematics and Science Study - жобаға қатысушы елдердің білім беру мазмұнын ескере отырып, 4 және 8-сынып оқушыларының математикалық және жаратылыстану ғылымы бойынша даярлығының сапасын бағалау жөніндегі халықаралық зерттеу. Бірінші TIMSS халықаралық зерттеуі-1995 математика, жаратылыстану және оқылым саласында циклдік зерттеу жүргізу үшін тұрақты негіз болды және әрбір төрт жыл сайын 4 және 8-сынып оқушыларының білім берудегі жетістіктері туралы баяндама жасап тұрады. 21

12 22 TIMSS зерттеу жабдығын әзірлеу «TIMSS Assessment Frameworks and Specifications» деген арнайы құжаттың негізінде жүргізіледі, онда математика мен жаратылыстану пәндері бойынша білім берудегі жетістіктерді бағалауда қолданылатын жалпы тәсілдер анықталған; тестілер мен тестілік тапсырмаларды әзірлеу; математика мен жаратылыстану пәндерінің тексерілетін мазмұны жазылған; оқушыларды, мұғалімдерді және білім мекемелерін сипаттайтын негізгі факторлар көрсетілген, оларды талдау үшін сауалнама барысында ақпарат жиналады. Мәнмәтін / Контекст / Сontext - 1. Мағынасы бойынша салыстырмалы түрде аяқталған ауызекі немесе жазбаша тілден алынған үзінді. Оның жалпы мағынасы оған кіретін әрбір сөздің, тіркестің немесе тіркестер жиынтығының мән-мағынасын дәл және нақты ашуға мүмкіндік береді. 2. Белгілі бір құбылысты түсіну, түсіндіру үшін қажетті түрлі факторлар жиынтығы. Мектептердің желілік қоғамдастығы / Сетевое сообщество школ / Network of schools - оқушылар жоғары жетістіктерге қол жеткізу үшін бір мектеп аясында немесе бірнеше мектептер арасында оқыту мен оқу үдерістерін жетілдіруге бағытталған көптеген іс-әрекеттерді жоспарлау, іске асыру және оның мониторингін жүргізу мақсатында бірлескен мектептер тобы. Бұндай қоғамдастықтың мысалы ретінде ХартсКэм желілік қоғамдастығын (HertsCam network) айтуға болады. «Мен» тұжырымдамасы / Концепция «Я» / «Self-conception» - Карл Роджерс жасаған тұжырымдама. Барлық танымдық және аффекттік компоненттерді түрлі жеке сипаттамалармен үйлестіру субъектіні алға жылжуға мәжбүрлейді, оның мінез-құлқын бағыттап, соның нәтижесінде өзін өзі өзгертуге арналған әлеуметтік ынта болып табылады. Тұжырымдама авторы Карл Роджерстің тұжырымдауынша, оқу қисын және ішкі түйсік, зият пен сезімнің үйлесімінен тұрады. Метаоқу / Метаобучение / Metalearning - оқушылар өздерінің қабылдау, оқу және даму стратегияларын түйсінетін және бақылайтын үдеріс. Метаоқу сонымен бірге «қалай оқу керектігін үйрену» деген атпен танылған және оқушыларда өздерінің оқу тәжірибесін түсіну, бақылау және қадағалап отыру қабілеттерін дамытуды көздейді. Метатану / Метапознание / Metacognition - «Таным туралы таным» деп анықталады және өзінің ойлау қабілеттерін түйсінудің айрықша түрі. Мысалы, метатануға оқушылардың өзіндік оқу және проблемаларды шешу стратегияларын түйсінуі жатады. Алғаш рет психология ғылымына бұл ұғымды Джон Флэйвелл енгізген болатын (J.H. Flavell, 1976). Автордың айтуынша метатанудың маңызды қызметінің бірі өздерінің танымдық қызметтерінің ерекшеліктері туралы білімдерінің негізінде оқушыларға танымдық қызметтерін реттеуге мүмкіндік беретін танымдық қызметті рефлексивті бақылау болып табылады. Метатану стратегиялары / Метакогнитивные стратегии / Metacognitive strategies - білім алушының оқу үдерісін өзіндік бақылауына бағытталған басқару түріндегі әдістер (мысалы, оқу үдерісін өз бетінше жоспарлай білу, мақсат қою, өзінің оқу үдерісін бағалап, оның мониторингін жүргізу қабілеті). Миға шабуыл әдісі / Метод мозгового штурма (брэйнсторминг) / Brainstorming - белгілі бір проблеманы қарқынды талқылау шығармашылық белсенділікті ынталандыру жолы. Бұл тәсіл кезінде қатысушылардың ойлау үдерісі белгілі бір мәселені шешу жөнінде түрлі идеяларды талқылауға және ойлап табуға бағытталған. Миссия / Миссия / Mission - индивидуумның қабілеттілігін, бейімділігін, жоғары мақсатын білдіретін философиялық ұғым. Бұларға қол жеткізу үшін ол өзінің қабілеттерін барынша оңтайлы іске асырып, ішкі әлеуетін таныта отырып, қоршаған ортамен, қоғаммен және табиғатпен үйлесімді өзара әрекет етеді. Мнемоника / Мнемоника / Mnemonics (грек. τὰ μνημονικά есте сақтау өнері) - мнемотехника қажетті ақпаратты есте сақтауды жеңілдетіп, белгілі бір ассоциациялар (байланыс) келтіру арқылы жадының көлемін ұлғайтатын арнайы әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Есте сақтауды жеңілдету үшін мнемоника абстрактілі объектілер мен деректерді визуалдық, аудиалдық және кинестетикалық түсініктері бар ұғымдарға ауыстыру, объектілерді жадыда сақталған әрқилы ақпаратпен байланыстыру түрінде жүреді. Модельдеу (симуляция) / Моделирование (симуляция) / Modeling - 1. Таным объектілерін олардың шартты модельдері негізінде зерттеу. 2. Шын мәнінде бар объектілер, үдерістер немесе құбылыстардың модельдерін құру және зерделеу. Мұндағы мақсат осы құбылыстарды түсіну, сондай-ақ зерттеушіні қызықтыратын құбылыстарды болжау. Модельдеу адамның объектілер туралы білімі мен сол объектілер арасындағы қарым-қатынасты көрсету үшін қолданылады, оқытудағы көрнекі құралдардың бірі. 23

13 алады. Мұғалімнің көшбасшылығы / Лидерство учителя / Leadership in teaching әкімшілік міндеттермен шектеліп қалмайтын және мұғалімге әкімшілік өкілеттік пен жауапкершілікті жүктеуді көздемейтін, керісінше мұғалімнің мектептің оқыту мен оқу тәжірибесіне өзгеріс енгізуге бастама жасауды және мәртебесінің қандайлығына қарамастан бұл өзгерістерге қолдау көрсетуді өз еркімен таңдауын білдіретін қызметі. Мектеп тәжірибесін зерттеуші, коуч, тәлімгер, мұғалімдердің желілік қоғамдастығын құруға бастама жасаушы рөлін орындау үшін өзіне жауапкершілік ала отырып, мұғалім өз сыныбынан тыс жерде де мектеп мәдениетін арттыруға, оқыту мен оқу үдерістерін жетілдіруге, мектептегі ахуалдың сапалық тұрғыдан өзгеруіне ықпал ететін көшбасшыға айналады. Мұғалімдердің кәсіби желілік қоғамдастығы / Педагогическое сетевое сообщество учителей / Professional network of teachers - көшбасшы мұғалімдер бастаған зерттеулер мен инновациялар негізінде өздерінің оқыту мен оқу тәжірибелерін тиімді дамытуға арналған өріс, осы тәжірибені жетілдіру және әріптестермен тәжірибе алмасу тетігі. Мұғалімнің көшбасшылығын дамыту жұмысы (МКДЖ) / Работа по развитию лидерства учителя (РРЛУ) / Teacher-led development work (TLDW) - мектептерде оқыту мен оқуды жетілдіру тәсілі. Бұл үдеріс барысында мұғалімдер жекелеп те, бірлесіп те өз тәжірибесін, сондай-ақ өздері жұмыс істейтін мектеп тәжірибесін жақсарту мақсатында зерттеу қажет болатын мәселелер мен проблемаларды анықтайды. Мұғалімнің көшбасшылығын дамыту жұмысын зерттеумен шатастыруға болмайды. МКДЖ бағдарламасы «мұғалім зерттеуші ретінде» деген ұстанымға емес, «мұғалім оқыту және оқу іс-тәжірибесін жетілдірудегі көшбасшы ретінде» деген ұстанымға негізделеді. «Мұғалімнің үш көмекшісі» / «Три помощника учителя» / «Three apprenticeships» - Шульман теориясы, мұғалім Бас, Қол, Жүрек сияқты «үш көмекшісі» болған жағдайда ғана құзырлы бола алады (Shulman, 2007) дегенді меңзейді. Қол оқытуды жүзеге асыру, түзету және бағалау үдерісінде идеяларды бар тәсілдерді қолдана отырып түсіндіру, жұмыс жүргізу тәсілдерін меңгеруді, техникалық және тәжірибелік дағдылардың болуын талап етеді. Бас оқыту мен оқу, сонымен қатар оқушылар жайлы жеткілікті әдістемелік білімнің болуын талап етеді. Жүрек - мұғалімдер білім беру саласындағы өзге мамандармен тығыз байланыста болып, оқытудың құндылықтарын сезініп, қабылдау мен тұжырымды пікірлерді бөлісуде ұтымды әрекеттер мен шынайы қарым-қатынас қалыптастыра О Оқу / Обучение / Learning оқушылардың білім, білік, дағдыларды игеру, шығармашылық қабілеттері мен өнегеліэтикалық көзқарастарын дамыту жөніндегі белсенді оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру және ынталандыруға бағытталған мақсатты педагогикалық үдеріс. Оқу оқушының білім мен білік элементтерінің саны мен сапасы оқу мақсатын құрайтын тиісті деңгейге жеткізілетін оқу қызметінің түрі. Оқудың мақсаты мен міндеттерін жоспарлау / Планирование целей и задач обучения / Planning of learning aims and objectives and tasks Оқу мақсаттары / Цели обучения / Learning aims and objectives - соңғы нәтижені көрсететін тұжырым: мұғалімнің оқушыларға үйреткісі келетін нәрсе. Оқыту және оқу мақсаттарын құрастырудағы айқындаушы сұрақтар мыналар болып табылады: оқушылар қандай білімді игеруге тиіс? Оқушылар қандай түйінді идеяларды түсінулері тиіс? Оқушылар қандай сұрақтарды зерделеп, талдаулары тиіс? Оқу міндеттері / Задачи обучения / Learning tasks - оқу мақсатына жетуде жасалатын кішігірім қадамдарды білдіретін тұжырымдар. Жоспарлау кезінде оқыту мақсаттары мен міндеттері оқытудың күтілетін нәтижелеріне сәйкес болуы тиіс. Оқу стильдері / Стили обучения / Learning styles - бұл тәсілдер арқылы адамдар үйренеді. Алғаш рет оқу стильдері термині 1970-жылдары пайда болды, қазіргі таңда оқу стильдерінің көптеген жіктеулері бар. Барлығына бірдей жарамды стиль болмайды деп есептеледі, себебі адамдар қандай да бір жағдайларға қарай түрлі оқу стильдерін қолданады. Нейл Флеминг (Neil Fleming) ұсынған жіктеу кең таралған, әрі жиі қолданылатындардың бірі болып саналады. Ол оқушыларды аудиалдар, визуалдар және кинестетиктер (VAK model) деп бөледі. Аудиалдар / Аудиалы / Auditory learners - ақпаратты есту арқылы қабылдайтын оқушылар. Материалды меңгеру немесе түсіну үшін аудиалдарға ақпаратты тыңдап немесе қайталап айтып өту керек. Визуалдар / Визуалдар / Visual learners - идеялар, тұжырымдамалар және ақпаратты визуалды бейнелермен ұқсастыру арқылы қабылдайтын оқушылар. Демек бұл оқушылар ақпаратты көру органдары арқылы қабылдайды

14 Кинестетиктер / Кинестетики / Kinesthetic learners (көне грек. κινέω «қозғалтамын, ұстап көремін» + αίσθησις «сезім, түйсік») ақпараттың көптеген бөлігін дене арқылы сезіну жолымен жанасу арқылы қабылдайтын оқушылар. «Оқушы үні» / «Голос ученика» / «Pupil Voice» Джин Раддок бастаған Кембридж университетінің зерттеушілері бастама жасаған жобасы, олар оқушылардың оқу мен оқыту үдерісіне қатысты ой-пікірлеріне назар аударды. «Оқушы үні» жобасының міндеттері: оқыту мен оқу үдерісі туралы оқушылардың ой-пікірін ұғу; оқушылармен кеңесу әдістері бойынша мұғалімдерге арналған нұсқаулық әзірлеу; мектептерде қызметкерлер, мұғалімдер, оқушылар мен мектеп басшылары арасында қауіпсіз және ашық диалог орнату мәдениетін құру мүмкіндіктері мен проблемаларын анықтау. «Оқушы үні» жобасы аясында көптеген мектеп мәселелері бойынша оқушылармен кеңес жүргізілді, атап айтқанда, мадақтау және жазалау жүйесін өзгерту; жоспарлау; сыныптағы оқытуға кедергі келтіретін немесе көмектесетін ахуалды айқындау мәселелері бойынша. Бұдан әрі «Оқушы үні» жобасының негізгі идеясы осы аттас теорияға жүйеленіп, оқушылармен кеңесу оқыту мен оқу тәжірибесін және жалпы мектеп қызметін жетілдіру жолдарын іздестірудегі негізгі шаралардың біріне айналды. Оқушылармен кеңесу / Консультирование с учениками / Pupil Consultation Кембридж университетінің «Оқушы үні» жобасының тәсілі (Jean Rudduck, 2004), ол оқушыларда өзін-өзі сыйлауға, мектепке және оқыту үдерісіне, мұғалімдерге эмоционалды жақсы қарым-қатынас қалыптастыруға, оқытудағы өзін-өзі реттеуді дамытуға көмектеседі. «Оқушылармен кеңесу» тәсілінің әлеуетін дұрыс қолданған жағдайда, ол оқушылар проблемалары мен олардың пікірлерінің шынайылығын түсінуге, оқушының «нақты» жеке тұлғасын, оның қабілетін, икемділігін, бойындағы дарындылықты түсінуге және олардың пікірін одан әрі жетілдіру мақсатында оны мектептің саясаты мен тәжірибесіне кіріктіруге негізделген оқушылар мен мұғалімдер арасындағы өзара қарым-қатынасты қағидатты түрде өзгерту арқылы мектептің оқыту мен оқу тәжірибесін қайта құра алады. Оқушының «жайлы» аймағы / «Комфортная» зона учащегося / Student s comfort zone - оқушылар өздерін анағұрлым жайлы сезінетін өмірлік жағдаяттар. Мысалы, сыныпты алатын болсақ, бұл: оқушылар орындау барысында шамалы ғана жайсыздық сезінетін тапсырмалар көлемі. Әдетте, оқушының «жайлы» аймағы зияткерлік немесе физикалық емес, аффекттік факторлармен байланысты болып келеді. Оқыту / Преподавание / Teaching - педагог жүзеге асыратын білім алушылардың оқу-танымдық қызметін басқару үдерісі. Оқыту оқу-тәрбие үдерісінің компоненті болып табылады және қарсы бағытталған оқу үдерісінің болуын көздейді. Оқытуға оқу міндеттеріне сәйкес келетін білім және білікті меңгеру бойынша әрбір білім алушының тиімді іс-әрекетін ұйымдастыру кіреді. Сондай-ақ мұғалімнің іс-әрекеті өз жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыру дегенді білдіреді. Оқытудағы тәсілдер / Подход в обучении / Educational approach - оқыту мен оқу үдерісінде жүйелі түрде қолданылатын әдістер мен тәсілдердің жиынтығы. Оқытудағы әлеуметтік-сындарлы тәсіл / Социально-конструктивный подход в обучении / Social constructivists approach - бұл оқытудағы тәсіл оқыту диалог (талқылаулар, пікірталастар, ынтымақтастықта жұмыс істеу, білімді бірлесіп құру, түсініктер мен дағдыларды қалыптастыру) арқылы оқушылар өзара қарым-қатынас жасауы қажет деген идеяға негізделген. Оқытудағы бихевиористік тәсіл / Бихевиористский подход в обучении / Behaviorists approach - оқытудағы бұл тәсіл оқыту үдерісінде білім алушыға жасалған әсерлер (түрткілер) және сол әсерлерге оқушылардың көрсеткен реакциялары ғана ескеріледі деген тұжырымға негізделген. Реакцияға әкелетін психикалық үдеріс объективті, ғылыми талдауға көнбейтін «қара жәшік» деп түсініледі. Қозғалыстар жиынтығымен шектелген мінез-құлық зерделенеді. Психологияда бихевиористік тәсіл ХІХ ғасырдың аяғында оқу теориясы саласында пайда болып, ал ХХ ғасырдың басында жалпыпсихологиялық және негізінен психологияда қолданылатын тәсіл деп жарияланды. Бихевиоризмнің негізін салушы Джон Б.Уотсон психология бағытталып отырған ішкі тәжірибені бақылауға болмайтындықтан, оны жеткілікті деңгейде зерттеу мүмкін емес деп жорамалдаған. Осыған байланысты зерттеуші зертханалық эксперименттерге жүгінді. Нәтижесінде «түрткі реакция» моделі жасалды. Ол модельде орта жеке тұлға жауап беруі тиіс түрткілерді тудырушы деп қарастырылады. Эдвард Л. Торндайк және басқа да ғалымдар осы идеяға сүйеніп, «түрткі реакция» (Т-Р) оқыту теориясын жасады. Ол теорияға сәйкес мінез-құлық нәтижесінде реакция не күшейеді, не әлсірейді. Оқытудағы сындарлы тәсіл / Конструктивистский подход в обучении / Constructivists approach (лат. constructivus құрумен, құрастырумен байланысты) оқытудағы бұл тәсіл оқыту зерделеу, эксперимент, жетекшілік ету арқылы жүргізілетін зерттеу, тапсырмаларды шешу, ойлану сияқты белсенді зерттеулер көмегімен түсініктер мен дағдыларды қалыптастыру арқылы құрылу керек деген идеяға негізделген. Оқыту мен оқуда сындарлы тәсілді қолдану оқушылардың 26 27

15 пәнді терең түсіну қабілетін дамытып, оқушыларға өздерінің алған білімдерін сыныптан тыс жерде қолдануға жағдай жасайды. Оқытуды даралау (дербестендіру) / Индивидуализация (персонализация) обучения / Individualization/personalization of education - оқу әдіс-тәсілдері, қарқыны оқушылардың жеке ерекшеліктерін, олардың оқудағы мүмкіндік деңгейлерін ескере отырып таңдалатын оқу үдерісін ұйымдастыру. Барлық оқушылардың дайындық деңгейлері әртүрлі болуына байланысты және олардың оқу қабілеттерін дамыту керек болғандықтан оқытуды даралау қажет болды. Мұғалімнің оқушылардың жеке және жас ерекшеліктерін білуіне негізделген оқытуды даралау оқыту мен тәрбие беруде бірлікке жетуге көмектеседі. Оқытуды саралау / Дифференциация в обучении / Differentiation - әрбір оқушының жеке қажеттіліктеріне сәйкес нұсқауларды, тапсырмаларды, материалдарды, әдістерді, т.б. іріктеу үдерісі. Оқушылардың білім жетістіктерін бағалаудың халықаралық бағдарламасы PISA / Международная программа по оценке образовательных достижений учащихся PISA / Programme for International Student Assessment - Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) жүзеге асыратын бағдарлама. PISA зерттеулері үш жылдық циклмен өткізіледі. PISA зерттеулерінің негізгі мақсаты он бес жасар оқушылардың білімдегі жетістіктерін бағалау болып табылады. Зерттеудің басты сұрағы «жалпыға міндетті білім алған он бес жасар оқушылар қоғамда толық қызмет жасауға қажетті білімдер мен біліктерді игерді ме? Зерттеу мектеп бағдарламаларын меңгеру деңгейін анықтауға емес, оқушының мектепте алған білімі мен білігін өмірлік жағдаяттарда қолдана алу қабілеттерін бағалауға бағытталған. Орын ауыстыру / Ротация / Rotation (лат. rotatio - айналмалы қозғалыс, айналу) - айналмалы қозғалыс, бір орыннан екінші орынға ауысу. Оқытудың күтілетін нәтижелерін жоспарлау / Планирование ожидаемых результатов обучения / Planning of learning outcomes Оқытудың күтілетін нәтижелері / Ожидаемые результаты обучения / Expected learning outcomes- түсіну дәрежесін, дағдының болуын, сабақ соңында оқушылар көрсете алатын қызмет немесе іс-әрекет өнімін анықтайтын тұжырым. Жоспарлау барысында оқытудың күтілетін нәтижелері келер шақтағы етістік түрінде беріледі. Мысалы: оқушылар түсінетін болады, суреттеп көрсете алатын болады, салыстыра алатын болады және т.б. Жоспарлау кезінде оқытудың күтілетін нәтижелері мақсат және міндеттерге сәйкес келеді. Ө Өзіндік реттеуге негізделген оқу / Саморегулируемое обучение / Self-regulated learning - метатану негізінде жүзеге асырылатын оқу. Ол оқушының тапсырмаларды орындау үдерісінде өзін өзі бағыттауымен, оқушының оқу мақсаты мен проблемаларын өз бетінше анықтауымен, белгілі бір мақсатқа жету және проблеманы шешу үшін өз бетінше стратегияларды таңдауымен сипатталады. Оқытудың әлеуметтік-сындарлылық теориясы / Социоконструктивистская теория обучения / Social constructivist theory of education оқудың сындарлылық теориясының философиясына негізделген білім алу туралы әлеуметтік теория. Негізгі идея оқушылар бір-бірімен өзара әрекеттесу арқылы білім алады дегенді меңзейді. Оқудың әлеуметтік-сындарлылық теориясындағы негізгі мәселе «білім» ұғымы әлеуметпен үйлесімді қарым-қатынас құра алуды да қамтитындығы болып табылады. Өрістеу / Эскалация / Escalation (баспалдақтың көмегімен жоғарылау) - кеңейту, ұлғайту, бір нәрсені біртіндеп қарқындату, тарату, өршіту. Проблеманы өрістету / Эскалация проблемы / Escalation проблеманы ағымдағы деңгейде шешу мүмкін болмағанда, оны жоғарырақ деңгейде талқылауға шығару. Оқытудың сындарлы теориясы / Конструктивистская теория обучения / Constructivist theory of education - оқушылардың ойлауын дамыту олардың бұрынғы алған білімдері немесе сыныпта түрлі дереккөздерден (мұғалім, оқулықтар, құрбылары) алған білімдерімен астастырыла жүзеге асады деген тұжырымға негізделген теория

16 30 П Парадигма / Парадигма / Paradigm (грек. παράδειγμα - үлгі, модель) ғылыми қауымдастық қабылдаған және келіскен, сондай-ақ ғылыми қауымдастық мүшелерін біріктіретін негізгі ғылыми мақсаттар, түсініктер мен терминдердің жиынтығы. Пәндік білім (ПБ) / Предметные знания (ПрЗ) / Content knowledge - оқытылатын пән бойынша өзекті білімдер. Мысалы, химия пәнінің білікті мұғалімі заманауи ғылыми идеялар, тұжырымдамаларды жеткілікті түрде біліп, оның химия туралы тәжірибелік түсінігі болады. Сонымен қатар ол химияда қолданылатын теориялар мен рәсімдер туралы өте жақсы біледі. Педагогикалық техника / Техника педагогическая / Teaching technique - мұғалімнің жеке оқушыларға, сонымен қатар жалпы сыныпқа педагогикалық әсер ету әдістерін тәжірибеде тиімді қолдануы үшін қажетті білім, білік және дағдылар кешені. Педагогикалық техниканы игеру педагогикалық шеберліктің құрамдас бөлігі болып табылады, ол педагогика мен психология пәндері бойынша арнайы терең білім мен ерекше тәжірибелік дайындықты талап етеді. Плагиат / Плагиат / Рlagiarism - басқа біреудің жұмысының мақсаты мен қолданыс көлеміне қарамастан, академиялық дереккөзге сілтеме жасамай, өз жұмысы ретінде ұсыну. Плагиат мысалдары: көшіру, сөзбе сөз жеткізу, идеяларды қолдану, дереккөзге сілтеме жасамай интернет желісінен ақпарат көшіріп алу. Портфолио / Портфолио / Рortfolio (итал. portfolio - «құжаттар сақтайтын папка», «маманның папкасы») белгілі бір кезеңде жұмыстың орындалғанын, әртүрлі бағыттағы қызметтер (оқу, шығармашылық, әдістемелік, зерттеушілік) бойынша нәтиже болғандығын растайтын және бір немесе бірнеше бағыттарда өрлеу және жетістікке қол жеткізілгендігін көрсететін дәлелдемелердің толық жинағы. Портфолио критериалды жүйе бойынша жетістіктерді (мұғалімнің, оқушының) бағалауда әділдік пен айқындықты арттыру мақсатында енгізіледі. Портфолионы ресімдеудің критерийлері: - өздік мониторингтің жүйелілігі мен жиілігі; - материалдардың құрылымдалуы, барлық жазбаша түсініктемелердің ықшамдылығы, қисындылығы; - ресімдеудің ұқыптылығы және әсемділігі; - ұсынылған материалдардың тұтастығы, тақырыптық тұрғыдан аяқталуы; - таныстырылымның негізділігі мен көрнекілігі. Постер / Постер / Poster - оқу мақсатында қолданылатын ресімделген плакат. Праксис / Праксис / Praxis (грек. praxis әрекет) толық бақылаумен бірге жүретін, бас миының зақымдалуы кезінде бұзылуы мүмкін лайықты дәрежеде үйлестірілген әрекет. Р Рефлексия / Рефлексия / Reflection (лат. reflexio өткенге жүгіну) - субъектінің назарын өзіне, атап айтқанда, оларды қайта ойлап, қорыту мақсатында өз белсенділігінің өніміне аударуы. Философияда рефлексия былай деп түсіндіріледі: 1. Сананың және ойлаудың өзіне жүгіне алу қабілеті. 2. Жаңа білім алу мақсатында білімді талдау. 3. Сана мен жанның күйін өзіндік бақылау. Педагогикада рефлексия сабақтың бір кезеңі ретінде қарастырылады. Ол кезде сабақ барысында алынған білім сыни тұрғыдан талданып, меңгерілген біліммен салыстырылып, өзіндік түсінік пайда болады. Рефлексивті оқыту / Рефлексивное преподавание / Reflective teaching - оқыту мен оқу үдерісін жақсарту мақсатында мұғалімнің өзіндік тәжірибесін жүйелі түрде талдауына негізделген оқыту тәжірибесі. Рефлексивтік делдал / Рефлексивный посредник / Reflective mediator - оқушының өзінің оқуына қатысты рефлексия жүргізуіне көмек көрсететін адам. Рефлексивтік есеп / Рефлексивный отчет / Reflective account - теориялық материал туралы қажетті біліммен нығайтылған, тәжірибелік іс-әрекетін терең талдаумен бірге жүретін мұғалімнің тәжірибелік іс-әрекетінен алынған мысалдар жазылған құжат. Рефлексивтік есеп өз тәжірибесіне қатысты мынадай сұрақтарға жауап беруді көздейді: Неліктен осындай жағдай орын алды немесе алмады? «Кемшіліктерімді» қалай «жетістікке» айналдырамын? Келешекте істәжірибемді қалай жақсартамын? 31

17 Рефлексивті практик (мұғалім) / Рефлексивный практик (учитель) / Reflexive practitioner - өзінің оқыту және оқу тәжірибесін дамыту, өзгерту және жетілдіру әдістерін мұқият және үнемі ойластырып жүретін педагог. Рубрикатор / Рубрикатор / Marking Scheme - критерийлер, лейблдер мен дескрипторлардың болуын көздейтін, оқушы жұмысын қалай бағалау керектігін түсіндіретін құжат. С CIndLe / CIndLe / Child Independent Learning жасар балалар арасында өзіндік реттеуге негізделген оқудың дамуын зерттеген екі жылдық жоба. Аталған жобаны Кембридж университетінің мамандары әзірлеген. Жобаның мақсаты: 3-5 жасар балалардың өзін өзі реттеуінің даму үдерісін түсіну деңгейін арттыру; 3-5 жасар балалардың өзін өзі реттеуінің дамуын бағалау құралын жасау және баланың өзін өзі реттеуінің дамуы үшін қажетті әрекеттер мен тәсілдерді анықтау. Жоба барысында мұғалімдер сыныпта қолданатын, оқушылардың өзін өзі реттеуінің дамуына ықпал ететін жұмыс нысандарын көрсетіп, оларды талқылады. SMART мақсаттары мен міндеттері (ақылды міндеттер) / SMART цели и задачи (умные задачи) / SMART objectives - оқыту мақсаты мен міндеттерін анықтауда қолданылатын, 1981 жылы Джордж Доран (George T. Doran) енгізген ұғым. Автордың айтуынша, SMART аббревиатурасының құрамында оқыту мақсаты мен міндеттерін сипаттауға тиіс сын есімдер қамтылған: - S pecific (арнайы, нақты); - M easurable (өлшеуге болатын); - A ttainable (қолжетімді); - R ealistic (шындыққа сай); - T imed (белгілі бір уақыт аралығымен шектелген). Сандық технологиялар / Цифровые технологии / digital technologies - сандық техникалық құралдар. Оларға интернет желілері, ұялы телефондар, бейне және фото камералар, IPAD, IPhone және т.б. жатады. Сессия / Сессия / Session (лат. sessio - отырыс) тренинг аясында нақты уақытпен шектелген жұмыс кезеңі. Синхронды емес оқыту / Асинхронное обучение / Asynchronic learning - ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен ресурстарды қолдану арқылы оқыту мен оқу нысаны. Бұл үдеріс барысында мұғалім/оқытушы мен білім алушы арасындағы байланыс уақыт жағынан кешеуілдетіп жүреді. Синхронды емес оқыту оқытудың сындарлы теориясына негізделген, ол білім алушыларға өздерінің білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеке оқу бағытын өз бетінше қалыптастыруға мүмкіндік беруді көздейді. Сонымен қатар синхронды емес оқыту білім беру бағдарламасының жекелеген пәндерін, сондай-ақ оларды оқу реттерін таңдауда еркіндік береді. Скаффолдер / Скаффолдер / Scaffolder скаффолдингті жүзеге асыратын мұғалім. Скаффолдинг (көпіршелер тұрғызу) / Скаффолдинг (сооружение подмостков) / Scaffolding оқушыға жақын арадағы даму аймағымен жүруіне және өз бетінше орындай алмайтын тапсырманы орындауға көмектесу үшін мұғалім көрсететін интерактивті қолдау. Скрининг / Скрининг / Creening (іріктеу, сұрыптау) - педагогикада бірегей қабілеттері бар балаларды, соның ішінде бастапқыда әлеуеті ашылмаған дарынды және талантты балаларды анықтау мақсатында қолданылатын арнайы тексеру, тестілеу және іріктеу әдісі. Сыншы дос / Критически настроенный друг / Critical friend - кәсіби сенімді қарым-қатынас орнаған, тәжірибеңізге сыни талдау жасау және сындарлы кері байланыс ұсыну арқылы оқыту мен оқу тәжірибеңізді жетілдіруге көмектесетін әріптес, коуч, тәлімгер. Стратегия / Стратегия / Strategy (көне грек. στρατηγία - қолбасшылық өнері) - 1. Ұзақ уақытты қамтитын кез келген іс-әрекеттің тәптіштелген емес, жалпы жоспары. 2. Мақсатқа жету тәсілі. Педагогикалық стратегия / Педагогическая стратегия / Teaching strategy білім беру мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізу үшін сыныпта қолданылатын жоспарланған, әрі жүйеленген әдістер мен тәсілдердің жиынтығы

18 Сын тұрғысынан ойлау / Критическое мышление / Critical thinking - қадағалау, тәжірибе, ойлану нәтижесінде алынған ақпараттың мағынасын тануда, оны бағалауда және талдауда аналитикалық тәсілдің қолданылуын көздейтін ойлау түрі. Бұл келесі қабылданатын әрекеттерге негіз болуы мүмкін. Мұғалімнің сын тұрғысынан ойлауы / Критическое мышление учителя / Teacher s critical thinking skills - мұғалімнің өзінің оқыту және оқу тәжірибесіндегі проблемаларды анықтап, мойындауға, оларды шешудің тиімді жолдарын табуға, тәжірибеде болып жатқан өзгерістер жайлы орынды дәлелдемелерді жинап, жіктеуге және сенімді қорытындылар жасауға негізделеді. Сындарлы / Конструктивный / Сonstructive - салиқалы, сабырлы, парасатты. Сындарлы оқу / Обучение конструктивистское / Constructivist learning - талдау, эксперимент, жетекшілік ету арқылы жүргізілетін зерттеу, тапсырмаларды шешу, ойлану сияқты белсенді зерттеу әдістерін пайдалану кезінде түсініктер мен дағдыларды қалыптастыру арқылы оқу. Сындарлы оқу дағдылардың ықпалдасып, мәселені/проблеманы терең түсінуге көмектеседі. Сындарлы оқыту / Преподавание конструктивистское / Constructivist teaching - мақсаты оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту және оқушылардың алған білімдерін сыныптан тыс жерде қолдана білуіне жағдай жасау болып табылатын оқыту. Сыни талдау / Анализ критический / Critical analysis - әрекет, үдеріс не өнімнің нәтижелілігін/құндылығын/негізділігін анықтау және бұлардың неліктен нәтижелі/ құнды/негізді болу себебін айқындау үдерісі. Сыныптағы ахуал / Атмосфера в классе / Classroom environment - бірқатар аффекттік, әлеуметтік, танымдық факторлардың, олардың ішінде ең негізгілері тұлғааралық қатынастар мен оқушыларды оқу-тәрбие үдерісіне тарту негізінде қалыптасатын сыныптағы ахуал. Т Тактикалық оқыту / Тактическое обучение / Tactical education тек қана тестілеуден ойдағыдай өтуге дайындау арқылы оқушылардың жетістіктерін өлшеу. Талдау / Анализ / Analysis (греч. аnálysis - ыдырату, мүшелеу) - біртұтас нысанды, затты, құбылысты оған тән құрамдас элементтерге ыдырату үдерісі, ондағы жеке тараптарды анықтап, біртұтас нәрсенің бөлігі ретінде әрбір элементті немесе тарапты зерделеу. Талдаудың екі түрі бар: 1. Тәжірибелік іс-әрекет ретінде. 2. Ой операциясы ретінде. Адамның жеке дамуында талдау бастапқыда нақты тәжірибелік іс-әрекет түрінде жүреді, кейіннен көрнекі-әрекеттіктен көрнекі-бейнелікке, соңынан сөз-логикалық түрге дейін дамиды. Таныстырылым / Презентация / Presentation (лат. praesento - көрсетілім) - алдында берілген тапсырма негізінде орындалған жұмыс туралы есепті басқаға, көпшілікке ұсыну үдерісі. Таныстырылым мақсаты аудиторияға таныстырылатын объекті туралы ақпаратты ыңғайлы түрде жеткізу. Таныстырылым белгілі бір ортаға сәйкес ұйымдастырылған мәтін, гипермәтіндік сілтемелер, компьютерлік анимациялар, графиктер, бейнежазба, музыкадан тұруы мүмкін. Сонымен қатар ақпаратты оңай қабылдау үшін таныстырылымның сюжеті, сценарийі және құрылымы болады. Мультимедиялық таныстырылым / Презентация мультимедийная / Multimedia presentation - мультимедиялық технологияларды қолдану арқылы жасалған таныстырылым. Мультимедиялық таныстырылым жасауға арналған технологияларға мынадай бағдарламалар жатады: Microsoft PowerPoint, OpenOffice.org Impress, SoftMaker Presentations, Multimedia Builder, ProPresenter, Prezi. Тәлім алушы / Подопечный / Mentee - тәлімгердің қамқорлығындағы тұлға. Тәлімгер / Ментор / Mentor (көне грек. Μέντωρ) - өз еркімен жүйелі түрде ұзақ уақыт бойы өзінің білімі мен тәжірибесін тәжірибесі аздау субъектімен тәлім алушымен бөлісуге дайын жетекші, мұғалім, басшы. Бұның нәтижесінде тәлім алушы өзінің кәсіби дағдыларын дамытып, еңбек жолында айтулы өзгерістерге қол жеткізу мақсатында проблемаларды шешу жолдарын іздейді

19 Тәлімгерлік / Менторинг / Mentoring - ұзақ уақытқа созылатын, тәлімгер мен тәлім алушы арасында сенімді, жеке тұлғаға бағытталған қарым-қатынас құру үдерісі. Ол тәлім алушының педагог ретінде қалыптасуы мақсатында өзінің білімін, ойлауын, тәжірибелік іс-амалдарының тиімділігін жетілдіруде айтарлықтай қарқын алуына көмектеседі. Коучинг үдерісі тәлімгерлік үдерісімен байланысты: коучинг нақты тақырып бойынша әріптесінің кәсіби мүмкіндіктерін ашуға бағытталса, тәлімгерлік оған жүйелі кәсіби қолдау көрсетуді көздейді. Технологиялық білімдер (ТБ) / Технологические знания (ТЗ) / Technological Knowledge - оқытудың қосалқы құралдары (бейне, желілік материалдар, сандық бұқаралық ақпарат құралдары және т.б.) туралы білім. Бұл санаттағы білімдер технологиялық құрылғылар саласындағы жеткілікті хабардарлықты да, оларды басқару үшін қажетті дағдыларға ие болуды да меңзейді. Топтық жұмыс / Групповая работа / Group work - білім алушыларды оқу тапсырмасын бірлесіп орындау үшін бірнеше жұмыс топтарын (5-6 адамнан артық емес) құру арқылы ұйымдастыру нысаны. Бұл бірін де сырт қалдырмай барлық оқушыларға жұмысқа қатысып, ынтымақтастық, басқа адаммен қарым-қатынас жасау дағдыларын қолдануға мүмкіндік береді. Төмен деңгейлі сұрақтар (жабық сұрақтар) / Вопросы низкого порядка (закрытые вопросы) / Low-order questions (closed questions) - берілген ақпаратты есте сақтауға ғана бағытталатын сұрақтар. Оларға берілетін жауаптар «дұрыс» немесе «бұрыс» деп қана бағаланады. Тренинг / Тренинг / Training (train оқыту, тәрбиелеу) білім, білік, дағды және әлеуметтік мақсаттарды дамытуға бағытталған белсенді оқу әдісі. Егер жаңа ақпарат алуды ғана көздемей, мақсат алынған білімдерді тәжірибеде қолдану болған жағдайда тренинг айтарлықтай жиі өткізіледі. Тұжырымдама / Концепция / Сonception (лат. conceptio түсіну, жүйе) - 1. Басты ой, жетекші идея. Тұжырымдама әрекеттер стратегиясын анықтайды. 2. Әлемде, табиғатта, қоғамда болып жатқан құбылыстарға байланысты қалыптасқан көзқарастар жүйесі. 3. Қандай да бір зат, құбылыс немесе үдерісті түсінудің (түсіндірудің, түйсінудің) белгілі бір тәсілі; затқа қатысты негізгі көзқарас, оны жүйелі түрде жариялауға арналған жетекші идея, өзара бір-бірімен тығыз байланысты және бір-бірінен туындайтын көзқарастар жиынтығы, таңдап алған тапсырманы шешу жолдарының жүйесі. Тұжырымдамалық / Концептуальный / Сonceptual (лат. conceptio түсіну, жүйе) - 1. Өзінің байыпты тұжырымдамасы бар. 2. Белгілі бір тұжырым, идея туралы тұжырымдамаға негізделген, тұжырымдамасы бар. 3. Негізгі, түйінді, анағұрлым маңызды. Тұжырымдамалық карта/ассоциациялық карта / Концептуальная карта/ассоциативная карта / Word map, mind map - ойлау үдерісінің графикалық бейнеленуінің тиімді тәсілі, оның көмегімен түрлі тұжырым, ұғым, идеялардың арасындағы өзара қарым-қатынастарды визуалдандыруға болады. Тұжырымдамалық карта идеялардың сабақтастығын, тұжырымдаманың дамуын анықтап, бірден көзге көріне қоймайтын байланыстарын тауып, түрлі идеялар мен шешімдерді тудыруға мүмкіндік береді. Тізбектелген сабақтар топтамасы / Серия последовательных уроков / Sequence of lessons - өзара қисындылықпен байланысқан сабақтардың жиынтығы (кем дегенде төрт). Олар ортақ тақырып, оқыту мақсаттары, міндеттері және күтілетін нәтижелері арқылы бірлескен. У Уәж / Мотивация / Motivation - белгілі бір мақсаттарға жету үшін әрекет жасауға ынталандыру үдерісі. Ішкі уәж / Внутренняя мотивация / Intrinsic motivation - жеке тұлғаның тілектері мен қажеттіліктеріне негізделген. Сыртқы уәж / Внешняя мотивация / Extrinsic motivation түрлі көтермелеу шаралары (баға, мадақтау парағы т.б.) арқылы көрініс тапқан, қоршаған ортаның факторларына негізделген уәж

20 Ү Үздіксіз білім алу (өмір бойы білім алу) / Непрерывное обучение (обучение в течение всей жизни) / Life-long learning - жалпыға міндетті және кәсіби даярлықтың қажетті деңгейін қоғамдық және жеке тұрғыдан ұстап тұру мақсатында адамның білім, білік және дағдыларды өмір бойы мақсатты үйренуі және игеруі. «Үштік зият» теориясы / Теория «Тройственного интеллекта» / Triarchic Theory - зияттың үш аспектісін ақпаратты өңдеумен байланысты ішкі компоненттерді (құрамдық зият), жаңа ахуалды игеру тиімділігін (эмпирикалық зият) және әлеуметтік жағдайда зияттың көрінуін (жағдаяттық зият) сипаттайтын біртұтас теориясы. Теорияның авторы америкалық зерттеуші Роберт Стернберг болып табылады, ол адамның зияты жеке адам өміріне қатысты нақты ортаны бейімдеуге, іріктеуге және қалыптастыруға арналған ой әрекеті түрінде келеді (Sternberg, 1985) деп есептеген, яғни зият адамның қоршаған ортаның өзгерістерін өмір бойы қалай еңсеретіндігін көрсетеді. Ф Фасилитатор мұғалім / Фасилитатор-учитель / Facilitator - жеке тұлғаға бағытталған педагогика идеяларына сәйкес жұмыс істейтін және де баланың даму үдерісінде оған көмек көрсететін педагог. Бұл ұғымды Карл Роджерс енгізген. Флипчарт / Флипчарт / Flipchart - арнайы стендіге бекітуге арналған үлкен қағаз парағы. Ақпаратты таныстыру кезінде қолданылады. Форум (веб-форум) / Форум (веб-форум) / web-forum - веб-сайтқа кірушілердің қарым-қатынас жасауын ұйымдастыруға арналған веб-қосымшалардың түрі. Форум талқылау жүргізуге арналған тараулар жиынтығын ұсынады. Форум жұмысы пайдаланушылар тарауларда тақырыптар ашып, кейіннен осы тақырыптардың ішінде талқылау жүргізу түрінде жүреді. Функционалдық сауаттылық / Функциональная грамотность / Functional literacy - оқушының оқу әрекетіне (танымдық қабілеттерді игеру негізінде) байланысты проблемаларды; өмір сүру барысында туындайтын стандарттық проблемаларды (ережелер мен алгоритмдерді меңгеру негізінде); құндылықтар жүйесінде бейімделуге қатысты проблемаларды (құндылықтар туралы білімді меңгеру негізінде); кәсіби білімге дайындалу барысында туындайтын проблемаларды (тірек білім мен білікті, сондай-ақ кәсіби білім жүйесі туралы, кәсіби оқу мекемелеріне қабылдау ережелері туралы және оларда оқу ерекшеліктері туралы білімді меңгеру негізінде) шеше алу қабілеті. Тони Вагнер («Change Leadership Group» ( Harvard University, Graduate School of Education) жобасының қосалқы директоры) өзінің «Табысқа жетелейтін дағдылар» деген кітабында адамға ХХІ ғасырда табысқа жету үшін қажетті қасиеттерді көрсеткен: сын тұрғысынан ойлау және проблемаларды шеше алу қабілеті, бейімделе алу қабілеті, бастамашылық және кәсіпкер дағдылары, тиімді ауызша және жазбаша қарым-қатынас жасау дағдылары, ақпаратты тауып, оны өңдей алу қабілеті, әуесқойлық және қиял. Ш Шеберлік сыныбы / Мастер-класс / Master class - білімдер мен дағдыларды тарату мақсатында мұғалім өзінің жинақталған кәсіби тәжірибесін өзінің әріптестеріне ұсынатын жұмыс түрі. Шығармашылық / Творчество / Creativity - адамның белсенділігі мен өз бетінше орындайтын жұмысының ең жоғары түрі. Шығармашылық оның әлеуметтік маңызы мен бірегейлігіне (сонылығына) қарап бағаланады. Шығармашылықтың объективтік және субъективтік жақтары болады. Объективтік тұрғыдан шығармашылық өзінің түпкі нәтижесімен ғылыми жаңалығымен, өнертапқышымен, оңтайландыруымен, көркем туынды тудыруымен анықталады. Бұл орайда шығармашылық ауқымы әртүрлі болғанымен, оның әлеуметтік құндылығы мен шешімінің соны болуы міндетті талап. Субъективтік тұрғыдан алғанда шығармашылықтың түпкі нәтижесінде әлеуметтік құндылық пен жаңалық болмаса да, оның маңызы шығармашылық үдерісінің өзімен анықталады. Шынайы / Аутентичный / Authentic нағыз, шын, рас, шынайы, түпнұсқалық, ақиқатқа сай, түпнұсқаға барабар

21 Шынайы сынып / Аутентичный класс / Authentic classroom (грек. authentikys түпнұсқалық) - іс жүзінде бар, жұмыс істеп жатқан сынып. Шынайы оқыту және оқу / Аутентичное преподавание и обучение / Authentic teaching and learning - мұғалім әрбір оқушыны жеке алғанда ол қалай оқитыны жайлы өзінде бар ақпаратты бейімдеп, осы білімдер негізінде оқушыларға арнап тапсырмалар әзірлеу және құрастыруға негізделген оқыту. Ы Ынтымақтастық / Коллаборативный / Collaborative (ағыл. collaborate ынтымақтасып қызмет ету/ынтымақтасу) - бірлескен; ынтымақтастықта жүзеге асқан. Ынтымақтастық оқу / Коллаборативное обучение (обучение в сотрудничестве) / Collaborative teaching and learning - бұл тәсілдің аясында оқыту білім берушілер мен білім алушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас негізінде ұйымдастырылып, оқыту үдерісіне қатысушы әрбір жеке тұлғаның жеке үлесі мен қабілеті мойындалады. Үдеріске қатысушылар ақпаратты бірлесіп отырып белсенді іздеу, талқылау, талдау және жинақтау арқылы жаңа білім алады. Жұмыс тиімді болу үшін ынтымақтастық оқу жағдайында өкілеттік пен жауапкершілік топ мүшелері арасында бөлінеді. Ынтымақтастық оқудың алғышарты топ мүшелерінің бірлесіп әрекет етуі арқылы ымыраға, пәтуаға жетуге негізделген. Э Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) / Организация экономического сотрудничества и развития (ОЭСР) / Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) өкілдік демократия мен еркін нарықтық экономиканың қағидаттарын мойындайтын дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымы. ЭЫДҰ 1948 жылы Маршалл жоспары аясында Еуропаны экономикалық қайта құрылымдау жобасын үйлестіру үшін құрылған. ЭЫДҰ штаб-пәтері Шато де ла Мюетте орналасқан. ЭЫДҰ басқарушы органы ұйымға мүше елдердің өкілдер кеңесі болып табылады. Ондағы барлық шешімдер ортақ бітім негізінде қабылданады. Қазіргі кезде ЭЫДҰ құрамына 34 ел кіреді. ТМД және Балтық жағалауы елдерінен ЭЫДҰ құрамына Эстония ғана кіреді. Эпистемиялық субъект / Эпистемический субъект / Epistemic subject зерттеуші Ж. Пиаже жасаған зияткерлік даму теориясында қолданылатын түсінік. Осы теорияның объектісі мінсіз жеке тұлға болады, мүмкін ондай объект табиғатта жоқ та шығар, ал болса да оның логикалық ойлауы жай адамның логикалық ойлауынан ерекшеленбейді. Мұндай мінсіз жеке тұлға эпистемиялық субъект, яғни ешқандай дара сипаттамалары, жеке қасиеттері, жынысы, (оны білім алуға талпындыратын түрткілерден басқа) уәждері жоқ және белгілі бір ұлтқа немесе мәдениетке жатпайтын білім иесі болып табылады. І Іс-әрекеттегі рефлексия / Рефлексия в действии / Reflection in action - алдыңғы қадамдарды жоспарлау және орындау мақсатында іс-әрекет жасау (мысалы, оқыту және оқу), іс-әрекет нәтижелерін сыни талдау және бағалау барысындағы мұқият ойлану үдерісі. Ю ЮНЕСКО / ЮНЕСКО / UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - Білім, ғылым және мәдениет мәселелері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы. Ұйымның ұсынатын негізгі мақсаттары білім, ғылым және мәдениет салаларындағы мемлекеттер мен халықтар ынтымақтастығының арқасында бейбітшілік пен қауіпсіздікке ықпал ету; әділдік пен заңдылықтарды, нәсілі, жынысы, тілі және дініне байланысты айырмашылықтарға қарамастан барлық халықтарға арналған Біріккен 40 41

22 Ұлттар Ұйымының Жарғысында жарияланған адамның негізгі еркіндіктері мен құқықтарын құрметтеуді қамтамасыз ету. ЮНЕСКО білім беру жөніндегі кітаптар, монографиялар, анықтамалық материалдарды жариялаумен айналысады. Басылып тұратын материалдар: жылына бір рет шығатын «ЮНЕСКО статистикалық альманахы», «Шет елде білім алу», «Білім беру жөніндегі бүкіләлемдік анықтамалық», «Келешек жоспарлар» жылдан бері екі жылда бір рет шығатын «Білім беру жөніндегі бүкіләлемдік баяндамада» білім беру саласындағы статистикалық материалдар, шолулар және әлемдік үрдістер талдауы беріледі. ЮНЕСКО екі жылда бір рет білім беру бойынша халықаралық конференция өткізіп тұрады. 2-тарау Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру кустарының деңгейлі бағдарламасының есімнамасы 42 43

23 Александер, Робин (ағыл. Robin Alexander) Британ академиясының (BA) мүшесі, Кембридж университеті жанындағы Вольфсан колледжінің мүшесі, Cambridge Primary Review директоры, Уорик университетінің құрметті Білім профессоры. Ең маңызды зерттеулері диалогтік оқыту бойынша «Білім диалог ретінде» (2006) және «Диалогтік оқытуға: сыныптағы әңгімені қайта ойластыру» (4-басылым, 2008) жұмыстары болып табылады. Робин Александер жұмыстары көптеген беделді сыйлықтар, марапаттауларға ие болған, әрі практик мұғалімдер арасында кең тараған. Робин Александер 260 жарияланымның авторы. Блум, Бенджамин (ағыл. Benjamin Bloom) ( ) америкалық психолог, оқыту әдістерін зерделеген, «Блум таксономиясы» атауын алған жүйені құрушы жылы Чикаго университетінде доктор дәрежесін қорғаған жылдары Ағарту ісін зерттеушілер бірлестігінің президенті болған жылдары Б.Блум кейіннен «Блум таксономиясы» деп аталып кеткен тұжырымдаманың негізін құраған екі монография басып шығарды: «Адами мінездемелер тұрақтылығы мен өзгеруі» және «Білім мақсаттарын жіктеу». ХХ ғасырдың жылдары АҚШ-тың көптеген білім беру мекемелері Блум тұжырымдамасын қабылдаған, алайда ол жөнінде ғалымдар мен практиктердің тарапынан көптеген сын айтылуына байланысты оларды мектепте қолдану деңгейі едәуір төмендеді. А ронсон, Эллиот (ағыл. Elliot Aronson) (1932) жетекші америкалық әлеуметтік психолог, Стэнфорд университетінің психология бойынша PhD докторы. Әлеуметтік психологияны таратқаны үшін кеңінен танылып, атақты болды. Э.Аронсон тұлғааралық аттракция, топтық интеракция, когнитивті теориялар, эксперименталдық әдістер, нұсқамалары өзгерту тәсілдері сияқты проблемалар бойынша көптеген монографиялардың авторы. Ол оқушылар арасындағы нәсілдік негіздегі дауларды азайту және оқыту үдерісін жақсарту мақсатында пайдаланылатын Джигсо (ағыл. Jigsaw - басқатырғы) оқыту әдісін әзірледі. Бұдан басқа, оның ғылыми ізденіс бағыттарының бірі когнитивті диссонанс теориялары саласындағы зерттеу болып табылады. Аронсонның оқыту саласындағы қызметі көптеген педагогикалық сыйлықтарды иеленді. Айталық ол аса көрнекті оқытушы, аса көрнекті зерттеуші және аса көрнекті жариялаушы ретінде Америкалық психологиялық қауымдастықтың сыйлығын үш рет алған жалғыз адам. 44 Б рунер, Джером Сеймур (ағыл. Jerome Seymour Bruner) (1915) америкалық психолог және педагог, танымдық үдерістерді зерттеу саласындағы ірі маман, қазіргі уақытта Нью-Йорк университеті заң факультетінің аға ғылыми қызметкері болып істейді. Брунер адамдардың когнитивті психологиясы мен оқытудың танымдық теориясын дамытуға, сонымен қатар білімнің жалпы философиясы мен тарихына зор үлес қосты. Джером Брунер идеясы жіктеу теориясына негізделген (ұқсастық және айырмашылық тұрғысынан әлемді түсіндіру); ол жасанды ұғымдарды қалыптастыру зерттеу әдістемесін жасады («A Study of Thinking» (J.J. Goodnow, G.A. Austin бірге), 1956). Брунер мынадай жұмыстардың авторы: «Оқыту үдерісі» (1960); «Танымдық жұмыстың дамуын зерттеу» (1966, Р.Р.Олвер және П.М.Гринфилдпен бірге); «Танымдық жұмысты дамыту үдерістері: сәби шақ» (1968); «Шынайы ақыл, болжамды әлемдер» (1986) және т.б. 45

24 Бэддэли, Алан Дэвид (ағыл. Alan David Baddeley) (1934) британ психологі, Йорк университетінің психология профессоры жылы Алан Бэддэли және Грэхэм Хитч (ағыл. Graham Hitch) қысқа мерзімді жады нақтырақ моделін әзірлеуге талпыныс жасап, «Жұмыс жадысының моделін» әзірледі. Алан Бэддэли адам жадысы, нейропсихология және когнитивті психологияны практикалық қолдану мәселелері бойынша зерттеулер жүргізіп, осы салаларда еңбек етті. Выготский, Лев Семенович ( ) кеңес психологі, психологиядағы мәдени-тарихи теориялардың авторы, психологияда психологиялық дағдарыстың жағымды мағынасын аша отырып, адам психикасы дамуының қажетті кезеңі ретінде қарастырған бірінші адам. Л.В. Выготскийдің педагогикалық психологияға қосқан маңызды үлесі деп «жақын арадағы даму аймағы» ұғымын санауға болады. Л. В. Выготский өмірінің соңғы жылдарында сана құрылымын зерделеуге басты назар аударды. Л. В. Выготскийдің мәдени-тарихи теориясы кеңес психологиясындағы ірі мектепті туғызды, оның өкілдері А. Н. Леонтьев, А. Р. Лурия, П. Я. Гальперин, Л. В. Занков және т.б. болды. ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап, Л. В. Выготскийдің барлық негізгі еңбектері аударылып, Ж. Пиаже теорияларымен қатар АҚШ-тың заманауи білім беру психологияларының негізіне кірді. Л.В.Выготский есімі әлеуметтік сындарлылық теориясының туындауымен байланысты. Л.В. Выготский 275- тен астам еңбек жазған, оның ішінде «Өнер психологиясы», «Сана мінез-құлық психологиясының проблемасы ретінде», «Жоғары психикалық қызметтердің даму тарихы», «Ойлау және сөз» және т.б. монографиялары бар. Гарднер, Говард (ағыл. Howard Gardner) (1943) америкалық психолог, клиникалық психология және нейропсихология саласының маманы, психологияда кеңінен қолданылатын «Көптік зият» (Multiple Intelligences) ұғымының авторы. Гарднер сындарлылықтың елеулі өкілдерінің бірі. Г.Гарднердің «Ойлау шекаралары: көптік зият теориясы» атты жетінші кітабында Көптік зият теориясын оқыту мен оқу тәжірибесінде пайдалану проблемасына екі-ақ бет арналған, алайда, қазіргі уақытта он тілде жарияланған дәл осы кітап Гарднерге АҚШ білім беру теориясы және практикасында ең елеулі ғалым дәрежесін иеленіп, халықаралық деңгейде әйгілі болуына септігін тигізді. Говард Гарднер алты монография және танымдық даму және нейропсихология мәселелері бойынша 100-ден астам ғылыми мақалалар жазған. Дьюи, Джон (ағыл. John Dewey) ( ) америкалық философ және педагог, философиялық прагматизм өкілі. Дж.Дьюи есімінің бүкіл әлемге танылуының дәлелі ретінде ХХ ғасырдағы педагогикалық ойлау тәсілін анықтаған төрт педагогке қатысты ЮНЕСКО-ның (1988) шешімін атауға болады, олардың қатарында: Джон Дьюи, Георг Кершенштейнер, Мария Монтессори және Антон Макаренко. Дьюи логика және таным теориясы саласындағы прагматикалық әдіснаманы жасады. Дьюи әзірлеген педагогикалық теориялар: педагогикадағы прагматизм және аспаптық педагогика. Джон Дьюи 30-дан астам монография, философия, педагогика және пәнаралық проблемаларға қатысты мыңға жуық ғылыми мақалалардың авторы болып табылады

25 Л евин, Курт Цадек (нем. Kurt Zadek Lewin) - неміс психологі, кейіннен Америкаға көшкен. Оның идеялары америкалық әлеуметтік психологияға және көптеген басқа да мектептер мен бағыттарға, атап айтқанда Л.С. Выготскийдің мәдени-тарихи даму теориясына айрықша әсер етті. Курт Левин адамды зерттеудегі жаңа өлшемдер: адамның мінезқұлқындағы қажеттіліктер мен уәждерді енгізу арқылы психология тарихында өзінің лайықты орнын алды. Курт Левин субъект өмір сүріп, дамитын қоршаған заттардың «психологиялық өрісі» теориясының негізін қалаушы ретінде белгілі болды. Өріс теориясында Курт Левин адамның психологиялық мінез-құлқының геометриясын құру үшін топологияны қолдануға тырысып, оны годология деп атады. Курт Левин зерттеген көптеген ұғымдар мен санаттар психологтар үшін негізгі ұғымдарға айналды, атап айтқанда: дәмелер деңгейі, топтық серпін, әлеуметтік естілім, ойын жағдаяттары, табысқа жетуге және сәтсіздіктерді жеңуге ұмтылу, уақытша перспектива. Субъектінің мінезқұлқындағы қандай да бір ерекшеліктерді өзгертуге арналған топтық тренингтерді өткізу идеясы да Курт Левинге тиесілі. Қабылдау (Коффка, Рубин), ойлау (Кёлер, Вертгеймер, Дункер), психикалық даму (Коффка) проблемаларын әзірлейтін гештальтпсихологияның басқа өкілдеріне қарағанда, жеке тұлғаны эксперименталдық зерттеуге арналған гештальтпсихологияның мұқтаждықтар, аффектілер, күш-жігер сияқты қағидаттарын таратты («Ниет, күш-жігер, мұқтаждықтар», 1926; «Тұлғаның динамикалық теориясы», 1935; «Топологиялық психологияның қағидаттары», 1936). Макинтайр, Дональд (Donald Mcintyre) ( ) Эдинбург университетінің педагогика магистрі, аға ғылыми қызметкер. Үздіксіз кәсіби білім беру және мектеп мұғалімін дамыту, «мектеп-жоо» жүйесіндегі әріптестік проблемаларын терең зерттеп, осы салаларда барынша ғылыми қызығушылық танытқан. «Мұғалімнің 48 мәртебесі», «Шексіз оқу», «Оқушылармен кеңесу», «Бағалау жөніндегі Кембридж жобасы», «Білім беру саласындағы зерттеулерді іске асыруға бағытталған «мектепжоо» жүйесіндегі ынтымақтастық» деген сияқты бүкіл әлемге танымал жобаларды әзірлеу бойынша авторлық топтың мүшесі болып табылады. Аталған жобалар оқыту мен оқуды жетілдіруге арналған. Маслоу, Абрахам Харольд (ағыл. Abraham Harold Maslow) ( ) көрнекті америкалық психолог, гуманистік психологияның негізін қалаушы. Адами қажеттіліктерді талдап, оларды иерархиялық баспалдақ түрінде орналастыру Абрахам Маслоудың «Маслоу қажеттіліктер пирамидасы» деген атпен танымал болған жұмысы. Маслоу тұжырымдамасы «Уәж және жеке тұлға» (Motivation and Personality) кітабында жан-жақты баяндалған. Пирамида түрінде бейнеленген қажеттіліктер иерархиясы АҚШ, Европа және Ресейде тұлғаны ынталандырудың әйгілі модельдерінің біріне айналды. Оны негізінен менеджерлер мен маркетологтар көп пайдаланады. М ерсер, Нил Маккей (ағыл. Neil Mckay Mercer) (1948) Кембридж университетінің педагогика профессоры. Білімі бойынша психолог бола отырып, Нил Мерсер сыныптағы қарым-қатынас рөлі және балаларда ойлаудың дамуы проблемасы бойынша маманданған. Оның ең басты жетістіктерінің бірі ретінде қазіргі кезде «Бірге ойлаймыз» деген атпен белгілі болып отырған, балаларда пайымдау, тілдесу, оқу дағдыларын жақсарту мақсатында пайдаланылатын оқыту тәсілін атауға болады. Нил Мерсердің «Бірге ойлаймыз» зерттеуі бастауыш және орта білімге арналған ұлттық стратегиялар жүйесіне енгізілді. Бүгінгі таңда Нил Мерсер «Халықаралық білім саласындағы зерттеулер журналының» редакторы болып табылады. 49

26 Монтессори, Мария (итал. Maria Montessori) ( ) Италиядағы бірінші дәрігер әйел, ғалым, ойшыл, педагог-гуманист және психолог жылы М. Монтессори қазір Монтессори жүйесі ретінде белгілі дидактикалық тұрғыдан дайындалған ортада баланың өз бетінше дамуы жүйесін ұсынды. М. Монтессори әдістемесіне 100 жылдан асқанына қарамастан, ол өзінің өзектілігін әлі де жойған жоқ. Монтессори ғылыми мектебі ізбасарларының көптігіне байланысты Гиннесс рекордтар кітабына енгізілді. Мария Монтессори кандидатурасы Нобель сыйлығын алуға екі рет ұсынылды. М.Монтессоридің «Ғылыми педагогика әдісі», «Балалар мен ұлы суретшілер шығармашылығындағы қиял», «Бастауыш мектептегі өзін-өзі тәрбиелеу мен өзінөзі оқыту», «Бала санасы» еңбектері ерекше танылған туындылар жылы ЮНЕСКО шешімімен М.Монтессори есімі ХХ ғасырдың педагогикалық ойлау тәсілдерін анықтаған төрт педагог тізіміне енгізілді: Джон Дьюи, Георг Кершенштейнер, Мария Монтессори, Антон Макаренко. Пиаже, Жан (фр. Jean Piaget) ( ) швейцария психологі және философы, балалар психологиясын зерттеуге арналған жұмыстарымен әйгілі; танымдық даму теориясын және генетикалық психологияның (басқаша генетикалық эпистемология) философиялық-психологиялық мектебін құрушы. Пиаженің оқу және ойлау туралы теорияларында оқушының оқу үдерісіне белсенді қатысуы, білімді оқушының өзі құру қажеттігі туралы тұжырымдама маңызды болып табылады. Пиаженің оқу тәсілі психологиядағы даму үдерісімен байланысты «дайындық тәсілі» деп аталады. Пиаженің авторлығымен жарық көрген 60 кітап және бірнеше жүз мақала бар. 50 Р аддок, Джин (Jean Rudduck) ( ) Кембридж университетінің бірінші әйел-профессоры, ол 1970 жылдары әлемдегі ең жақсы зерттеу оқу орталықтарының бірі болып келетін Шығыс Англия университетінің білім беру саласындағы Қолданбалы зерттеу орталығының негізін қалаушылардың бірі, Homerton колледжінің зерттеулер бойынша директоры (1994), Британдық білім беру саласындағы зерттеу қауымдастығының президенті (1994), «Оқушы үні» теориясының авторы және 1960 жылдардың аяғында гуманитарлық жобалар тұрғысынан әзірленген осы аттас жобаның бастамашысы болып табылады. Джин Раддок мұғалімнің кәсіби дамуындағы гендерлік ерекшеліктер проблемаларын зерттеген. Бұл ретте, Джин Раддок «Оқушы үні» теориясының авторы ретінде әлемге танылғанын атап өту қажет. Аталған теория оқу үдерісі туралы олардың пікірін анықтау, оқушының «нақты» жеке тұлғасын, оның қабілеттерін, бейімділігін, бойындағы дарындылықты түсіну және мектептің саясаты мен тәжірибесін жетілдіру үшін оқушының пікірін есепке алу мақсатында оқушылармен кеңесудің маңызды екенін көрсетеді. Роджерс, Карл Рэнсом (ағыл. Carl Ransom Rogers) ( ) америкалық психолог, гуманистік психологияны құрушылардың және көшбасшыларының бірі (Абрахам Маслоумен бірге), 1947 жылы Америкалық психологиялық қауымдастықтың (АПҚ) президенті болған. Директивалық емес психотерапияны құруға елеулі үлес қосып, оны «Тұлғаға бағдарланған психотерапия» деп атаған. Роджерс тұлға құрылымының түбегейлі компоненті деп субъектінің қоршаған әлеуметтік ортамен өзара әрекеттестігі үдерісінде қалыптасатын және субъект мінез-құлқының өзіндік реттелуінің интегралдық тетігі болып табылатын «Мен-тұжырымдамасын» анықтады. «Психотерапияға көзқарас. Адамның қалыптасуы» (1961) кітабында таңдаулы эсселерін жариялағаннан кейін Роджерс көпшілік қауымға ерекше танылды. Осы кезден бастап ғалымның еңбектеріне маман емес оқырмандар да көптеп назар аудара бастады жылдары Роджерс «кездесулер тобы» (топтық психотерапия) атауына ие болған қозғалыстың көшбасшысы болды. 51

27 Сократ (көне грек. Σωκράτης) (біздің заманымызға дейінгі жж.) ежелгі грек философы, диалектиканың негізін салушылардың бірі, философиядағы бетбұрыстар осы диалектикадан: табиғат пен әлемді қарастырудан адамды қарастыруға көшуден бастау алды. Ақиқатты іздеуде догмалық тұжырымдарды сыни ұғынуды көздейтін «Жетекші сұрақтар әдісін» (Сократтық әдіс, майевтика ретінде белгілі) пайдаланды. Сократ бір нәрсені жазып отыру жадыны әлсіретеді деп ойлап, өз ойларын ешқашан жазып отырмаған, ал өз оқушыларын диалог арқылы шынайы пікірді анықтауға жетелейтін, ол үшін бірінші жалпы сұрақ қойып, ал жауап алған соң, келесісін қойып, осылайша шындықты ізденген. Флэйвел, Джон (ағыл. John Flavell) (1928) америкалық психолог, Стэнфордта құрметті психология профессоры, оның зерттеулері балалардың танымдық дамуына арналған. Флэйвелл зерттеулерінің айрықша ерекшелігі басқа зерттеушілер зерттемеген маңызды танымдық біліктерді анықтап, балалардың балалық шақтан бастап дамуын талдау болып табылады жылы Джон Флэйвелл балалардың танымдық дамуына арналған «Жан Пиаже дамуының психологиясы» кітабын басып шығарды жылы Америкалық психологиялық қауымдастық Д. Флэйвелді ғылымқа қосқан қомақты үлесі үшін атап өтті, ал 1994 жылы ол АҚШ Ұлттық ғылым академиясына сайланды. 120-дан астам монографиялардың авторы. Стенхауз, Лоуренс (Lawrence Stenhouse) ( ) - британдық зерттеуші, Шығыс Англия университетінің Білім беру саласындағы қолданбалы зерттеулер орталығы (CARE) құрылтайшыларының бірі болып келеді, жылдары Британдық ғылыми-білім беру қауымдастығының (BERA) президенті болды. Білім беру саласындағы зерттеулер мен оқу бағдарламаларын әзірлеуде мұғалімнің белсенді рөлінің маңыздылығын айта отырып, мұғалімнің зерттеу жүргізу мәдениетінің «Мұғалім зерттеуші ретінде» атты идеясына негізделген теорияның негізін қалаушы болып табылады. Харрис, Джудит Рич (ағыл. Judith Rich Harris) (1938) тәуелсіз ғалым және теоретик, Нью-Джерсиден (АҚШ) шыққан психолог. Эволюциялық психология, әлеуметтік психология, даму психологиясы және мінез-құлық генетикасы салаларында зерттеу жүргізген жылы Джудит Харрис топтық әлеуметтендірудің жаңа теориясын жасады, ол теорияға сәйкес баланы қоршаған құрдастарының рөлдік мінез-құлқы ата-аналары және педагогтер мәжбүрлеп сіңіруге тырысатын рөлдік модельдерден бірнеше есе басым болады. Джудит Харрис теориясы 1995 жылы Американың жетекші журналдарының бірі «Психологиялық шолуда» жарияланған мақаласының негізіне кірді, содан кейін Америкалық психологиялық қауымдастық оған психологияны дамытуға қосқан үлесі үшін жыл сайын берілетін Джордж Миллер сыйлығын тапсырды. Джудит Харрис 1998 жылы жарияланған «Тәрбие алғышарттары» (the Nurture Assumption) кітабының авторы болып табылады, бұл басылымда ақыл-ой қабілеттері, ашықтық, өкпешілдік, озбырлыққа бейімдік, ішкіштікке жақын болу адамда тумай тұрып қаланатындығы туралы айтылған

28 Хэтти, Джон Алан Клинтон (ағыл. John Allan Clinton Hattie) (1950) педагогика профессоры, Австралиядағы Мельбурн университеті жанындағы Білім беру ғылыми-зерттеу институтының директоры. Джон Хэттидің ғылыми жобалары: «Бағалау модельдерін әзірлеу», «Сыныпта қадағалау әдістерін әзірлеу», «Көзге көрінетін оқу зертханалары». Модельдерді өлшеу және оларды білім беру проблемаларын шешуде қолдану, оның ішінде өлшеу теориялары және мета-талдау мәселелеріне ғылыми қызығушылық танытқан. Джон Хэтти зерттеулерінің негізгі салалары: оқу дағдылары, көрсеткіштер және бағалау, өзін-өзі бағалау, оқыту мен оқу модельдері, жас ерекшелігі және педагогикалық психология. Чиксентмихайи, Михай (ағыл. Mihaly Csikszent mihalyi) (1934) психология профессоры, Чикаго университеті факультетінің бұрынғы деканы, бақыт, креативтілік, субъективтік жайлылық тақырыптарын зерттегенімен белгілі болған. Бәрінен де өзінің «ағын» идеясының арқасында танымал болды. Ғалым ағым күйін бірнеше онжылдықтар бойы зерттеп келген, ол идеяға сәйкес адамдар жұмыспен және жағдаятпен толық бірігуін, ықпалдасуына ұқсайтын ерекше ағындық күйде болса, бақыттырақ болмақ. Ағын дегеніміз зейін, уәж бен жағдаят өнімдік үйлесімдік немесе кері байланыс сияқты бір нәрсені тудыра отырып бірігетін күйді білдіреді. Михай Чиксентмихайи бірнеше бестселлердің авторы, ол журналдар мен кітаптарға арнап 120-дан астам мақала жазған, психология мен бизнеске қатысты бірнеше салалардағы дәйексөздері кеңінен қолданылатын психологтердің бірі. 54 Ш он, Дональд (ағыл. Donald Schon) ( ) оқу модельдерін, есте сақтау тәсілдерін жасау, қоғамды оқыту арқылы тұрақты мемлекет құру саласындағы Бостоннан (АҚШ) шыққан әйгілі гуру жылдардың ортасында Шон Әлеуметтік және техникалық инновациялар ұйымының құрылтайшылардың бірі, ал кейінірек директоры болды. Дональд Шон - «қалыпты ғылымға» балама ретінде пайда болған және білім алуға, әрі жіберілген қателері түзетуге мүмкіндік беретін «кері байланыстың қос ілмегі» сияқты ұғымды қамтитын «әрекет туралы теория» атауымен белгілі болған теорияны жасаушылардың бірі. Д.Шонның ғылыми жұмысы ұйымда оқыту үдерісін зерттеуге арналған. Дональд Шонның 1971 жылы жарияланған «Тұрақты мемлекет арқасында» жұмысы әлемнің көптеген елдерінде бірден назарға ілікті. Д. Шонның «Рефлексиялаушы практик: кәсіби шеберлер іс-әрекет үстінде қалай ойлайды», «Рефлексивті практик білімі» сияқты жеке жұмыстары классикаға айналған. Ш ульман, Ли (ағыл. Lee Shulman) педагогпсихолог, Стэнфорд университетінің құрметті профессоры, Карнегидің оқытуды жақсарту қорының бұрынғы президенті, Америкалық білім саласындағы зерттеулер қауымдастығының бұрынғы президенті, білім саласындағы бірнеше сыйлықтардың лауреаты. Шульман педагогикалық білім, медицина, жаратылыстану ғылымдары және математика саласындағы оқыту мен оқуды бағалауды зерделеуге баға жетпес үлес қосты. Шульман (1986) мұғалімдерді тиімді дайындау үшін білімнің екі базасы (мұғалімнің пәндік білімі және педагогиканы білуі) бірлікте болу қажет екендігі туралы ой қорытып, осы мақсатта «Педагогикалық пәндік білімдер» (Pedagogical Content Knowledge) ұғымын енгізді. Ли Шульман «Жаратылыстану ғылымдары саласындағы оқу жөніндегі зерттеу», «Міндеттерді шешу, пікір және шешім қабылдауды зерттеу: білім беру саласындағы зерттеулер үшін салдарлар», «Педагогикалық психология мектепке қайтып оралуда», «Оқыту және саясат жөніндегі нұсқаулық» және т.б. монографиялардың авторы болып табылады. 55

Проблемаға негізделген оқуды енгізу арқылы оқушылардың өзіндік тиімділігін арттыру

Проблемаға негізделген оқуды енгізу арқылы оқушылардың өзіндік тиімділігін арттыру Проблемаға негізделген оқуды енгізу арқылы оқушылардың өзіндік тиімділігін арттыру Инна Аксёнова, Назарбаев Зияткерлік мектебі Әсел Жакибаева, Назарбаев Зияткерлік мектебі Астана, 2016 жылғы 27-28-қазан

Διαβάστε περισσότερα

АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. 5В Математика мамандығы бойынша МОДУЛЬДІК БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ЭЛЕКТИВТІ ПӘНДЕР КАТАЛОГЫ

АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. 5В Математика мамандығы бойынша МОДУЛЬДІК БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ ЭЛЕКТИВТІ ПӘНДЕР КАТАЛОГЫ АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ БЕКІТЕМІН Оқу-әдістемелік қашықтықтан оқыту істері жөніндегі проректор, п.ғ.к, А.З.Тұрсынбаев 2016 ж. 5В010900 мамандығы бойынша МОДУЛЬДІК БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ

Διαβάστε περισσότερα

Теллурдың жаңа туындыларының синтезі және қасиеттері

Теллурдың жаңа туындыларының синтезі және қасиеттері Теллурдың жаңа туындыларының синтезі және қасиеттері Дипломдық зерттеудің мақсаты теллурдың жаңа туындыларын синтездеу, рентгендік және термодинамикалық қасиеттерін, кристаллохимиясын зерттеу. Зерттеудің

Διαβάστε περισσότερα

С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ

С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Сарсенбаева С.С., Рамазанова Ш.Х., Баймаханова Н.Т. МЕДИЦИНАЛЫҚ ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ БЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ Оқу құралы Алматы 2011 ж. 1

Διαβάστε περισσότερα

Тақырыбы: Кері функция. Функцияның нүктедегі шегі. Шектің негізгі қасиеттері

Тақырыбы: Кері функция. Функцияның нүктедегі шегі. Шектің негізгі қасиеттері Лекция 9 Тақырыбы: Кері функция. Функцияның нүктедегі шегі. Шектің негізгі қасиеттері ЛЕКЦИЯ ЖОСПАРЫ: 1. Кері функция анықтамасы. Функцияның нүктедегі шегі. Шектің негізгі қасиеттері 1. КЕРІ ФУНКЦИЯ Анықтама

Διαβάστε περισσότερα

АНОМАЛЬДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ КЕЙБІР АСПЕКТІЛЕРІ

АНОМАЛЬДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ КЕЙБІР АСПЕКТІЛЕРІ АНОМАЛЬДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУДЫҢ КЕЙБІР АСПЕКТІЛЕРІ Маханбет Айнұр Мұратбайқызы., ҚМПИ, дефектология мамандығының 2 курс студенті Ғылыми жетекші : Шалғымбекова Ə.Б, ҚМПИ педагогика кафедрасының аға

Διαβάστε περισσότερα

2 СЫЗЫҚТЫҚ АЛГЕБРАЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҮЙЕСІН ШЕШУ ӘДІСТЕРІ

2 СЫЗЫҚТЫҚ АЛГЕБРАЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҮЙЕСІН ШЕШУ ӘДІСТЕРІ СЫЗЫҚТЫҚ АЛГЕБРАЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҮЙЕСІН ШЕШУ ӘДІСТЕРІ Сызықты лгебрлық теңдеулер жүйенің шешімін сндық әдісте тур (дәл) және итерциялық әдістер деп бөледі ТУРА әдісте жүйенің шешімі рифметиклық млдрдың қырлы

Διαβάστε περισσότερα

Сабақ жоспары. 1. Теңдеулер жүйесін шешіңдер: x 2 +y 2-6y=0 x 2 -xy+y 2 = Теңсіздіктер жүйесін шешіңдер: x 2 +4x-5>0

Сабақ жоспары. 1. Теңдеулер жүйесін шешіңдер: x 2 +y 2-6y=0 x 2 -xy+y 2 = Теңсіздіктер жүйесін шешіңдер: x 2 +4x-5>0 Сабақ: 1 Сынып: 10 «ә» Сабақтың тақырыбы: Теңдеулер, теңсіздіктер және олардың жүйесі. Сабақтың мақсаттары: 1. Білімділік: Теңдеулер және теңсіздіктер жүйелерін шешу тәсілдері.. Дамытушылық: 9 сыныпта

Διαβάστε περισσότερα

КИНЕМАТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ. Кинематика деп денелердің қозғалысын зерттейтін, бірақ қозғалыстың туу себебін қарастырмайтын физиканың бөлімі.

КИНЕМАТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ. Кинематика деп денелердің қозғалысын зерттейтін, бірақ қозғалыстың туу себебін қарастырмайтын физиканың бөлімі. КИНЕМАТИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ Кинематика деп денелердің қозғалысын зерттейтін, бірақ қозғалыстың туу себебін қарастырмайтын физиканың бөлімі. Механикалық қозғалыс деп уақыт өзгерісінде кеңістікте дененің

Διαβάστε περισσότερα

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР КƏСІБИ БІЛІМ БЕРУ Г.С. ГОХБЕРГ, А.В. ЗАФИЕВСКИЙ, А.А. КОРОТКИН АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР Оқулық «Білім беруді дамыту федералдық институты» жанындағы федералдық мемлекеттік мекемесі тарапынан орта кәсіптік

Διαβάστε περισσότερα

ЭЛЕКТИВТІ ПӘНДЕРДІҢ КАТАЛОГЫ

ЭЛЕКТИВТІ ПӘНДЕРДІҢ КАТАЛОГЫ ҚЗҚСТН РЕСПУЛИКСЫ ІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «Мирас» университеті Педагогика, өнер және тілдер факультеті Химия және биология кафедрасы ЭЛЕКТИТІ ПӘНДЕРДІҢ КТЛОГЫ 6М060700 (шифрі) "иология" (мамандығының

Διαβάστε περισσότερα

«Полиметалл» Қызыл жобасы Экологиялық және әлеуметтік іс-шаралар жоспары (ESAP) Талап етілетін жұмсалымдар /Ресурстар/ Жауапкершілік

«Полиметалл» Қызыл жобасы Экологиялық және әлеуметтік іс-шаралар жоспары (ESAP) Талап етілетін жұмсалымдар /Ресурстар/ Жауапкершілік «Полиметалл» Қызыл жобасы Экологиялық және әлеуметтік іс-шаралар жоспары (ESAP) Іс-шаралар Экологиялық PR1 1.1 Экологиялық және әлеуметтік әсер етулерді бағалау және басқару ЕБРР-ге жобаның экологиялық

Διαβάστε περισσότερα

СӨЗЖАСАМ, ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ ОЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ

СӨЗЖАСАМ, ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ ОЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ СӨЗЖАСАМ, ТЕРМИНЖАСАМ ТӘСІЛДЕРІ ОЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСЫ Мамаева Гүлнар Бейсенқызы филология ғылымдарының кандидаты Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ тіл білімі кафедрасының доценті Астана.

Διαβάστε περισσότερα

ДЕНЕЛЕРДІҢ ЕРКІН ТҮСУІ

ДЕНЕЛЕРДІҢ ЕРКІН ТҮСУІ ДЕНЕЛЕРДІҢ ЕРКІН ТҮСУІ Денелердің еркін түсуі деп ауа кедергісі болмағандағы денелердің Жерге түсуін айтады. XVI ғасырдың аяғында ұлы итальян Г. Галилей тәжірибелік жолмен сол заманға сай уақыт дәлдігімен

Διαβάστε περισσότερα

ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН ӘЗІРЛЕУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ

ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН ӘЗІРЛЕУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ КӘСІБИ БІЛІМ БЕРУ Г. Н. ФЕДОРОВА ДЕРЕКТЕР ҚОРЫН ӘЗІРЛЕУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ОҚУЛЫҚ «Білім беруді дамытудың федералды институты» Федералды мемлекеттік қазынашылық институты «Компьютерлік жүйелердегі бағдарламалау»

Διαβάστε περισσότερα

Б.Қ. Бұқарбаев, Ж.Ғ. Займолдина, Б.Б. Ораз, О.Ж. Ұлқабай ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

Б.Қ. Бұқарбаев, Ж.Ғ. Займолдина, Б.Б. Ораз, О.Ж. Ұлқабай ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Б.Қ. Бұқарбаев, Ж.Ғ. Займолдина, Б.Б. Ораз, О.Ж. Ұлқабай ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ Жалпы бiлiм беретiн 11 жылдық мектептiң 3-сынып мұғалімдеріне арналған Қазақстан Республикасының Білім және ғылым

Διαβάστε περισσότερα

Инерция моменті Инерция тензоры

Инерция моменті Инерция тензоры әл Фараби атындағы Қаза қ Ұлтты қ Университеті Физика-техникалы қ факультеті Инерция моменті Инерция тензоры Орындаған: Бижанова С.Б Алматы 2015 Инерция моменті денені құраушы әрбір бөлшекті ң массасы

Διαβάστε περισσότερα

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып. ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып. ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары САБАҚ ЖОСПАРЫ Пəн Мұғалім Мектеп, сынып Сабақ тақырыбы Математика Əбдірахманова Күнсая Жамбыл облысы, Тараз қаласы, ФМБ НЗМ, 11-сынып ҰБТ-ға дайындық үшін геометрия пəнінен тест тапсырмалары 1. Үлкен табаны

Διαβάστε περισσότερα

Аннотация. Annotation

Аннотация. Annotation 8 9 10 Аңдатпа 11 Осы дипломдық жобада «Н. В. Гоголь атындағы орта мектебінің ақпараттық жүйесін жобалау және құру» Н. В. Гоголь атындағы орта мектебінің білім беру жүйесі қарастырылады. Бұл жүйеде білім

Διαβάστε περισσότερα

ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҚСЫЛЫҒЫН АЙТ НҰРЫ ТАСЫСЫН

ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҚСЫЛЫҒЫН АЙТ НҰРЫ ТАСЫСЫН 20 қаңтар 2016 ж 02 (152) ЖАҚСЫНЫҢ ЖАҚСЫЛЫҒЫН АЙТ НҰРЫ ТАСЫСЫН Акция ұйымдастырушысы: «БІЛІМ ЖОЛЫ НҰРЛЫ ЖОЛ» www.bilimnur.kz Мақсаты: Интернет арқылы ұстаздар жетістігі, шығармашылығы, іс-тәжірибелерін

Διαβάστε περισσότερα

нарықтың дамыған инфрақұрылымның болуы; тұрақты салықтық-бюджеттік және кредитті-ақшалай жүйенің болуы. Еркін нарықтың қызмет етуін қамтамасыз ететін

нарықтың дамыған инфрақұрылымның болуы; тұрақты салықтық-бюджеттік және кредитті-ақшалай жүйенің болуы. Еркін нарықтың қызмет етуін қамтамасыз ететін 3 дәріс. Нарық және оның қызмет жасауының механизмі. Нарықтың жалпы сипаттамасы және олардың өзара әсерлесуі. Нарықтың негізгі элементтері және олардың өзара әсерлесуі. Нарықтың сиымдылығы және болжауы.

Διαβάστε περισσότερα

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Бекітемін Бірінші проректор Исагулов А.З. " " 2009ж. ОҚЫТУШЫ ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Мәліметтерді

Διαβάστε περισσότερα

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ РЕЗЕРВТЕРІНІҢ ЖЕТКІЛІКТІЛІГІН БАҒАЛАУ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ РЕЗЕРВТЕРІНІҢ ЖЕТКІЛІКТІЛІГІН БАҒАЛАУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ РЕЗЕРВТЕРІНІҢ ЖЕТКІЛІКТІЛІГІН БАҒАЛАУ Төлем балансы және валюталық реттеу департаменті Аналитикалық жазбахат Скрипченко З.В. 3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің

Διαβάστε περισσότερα

Мектепте физика курсын оқытудың теориясы мен Әдістемесі

Мектепте физика курсын оқытудың теориясы мен Әдістемесі Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Жүсіпқалиева Ғ.Қ. Джумашева А.А. Құбаева Б.С. Мектепте физика курсын оқытудың теориясы

Διαβάστε περισσότερα

Криптография. ОРЫНДАҒАН: Сабитов Аманбек ОИН-302 тобы.

Криптография. ОРЫНДАҒАН: Сабитов Аманбек ОИН-302 тобы. Криптография ОРЫНДАҒАН: Сабитов Аманбек ОИН-302 тобы. Жоспар: Ақпараттарды криптографиялық қорғау Криптографиялық жүйелерге қойылатын талаптар Криптографиялық әдістерді топтастыру Ақпараттарды криптографиялық

Διαβάστε περισσότερα

Курстың мақсаты: - Математикалық физика теориясының іргелі ұғымдарымен таныстыру, негізгі әдістерді үйрету және оларды қолдану білуге дайындау, әр

Курстың мақсаты: - Математикалық физика теориясының іргелі ұғымдарымен таныстыру, негізгі әдістерді үйрету және оларды қолдану білуге дайындау, әр Курстың мақсаты: - Математикалық физика теориясының іргелі ұғымдарымен таныстыру негізгі әдістерді үйрету және оларды қолдану білуге дайындау әр түрлі жеке дара ұғымдар мен зерттеулерді бір жүйеге келтіру

Διαβάστε περισσότερα

Зерттеулер және статистика департаменті Экономикалық зерттеу Төлеуов Олжас

Зерттеулер және статистика департаменті Экономикалық зерттеу Төлеуов Олжас ИНФЛЯЦИЯНЫ БОЛЖАУДЫҢ СЕЛЕКТИВТІК-БІРІКТІРІЛГЕН ЖҮЙЕСІ (SSCIF): құрылымдық проблемалар жағдайында тұтынушылық бағаның серпінін болжаудың тиімді техникасын таңдау (Қазақстанның үлгісінде) Зерттеулер және

Διαβάστε περισσότερα

«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Cambridge International Examinations ФОРМУЛАЛАР ТІЗІМІ ЖƏНЕ СТАТИСТИКАЛЫҚ КЕСТЕЛЕР

«Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Cambridge International Examinations ФОРМУЛАЛАР ТІЗІМІ ЖƏНЕ СТАТИСТИКАЛЫҚ КЕСТЕЛЕР ** «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Cambridge International Eaminations МАТЕМАТИКА ФОРМУЛАЛАР ТІЗІМІ ЖƏНЕ СТАТИСТИКАЛЫҚ КЕСТЕЛЕР -сынып Мамыр 0 MATHK/0/0/0 Бұл құжат басылған беттен жəне таза беттен

Διαβάστε περισσότερα

МГД- ҚОНДЫРҒЫЛАР ЖӘНЕ ЦИКЛДАРЫ

МГД- ҚОНДЫРҒЫЛАР ЖӘНЕ ЦИКЛДАРЫ МГД- ҚОНДЫРҒЫЛАР ЖӘНЕ ЦИКЛДАРЫ Орында ан:сарсенбаева Руфина ғ Группа:НГД-14/1 МГД - қондырғыларындағы жұмысшы дене ретінде, бейтарап молекулалар мен атомдарды ң, электрондарды ң, иондарды ң квазибейтарап

Διαβάστε περισσότερα

Серіков Т.Ғ-ның АҢДАТПА Тақырыптың өзектілігі.

Серіков Т.Ғ-ның АҢДАТПА Тақырыптың өзектілігі. 6D071900 «Радиотехника, электроника және телекоммуникация» мамандығы бойынша PhD докторанты Серіков Т.Ғ-ның «Бағдарламалық IP PBX Asterisk негізінде өңделген телекоммуникациялық жүйелердің тиімділігін

Διαβάστε περισσότερα

Сабақ жоспары. 1. М(2;-5), Р(-5;-2), К(2;5) болса, МРК үшбұрышының периметрін табыңдар.

Сабақ жоспары. 1. М(2;-5), Р(-5;-2), К(2;5) болса, МРК үшбұрышының периметрін табыңдар. 1 Сынып: 10 Сабақтың тақырыбы: Векторлар. Сабақтың мақсаттары: 1. Білімділік: Векторларларға амалдар қолдану. 2. Дамытушылық: 9 сыныпта өтілген тақырыптарды есеп шығару арқылы бекіту. 3. Тәрбиелік: Оқушылардың

Διαβάστε περισσότερα

Михайлова Светлана Леонидовнаның

Михайлова Светлана Леонидовнаның Михайлова Светлана Леонидовнаның «6D074000 Наноматериалдар және нанотехнологиялар» мамандығы бойынша философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін диссертациясына АННОТАЦИЯ Металл нанокластерлерімен

Διαβάστε περισσότερα

ЖЕРСЕРІКТІК НАВИГАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР

ЖЕРСЕРІКТІК НАВИГАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР Жерсеріктік навигациялық жүйелер ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Қ.Б. РЫСБЕКОВ ЖЕРСЕРІКТІК НАВИГАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕЛЕР Университеттің

Διαβάστε περισσότερα

Тема: 23-Көпжақтар. Олардың аудандары мен көлемдері Подтема: 01-Призма. Тік жəне көлбеу призмалар. Куб. Олардың бет аудандары мен көлемдері.

Тема: 23-Көпжақтар. Олардың аудандары мен көлемдері Подтема: 01-Призма. Тік жəне көлбеу призмалар. Куб. Олардың бет аудандары мен көлемдері. Тема: -Көпжақтар. Олардың аудандары мен көлемдері Подтема: 01-Призма. Тік жəне көлбеу призмалар. Куб. Олардың бет аудандары мен көлемдері. 1. Тік үшбұрышты призманың табанының қабырғалары 10 см, 17 см

Διαβάστε περισσότερα

*Стереометрия аксиомалары және олардың қарапайым салдары

*Стереометрия аксиомалары және олардың қарапайым салдары *Стереометрия аксиомалары және олардың қарапайым салдары Мақсаты O Білімділік: Оқушылардың білімге деген қызығушылықтарын арттыру. O Дамытушылық: есепке қызықтыру арқылы білімін тереңдету O Тәрбиелік:

Διαβάστε περισσότερα

БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖƏНЕ ДЕРЕКҚОР НЕГІЗДЕРІ

БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖƏНЕ ДЕРЕКҚОР НЕГІЗДЕРІ КƏСІБИ БІЛІМ БЕРУ И.Г. СЕМАКИН БАҒДАРЛАМАЛАУ ЖƏНЕ ДЕРЕКҚОР НЕГІЗДЕРІ ОҚУЛЫҚ «Білім беруді дамытудың Федералды институты» Федералды мемлекеттік автономды мекемесімен «Компьютерлік желілер» мамандығы бойынша

Διαβάστε περισσότερα

ЖАЛПЫ ХИМИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ

ЖАЛПЫ ХИМИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ж. К. ҚАЙЫРБЕКОВ Е. А. ƏУБƏКІРОВ Ж. К. МЫЛТЫҚБАЕВА ЖАЛПЫ ХИМИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ Оқулық Алматы, 2014 ƏОЖ 66 (075.8) КБЖ 35 я 73 Қ 23 Қазақстан Республикасы

Διαβάστε περισσότερα

5 ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІҢ САНДЫҚ ӘДІСТЕРІ. 5.1 Интегралдарды жуықтап есептеу

5 ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІҢ САНДЫҚ ӘДІСТЕРІ. 5.1 Интегралдарды жуықтап есептеу 5 ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ИНТЕГРАЛДЫҚ ЕСЕПТЕУЛЕРДІҢ САНДЫҚ ӘДІСТЕРІ 5 Интегралдарды жуықтап есептеу [] аралығында анықталған интегралды қарастырайық: J d Егер аралығында үзіліссіз функция болса онда интеграл

Διαβάστε περισσότερα

Математика, Физика және Информатика институты. 5B Ақпараттық жүйелер мамандығы

Математика, Физика және Информатика институты. 5B Ақпараттық жүйелер мамандығы Математика, Физика және Информатика институты 5B070300-Ақпараттық жүйелер мамандығы Академиялық дәреже: 5B070300-Ақпараттық жүйелер мамандығы бойынша білім бакалавры 1-курс Курстың атауы Курстың қысқаша

Διαβάστε περισσότερα

АВТОМАТИКА ЖӘНЕ ТЕЛЕМЕХАНИКА ЖҮЙЕЛЕРІН ЖОБАЛАУ

АВТОМАТИКА ЖӘНЕ ТЕЛЕМЕХАНИКА ЖҮЙЕЛЕРІН ЖОБАЛАУ Умаров Амангелді Рахымбердіұлы Умаров Амантұр Амангелдіұлы АВТОМАТИКА ЖӘНЕ ТЕЛЕМЕХАНИКА ЖҮЙЕЛЕРІН ЖОБАЛАУ Оқу құралы А.Ясауи атындағы ХҚТУ оқу-әдістемелік кеңесінің шешімімен ЖОО 5В070200-Автоматтандыру

Διαβάστε περισσότερα

Əскери психология мен педагогика негіздері

Əскери психология мен педагогика негіздері М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мелекеттік университеті. 050104 Бастапқы əскери мамандығы бойынша МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША КРЕДИТТІК ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚИТЫН СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН Əскери психология мен педагогика

Διαβάστε περισσότερα

Тақырыбы: 11 сынып оқушыларын ҰБТ-ге математика және физика пәндерінен дайындаудың кейбір тиімді әдістері.

Тақырыбы: 11 сынып оқушыларын ҰБТ-ге математика және физика пәндерінен дайындаудың кейбір тиімді әдістері. Тақырыбы: 11 сынып оқушыларын ҰБТ-ге математика және физика пәндерінен дайындаудың кейбір тиімді әдістері. Мақсаты: оқушыларға математика және физика пәндерінің арасындағы байланысты есептер шығару арқылы

Διαβάστε περισσότερα

Сұлтанғали Төлегенов БИОМЕТРИЯ. ОҚУлық

Сұлтанғали Төлегенов БИОМЕТРИЯ. ОҚУлық Сұлтанғали Төлегенов БИОМЕТРИЯ ОҚУлық Алматы 0 УДК 378 (075.8): 57.087. ББК 8.073. я к Т 65 Пікір жазғандар: Шүлембаева К.Қ. б.ғ.д., профессор; Жұмабеков Е.Ж. б.ғ.д., профессор; Торыбаев Х.К. б.ғ.д., профессор;

Διαβάστε περισσότερα

ӘОЖ ҰН ӨНІМДЕРІНІҢ ТАҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ САПАСЫН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ. Г. М. Қадырова магистрант, Т. А. Байбатыров т.ғ.к.

ӘОЖ ҰН ӨНІМДЕРІНІҢ ТАҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ САПАСЫН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ. Г. М. Қадырова магистрант, Т. А. Байбатыров т.ғ.к. ӘОЖ 664.65. ҰН ӨНІМДЕРІНІҢ ТАҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН ЖӘНЕ САПАСЫН ЖОҒАРЛАТУ ЖОЛДАРЫ Г. М. Қадырова магистрант, Т. А. Байбатыров т.ғ.к., аға оқытушы Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті,

Διαβάστε περισσότερα

МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫН ИГЕРУ

МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫН ИГЕРУ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ А.Т. Қартабай, Е.С. Орынғожин, А.К. Есімханова. МҰНАЙ КЕН ОРЫНДАРЫН ИГЕРУ Оқулық Алматы 2013 Қартабай А.Т., Орынғожин Е.С., Молдабаева Г.Ж., Есімханова

Διαβάστε περισσότερα

CKOH ЦИКЛДЫ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯСЫ

CKOH ЦИКЛДЫ ҚОСЫЛЫСТАРДЫҢ ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯСЫ әл-фараби атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ХИМИЯ ЖӘНЕ ХИМИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ Органикалық заттар, табиғи қосылыстар және полимерлер химиясы мен технология кафедрасы SYLLABUS Факультет ғылыми кеңесінің

Διαβάστε περισσότερα

ҒАЛЫМДАР және олардың Исламдағы орны

ҒАЛЫМДАР және олардың Исламдағы орны ҒАЛЫМДАР және олардың Исламдағы орны www.al-hanifiya.kz редакциясы 1 Мазмұны КІРІСПЕ...4 БІЛІМ ЖӘНЕ ҒАЛЫМДАРДЫҢ АРТЫҚШЫЛЫҒЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ...14 Білімнің артықшылығы туралы...14 Білім сөздер мен амалдардан

Διαβάστε περισσότερα

МАЗМҰНЫ ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, I БӨЛІМ... ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, II БӨЛІМ... АРИФМЕТИКАЛЫҚ-ЛОГИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ...

МАЗМҰНЫ ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, I БӨЛІМ... ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, II БӨЛІМ... АРИФМЕТИКАЛЫҚ-ЛОГИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ... МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ... 3 НЕГІЗГІ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ АНЫҚТАУЛАР... 4 ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, I БӨЛІМ... 6 ЭЕМ-НІҢ НЕГІЗГІ ФУНКЦИОНАЛДЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІ, II БӨЛІМ... 5 АРИФМЕТИКАЛЫҚ-ЛОГИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛҒЫ...

Διαβάστε περισσότερα

І. ТАРАУ 1.1. Оператор ұғымы 4 Мат.анализ I. Функция. Функционал анализ I.Оператор амалгер бейнелік f : X Y x X, мұндағы X R,

І. ТАРАУ 1.1. Оператор ұғымы 4 Мат.анализ I. Функция. Функционал анализ I.Оператор амалгер бейнелік f : X Y x X, мұндағы X R, І. ТАРАУ.. Оператор ұғымы Мат.анализ I. Функция : X Y мұндағы X R, Y R X! Y X Y. Мысал: - әке заңдылығы функцияны қанағаттандырады g - бала заңдылығы функцияны қанағаттандырмайды Функционал анализ I.Операторамалгер

Διαβάστε περισσότερα

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ. М.Өтемісов атындағы Батыс-Қазақстан мемлекеттік университеті ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ. М.Өтемісов атындағы Батыс-Қазақстан мемлекеттік университеті ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ М.Өтемісов атындағы Батыс-Қазақстан мемлекеттік университеті ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ Нормаланған кеңістіктегі дифференциалдық есептеулер 6М06000 Математика

Διαβάστε περισσότερα

«СТАТИСТИКА» ПƏНІ БОЙЫНША ОҚУ- ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

«СТАТИСТИКА» ПƏНІ БОЙЫНША ОҚУ- ƏДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті Тарих, экономика жəне құқық факультеті Есеп жəне қаржы кафедрасы Мемлекеттік жəне жергілікті басқару, менеджмент, экономика мамандығы бойынша

Διαβάστε περισσότερα

1-бөлім: Эрозия және үгілу. Үгілу мен эрозия арасында қандай айырмашылық бар?

1-бөлім: Эрозия және үгілу. Үгілу мен эрозия арасында қандай айырмашылық бар? Өзен эрозиясы ЖЕР ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМДАР ГЕОЛОГИЯ ӨЗЕН ЭРОЗИЯСЫ 1-бөлім: Эрозия және үгілу Үгілу мен эрозия арасында қандай айырмашылық бар? Жердің рельефі Жер ландшафтын көтеретін және түсіретін түрлі процестердің

Διαβάστε περισσότερα

Тексерген: Рысжанова Айжан Сайлаухановна Орындаған: Оралғазин Бекнар Болатқазыұлы

Тексерген: Рысжанова Айжан Сайлаухановна Орындаған: Оралғазин Бекнар Болатқазыұлы Тақырыбы: Тьюринг машинасы. Тьюринг тезисі және оның негіздемесі. Марковтың нормальды алгоритмы. Нормальдау принциптері және оның негіздемесі. Марковтың нормальды алгоритмі және Тьюринг машинасының композициясы.

Διαβάστε περισσότερα

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті. Электроэнергетика және физика кафедрасы. Г.Асанова

А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті. Электроэнергетика және физика кафедрасы. Г.Асанова А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Электроэнергетика және физика кафедрасы Г.Асанова Зарядталған бөлшектердің электр өрісіндегі қозғалысы. Зертханалықжұмысты орындау бойынша әдістемелік

Διαβάστε περισσότερα

БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ. Техник-технолог Кіші инженер-технолог

БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ. Техник-технолог Кіші инженер-технолог Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі «Кәсіпқор» Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ Мамандық: 1225000 «Ет және ет өнімдерінің өндірісі» (түрлері бойынша)

Διαβάστε περισσότερα

МАЗМҰНЫ. 13 ерекше (жеке) жағдайда орналасуы 2.6 Түзудегі нүкте. Түзудің ізі Жалпы жағдайда орналасқан түзу кесіндісінің сызбада

МАЗМҰНЫ. 13 ерекше (жеке) жағдайда орналасуы 2.6 Түзудегі нүкте. Түзудің ізі Жалпы жағдайда орналасқан түзу кесіндісінің сызбада МАЗМҰНЫ КІРІСПЕ 5 1 Проекцияның құрылуы 6 1.1 Центрлік проекциялар 6 1.2 Параллель проекциялар 6 1.3 Монж тәсілі 7 2 Нүкте және түзу 8 2.1 Нүкте π 1 π 2 екі проекция жазықтықтары жүйесінде 8 2.2 Нүкте

Διαβάστε περισσότερα

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті МАНАТ. 6D Математика (Қолданбалы математика)

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті МАНАТ. 6D Математика (Қолданбалы математика) Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті ӘОЖ 5.6 Қолжазба құқығында МАНАТ Біркелкі монотонды емес есептелмеліктер 6D6 Математика (Қолданбалы математика) Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу

Διαβάστε περισσότερα

Экологиялық философия.

Экологиялық философия. Экологиялық философия. ХХ ғасырдың ортасынан бастап дүниежүзілік философия ғылымында «Экологиялық философия» атты ағым ерекшеленіп, өз алдына бөлініп шыға бастады. Экологиялық философия ағымы қазіргі философия

Διαβάστε περισσότερα

1 Тақырып. Информатиканың фундаментальды негіздері 1,2 дәріс

1 Тақырып. Информатиканың фундаментальды негіздері 1,2 дәріс 1 Тақырып. Информатиканың фундаментальды негіздері 1,2 дәріс.информатика пәні. Ғылымдар жүйесіндегі информатиканың алатын орны. Ақпарат ұғымы. Материя-энергия-ақпарат үштігі шындықтың көрінуінің жалпы

Διαβάστε περισσότερα

АВТОМАТТЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ

АВТОМАТТЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ Коммерциялық емес акционерлік қоғам АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ Өнеркәсіп қондырғыларының электржетегі және автоматтандыру кафедрасы АВТОМАТТЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ 5В78 Электр энергетикасы

Διαβάστε περισσότερα

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Сұйықтықтардағы қысым формуласы мен анықтамасын біледі. Қатынас ыдыстардың түрлерін біледі. Жетістік критерийлері

САБАҚ ЖОСПАРЫ. Сұйықтықтардағы қысым формуласы мен анықтамасын біледі. Қатынас ыдыстардың түрлерін біледі. Жетістік критерийлері САБАҚ ЖОСПАРЫ Пəн Мұғалім Мектеп, сынып Сабақ тақырыбы Физика Кененбаева Айнур Ахметжановна Шымкент қаласы ФМБ НЗМ, 7 «В», 7 «Е», 7 «G» сыныптары Паскаль заңы. Сұйықтық ішіндегі қысым. Қатынас ыдыс. Гидравликалық

Διαβάστε περισσότερα

ФИЗИКАЛЫҚ және КОЛЛОИДТЫҚ ХИМИЯ

ФИЗИКАЛЫҚ және КОЛЛОИДТЫҚ ХИМИЯ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ә. Қ. ҚОҚАНБАЕВ ФИЗИКАЛЫҚ және КОЛЛОИДТЫҚ ХИМИЯ Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен АЛМАТЫ 2011

Διαβάστε περισσότερα

Дәрілік заттың медицинада қолданылуы жөніндегі нұсқаулық. Депакин Хроносфера

Дәрілік заттың медицинада қолданылуы жөніндегі нұсқаулық. Депакин Хроносфера Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Медициналық және фармацевтикалық қызметті бақылау комитеті Төрағасының 2014 жылғы 04 02. 82 бұйрығымен БЕКІТІЛГЕН Саудалық атауы Депакин Хроносфера Дәрілік

Διαβάστε περισσότερα

ПАЙДАЛАНУШЫ НҰСҚАУЛЫҒЫ

ПАЙДАЛАНУШЫ НҰСҚАУЛЫҒЫ ПАЙДАЛАНУШЫ НҰСҚАУЛЫҒЫ WORTHINGTON LNN, LNNV және LNNC центрден сыртқа тебуші сорғылары Бір сатылы, екі жақтан сорушы, жазық бет бойынша бөлінген және шиыршық айдау камерасы бар центрден сыртқа тебуші

Διαβάστε περισσότερα

УДК 004.42, 519.683 MDD МЕТОДОЛОГИЯСЫН МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ МƏСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУГЕ АРНАЛҒАН ЖОҒАРЫ ӨНІМДІ ЕСЕПТЕУ ҚОСЫМШАЛАРЫН ЖОБАЛАУ ЖƏНЕ ӨҢДЕУДЕ ПАЙДАЛАНУ Б. Мəткерім, Д.Ж. Ахмед-Заки Əл-Фараби атындағы Қазақ

Διαβάστε περισσότερα

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН «Кәсіпкерлік қызметтің негіздері» пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН «Кәсіпкерлік қызметтің негіздері» пәні бойынша ТҰРАН УНИВЕРСИТЕТІ УНИВЕРСИТЕТ ТУРАН «МЕНЕДЖМЕНТ» КАФЕДРАСЫ Тұран университетінің ОӘК мәжілісінде бекітілді Хаттама 2014 ж. ОӘЖ жөніндегі проректор А.А.Сатмұрзаев ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН «Кәсіпкерлік қызметтің

Διαβάστε περισσότερα

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ АЛИХАНОВА Х.Б.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ АЛИХАНОВА Х.Б. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ФАРМАЦЕВТИКА АКАДЕМИЯСЫ АЛИХАНОВА Х.Б. «Дәрігерлік емдеу ісі» мамандығы студенттеріне «Химия»

Διαβάστε περισσότερα

Орындаған: Саматқызы Гүлманат Ақтөбе қаласы Ғ.Ақтаев атындағы 6 ОМ, 10 класс оқушысы

Орындаған: Саматқызы Гүлманат Ақтөбе қаласы Ғ.Ақтаев атындағы 6 ОМ, 10 класс оқушысы Орындаған: Саматқызы Гүлманат Ақтөбе қаласы Ғ.Ақтаев атындағы 6 ОМ, 10 класс оқушысы Жетекшісі: Кулдиярова Гулайраш Елубаевна - Ақтөбе қаласы Ғ.Ақтаев атындағы 6 ОМ, математика пәні мұғалімі Пифагор Самосский

Διαβάστε περισσότερα

Тақырып: Жоғары молекулалы қосылыстар

Тақырып: Жоғары молекулалы қосылыстар Тақырып: Жоғары молекулалы қосылыстар Жоғары молекулалы қосылыстар немесе полимерлер (гр. πολύ- көп, μέρος бөлік, бөлігі) молекула құрамында өзара химикалық немесе координаттық байланыстармен қосылған

Διαβάστε περισσότερα

Сабақты ң тақырыбы: Күш. Масса. Ньютонны ң екінші заңы. 9 А сыныбы

Сабақты ң тақырыбы: Күш. Масса. Ньютонны ң екінші заңы. 9 А сыныбы Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласы 60 жалпы орта мектебі Ашы қ саба қ Сабақты ң тақырыбы: Күш. Масса. Ньютонны ң екінші заңы 9 А сыныбы Орындаған :физика пәнінің мұғалімі Жалмаханова Салтанат Ахихатқызы

Διαβάστε περισσότερα

АЛГОРИТМДЕУ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛАУ НЕГІЗДЕРІі

АЛГОРИТМДЕУ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛАУ НЕГІЗДЕРІі КӘСІПТІК БІЛІМ СЕМАКИН И.Г., ШЕСТАКОВ А.П. АЛГОРИТМДЕУ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛАУ НЕГІЗДЕРІі ОҚУЛЫҚ «Білім беруді дамытудың федералдық институты» Федералды мемлекеттік автономды мекемесі «Компьютерлік жүйелер мен

Διαβάστε περισσότερα

Қ аза қ стан Республикасыны ң білім ж ә не ғ министрлігі. университеті Инженерлік технологиялы қ Химия кафедрасы

Қ аза қ стан Республикасыны ң білім ж ә не ғ министрлігі. университеті Инженерлік технологиялы қ Химия кафедрасы Қ аза қ стан Республикасыны ң білім ж ә не ғ ылым министрлігі Семей қ аласыны ң Ш ә к ә рім атында ғ ы мемлекеттік университеті Инженерлік технологиялы қ факультеті Химия кафедрасы Б Ө Ж Та қ ырыбы: Коллоидты

Διαβάστε περισσότερα

Жарық Интерференциясын зерттеу

Жарық Интерференциясын зерттеу А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті Электроэнергетика және физика кафедрасы Г.Асанова Жарық Интерференциясын зерттеу Зертханалықжұмысты орындау бойынша әдістемелік нұсқаулары Қостанай,

Διαβάστε περισσότερα

әл-фараби атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ХИМИЯ ФАКУЛЬТЕТІ SYLLABUS

әл-фараби атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ХИМИЯ ФАКУЛЬТЕТІ SYLLABUS әл-фараби атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ХИМИЯ ФАКУЛЬТЕТІ Органикалық химия және табиғи қосылыстар химия кафедрасы SYLLABUS Факультет ғылыми кеңесінің мәжілісінде хаттамамен «26»_ 06 _205 ж. БЕКІТІЛГЕН

Διαβάστε περισσότερα

І ТАРАУ ТЕХНИКАЛЫҚ ТЕРМОДИНАМИКА ПӘНІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ

І ТАРАУ ТЕХНИКАЛЫҚ ТЕРМОДИНАМИКА ПӘНІ МЕН ОНЫҢ МІНДЕТТЕРІ Кіріспе Классикалық (феноменологиялық) термодинамикада энергияның әр түрінің өзара түрлену заңдары оқылады. Техникалық термодинамика жылу мен жұмыстың өзара түрлену заңдылықтарын қарастырады. Мұнда жылулық

Διαβάστε περισσότερα

Дəрілік заттың медицинада қолданылуы жөніндегі нұсқаулық ИНСУМАН РАПИД ГТ

Дəрілік заттың медицинада қолданылуы жөніндегі нұсқаулық ИНСУМАН РАПИД ГТ Дəрілік заттың медицинада қолданылуы жөніндегі нұсқаулық ИНСУМАН РАПИД ГТ Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Медициналық жəне фармацевтикалық қызметті бақылау комитеті Төрағасының 2011

Διαβάστε περισσότερα

МАЙ ЖӘНЕ СПРЕД ӨНДІРУДЕГІ БИОХИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКО-ХИМИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕР

МАЙ ЖӘНЕ СПРЕД ӨНДІРУДЕГІ БИОХИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКО-ХИМИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕР МАЙ ЖӘНЕ СПРЕД ӨНДІРУДЕГІ БИОХИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФИЗИКО-ХИМИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕР Сары май - сиыр сүтінен өндірілген тағамдық өнім. Майдан басқа сары майдың құрамына сүттің барлық құрамдық заттары: фосфатидттер, ақуыздар,

Διαβάστε περισσότερα

Жануарлар биохимиясы. Орындаған: Тобы: Қабылдаған:

Жануарлар биохимиясы. Орындаған: Тобы: Қабылдаған: Жануарлар биохимиясы Орындаған: Тобы: Қабылдаған: Жануарлар биохимиясы Жануарлар биохимиясы (грекше bіos тіршілік, өмір және химия) жануарлар организмінің химиялық құрамы және химиялық құбылыстар мен энергиялық

Διαβάστε περισσότερα

СЫҒЫМДАЛҒАН ТАБИҒИ ГАЗДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН АВТОБУСТАР ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӨНІНДЕГІ ОҚУ ҚҰРАЛЫ

СЫҒЫМДАЛҒАН ТАБИҒИ ГАЗДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН АВТОБУСТАР ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӨНІНДЕГІ ОҚУ ҚҰРАЛЫ Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы мен Ғаламдық экологиялық қорының «Алматы қаласының тұрақты көлігі» СЫҒЫМДАЛҒАН ТАБИҒИ ГАЗДЫ ПАЙДАЛАНАТЫН АВТОБУСТАР ЖҰМЫСЫНЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӨНІНДЕГІ ОҚУ ҚҰРАЛЫ

Διαβάστε περισσότερα

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Бекітемің Бірінші проректор А. Исағұлов " " 2008 ж. ОҚУТЫШЫ ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Метрология

Διαβάστε περισσότερα

9. СҰЙЫҚ ЖӘНЕ ҚАТТЫ ДЕНЕЛЕРДЕГІ ЖАРЫҚТЫҢ ЖҰТЫЛУЫ

9. СҰЙЫҚ ЖӘНЕ ҚАТТЫ ДЕНЕЛЕРДЕГІ ЖАРЫҚТЫҢ ЖҰТЫЛУЫ 10 9. СҰЙЫҚ ЖӘНЕ ҚАТТЫ ДЕНЕЛЕРДЕГІ ЖАРЫҚТЫҢ ЖҰТЫЛУЫ 9.1. Жұмыстың мақсаты Фотометрлердің көмегімен денелердің жарықты жұтуының негізгі сипаттамаларын зерттеу. Жарықтың жұтылу заңына негізделген мөлшерлік

Διαβάστε περισσότερα

МИКРООРГАНИЗМДЕР ОРГАНИКАЛЫ Қ ҚЫШҚЫЛ ӨНДІРУШІЛЕР

МИКРООРГАНИЗМДЕР ОРГАНИКАЛЫ Қ ҚЫШҚЫЛ ӨНДІРУШІЛЕР МИКРООРГАНИЗМДЕР ОРГАНИКАЛЫ Қ ҚЫШҚЫЛ ӨНДІРУШІЛЕР Жоспары: І.Кіріспе ІІ.Негізгі бөлім Микроорганизмдерді ң органикалы қ қышқыл өндіруі С ү т қ ыш қ ылы Сірке қышқылы Пропион қышқылы Лимон қ ыш қ ылы ІІІ.

Διαβάστε περισσότερα

факторлары келесі формулалармен анықталады

факторлары келесі формулалармен анықталады ГЛОССАРИЙ Материалдар кедергісі - Конструкция элементтерінің беріктігін, қатаңдығын және орнықтылығын зерттейтін ғылым Беріктік- конструкцияның немесе оның жеке элементтерінің сыртқы күш әсеріне қирамай

Διαβάστε περισσότερα

Толқындардың интерференция құбылысы

Толқындардың интерференция құбылысы Толқындардың интерференция құбылысы Толқынды қозғалыстың қайсысына да болмасын интерференция құбылысы тән. Кеңістіктің әрбір нүктесінде қорытқы тербелістер амплитудаларының уақыт жөнінен тұрақты таралу

Διαβάστε περισσότερα

МАТЕРИАЛДАР КЕДЕРГІСІ

МАТЕРИАЛДАР КЕДЕРГІСІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ А. ТҮСІПОВ С. ТҮСІПОВА МАТЕРИАЛДАР КЕДЕРГІСІ ОҚУЛЫҚ Екінші басылым. Өңделген Алматы, 01 1 ƏОЖ 53 (075.8) КБЖ.3 я 73 Т90 Қазақстан Республикасының

Διαβάστε περισσότερα

Математика талапкерге

Математика талапкерге ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлықтехникалық университеті Математика талапкерге (Оқу-әдістемелік құрал) Орал 2013ж. УДК 1(0) ББК 22.1 М

Διαβάστε περισσότερα

ҚЫЗЫЛ ЖОБАСЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУ МЕН САРҚЫНДЫ СУЛАРДЫ ЖОЮ БОЙЫНША ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ жылғы ҚАЗАН

ҚЫЗЫЛ ЖОБАСЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУ МЕН САРҚЫНДЫ СУЛАРДЫ ЖОЮ БОЙЫНША ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ жылғы ҚАЗАН ҚЫЗЫЛ ЖОБАСЫ СУДЫ ПАЙДАЛАНУ МЕН САРҚЫНДЫ СУЛАРДЫ ЖОЮ БОЙЫНША ІС-ШАРАЛАР ЖОСПАРЫ 2016 жылғы ҚАЗАН Wardell Armstrong International Baldhu House, Wheal Jane Earth Science Park, Baldhu, Truro, Cornwall, TR3

Διαβάστε περισσότερα

Металдар мен бейметалдар қасиеттері

Металдар мен бейметалдар қасиеттері Металдар мен бейметалдар қасиеттері Металдар Металдар Электр тоғы мен жылуды жақсы өткізетін, пластикалы қ қасиеті жоғары, жылтыр заттар. Мұндай қасиеттерді ң болуы металдарды ң ішкі құрылымымен байланысты.

Διαβάστε περισσότερα

СТУДЕНТТІҢ ПӘНДІК ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

СТУДЕНТТІҢ ПӘНДІК ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Металлургия және полиграфия институты Металлургия процестері және арнайы материалдар технологиясы

Διαβάστε περισσότερα

Дәрілік затты медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулық. Стелара

Дәрілік затты медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулық. Стелара Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі Фармация комитеті Төрағасының 2017 жылғы 10 қазан N010989; N010990 бұйрығымен БЕКІТІЛГЕН Дәрілік затты медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулық Стелара

Διαβάστε περισσότερα

Е.М.Ахметов ГЕОФИЗИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНЕ КІРІСПЕ

Е.М.Ахметов ГЕОФИЗИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНЕ КІРІСПЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Е.М.Ахметов ГЕОФИЗИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНЕ КІРІСПЕ АЛМАТЫ 2015 ОЭЖ 550.8(075) Қ.И.Сәтбаев атындағы Казақ

Διαβάστε περισσότερα

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ОРЫНДАУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ОРЫНДАУҒА ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР Әдістемелік нұсқулрдың титулдық прғы Нысн ПМУ ҰС Н 7.8./40 Қзқстн Республиксының білім және ғылым министрлігі С. Торйғыров тындғы Пвлодр мемлекеттік университеті Мтемтик кфедрсы Мтемтик пәні бойынш 5В060800

Διαβάστε περισσότερα

Семей қаласындағы Физика- математика бағытындағы. Назарбаев Зияткерлік мектебі

Семей қаласындағы Физика- математика бағытындағы. Назарбаев Зияткерлік мектебі Семей қаласындағы Физика- математика бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі Ғылыми жоба тақырыбы: Астана геометриясы Ғылыми жобаны орындағандар: Саулебекова Дана 7 «В» Беков Дастан 7 «В» Ғылыми жоба

Διαβάστε περισσότερα

Пайдалану жөніндегі нұсқаулық

Пайдалану жөніндегі нұсқаулық Пайдалану жөніндегі нұсқаулық az UG 2200 Super UG 3000 Super UG 2200 Special UG 3000 Special Тіркемелі сусепкіш MG5342 BAG0021.12 11.16 Printed in Germany kk Бірінші рет пайдалануға енгізу алдында осы

Διαβάστε περισσότερα

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ А. Н.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ А. Н. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ҚАУЫМДАСТЫҒЫ А. Н. Доғалов Н. С. Досмағанбетов МАКРОЭКОНОМИКА Оқулық Алматы, 2012 1 ƏОЖ 330 (075.8) КБЖ 65.012.2я73 Д 54 Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

Διαβάστε περισσότερα

Жарнама саясаты.өткізу және тарату саясаты. Орындаған:Канагат Акерке

Жарнама саясаты.өткізу және тарату саясаты. Орындаған:Канагат Акерке Жарнама саясаты.өткізу және тарату саясаты. Орындаған:Канагат Акерке Жарнама саясаты Қазақстанда өндірілетін кез келген тауар мысалында жарнама акциясын жоспарлап, өз курсыңызды жүргізіңіз: 1) Тауарыңыз

Διαβάστε περισσότερα

Химия пәнінен интерактивті online сабағы

Химия пәнінен интерактивті online сабағы Химия пәнінен интерактивті online сабағы Дюлонг - Пти ережесі Газдардың парциал қысымы Сабақтың мақсаты білімділік: физикадан белгілі термодинамикалық параметрлер температура, қысым, көлем, меншікті жылу

Διαβάστε περισσότερα

Қазақстан Республикасынын білім және ғылым министрлігі. С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. К.Х.

Қазақстан Республикасынын білім және ғылым министрлігі. С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. К.Х. Қазақстан Республикасынын білім және ғылым министрлігі С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті К.Х. Жапаргазинова БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ химиялық технологиясы мамандықтарының студенттері

Διαβάστε περισσότερα

Орфандық препараттар және сирек кездесетін аурулар Әдістемелік ұсынымдар

Орфандық препараттар және сирек кездесетін аурулар Әдістемелік ұсынымдар Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі «Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы» РМК Дәрі-дәрмек ақпараттық-талдау орталығы Орфандық препараттар және сирек кездесетін

Διαβάστε περισσότερα

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі. Д.СЕРІКБАЕВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі. Д.СЕРІКБАЕВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Д.СЕРІКБЕ атындағы ШЫҒЫС ҚЗҚСТН МЕМЛЕКЕТ ТЕХНИКЛЫҚ УНИЕРСИТЕТІ Муслиманова Г.Е., Байзакова Г.. ТЕОРИЯЛЫҚ МЕХНИК СТТИК КИНЕМТИК ДИНМИК 509000 - «Кӛлікті

Διαβάστε περισσότερα