Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ζητήματα (κριτικής της) Πολιτικής Οικονομίας Γιώργος Οικονομάκης

Transcript

1 ΖΗΤΗΜΑΤΑ (ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ) ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ(Με αφορμή το: S. A. Resnick & R. D. Wolff,Ταξική θεωρία και ιστορία: Καπιταλισμός και Σοσιαλισμός στην ΕΣΣΔ 1 ) του Γιώργου Οικονομάκη ΜΕΡΟΣ Β 3. Σχέσεις υπερδομής και οικονομικής βάσης και η έννοια του επικαθορισμού 3.1. Απουσία δεύτερη: «τελευταία ανάλυση» Οι Resnick & Wolff (R&W) υποστηρίζουν ότι απορρίπτουν τον «ντετερμινισμό» και στη βάση αυτής της απόρριψης θεωρούν ότι: «μια διάσταση της κοινωνίας δεν αποτελεί τον τελικό προσδιοριστικό παράγοντα των άλλων. Μια υπερδομή πολιτικής και κουλτούρας δεν μπορεί να αναχθεί σε αποτέλεσμα μιας οικονομικής βάσης» (σ. 35). Άρα ορίζουν ουσιωδώς ως απόρριψη του ντετερμινισμού την πλήρη αποσύνδεση οικονομικής δομής και νομικού-πολιτικού εποικοδομήματος την έλλειψη της όποιας επιρροής (επίδρασης) της οικονομικής δομής στην υπερδομή. Θεωρητικά συναρτούμενη με την ανυπαρξία δομικής αιτιότητας στις σχέσεις υπερδομής - οικονομικής δομής είναι, όπως θα δούμε, και η έλλειψη της όποιας ιεραρχίας - ειδικής δομικής άρθρωσης ή τάξης στη σχέση των δομικών επιπέδων του συνόλου (ιστορικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα). Εδώ δεν πρόκειται για μια θέση περί «σχετικής αυτονομίας» του πολιτικού και ιδεολογικού στοιχείου από το οικονομικό, αλλά για τη μη αποδοχή ότι υφίσταται μια σχέση «δομικής αιτιότητας», δηλαδή καθορισμού «σε τελευταία ανάλυση» των δομικών χαρακτηριστικών του εποικοδομήματος από την οικονομική δομή. Στη βάση αυτής της αποσύνδεσης ή απουσίας δομικής αιτιότητας βρίσκεται με άλλα λόγια η απουσία-απόρριψη από τους συγγραφείς της μαρξικής έννοιας της «τελευταίας ανάλυσης» της «καθοριστικής σε τελευταία ανάλυση» οικονομικής δομής ήβάσης. Υποστηρίζουν μάλιστα ότι η αποδοχή αυτής της έννοιας οδηγεί σε «ουσιοκρατικές θεωρίες», και σαν τέτοια θεωρούν τη θεωρία περί «μαρασμού του κράτους» στον κομμουνισμό. Γράφουν λοιπόν σχετικά: «οι θεωρίες περί κράτους του Λένιν και πολλών άλλων Μαρξιστών είναι ουσιοκρατικές. Ανάγουν τις αιτίες του σε έναν ουσιαστικό καθοριστικό παράγοντα (εκμετάλλευση) και μειώνουν τις δραστηριότητές του στην επιδίωξη ενός ουσιαστικού οικονομικού στόχου (διατήρηση της εκμεταλλευτικής ταξικής δομής)» (σ. 86). Έτσι, κατά τους R&W, στη λενινιστική λογική «η ύπαρξη κράτους αναγκαστικά αποτελεί αντανάκλαση (είναι αποτέλεσμα της) ύπαρξης εκμεταλλευτικών ταξικών διαιρέσεων στην κοινωνία». Επομένως και η ύπαρξη κράτους είναι «απόδειξη ότι ο κομμουνισμός δεν είχε (ακόμη) επιτευχθεί», ενώ όταν και όπου «έχουν καταργηθεί» οι «ταξικές διαιρέσεις, η συνεχιζόμενη παρουσία κράτους αντανακλά απλώς μια προσωρινή ή μεταβατική ανάγκη που φθίνει στην κυριολεξία. Η τελική εξαφάνιση της εκμετάλλευσης [...] είναι η αναγγελία θανάτου του κράτους». Οι ίδιοι θεωρούν ως λάθος αυτήν την περί «μαρασμού του κράτους» συλλογιστική και το λάθος το αποδίδουν στην «εφαρμογή της κλασικής Μαρξιστικής μεταφοράς ότι η οικονομική βάση της κοινωνίας καθορίζει σε τελευταία ανάλυση τις λειτουργίες και την επιβίωση της κοινωνικής υπερδομής». Οι R&W αντίθετα πιστεύουν ότι ενδεχομένως «ο μαρασμός του κράτους Σελίδα 1 / 30

2 θα σήμαινε έκθεση των κομμουνιστικών ταξικών δομών σε κίνδυνο» (σσ ). Στη βάση μια τέτοιας «μη-ντετερμινιστικής», κατά την άποψή τους, αντίληψης συγκροτείται (ή/και ενυπάρχει) μια έννοια «επικαθορισμού» σύμφωνα με την οποία: «όλες οι διαστάσεις μιας κοινωνίας αλληλοκαθορίζονται και αλληλοδιαμορφώνονται. Ως εκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να ανάγεται η κοινωνία ή η ιστορία στο καθοριστικό αποτέλεσμα κάποιας διάστασής της ή ενός υποσυνόλου αυτών των διαστάσεων που την συνθέτουν» (σ. 35). Πρόκειται για μια έννοια επικαθορισμού χωρίς «τελευταία ανάλυση» και έξω από την έννοια της κυρίαρχης δομής, όπου τα πάντα (ή ίσως σχεδόν τα πάντα) είναι δυνατά όπως θα δούμε. Πρόκειται, ακολούθως, για μια έννοια επικαθορισμού απ την οποία συνάγεται η αδυναμία της όποιας θεωρίας να προσφέρει εξηγήσεις (και τάσεων εκ της οικονομικής δομής, όπως επίσης θα επιδιώξω να δείξω). Κι αυτό γιατί η πραγματικότητα είναι πολύ σύνθετη και μια θεωρία που θα επιχειρούσε να την ερμηνεύσει θα ήταν ιδιαίτερη δυσνόητη. Γράφουν χαρακτηριστικά: «Αυτό που μπορεί να κάνει μια θεωρεία ή μια ερμηνεία [...] είναι να επιλέγει και να εφιστά την προσοχή σε ορισμένες διαστάσεις και ορισμένες σχέσεις οιουδήποτε αντικειμένου περιεργάζεται. Η επικαθορισμένη πολυπλοκότητα και η αδιάκοπη αλλαγή του αντικειμένου αυτού προσφέρουν μια περιεκτική αντίληψη που υπερβαίνει τις δυνατότητες της οποιασδήποτε θεωρίας. Όλες οι θεωρίες και οι εξηγήσεις παραμένουν μερικές, ανοιχτές σε αδιάκοπτες προσθήκες αμφισβητήσεις και αλλαγές. Αυτό συμβαίνει επειδή, για να είναι κατανοητές, μπορούν να εστιάσουν μόνο σε λίγες όψεις. Αναγκαστικά αφήνουν απέξω τις περισσότερες από τις υπόλοιπες πλευρές» (σ. 35). Νομίζω ότι έχουν δίκιο: μια «θεωρία» χωρίς δομική αιτιότητα (απουσία «τελευταίας ανάλυσης», σε ό,τι αφορά στην Πολιτική Οικονομία) θα ήταν ένα πολυσχιδές και δυσνόητο σύνολο αμέτρητων περιπτώσεων, και αναγκαστικά θα άφηνε απέξω πολλές πλευρές της πραγματικότητας για να είναι κατανοητή. Πριν όμως δούμε πιο συγκεκριμένα όψεις εφαρμογής (και σχετικά επακόλουθα εξ) αυτών των θεωρητικών παραδοχών των R&W, ας διερευνήσουμε περισσότερο τις έννοιες που εδώ μας απασχόλησαν ανατρέχοντας κυρίως στον Μαρξ και στον Ένγκελς, στον Αλτουσέρ και στην Harnecker Απουσία τρίτη: «κυρίαρχη δομή» Όταν μιλάμε για «κυρίαρχη δομή» (ή «κυριαρχική δομή») μπορούμε να αναφερόμαστε σε τρία επίπεδα: Επίπεδο πρώτο: το επίπεδο ενός τρόπου παραγωγής. Επίπεδο δεύτερο : το καθαρά οικονομικό επίπεδο ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος, όπου η έννοια της κυριαρχίας αναφέρεται στο ερώτημα του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και της επίδρασής του εντός της οικονομικής βάσης αυτού του συστήματος. Εδώ το οικονομικό επίπεδο ή οικονομική δομή (βάση ή υποδομή) νοείται ως η ιστορική συν-άρθρωση διακριτών τρόπων παραγωγής υπό την κυριαρχία ενός (ιστορικού) τρόπου παραγωγής (η έννοια του ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος) στο πεδίο ενός κοινωνικού σχηματισμού. Επίπεδο τρίτο: το επίπεδο του συνολικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος όπου η έννοια της κυριαρχίας αναφέρεται στο ερώτημα της δομής (οικονομική, ιδεολογική ή δικαιο-πολιτική) που (θα) έχει τον κυριαρχικό ρόλο στην αναπαραγωγή ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Σε αυτήν την τελευταία περίπτωση εμπίπτει πιο άμεσα το ερώτημα της υπερδομής. Θα ξεκινήσω από αυτό. Πιο Σελίδα 2 / 30

3 πριν σημειώνω ότι προφανώς τα τρία θεωρητικά επίπεδα συνδέονται καθώς το ποιος τρόπος παραγωγής κυριαρχεί στο επίπεδο της οικονομικής βάσης προσδιορίζει (ανάλογα με την κυρίαρχη δομή αυτού του τρόπου παραγωγής) και το ποια δομή κυριαρχεί στο επίπεδο του συνολικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος, επομένως καθορίζει («σε τελευταία ανάλυση») και το ειδικό ιστορικά (στα γενικά του χαρακτηριστικά) «περιεχόμενο» της υπερδομής. Υπάρχουν εντούτοις κάποιες αναλυτικές ανάγκες για ένα διαχωρισμό στην έμφαση της εξέτασής τους Κυρίαρχη δομή και υπερδομή Α) Στον περίφημο «Πρόλογο» της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας του 1859 ο Μαρξ υποστηρίζει με σαφήνεια ότι το νομικοπολιτικό εποικοδόμημα (και το κράτος) είναι το παράγωγο αποτέλεσμα, η έκφραση των κοινωνικών οικονομικών-παραγωγικών σχέσεων, της «οικονομικής βάσης». Οι άνθρωποι, στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, έρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σε σχέσεις παραγωγικές, που αντιστοιχούνε σε μια ορισμένη βαθμίδα όπου έχει φτάσει η ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων. Το σύνολο των παραγωγικών αυτών σχέσεων, αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της κοινωνίας, τη βάση την υλική, που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα και που σ αυτήν αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησης. Ο τρόπος της παραγωγής της υλικής ζωής, καθορίζει γενικά την εξέλιξη της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής (Μαρξ 1956: 6-7). Για τον Αλτουσέρ (1978-β: ), ο «καθορισμός» της «βάσης» ή «υποδομής» στην κοινωνική δομή «που σκέφτεται ο Μαρξ, είναι καθορισμός μόνο σε τελευταία ανάλυση». Κάτι, τέτοιο, κατά τον Αλτουσέρ (1978-α: 118 κ.ε.), φανερώνεται ξεκάθαρα άλλωστε και από το γράμμα του Ένγκελς στον Μπλοχ (με ημερομηνία 21-22/9/1890). Γράφει πράγματι ο Ένγκελς εκεί: Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Ούτε ο Μαρξ, ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ τίποτα παραπάνω. Αν κάποιος τώρα το διαστρεβλώνει αυτό έτσι που να βγαίνει πως ο οικονομικός παράγοντας είναι ο μοναδικά καθοριστικός, τότε μετατρέπει εκείνη τη θέση σε αφηρημένη, παράλογη φράση, που δε λέει τίποτα. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία του εποικοδομήματος [...] ασκούν κι αυτά την επίδρασή τους πάνω στην πορεία των ιστορικών αγώνων και σε πολλές περιπτώσεις αυτά κυρίως καθορίζουν τη μορφή τους. Είναι μια αλληλεπίδραση όλων αυτών των στοιχείων, μέσα στην οποία επιβάλλεται σε τελευταία ανάλυση σαν αναγκαιότητα, η οικονομική κίνηση μέσα από το ατελείωτο πλήθος των συμπτώσεων [...] Διαφορετικά, η εφαρμογή της θεωρίας σε μιαν οποιαδήποτε περίοδο της ιστορίας θα ήταν, μα την αλήθεια, Σελίδα 3 / 30

4 ευκολότερη από τη λύση μιας απλής πρωτοβάθμιας εξίσωσης (Ένγκελς χ.χ.έ: ). Ο Ένγκελς, επίσης, στο γράμμα του στον Στάρκενμπουργκ (με ημερομηνία 25/1/1894) αναφέρει σχετικά: έχουμε αλληλεπίδραση πάνω στη βάση της οικονομικής αναγκαιότητας που επιβάλλεται πάντα σε τελευταία ανάλυση [καθώς] οι οικονομικές συνθήκες [...] σε τελευταία ανάλυση [...] αποτελούν τον κόκκινο μίτο που περνά μέσα απ όλες [τις άλλες τις μη-οικονομικές συνθήκες] (στο ίδιο: ). Την αντίληψη ότι δεν είναι πάντα η οικονομική δομή που παίζει τον κυρίαρχο ρόλο, αν και πάντα παίζει τον καθοριστικό, την συναντάμε ξεκάθαρα εκφρασμένη και σε μια υποσημείωση του Μαρξ ήδη από το 1867 στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου: Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο, ότι ο μεσαίωνας δεν μπορούσε να ζει από τον καθολικισμό και ο αρχαίος κόσμος από την πολιτική. Απεναντίας ο τρόπος που κέρδιζαν τα μέσα για τη ζωή τους εξηγεί γιατί τον κύριο ρόλο τον έπαιζε στην αρχαιότητα η πολιτική και στο μεσαίωνα ο καθολικισμός (Μαρξ 1978-α: 96). Εδώ ο Μαρξ θέτει μια κομβική διάκριση: Τη διάκριση ανάμεσα στον κυρίαρχο ρόλο και στον πάντα καθοριστικό «σε τελευταία ανάλυση» ρόλο. Η οικονομική δομή (προσθέτω του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής)πάντα προσδιορίζει, ποια δομή θα έχει τον κυριαρχικό ρόλο στην αναπαραγωγή ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος (δηλαδή ενός συστήματος που οργανώνεται υπό την κυριαρχία ενός ιστορικού τρόπου παραγωγής): το θρησκευτικό (ιδεολογικό και το συναρτούμενο με αυτό δικαιο-πολιτικό) εποικοδόμημα (μεσαίωνας - φεουδαρχία), η πολιτική (αρχαιότητα - δουλοκτησία), η οικονομία (στον καπιταλισμό βλ. σχετικά πιο κάτω). Αλλά όποια δομή και αν είναι η «κυρίαρχη δομή», η οικονομική δομή είναι η πάντα «καθοριστική σε τελευταία ανάλυση δομή» εφόσον αυτή είναι που προσδιορίζει την «κυρίαρχη δομή». 2 Σύμφωνα με την Ηarnecker (χ.χ.έ.: 140) είναι ανάγκη «να επιμείνουμε στο γεγονός ότι δεν είναι πάντα η οικονομική δομή, που παίζει τον κυριαρχικό ρόλο, όπως συχνά ισχυρίζονται οι εκχυδαϊστές του μαρξισμού», και σημειώνει πως αυτή η απαραίτητη «διάκριση ανάμεσα στον κυριαρχικό και το σε τελευταία ανάλυση καθοριστικό ρόλο, είναι μία βασική διάκριση που πρέπει να γίνει και όπου ο Αlthusser έριξε όλο του το βάρος». Γράφει ο Αλτουσέρ (2003: ): «η δομή του όλου αρθρώνεται ως δομή ενός ιεραρχημένου οργανικού όλου. Η συνύπαρξη των μελών και σχέσεων στο όλο υπόκειται στην τάξη μιας κυρίαρχης δομής, η οποία εισάγει μια ιδιαίτερη τάξη στον αρθρωμένο συνδυασμό [...] των μελών και των σχέσεων. [ ] Η ιεραρχία [μιας δομής] δεν αντιπροσωπεύει παρά την ιεραρχία της δραστικότητας ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα ή βαθμίδες του κοινωνικού όλου». Και συμπληρώνει: «η κυριαρχία μιας δομής επί των άλλων στην ενότητα μιας συγκεκριμένης συγκυρίας νοείται σε αναφορά προς την αρχή του σε τελική ανάλυση καθορισμού των μη Σελίδα 4 / 30

5 οικονομικών δομών από την οικονομική δομή. Αυτός ο σε τελική ανάλυση καθορισμός αποτελεί την απόλυτη προϋπόθεση της αναγκαιότητας και της νοησιμότητας των μετατοπίσεων που υφίστανται οι δομές στην ιεράρχηση της δραστικότητας, ή της μετατόπισης της κυριαρχίας ανάμεσα στα δομημένα επίπεδα του όλου. Μόνον αυτός ο σε τελική ανάλυση καθορισμός μάς επιτρέπει να ξεφύγουμε από τον αυθαίρετο σχετικισμό των παρατηρούμενων μετατοπίσεων, δίνοντας σ αυτές τις μετατοπίσεις την αναγκαιότητα μιας λειτουργίας». Αυτόν τον «αυθαίρετο σχετικισμό» υποστηρίζω πως δεν αποφεύγει η ανάλυση των R&W. Θα χρειαστεί να αναπτύξω περισσότερο τη σχέση: απουσία της έννοιας της κυρίαρχης δομής - απουσία των εννοιών «σχέσεις και τρόπος παραγωγής», αλλά πιο πριν ας κωδικοποιήσουμε τα μέχρι εδώ προκύπτοντα ζητήματα. Β) Οι R&W, όπως είδαμε, απορρίπτουν την έννοια της «τελευταίας ανάλυσης». Εφόσον απορρίπτουν την «τελευταία ανάλυση» έπεται ότι στη θεωρητική τους πρόταση δεν τίθεται ζήτημα διάκρισης ανάμεσα σε «κυριαρχικό» και σε «τελευταία ανάλυση καθοριστικό ρόλο». Άρα γενικότερα δεν τίθεται θέμα κυρίαρχης δομής (δικαιο-πολιτική, ιδεολογική ή οικονομική), ανάλογα με τον καθορισμό, «σε τελευταία ανάλυση», της οικονομικής δομής (η τρίτη απουσία της ανάλυσής τους). Εφόσον δε, στη βάση αυτής της απόρριψης, αποσυνδέουν πλήρως την οικονομική δομή και το νομικο-πολιτικό εποικοδόμημα, εφόσον επιλέγουν την απάλειψη κάθε δομικής αιτιότητας (και ιεραρχίας - ειδικής δομικής άρθρωσης ή τάξης Αλτουσέρ) στις σχέσεις υπερδομής και οικονομικής δομής, επόμενο είναι τόσο η υπερδομή όσο και η οικονομική δομή να λαμβάνουν περιεχόμενα ασύνδετα μεταξύ τους, περιεχόμενα μη δομικά οριζόμενα, έστω και ως τάσεις (σύνολο αμέτρητων περιπτώσεων, όπως επίσης επισήμανα). Αυτό βέβαια μένει να το δούμε πιο συγκεκριμένα, αλλά ήδη εδώ συναντάμε βασικές επισημάνσεις (ή αμφιβολίες) που έθεσα στην προηγούμενη ενότητα: απουσία της έννοιας των σχέσεων παραγωγής (επομένως και του τρόπου παραγωγής) από τη θεωρητική πρόταση των R&W και (συνακόλουθα): πρώτον, μη σχεσιακή συνάρθρωση σχέσεων παραγωγής και σχέσεων στο γενικό κοινωνικό επίπεδο (εποικοδόμημα στο επίπεδο ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος), και, σε άμεση συνάρτηση, δεύτερον, αδυναμία να εντοπιστούν τα δομικά χαρακτηριστικά ιστορικών κοινωνικών τάξεων και ιστορικών κοινωνικοοικονομικών συστημάτων. Γ) Αν λοιπόν η ενότητα του αμοιβαίου καθορισμού των δυο θεωρητικών απουσιών (απουσία σχέσεων και τρόπου παραγωγής συν απουσία «τελευταίας ανάλυσης») συνεπάγεται με τη σειρά της αδυναμία διάκρισης «καθοριστικής σε τελευταία ανάλυση» και κυρίαρχης δομής (τρίτη απουσία), η απουσία της έννοιας της κυρίαρχης δομής σηματοδοτεί περεταίρω την αδυναμία εντοπισμού των δομικών χαρακτηριστικών των ιστορικών κοινωνικοοικονομικών συστημάτων. Ας φωτίσουμε περισσότερο στο σημείο αυτό τη σχέση δομικά χαρακτηριστικά στο επίπεδο των κοινωνικών τάξεων-τρόπου παραγωγής και δομικά χαρακτηριστικά στο επίπεδο του ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος, για να δούμε και πώς συνδέεται η απουσία της έννοιας της κυρίαρχης δομής με την απουσία των εννοιών σχέσεις και τρόπος παραγωγής. Σύμφωνα με την Harnecker (όπ.π.: ), ο κάθε τρόπος παραγωγής αποτελείται από μια «σφαιρική δομή» σχηματιζόμενη «από τρεις περιφερειακές δομές»: την οικονομική, 3 τη δικαιο-πολιτική και την ιδεολογική. Σ αυτή όμως τη σφαιρική δομή μια από τις περιφερειακές δομές κυριαρχεί. Η κυριαρχία της σημαίνει ότι αυτή παίζει το βασικό ρόλο στην αναπαραγωγή ενός συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής. Το ποια περιφερειακή δομή κυριαρχεί εξαρτάται από την ιστορική εποχή. Αλλά: Σε κάθε περίπτωση η οικονομική δομή είναι «καθοριστική Σελίδα 5 / 30

6 σε τελευταία ανάλυση». Και είναι η οικονομική δομή που προσδιορίζει ποια από τις «περιφερειακές δομές» θα είναι η «κυριαρχική δομή». Κατά την Ηarnecker (όπ.π.: ) και τον Αμίν (χ.χ.έ.: ), στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής η οικονομική δομή είναι ταυτόχρονα «κυριαρχική» και «καθοριστική σε τελευταία ανάλυση». Αυτό σημαίνει ότι η αναπαραγωγή αυτού του τρόπου παραγωγής εξασφαλίζεται από την εσωτερική του δομή χωρίς να είναι αναγκαία η παρέμβαση των στοιχείων του εποικοδομήματος Ηarnecker (όπ.π.: 137). Αντίθετα στον φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής (ΦΤΠ), «δεν είναι οι οικονομικοί νόμοι, που εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή του συστήματος» (Ηarnecker στο ίδιο). Είναι η επιβολή του εποικοδομήματος που εξασφαλίζει την παρακράτηση του περισσεύματος από τους φεουδάρχες. Χωρίς αυτήν οι δουλοπάροικοι δεν θα είχαν κανένα λόγο να καλλιεργούν τη γη του άρχοντα ή να του προσφέρουν πρόσοδο σε είδος ή σε χρήμα. Επομένως, σ αυτόν τον τρόπο παραγωγής είναι «το ιδεολογικό ή δικαιο-πολιτικό εποικοδόμημα που κυριαρχεί, γιατί χάρις σ αυτό εξασφαλίζεται η αναπαραγωγή του τρόπου παραγωγής». Επομένως, είναι εκ της «μήτρας» του τρόπου παραγωγής δηλαδή εκ του ιδιαίτερου συνδυασμού των σχέσεων που συνθέτουν τις σχέσεις παραγωγής (κυριότητα, κατοχή και χρήση των μέσων παραγωγής) ή, άλλως, εκ της οικονομικής δομής του τρόπου παραγωγής που καθορίζεται ποια δομή ή ποιες δομές ενός τρόπου παραγωγής είναι κυριαρχική/ές. Άρα, η απουσία της έννοιας των σχέσεων και του τρόπου παραγωγής συνεπάγεται αδυναμία εντοπισμού της δομής που καθίσταται κυρίαρχη δομή (ή δομών που καθίστανται κυρίαρχες δομές) στο επίπεδο του τρόπου παραγωγής. Αν θεωρήσουμε, στη βάση της αρχής της «τελευταίας ανάλυσης», ότι η κυρίαρχη δομή, στο επίπεδο του τρόπου παραγωγής (δηλαδή η κυρίαρχη δομή η εκπορευόμενη εκ της οικονομικής δομής-«μήτρας» του τρόπου παραγωγής), είναι η κυρίαρχη δομή στο επίπεδο ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος (εφόσον αυτός ο τρόπος παραγωγής είναι ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος), τότε μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η αδυναμία να εντοπιστούν τα δομικά χαρακτηριστικά των (βασικών) ιστορικών κοινωνικών τάξεων στο επίπεδο του (κυρίαρχου) τρόπου παραγωγής σημαίνει άμεσα και αδυναμία να εντοπιστούν τα δομικά χαρακτηριστικά και του ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος (στο οποίο κυριαρχεί αυτός ο τρόπος παραγωγής). Το ότι, για παράδειγμα, όπως μας λέει ο Μαρξ, στο μεσαίωνα κυριαρχεί η θρησκεία-καθολικισμός (επίπεδο φεουδαρχικού ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος), δηλαδή το ότι η κυρίαρχη δομή στο επίπεδο του κοινωνικοοικονομικού συστήματος είναι η θρησκεία-ιδεολογία (και το συναρτούμενο με αυτήν δικαιο-πολιτικό επίπεδο), αποτελεί αντανάκλαση της κυριαρχίας στο επίπεδο του κυρίαρχου ΦΤΠ της ιδεολογικής και δικαιοπολιτικής περιφερειακής δομής (που μας λέει η Harnecker), και του συγκεκριμένου περιεχόμενου αυτής της περιφερειακής δομής εντός του τρόπου αυτού παραγωγής. Η κυριαρχία αυτή (στο επίπεδο του ΦΤΠ) είναι το αποτέλεσμα, «σε τελευταία ανάλυση», της «μήτρας» (οικονομικής δομής) αυτού του τρόπου παραγωγής: η κατοχή των μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγωγούς (δουλοπάροικους) σημαίνει αναγκαστικά ότι είναι μόνο η κυριαρχία της ιδεολογικής και δικαιο-πολιτικής περιφερειακής δομής, δηλαδή «η επιβολή του εποικοδομήματος» (εξωοικονομικός καταναγκασμός), που εξασφαλίζει την απόσπαση του πλεονάσματος από τους μη-παραγωγούς (φεουδάρχες). Η ατομική ανελευθερία (υποτέλεια) των άμεσων παραγωγών στο φεουδαρχικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα είναι δομικά ανιχνεύσιμη στη «μήτρα» του ΦΤΠ. Έχω έτσι ξαναγυρίσει στις επισημάνσεις της προηγούμενης ενότητας. Αντίστοιχα, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η απουσία εξωοικονομικού καταναγκασμού, η ατομική ελευθερία, τα ατομικά δικαιώματα κ.λπ. στον καπιταλισμό (επίπεδο καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος) αποτελούν, «σε τελευταία ανάλυση», αντανάκλαση της κυριαρχίας της οικονομικής δομής στο επίπεδο του κυρίαρχου ΚΤΠ (όπως μας λένε η Harnecker και ο Αμίν). Η κυριαρχία αυτή (στο επίπεδο του ΚΤΠ) είναι το αποτέλεσμα της «μήτρας» (οικονομικής δομής) αυτού του τρόπου παραγωγής: η απώλεια της κατοχής των Σελίδα 6 / 30

7 μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγωγούς (μισθωτοί εργαζόμενοι) σημαίνει ότι είναι η βία της ανάγκης (ο «βουβός εξαναγκασμός των οικονομικών σχέσεων», κατά τη διατύπωση του Μαρξ) και όχι η κυριαρχία της ιδεολογικής και δικαιο-πολιτικής δομής, δηλαδή «η επιβολή του εποικοδομήματος» (εξωοικονομικός καταναγκασμός) που εξασφαλίζει την απόσπαση του πλεονάσματος (υπεραξίας) από τους «μη-εργαζομένους» (Hindess & Hirst 1979: 10) (καπιταλιστική τάξη). Ή, η βία της ανάγκης στο επίπεδο του ΚΤΠ (κυρίαρχη η οικονομική δομή) και το συναφές σ αυτήν περιεχόμενο της περιφερειακής δικαιο-πολιτικής και ιδεολογικής δομής του τρόπου αυτού παραγωγής, είναι το δομικό (επίπεδο τρόπου παραγωγής) ίχνος της συγκρότησης στο επίπεδο του καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος (στο δικαιακό-πολιτικό εποικοδόμημα 4 και στην κυρίαρχη αστική ιδεολογία 5 ) του ελεύθερου ατομικού υποκειμένου (η «διπλή ελευθερία»: απαλλοτρίωση συν μη-υποτέλεια). Ο αποχωρισμός των εργαζομένων από τα μέσα παραγωγής [...] έχει ως άλλη όψη του τη συγκρότηση του εργαζομένου (στο δικαιακό-πολιτικό επίπεδο και στο επίπεδο της ιδεολογίας) σε ελεύθερο πολίτη - υποκείμενο δικαίου, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα δομικά χαρακτηριστικά του κράτους και της κυρίαρχης ιδεολογίας (Μηλιός 1997: 96). Δ) Ωστόσο, θα πρέπει στο σημείο αυτό να διευκρινίσω, ότι τα παραπάνω σημαίνουν μόνο ότι η αναπαραγωγή του ΚΤΠ εξασφαλίζεται εκ του δομικού του πυρήνα, χωρίς να είναι από οικονομική άποψη αναγκαία η παρέμβαση των στοιχείων του εποικοδομήματος. «Αυτό δε σημαίνει ότι απουσιάζουν τα στοιχεία του εποικοδομήματος, αλλά ότι η παρουσία τους δεν είναι το θεμελιακό στοιχείο στην αναπαραγωγή του συστήματος». Αντίθετα, λοιπόν, με την περίπτωση του ΦΤΠ και του φεουδαρχικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος που «οι οικονομικοί νόμοι» δεν εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή, στην περίπτωση του ΚΤΠ και του καπιταλιστικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος είναι «οι οικονομικοί νόμοι [...] που εξασφαλίζουν την αναπαραγωγή» (Harnecker όπ.π.), στο επίπεδο της οικονομίας. Οι παράγοντες του εποικοδομήματος (όπως η ιδεολογία και οι μηχανισμοί του κράτους) είναι πάντα παρόντες όχι «μόνο όταν ανακύπτουν εμπόδια στην αυθόρμητη λειτουργία αυτών των νόμων» (όπως υποστηρίζει η Harnecker όπ.π.), αλλά και για να μην ανακύψουν τέτοια εμπόδια, από την ταξική πάλη. Για να μην αμφισβητηθεί (ιδεολογία) ή για να κατασταλεί (καταπιεστικός μηχανισμός του κράτους) η αμφισβήτηση της καπιταλιστικού τύπου σχέσης των ανθρώπων προς τις συνθήκες ύπαρξής τους: του ιστορικού δεδομένου της γενετικής βίας του καπιταλισμού, δηλαδή της απώλειας της κατοχής των μέσων παραγωγής από τους άμεσους παραγωγούς. Με τις διατυπώσεις του Αλτουσέρ (1978-β: 88): «πώς εξασφαλίζεται η αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής; [ ] σε μεγάλο βαθμό από τη νομικο-πολιτική και ιδεολογική υπερδομή». Και διευκρινίζει: «Σε μεγάλο βαθμό: Γιατί οι σχέσεις παραγωγής αναπαράγονται καταρχήν, από την υλική βάση της διαδικασίας παραγωγής και κυκλοφορίας των αγαθών. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι οι ιδεολογικές σχέσεις είναι άμεσα παρούσες μέσα στην ίδια αυτή διαδικασία». Είναι άμεσα παρούσες, συμπληρώνω, ως περιφερειακή δομή του τρόπου παραγωγής, με περιεχόμενο καθοριζόμενο εκ της «μήτρας» του τρόπου παραγωγής. Εν συντομία: - Ιδεολογία: «Σε μια ταξική κοινωνία, η ιδεολογία είναι ο διάμεσος μέσω του οποίου και το στοιχείο μέσα στο οποίο, ρυθμίζεται η σχέση των ανθρώπων προς τις συνθήκες ύπαρξής τους, προς όφελος της κυρίαρχης τάξης» (Αλτουσέρ 1978-α: 236). Σελίδα 7 / 30

8 - Μηχανισμοί του κράτους: «Ο ρόλος του καταπιεστικού μηχανισμού του κράτους, έγκειται κυρίως στο να εξασφαλίζει δυναμικά (με φυσική ή άλλης μορφής βία) τους πολιτικούς όρους και προϋποθέσεις για την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής που είναι, σε τελευταία ανάλυση, σχέσεις εκμετάλλευσης. Ο κρατικός μηχανισμός δε συμβάλει μόνο στην ίδια του την αναπαραγωγή [...] αλλά επίσης και κυρίως ο (καταπιεστικός) αυτός μηχανισμός του κράτους πετυχαίνει με τη βία [...] να δημιουργεί τις πολιτικές προϋποθέσεις για τη λειτουργία των ΙΜΚ [Ιδεολογικών Μηχανισμών του Κράτους]. [ ] Αυτοί οι τελευταίοι είναι πράγματι εκείνοι που εξασφαλίζουν, σε μεγάλο βαθμό, την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής, κάτω από την προστατευτική ασπίδα του καταπιεστικού μηχανισμού του κράτους» (Αλτουσέρ 1978-β: 89). Στην ίδια κατεύθυνση ανάλυσης γράφει, μεταξύ άλλων, ο Πουλαντζάς (1984: ): «Η μονοπωλημένη από το Κράτος φυσική βία βρίσκεται μόνιμα στη βάση των τεχνικών μέσων της εξουσίας και των μηχανισμών της συναίνεσης, ανήκει στο πλέγμα των πειθαρχικών και ιδεολογικών οργάνων και πλάθει την υλικότητα του κοινωνικού σώματος πάνω στο οποίο ασκείται η κυριαρχία, ακόμα κι όταν αυτή η βία δεν ασκείται απευθείας. [ ] Η μονοπώληση από το Κράτος της νόμιμης βίας παραμένει επομένως το καθοριστικό στοιχείο της εξουσίας ακόμα κι όταν αυτή η βία δεν ασκείται απευθείας ή ανοικτά». - Ιδεολογία συν καταπίεση και «ηγεμονία»: Υπό το πρίσμα των παραπάνω θεωρητικών θέσεων μπορεί να γίνει κατανοητή η θέση του Γκράμσι για «τη λειτουργία της φυσικής οργανωμένης καταπίεσης, στην περίπτωση του Κράτους[...] σαν μια συναίνεση θωρακισμένου καταναγκασμού» και η θέση του για την «ηγεμονία» ως «τη συναίνεση με κρατική κατεύθυνση ένα συμπλήρωμα του Κράτους δύναμη» (Πουλαντζάς 1982-α : 66). Όταν λοιπόν ο Μαρξ, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, λέει ότι υπό καπιταλιστικές συνθήκες «εξακολουθεί να χρησιμοποιείται εξωοικονομική άμεση βία, μόνο όμως σαν εξαίρεση», αναφέρεται ακριβώς (και δίνει έμφαση) στην κυριαρχία της οικονομικής δομής, κυριαρχία η οποία και συνδέεται: πρώτον, με τη δομική δυνατότητα αναπαραγωγής της κεφαλαιακής σχέσης στο οικονομικό επίπεδο, χωρίς την αναγκαστική παρέμβαση του εποικοδομήματος (το εποικοδόμημα «δεν είναι το θεμελιακό στοιχείο», κατά τη διατύπωση της Harnecker, της καπιταλιστικής αναπαραγωγής) δεύτερον, με τη διαμόρφωση της (ειδικά αστικής) ιδεολογίας της ελευθερίας του ατόμου και των ατομικών δικαιωμάτων, 6 η οποία λειτουργεί ως διαρκές ανάχωμα στις τάσεις αμφισβήτησης της κεφαλαιακής σχέσης και τρίτον, με τη (συναρτούμενη με την αστική ιδεολογία) αστική πολιτική συμμετοχής-συναίνεσης: σχετική αυτονομία του κράτους έναντι της κυρίαρχης τάξης, κράτος ως εκφραστής των συμφερόντων των υποτελών τάξεων (βλ. σχετικά Οικονομάκης και Μπούρας 2007). Έτσι, αν και η οικονομική σχέση εκμετάλλευσης μπορεί να αυτό-αναπαραχθεί στο οικονομικό επίπεδο, η ίδια η διατήρηση αυτής καθαυτής της κεφαλαιακής σχέσης ως κοινωνικής σχέσης προϋποθέτει ή απαιτεί τη διαρκή-ενεργή δράση των ιδεολογικοπολιτικών στοιχείων του εποικοδομήματος. Η (εξωοικονομική) βία, υπό την έννοια των παραπάνω (αν και διαρκώς ενυπάρχει και υπονοείται, όπως μας λένε ο Αλτουσέρ και ο Πουλαντζάς), καθίσταται αναγκαία ως (εξωοικονομική) άμεση (ανοικτή) βία «μόνο σαν εξαίρεση», δηλαδή όταν και εάν οι αστικοί (ιδεολογικοπολιτικοί) μηχανισμοί ενσωμάτωσης της ταξικής αμφισβήτησης, και συνακόλουθα η αστική ηγεμονία, καταστούν στη συγκυρία ανενεργοί. Ε) Αυτή τη διαρκή-ενεργή δράση της υπερδομής (για την αναπαραγωγή της σχέσης εκμετάλλευσης, δηλαδή της συγκεκριμένης ιστορικής οικονομικής βάσης) τονίζει, κατά τη γνώμη μου, ο Αλτουσέρ (1978-α: 134) όταν σημειώνει «πως εκείνο που καθορίζει είναι η υπερδομή». Εδώ ο Αλτουσέρ ακολουθεί τη γραμμή σκέψης του Ένγκελς στο γράμμα του προς στον Μπλοχ (βλ. πιο πριν), σύμφωνα με την οποία, καίτοι «η οικονομική κατάσταση είναι η βάση», ωστόσο, «τα διάφορα στοιχεία του εποικοδομήματος» όχι μόνο «ασκούν κι αυτά την επίδραση τους πάνω στην πορεία των ιστορικών αγώνων» αλλά «και σε πολλές περιπτώσεις αυτά κυρίως καθορίζουν τη μορφή τους». Σελίδα 8 / 30

9 Όμως η δράση της υπερδομής στην οικονομική βάση είναι ήδη καθορισμένη «σε τελευταία ανάλυση» από την ίδια την οικονομική βάση: Ο καθορισμός, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ (στο ίδιο: ), «σε τελευταία ανάλυση» από την οικονομία «σηματοδοτεί την πραγματική διαφορά μεταξύ των άλλων βαθμίδων, τη σχετική τους αυτονομία και τον τρόπο που επιδρούν στην ίδια την οικονομική βάση», οριοθετεί την υλιστική θέση «απέναντι σ όλες τις ιδεαλιστικές φιλοσοφίες της ιστορίας» και «από κάθε μηχανιστική αντίληψη του ντετερμινισμού» οδηγώντας στην υιοθέτηση μιας διαλεκτικής θέσης. Επομένως, αν «τα πατώματα της υπερδομής [...] γίνονται καθοριστικά, με τον τρόπο τους [...] το κάνουν σαν ήδη καθορισμένα από τη βάση», από το«δείκτη αποτελεσματικότητας» της οικονομικής βάσης (στο ίδιο: 76). Στη βάση αυτής της προβληματικής θεμελιώνεται από τον Αλτουσέρ (στο ίδιο: ) η έννοια του «επικαθορισμού» (ή «επι-προσδιορισμού») 7. Γράφει: «Αλλά, όλες αυτές οι σχέσεις [νομικο-πολιτικές και ιδεολογικές], που μεταχειρίζονται το συγκεκριμένο άνθρωπο σα στήριγμά τους, καθορίζουν και σημαδεύουν τους ανθρώπους στη σάρκα τους και στη ζωή τους, όπως ακριβώς γίνεται και με τη σχέση παραγωγής». Αλλά (όπως ήδη έχουμε επισημάνει, μέσα από την αλτουσεριανή ανάλυση), «αφού η σχέση παραγωγής είναι σχέση ταξικής πάλης», τότε «η πάλη των τάξεων καθορίζει, λοιπόν, σε τελευταία ανάλυση, τις σχέσεις της υπερδομής, τις αντιφάσεις τους και τον επι-προσδιορισμό με τον οποίο επιδρά με τη σειρά της πάνω στην υποδομή». Πρόκειται ακριβώς για την έννοια του αλτουσεριανού επικαθορισμού της υπερδομής ο οποίος βρίσκεται «σε τελευταία ανάλυση» καθορισμένος από τις σχέσεις παραγωγής (την οικονομική δομή, ήτοι την στο δομικό-οικονομικό επίπεδο οριζόμενη ταξική πάλη βλ. σχετικά και σε Οικονομάκης 2000). Θα ονομάσω αυτήν την έννοια του αλτουσεριανού επικαθορισμού, «επικαθορισμό της υπερδομής στην οικονομική δομή», σε διάκριση προς τον αλτουσεριανό «επικαθορισμό του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής στην οικονομική δομή», που θα δούμε πιο κάτω. ΣΤ) Συμπερασματικά μέχρι εδώ: η οικονομική δομή είναι καθοριστική «σε τελευταία ανάλυση». Το (ιδεολογικό και δικαιο-πολιτικό) εποικοδόμημα δεν αποτελεί μια γραμμική αλλά μια «σε τελευταία ανάλυση» αντανάκλαση μιας συγκεκριμένης ιστορικής οικονομικής βάσης. Η έννοια της «σχετικής αυτονομίας» της υπερδομής έναντι της οικονομικής δομής, δεν οδηγεί υπό αυτήν τη θεωρητική οπτική σε μια δομική σχετικοποίηση-τυχαιοποίηση της συγκρότησής της. Έτσι, οι ιδιαιτερότητες (τα ιστορικά «παράδοξα» ή τα «μη-αναμενόμενα» στοιχεία) που (έχει εμφανίσει και μπορεί να) εμφανίζει σε επίπεδο ιστορικού κοινωνικού σχηματισμού η μορφοποίηση-«περιεχόμενο» της υπερδομής (που πάντως έτσι κι αλλιώς αντανακλούν τις ιστορικές ιδιαιτερότητες της ίδιας της ταξικής πάλης και τους συναρτούμενους μ αυτήν ιδιαίτερους τρόπους άρθρωσης της κυριαρχίας του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής), 8 εγγράφονται ως τέτοιες, δηλαδή ως ιδιαιτερότητες. Αυτό σημαίνει ότι οι όποιες ιδιαιτερότητες, δεν αναιρούν τις τάσεις εκ της οικονομικής δομής ή τον εκ της οικονομικής δομής «κόκκινο μίτο» (κατά την έκφραση του Ένγκελς στο γράμμα του στον Στάρκενμπουργκ βλ. πιο πριν) που διαπερνά κάθε μη οικονομική δομή μορφοποιώντας («σε τελευταία ανάλυση») τα γενικά (πάγια) ιστορικά της χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, η διαρκής-ενεργή δράση της υπερδομής επικαθορίζει την οικονομική βάση, αλλά την επικαθορίζει καθορισμένη η ίδια «σε τελευταία ανάλυση» από την οικονομική δομή. Εφόσον δε η οικονομική δομή (σχέσεις παραγωγής - τρόπος παραγωγής) είναι ταξική πάλη, και εφόσον η οικονομική δομή είναι ιστορικά ορισμένη (διακριτοί ιστορικοί κυρίαρχοι τρόποι παραγωγής), ο επικαθορισμός της υπερδομής είναι ιστορικά καθορισμένος «σε τελευταία ανάλυση» από την ειδικά ιστορική, σε κάθε κοινωνικοοικονομικό σύστημα, δομικά προσδιορισμένη ταξική πάλη. Χρειάζεται επίσης να ξεκαθαριστεί ότι: Η βασική αντίφαση σε ένα ιστορικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα ορίζεται δομικά εκ της «μήτρας» του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής (Πουλαντζάς 1982-β). Η αντίφαση ωστόσο αυτή δεν εμφανίζεται ποτέ «καθαρή» «γιατί οι περιστάσεις [...] που την πραγματώνουν [και οι οποίες είναι ο όρος ύπαρξής της] είναι κάτι περισσότερο από το απλό και καθαρό φαινόμενό της [...] η αντίφαση είναι αδιαχώριστη από τη δομή ολόκληρου του κοινωνικού σώματος, μέσα στο οποίο εκδηλώνεται, αδιαχώριστη από τους μορφικούς όρους ύπαρξής της» είναι «επικαθοριζόμενη στη βάση της» (Αλτουσέρ 1978-α: 101). Για να Σελίδα 9 / 30

10 γίνει επομένως η βασική αντίφαση «ενεργητική με την αυστηρή έννοια, αιτία ρήξης, χρειάζεται μια συσσώρευση περιστάσεων που [...] συγχωνεύονται σε μια ενότητα ρήξης» (στο ίδιο: 99) που έχει ως τόπο πραγμάτωσής της το ιστορικό πεδίο συγκεκριμένων κοινωνικών σχηματισμών-κρίκων (βλ. σχετικά Λαπατσιώρας και Οικονομάκης 2002). Άρα: Η θέση ότι «η σχέση παραγωγής είναι σχέση ταξικής πάλης» έχει ως πεδίο αναφοράς της τον («καθαρό») τρόπο παραγωγής την ταξική θέση, την υλικότητα της ταξικής θέσης. Η σε αναφορά με την υλικότητα της ταξικής θέσης ταξική πάλη αφορά την τάξη ως «τάξη καθεαυτή» (Μαρξ) και αντιστοιχεί στο «ταξικό ένστικτο» (Λένιν). Η ταξική πάλη ωστόσο αν και ορίζεται δομικά στο επίπεδο τρόπος παραγωγής πραγματώνεται ιστορικά (φέρει δομικά αποτελέσματα αποτελέσματα επί του τρόπου παραγωγής) στο συγκεκριμένο ιστορικό πεδίο κοινωνικός σχηματισμός. Η έτσι πραγματωνόμενη ταξική πάλη αναφέρεται στην παρέμβαση της τάξης ως «τάξης για τον εαυτό της» (Μαρξ) ή ως «κοινωνικής δύναμης» (Λένιν, Μάο, Πουλαντζάς), δηλαδή στην «ταξική συνείδηση-τοποθέτηση» (Πουλαντζάς) στη συγκυρία. (βλ. σχετικά Οικονομάκης 2000, Λαπατσιώρας και Οικονομάκης 2002) Κυρίαρχη δομή και οικονομική βάση Α) Υποστήριξα πιο πριν ότι όταν μιλάμε για «κυρίαρχη δομή» (ή «κυριαρχική δομή») μπορούμε να αναφερόμαστε (εκτός από το επίπεδο του τρόπου παραγωγής) τόσο στο επίπεδο του συνολικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος όσο και στο επίπεδο της οικονομικής δομής αυτού του συστήματος. Στο επίπεδο της οικονομικής δομής ενός κοινωνικοοικονομικού συστήματος η έννοια της κυρίαρχης δομής αντιστοιχεί στην έννοια του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής. Στην έννοια αυτή έχω ήδη αναφερθεί κυρίως ως προς τη σχέση της με την υπερδομή. Θα δούμε τώρα ζητήματα κυριαρχίας εντός της ίδιας της οικονομικής δομής. Ας ξαναγυρίσουμε σε ένα απόσπασμα από τον Αλτουσέρ που ήδη, μερικώς, συζητήσαμε εξετάζοντας υπό την οπτική αυτής της ανάλυσης του Αλτουσέρ την έννοια της κυρίαρχης δομής ως προς το συνολικό κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Και είναι αυτή η μια διάσταση στην έννοια της κυριαρχίας, όπως έχω επισημάνει. Ο Αλτουσέρ ωστόσο δίνει εδώ και μια δεύτερη διάσταση στην έννοια της κυριαρχίας, αυτήν που αφορά στην κυριαρχία εντός της οικονομικής δομής. Στην ανάλυσή του ο Αλτουσέρ βασίζεται στο πιο κάτω απόσπασμα από τον Μαρξ των Grundrisse, το οποίο και παραθέτω. Σε όλες τις κοινωνικές μορφές υπάρχει μια καθορισμένη παραγωγή που καθορίζει τη σειρά και την επιρροή όλων των άλλων, και που άρα οι σχέσεις της καθορίζουν τη σειρά και την επιρροή όλων των άλλων σχέσεων. Είναι ένας γενικός φωτισμός όπου βυθίζονται όλα τα άλλα χρώματα και που τα τροποποιεί στην ιδιαιτερότητά τους. Είναι ένας ιδιαίτερος αιθέρας που καθορίζει το ειδικό βάρος κάθε ύπαρξης που προβάλλει μέσα σ αυτόν (Μαρξ 1989: 71). Γράφει λοιπόν ο Αλτουσέρ (2003: ). «Σε όλες τις μορφές κοινωνίας μια ορισμένη παραγωγή καθορίζει τη θέση και επιρροή όλων των υπόλοιπων και άρα και των σχέσεων τους». Και συνεχίζει: «Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ένα βασικό σημείο: η κυριαρχία μιας δομής, για την οποία μας δίνει εδώ ένα παράδειγμα ο Μαρξ (κυριαρχία μιας μορφής παραγωγής, π.χ. της βιομηχανικής παραγωγής επί της απλής εμπορευματικής κ.λπ.), δεν μπορεί να αναχθεί στην υπεροχή ενός κέντρου», καθώς «[η] ιεραρχία αυτή δεν αντιπροσωπεύει παρά την Σελίδα 10 / 30

11 ιεραρχία της δραστικότητας ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα ή βαθμίδες του κοινωνικού όλου [...] η ιεραρχία αυτή αντιπροσωπεύει την ιεράρχηση, το βαθμό και το δείκτη της δραστικότητας ανάμεσα στα διάφορα δομημένα επίπεδα που είναι παρόντα στο όλο: είναι η ιεραρχία της δραστικότητας μιας κυρίαρχης δομής στις εξαρτημένες δομές και στα στοιχεία της». Η «ιεραρχία»-«ιεράρχηση της δραστικότητας» («του βαθμού και του δείκτη δραστικότητας») αποτελεί λοιπόν τον κοινό τόπο στην αλτουσεριανή ανάλυση της κυριαρχίας είτε αυτή αναφέρεται στο επίπεδο του συνολικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος είτε στο επίπεδο της οικονομικής βάσης του. Ειδικότερα, η έννοια του αλτουσεριανού επικαθορισμού της υπερδομής στην υποδομή αναφέρεται στο «βαθμό δραστικότητας» της υπερδομής «στα διάφορα δομημένα επίπεδα του κοινωνικού όλου», υπό τον καθορισμό τής «καθοριστικής σε τελευταία ανάλυση οικονομικής δομής». Αντίστοιχα, η έννοια του αλτουσεριανού επικαθορισμού στην οικονομική βάση αναφέρεται στο «βαθμό δραστικότητας» της κυρίαρχης δομής παραγωγής στο οικονομικό επίπεδο στα διάφορα δομημένα στοιχεία αυτού του επιπέδου, δηλαδή στο «βαθμό δραστικότητας» του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής επί των υποκείμενων τρόπων παραγωγής και των στοιχείων τους (ουσιώδες περιεχόμενο των σχέσεων που συνθέτουν τις σχέσεις παραγωγής): επίπεδο οικονομικής δομής ενός κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Επανερχόμενος ο Αλτουσέρ (στο ίδιο: ) στο παραπάνω παράθεμα από τα Grundrisse γράφει λοιπόν σχετικά: «Το κείμενο αναφέρεται στον καθορισμό ορισμένων δομών παραγωγής εξαρτημένων από μια κυρίαρχη δομή παραγωγής, δηλαδή στον καθορισμό μιας δομής από μιαν άλλη, και των στοιχείων μιας εξαρτημένης δομής από την κύρια, με άλλα λόγια, από την καθοριστική δομή. Παλαιότερα [συνεχίζει ο Αλτουσέρ] αποπειράθηκα να αποδώσω το φαινόμενο αυτό με την έννοια του επικαθορισμού». Η έννοια του επικαθορισμού αναφέρεται εδώ στο εξής «θεωρητικό πρόβλημα: με ποια έννοια πρέπει να νοούμε τον καθορισμό ενός στοιχείου ή μιας δομής από μια δομή;» Για τον Αλτουσέρ: «Αυτό ακριβώς το πρόβλημα έχει υπόψη του και προσπαθεί να περιγράψει ο Μαρξ με τη μεταφορά του κυμαινόμενου γενικού φωτισμού ή αιθέρα που πλέουν τα σώματα και των τροποποιήσεων που επιφέρει η κυριαρχία μιας ιδιαίτερης δομής στην τοποθέτηση, στη λειτουργία και στις σχέσεις [...] στο αρχικό χρώμα και στο ειδικό βάρος των αντικειμένων». Το πρόβλημα αυτό μπορεί να συνοψιστεί ως «δομική αιτιότητα» - «δραστικότητα της δομής». Στην κατεύθυνση ανάλυσης του Αλτουσέρ, ο Lipietz (1983: 20-21) σημειώνει ότι ο κάθε «κοινωνικός σχηματισμός είναι μια πολύπλοκη δομή κοινωνικών σχέσεων σχηματισμένων στο επίπεδο των οικονομικών, δικαιο-πολιτικών και ιδεολογικών βαθμίδων. Εμφανίζεται ως μια συνάρθρωση τυπικών συνδυασμών των σχέσεων που σχηματίζονται στο επίπεδο των τριών αυτών βαθμίδων και καθορίζεται από τις παραγωγικές σχέσεις, συνδυασμοί των οποίων ονομάζονται τρόποι παραγωγής [...]. Αλλά αυτή η συνάρθρωση δεν είναι ένας γραμμικός συνδυασμός», μια απλή παράθεση τρόπων παραγωγής. Εμπεριέχει τη σημαντική τροποποίηση της μορφής ύπαρξης των υποκείμενων τρόπων παραγωγής, καθώς «όντως η μορφή ύπαρξης καθ ενός τρόπου παραγωγής είναι σημαντικά τροποποιημένη από τη θέση που του επιφυλάσσει η αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό (ο καπιταλισμός)». Για τον Lipietz «ο ίδιος ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής βασίζει μεταξύ αυτών των συγκεκριμένων [τροποποιημένων] συνθηκών ύπαρξης, μέσα στον [όποιο] εξεταζόμενο σχηματισμό την παρουσία των άλλων τρόπων παραγωγής». Στην περίπτωση του κυρίαρχου ΚΤΠ είναι οι υποκείμενοι τρόποι παραγωγής «που του προσφέρουν εφεδρείες εργατικών χεριών, διέξοδο πώλησης των προϊόντων, κ.λπ.». Για τον ίδιο: «Αυτή είναι η έννοια του επικαθορισμού του Λουί Αλτουσέρ.» Είναι δε αυτή «η κυριαρχία» που, υποτάσσοντας την ιδιαίτερη λογική κάθε τρόπου παραγωγής» στις ανάγκες αναπαραγωγής της, «επιβάλλει στο σύνολο την ενότητά του, τον τρόπο λειτουργίας του που αναφαίνεται ως συναφής». Η κυριαρχία λοιπόν ενός τρόπου παραγωγής, καίτοι δεν εξαφανίζει σε κάθε περίπτωση τους μη-κυρίαρχους τρόπους παραγωγής, τους τροποποιεί-διαμορφώνει υποτάσσοντάς τους, στην «κυριαρχία των θεμελιωδών νόμων του κυριαρχούντος τρόπου παραγωγής, η οποία προσδιορίζει τις συνθήκες αναπαραγωγής του συνολικού σχηματισμού» (Αμίν όπ.π.: 247). Σελίδα 11 / 30

12 Η τροποποίηση-διαμόρφωση των υποκείμενων τρόπων παραγωγής έτσι που ο τρόπος λειτουργίας τους να αναφαίνεται ως συναφής προς τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής εκφράζει τον αλτουσεριανό «επικαθορισμό του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής στην οικονομική δομή» : τη «δραστικότητα» της κυρίαρχης δομής παραγωγής (του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής) στον καθορισμό μιας άλλης εξαρτημένης δομής (των υποκείμενων τρόπων παραγωγής που επιβιώνουν και αναπαράγονται υπό τη συγκεκριμένη κυριαρχία) και των στοιχείων της (δηλαδή του ουσιώδους περιεχομένου των σχέσεων που συνθέτουν τις σχέσεις παραγωγής των υποκείμενων τρόπων παραγωγής) εντός της οικονομικής δομής ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος. 4. Οι κομμουνισμοί των R&W Έχω ήδη θέσει (στη βάση θεωρητικών εννοιών της «Αλτουσεριανής Σχολής») τις αμφιβολίες μου για τη δυνατότητα του σχήματος των R&W να συνεισφέρει στην κατανόηση των δομικών χαρακτηριστικών των ιστορικών κοινωνικών τάξεων και τρόπων παραγωγής και των ιστορικών κοινωνικοοικονομικών συστημάτων (επομένως και του κομμουνιστικού). Κωδικοποιώντας τη μέχρι εδώ ανάλυσή μου, πιο συγκεκριμένα υποστηρίζω ότι: στο θεωρητικό σχήμα των R&W η όποια κυρίαρχη δομή και η οικονομική δομή καθίστανται αφενός ασύνδετες δομικά (και ιεραρχικά) και αφετέρου μπορούν να αναφέρονται σε μια απειρία περιπτώσεων - περιεχομένων ή εκδοχών: «επικαθορισμένη πολυπλοκότητα» ή δομική σχετικοποίηση-τυχαιοποίηση. Στηρίζω αυτόν τον ισχυρισμό στην επισήμανση τριών θεωρητικών απουσιών από την ανάλυση των R&W: απουσία σχέσεων και τρόπου παραγωγής συν απουσία «τελευταίας ανάλυσης», επομένως και αδυναμία εντοπισμού ή απουσία της έννοιας της κυρίαρχης δομής ενός τρόπου παραγωγής και ενός ιστορικού κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Στη συνέχεια του παρόντος κειμένου θα αρκεστώ σε κάποια χαρακτηριστικά (ενδεικτικά), κατά τη γνώμη μου, παραδείγματα (όψεις εφαρμογής των θεωρητικών παραδοχών των R&W) που τεκμηριώνουν τους πιο πάνω ισχυρισμούς μου. Πιο πριν χρειάζεται να συνοψίσουμε κάποιους βασικούς προσδιορισμούς των R&W επί της ταξικής δομής στον κομμουνισμό, στις οποίες αναφερθήκαμε στο 1 ο Μέρος του παρόντος άρθρου Κομμουνιστική δομή και τάξεις: γενικό περίγραμμα Θυμίζουμε ότι οι R&W ορίζουν τον κομμουνισμό με βάση την «αρχή του πλεονάσματος»: Στο πλαίσιο αυτό, ως «κομμουνιστική βασική ταξική διαδικασία [ ] ορίζεται η διαδικασία στην οποία τα ίδια τα άτομα που εκτελούν συλλογικά την υπερεργασία την εισπράττουν το ίδιο συλλογικά» (σ. 44, κ.α.). Τα άτομα αυτά συγκροτούν την τάξη των «κομμουνιστών εργατών» ή των «κομμουνιστών παραγωγών-καρπωτών» και «διανομέων πλεονάσματος» (σσ. 46, 52-53). Από τη βασική αυτή διαδικασία απορρέει η «κομμουνιστική υπαγόμενη ταξική διαδικασία», που είναι η (δευτερογενής) διανομή μέρους της υπερεργασίας σε συγκεκριμένες διαδικασίες και φορείς, οι οποίοι αποτελούν τις «κομμουνιστικές υπαγόμενες τάξεις» (σ. 46). Οι διαδικασίες Σελίδα 12 / 30

13 αυτές μπορούν να εμφανίζονται με εντελώς διαφορετικές μορφές ιδιοκτησίας από την πλήρως συλλογική έως την απολύτως ιδιωτική. Πριν δούμε λοιπόν κάποια πιο συγκεκριμένα παραδείγματα (περιπτώσεις) που μας θέτουν οι R&W στη βάση της πιο πάνω κωδικοποίησης της άποψής τους για τον κομμουνισμό κάποια πρώτα γενικά σχόλια με συνοπτικές παραπομπές σε ό,τι έχω ήδη επισημάνει νομίζω ότι απαιτούνται. Αποφεύγω να σχολιάσω προς το παρόν τα περί μορφών πολιτικής διακυβέρνησης και ιδιοκτησίας. Πρώτον: Ας προσέξουμε τη διατύπωσή τους για την «κομμουνιστική υπαγόμενη ταξική διαδικασία»: οι «πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές» «μη ταξικές διαδικασίες προκαλούν, εμπνέουν, ή» (και αυτό εδώ ενδιαφέρει) «υποχρεώνουν τους κομμουνιστές εργάτες να εργαστούν πέρα από τις ώρες εργασίας που είναι αναγκαίες για την αναπαραγωγή τους ως εργατών». Δηλαδή οι «κομμουνιστές εργάτες» υποχρεώνονται (αν δεν πειστούν) να παράγουν πλεόνασμα. Πιο κάτω η θέση τους είναι ακόμα πιο σαφής: οι κρατικοί αξιωματούχοι («υπαγόμενες τάξεις») αποφασίζουν (απλώς) για τα πάντα: μισθό - υπερεργασία - τεχνικές συνθήκες της εργασίας. Οι κρατικοί και πολιτικοί αξιωματούχοι και κρατικοί υπάλληλοι γενικά και οι καλλιτέχνες και οι παπάδες (δηλαδή το εποικοδόμημα γιατί περί του εποικοδομήματος για τη μη-οικονομική δομή πρόκειται) «διαμορφώνουν και διαδίδουν νοήματα στην κοινωνία, συντάσσουν, επιβάλλουν και κρίνουν νόμους και κανόνες συμπεριφοράς». Οι «κομμουνιστές εργάτες» υποχρεώνονται να παράγουν με βάση τις αποφάσεις, και υποτάσσονται σε επιβαλλόμενους νόμους και κανόνες συμπεριφοράς (πνευματική εργασία-επιστήμη συν διοίκηση ως ενότητα επιβολής-κυριαρχίας επί των «κομμουνιστών» εργατών). Νομίζω ότι εδώ οι R&W περιγράφουν μάλλον έναν «κρατικό καπιταλισμό», στο επίπεδο των σχέσεων παραγωγής. Αλλά ας αγνοήσουμε αυτήν την τελευταία παρατήρησή μου και ας επιχειρήσουμε να δούμε κάτι ακόμα συγκρίνοντας αυτές τις θέσεις των R&W για τα καθήκοντα των ατόμων «που κατέχουν υπαγόμενες ταξικές θέσεις στις κρατικές υπηρεσίες» με τον ορισμό τους τής «κομμουνιστικής βασικής ταξικής διαδικασίας»: αυτή ορίζεται ως η διαδικασία στην οποία τα ίδια τα άτομα που εκτελούν συλλογικά την υπερεργασία την εισπράττουν το ίδιο συλλογικά και με τον ορισμό τους τής «κομμουνιστικής υπαγόμενης ταξικής διαδικασίας»: «αυτοί οι συλλογικοί λήπτες της υπερεργασίας» (δηλαδή η τάξη των «κομμουνιστών εργατών») «την διανέμουν εξίσου συλλογικά». Δηλαδή αυτοί οι «κομμουνιστές εργάτες» εισπράττουν (συλλογικά) το πλεόνασμα που άλλοι αποφασίζουν πόσο θα είναι και άλλοι τους υποχρεώνουν να παράγουν, και ως συλλογικοί λήπτες διανέμουν αυτό που υποχρεώθηκαν από άλλους να παράγουν και σε ποσότητες καθορισμένες από άλλους. Υπό ποια έννοια λοιπόν καρπώνονται και διανέμουν συλλογικά το πλεόνασμα; Οι R&W απαντούν: «Είναι άλλο πράγμα η εξουσία και άλλο η ιδιοποίηση» (σ. 51). Δηλαδή η ιδιοποίηση δεν αναφέρεται σε εξουσία επί του πλεονάσματος. Τότε σε τι αναφέρεται; Σε τίποτα κατά τη γνώμη μου. Η απουσία των σχέσεων παραγωγής συνυπάρχει με σύγχυση των επιπέδων (εννοιών) της «εξουσίας», όπως έχω επισημάνει στην ενότητα 2. Παραπέρα: Πώς υποχρεώνονται οι «κομμουνιστές εργάτες» (αν δεν πειστούν) να παράγουν πλεόνασμα; Τι τύπου (κοινωνικές) παραγωγικές σχέσεις υπονοούνται σ αυτόν τον κομμουνιστικό εξωοικονομικό καταναγκασμό; Γιατί εδώ είναι σαφές ότι αν οι εργάτες κατέχουν τα μέσα παραγωγής, μόνο υπό όρους εξωοικονομικού καταναγκασμού θα παραδώσουν πλεονάσματα σε άλλους (αν δεν πειστούν). Βρίσκουμε λοιπόν εδώ αυτό που έχω χαρακτηρίσει ως «ουδετεροποίηση» και απονέκρωση της έννοιας του πλεονάσματος ως προς το όποιο ταξικό-σχεσιακό περιεχόμενο (μια έννοια πλεονάσματος αποστερημένη από τη «μορφή της κοινωνικής διαδικασίας για ιδιοποίηση κατά την έκφραση του Μπετελέμ), με επακόλουθη συνέπεια η έννοια της κάρπωσης ή ιδιοποίησης και διανομής του πλεονάσματος, την οποία οι R&W χρησιμοποιούν, να βρίσκεται σε ένα κενό ταξικού-σχεσιακού προσδιορισμού (αν δεν καταλήγει, προσθέτω, σε αστικού τύπου προσδιορισμό). Αιτία η απουσία της έννοιας των σχέσεων (και του τρόπου) παραγωγής. Έτσι οι Σελίδα 13 / 30

14 «κομμουνιστές εργάτες» είναι απλοί εκτελεστές («στρατιώτες») άμεσης εργασίας, ενώ η πνευματική εργασία-επιστήμη και διοίκηση ασκείται από άλλους: από τους κρατικούς «αξιωματικούς» και «υπαξιωματικούς» των «κομμουνιστικών υπαγόμενων τάξεων». Οι R&W αδυνατούν συνεπώς να δώσουν μια μαρξιστική έννοια σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών (κοινωνικών) σχέσεων παραγωγής όπως και δουλοκτητικών, φεουδαρχικών και καπιταλιστικών. Η απουσία κριτηρίων ταξικής διάκρισης μεταξύ εργατικής και νέας μικροαστικής τάξης, που επεσήμανα (βλ. ενότητα 2), είναι, υπό την οπτική των παραπάνω, απολύτως συναφής. Αδυνατούν έτσι οι R&W να συνδέσουν θεωρητικά την έννοια της ιδιοποίησης-διανομής πλεονάσματος με την ειδοποιό διαφορά των ιστορικών κοινωνικοοικονομικών συστημάτων. Έτσι ο «ξεχωριστός συνδυασμός» της διαδικασίας παραγωγής, ιδιοποίησης και διανομής της υπερεργασίας που θέτουν (βλ. επίσης ενότητα 2) καθίσταται κενός περιεχομένου, διότι αυτό ακριβώς που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να μας υποδεικνύει δεν το υποδεικνύει: την ειδοποιό ιστορική διαφορά στην ιδιοποίηση-διανομή του πλεονάσματος. Και είναι σε αυτό το θεωρητικό κενό («ταξική τύφλωση») που όχι μόνο θέτουν μια έννοια κομμουνισμού με τάξεις, και ταξική σύγκρουση αλλά χωρίς ταξική εκμετάλλευση, αλλά, όπως θα δούμε πιο συγκεκριμένα στη συνέχεια, το ίδιο εύκολα θέτουν και ως μια εκδοχή κομμουνισμού έναν κομμουνισμό χωρίς τάξεις αλλά χωρίς επίσης ταξική εκμετάλλευση. Δεύτερον : Αναγνωρίζουν κάπως το πρόβλημα της γραφειοκρατίας και μιλάνε για εκ περιτροπής κατάληψη των αξιωμάτων. Στις «αμέτρητες μορφές κομμουνισμού που αντιστοιχούν σε κάθε δυνατό τρόπο με τον οποίο οι μη ταξικές δομές μπορούν να επιδράσουν σε μια κομμουνιστική ταξική δομή με την οποία αλληλεπιδρούν» και στους «πιθανούς συνδυασμούς πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών όρων (μη ταξικές διαδικασίες) που θα απαιτούνταν για τη δημιουργία και για να στηρίξουν» μια κομμουνιστική ταξική δομή (σ. 47, σχετικά και σ. 62) μπορεί έτσι «να προστεθεί» και η ιδέα της «εναλλαγής» ταξικών θέσεων. Η εκ περιτροπής κατάληψη των αξιωμάτων, «η πλήρης αιρετότητα και ανακλητότητα σ οποιαδήποτε στιγμή» για όλους χωρίς εξαίρεση τους αξιωματούχους, η «επάνοδος στον πρωτόγονο δημοκρατισμό» είναι εντούτοις κατά τη λενινιστική αντίληψη του Κράτους και Επανάστασης δομικό χαρακτηριστικό του «προλεταριακού κράτους», της «δικτατορίας του προλεταριάτου» του προς «απονέκρωση» δηλαδή κράτους στην πορεία προς τον κομμουνισμό (βλ. Λένιν χ.χ.έ: , ). Δεν είναι, όπως στους R&W, μια πιθανή λύση, ανάμεσα σε άλλες, μια καλή ίσως ιδέα που θα έπρεπε «να προστεθεί» σε άλλες, σε αυτό το «συνεχές δυνατοτήτων». Είναι δομικό στοιχείο μιας κοινωνίας που τείνει προς τον κομμουνισμό. Αποτελεί ειδοποιό ιστορική διαφορά του κράτους της δικτατορίας του προλεταριάτου (του σοσιαλισμού ως μεταβατικής κοινωνίας ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό βλ. μεταξύ άλλων Μπετελέμ 2005, 2005 ), στη βάση της καταστροφής του αστικού κράτους (Λένιν όπ.π.) και της τάσης ανατροπής των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων εκμετάλλευσης: - καθορισμός του (μεταβατικού) εποικοδομήματος της δικτατορίας του προλεταριάτου σε «τελευταία ανάλυση» εκ της (προϋποτιθέμενης) αντικαπιταλιστικής-μεταβατικής στην τάση της οικονομικής δομής - (κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής στη βάση της τάσης κατάργησης 9 των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και των διαχωρισμών που αυτές συμπυκνώνουν χειρωνακτική απέναντι στην πνευματική εργασία, πείρα απέναντι στην επιστήμη, εκτέλεση απέναντι στη διεύθυνση: κατάργησης που ολοκληρώνεται στον κομμουνισμό) (βλ. και Μπετελέμ 1975) - αλλά και επικαθορισμός της οικονομικής (αντικαπιταλιστικής ως τάση ή μεταβατικής) δομής από την (προϋποτιθέμενη) 10 δικτατορία του προλεταριάτου ως του προς απονέκρωση κράτους. Γράφει ο Λένιν: «μια που η ίδια η πλειοψηφία του λαού καταπιέζει τους καταπιεστές της, δε χρειάζεται πια Σελίδα 14 / 30

15 ιδιαίτερη δύναμη καταπίεσης! Μ αυτή την έννοια το κράτος αρχίζει ν απονεκρώνεται» (στο ίδιο: 214). Αλλά, οι R&W έχουν διαφοροποιηθεί, όπως είδαμε στην προηγούμενη ενότητα, από τη λενινιστική έννοια του «μαρασμού» του κράτους, και αυτό είναι το λογικό επακόλουθο της απόρριψης κάθε αναζήτησης τάσεων εκ της οικονομικής δομής (του «κόκκινου μίτου», κατά τον Ένγκελς): απόρριψη της «τελευταίας ανάλυσης» και αποδοχή μιας έννοιας επικαθορισμού χωρίς «τελευταία ανάλυση». Αλλά και ποιας σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής οικονομικής δομής άλλωστε να αναζητήσουν οι R&W τον «σε τελευταία ανάλυση» καθορισμό όταν δεν προσδιορίζουν στη βάση των σχέσεων παραγωγής την ειδοποιό διαφορά της σοσιαλιστικής-κομμουνιστικής 11 οικονομικής δομής, ή έστω μιας δομής αντικαπιταλιστικής ως τάση; 4.2. Κομμουνισμός με ιδιωτική ιδιοκτησία και αγορά, κομμουνισμός με δεσποτικές πολιτικές δομές και αταξικός κομμουνισμός Α) Οι R&W τονίζουν με έμφαση στο 1 ο κεφάλαιο «ότι καμία ιδιαίτερη κατανομή ιδιοκτησίας ή εξουσίας δεν είναι απολύτως ουσιαστική προϋπόθεση για να είναι σε ισχύ μια κομμουνιστική ταξική δομή» (σ. 64, σχετικά και σ. 146 κ.ά.), και αναφέρονται σε περιπτώσεις συλλογικής ιδιοκτησίας μέσα στον καπιταλισμό ή τη φεουδαρχία ή και τη δουλοκτησία που μπορούν να υπονομεύσουν τα αντίστοιχα κοινωνικοοικονομικά συστήματα στην (καθ υπόθεση εργασίας) περίπτωση που μέσω αλλαγής των νόμων καθιερώνεται η δυνατότητα συλλογικής ιδιοκτησίας (σσ ). Πριν περάσουμε στα περί του κομμουνισμού ας δούμε ένα απόσπασμα ενδεικτικό του τρόπου που χειρίζονται οι R&W τις έννοιες, εδώ τη «συλλογική ιδιοκτησία» στη φεουδαρχία. Γράφουν (σ. 65): «Τέτοιοι νόμοι συλλογικής ιδιοκτησίας θα μπορούσαν επίσης να υπονομεύσουν τις μορφές φεουδαρχίας εφόσον οι δουλοπάροικοι που δεν χωρίζονται πλέον από την ιδιοκτησία θα μπορούσαν κάλλιστα να αρνηθούν να εκτελέσουν υπερεργασία για τους αφέντες». Κατ αρχήν, μάλλον δεν ευσταθεί η υπόθεση εργασίας. Δηλαδή δεν ευσταθεί η υπόθεση για μια τέτοια δραστική αλλαγή στην υπερδομή (νόμοι) από το πουθενά χωρίς την οποιαδήποτε επαναστατική διαδικασία ανατροπής (ως τάση) στο επίπεδο των σχέσεων εκμετάλλευσης. Το ότι μπορούν και κάνουν μια τέτοια υπόθεση έχει βεβαίως να κάνει με το τρίπτυχο απουσιών που έχω επισημάνει. Δεύτερον, η ιδιοκτησία των φεουδαρχών στο ΦΤΠ είναι μόνο τυπική, καθώς οι δουλοπάροικοι έχουν την κατοχή των μέσων παραγωγής. Αν λοιπόν οι δουλοπάροικοι εκτελούν υπερεργασία δεν οφείλεται στην τυπική ιδιοκτησία που, ως τυπική, δεν μπορεί να τους αναγκάσει σε κάτι τέτοιο, αλλά οφείλεται μόνο στον εξωοικονομικό καταναγκασμό. Ή, ακριβώς επειδή η ιδιοκτησία στο ΦΤΠ δεν μπορεί να εξαναγκάσει τους δουλοπάροικους να εκτελούν υπερεργασία, είναι «το ιδεολογικό ή δικαιο-πολιτικό εποικοδόμημα που κυριαρχεί, γιατί χάρις σ αυτό εξασφαλίζεται η αναπαραγωγή του τρόπου παραγωγής». Το πρόβλημα επομένως δεν είναι νομικό, είναι σχέσεων παραγωγής. Αλλά, όπως έχω στην ενότητα 2 επισημάνει, οι R&W δεν φαίνεται να διακρίνουν τυπικές-νομικές και πραγματικές σχέσεις ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Αλλά εδώ δεν πρόκειται μόνο περί αυτού, καθώς, Τρίτον, μόνο μια γενική εννοιολογική σύγχυση μπορεί να εξηγήσει την καταληκτική τους διατύπωση στο παραπάνω απόσπασμα: «θα μπορούσαν κάλλιστα να αρνηθούν [οι δουλοπάροικοι] να εκτελέσουν υπερεργασία για τους αφέντες». Μα πιο πριν μας είπαν ότι αποκτούν συλλογική ιδιοκτησία. Τι ιδιοκτησία είναι αυτή; Οι δουλοπάροικοι υπό όρους συλλογικής ιδιοκτησίας (αν ως συλλογική ιδιοκτησία θεωρήσουμε τη συλλογική κυριότητα συν κατοχή των μέσων παραγωγής), πράγματι δεν θα Σελίδα 15 / 30