Μιά παρηγοριά που περίμενα από τον πνευματικό κόσμο και την οποία, δυστυχώς, δεν βλέπω να έρχεται.

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Μιά παρηγοριά που περίμενα από τον πνευματικό κόσμο και την οποία, δυστυχώς, δεν βλέπω να έρχεται."

Transcript

1 Ζέφυρε, στις μέρες μας που όλοι συζητάμε για την κρίση, πιο φυσική από συνομιλία επί του θέματος όπως ορίζεται στο άρθρο σου στο διάλογο των δυο χαρακτήρων, είναι η ελεύθερη μετάβαση από τον διάλογο στην συνομιλία των αναγνωστών περί του τι οι δυο χαρακτήρες συζητούν και, αντιστρόφως, ξανά στον διάλογο. Επίσης ο σχολιασμός του διαλόγου και μέσω απλώς παρεμβολής επιλογών ανθολογημενων από προηγούμενα κείμενα, όπως και, π.χ. σε επιστημονικά συνέδρια, υπάρχει «διάλογος» μεταξύ άρθρων που από πλευράς κυριολεκτικής είναι «μονόλογοι», χώρια από το αν υπάρχει και κυριολεκτικός διάλογος όσων συνεισφέρουν άρθρα. Τέλος, πολύ ενδεικτικά για την όλη ατμόσφαιρα των ημερών μας θα είναι να συμπεριλάβουμε και κάποιες ανταλλαγές με τους ανωτέρω αναφερθέντες φίλους που συμβαίνουν, παράλληλα, το διάστημα αυτό ανεξαρτήτως του αν αποστέλλονται με αφορμή την συζήτηση ή όχι. Χωρίς να πολύ-αναρωτηθούμε αν τα έστειλαν για την συζήτηση λοιπόν, αλλά αναρωτώμενοι απλώς αν κάτι έχουν να συνεισφερουν στον διάλογο ιδιοσυγκρασιών διαμορφωμένων σε προτεσταντικά και ελληνορθόδοξα περιβάλλοντα και ιδιώματα(διάλογο Οδυσσέα με Φάουστ όπως ίσως θα το έθετε ο Καζαντζάκης στην «Οδύσσεια», ή διάλογο Τόμας Μανν με Ελύτη όπως ίσως θα το έθετε ο ίδιος ο Ζέφυρος, αν κρίνουμε από παλαιοτερα αρθρα του που είχαν βαθύτατα εντυφησει στον Δρ. Φάουστους) ξεκινάμε με μερικά από τα λινκ για Ελύτη που μας έστειλε ο δεύτερος από τους αναφερθέντες Νίκους και από ένα λινκ για Βαν Γκογκ και μια βιογραφία του Στηβ Τζομπς που λάβαμε από τον Κώστα. Ο τρίτος από τους αναφερθέντες Νίκους άρχισε να απαντά έχοντας διαβάσει αρκετές από τις προηγηθείσες σελίδες ο δε πρώτος εκ των Νίκων έστειλε ένα νομικό-οικονομικό άρθρο που έγραφε τον καιρό αυτό λέγοντας στον γράφοντα να διαβάσει την τελευταία του παράγραφο την οποία και παραθέτουμε (επίσης παραθέτουμε την βιβλιοπαρουσίαση του μπλογκ ange-ta για ένα βιβλίο του Νίκου αυτού το οποίο αυτή τη στιγμή μεταφράζει στα Αγγλικά, πράγμα που, υποθέτουμε, θα αναβάλει πολύ ή για πάντα οποιαδήποτε περαιτέρω συμμετοχή του) ΥΓ: Είναι βέβαια αυτονόητο ότι κανείς από τους είτε συμμετέχοντες επί τούτου είτε συμμετέχοντες κατά σύμπτωση (υπό την έννοια που είπαμε) δεν έχει την υποχρέωση να απαντάει, ή καν να απευθύνεται, σε όλους τους παρουσιαζομένους, ακόμα και αν του απευθύνονται Από Νίκο 2: Δεν ξέρω αν ο Νίκος που έστειλε αυτά τα λινκ τα έστειλε και με το σκεπτικό ότι απηχούν την ρητή ή υπόρρητη σε όλους μας σκέψη αυτό τον καιρό «πώς είναι δυνατόν να φανταστούμε κάποια πράγματα, π.χ. τοπία, υπό ξένη «ιδιοκτησία», «σημαία» κλπ». Ίσως τα έστειλε και γι αυτό, ίσως μάλιστα επίτηδες δεν έβαλε όσα μελοποίηησε ο Θεοδωράκης, ετσι ώστε το «αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται κάτω από ξένα βήματα» να μην προσληφθεί στο στάνταρ πλέον πλαίσιο που ξέρουμε αλλά και στο πλαίσιο που αναφέρεται και στο πιο ανάλαφρο αεράκι ή κυματάκι της φύσης ή του πόθου. Ας δούμε όμως και τα λινκ που μας είχε στείλει αντί άλλης απάντησης όταν του ειχαμε στείλει τους στίχους του τελευταίου μέρους του «Άξιον Εστί», του μέρους που ονομάζεται «Δοξαστικό»: 101

2 Πήραμε και μια γεύση για το πώς εννοούσε ο Ελύτης το ότι μόνο στην Μεσόγειο έδειχνε η φύση στον άνθρωπο πώς να ζήσει βρίσκοντας το μέτρο μεταξύ θείου και ανθρώπινου (και, όπως λέει ένας άλλος σοφός, εδώ ο απλός άνθρωπος έζησε πιο πλούσια και βαθειά από Ανατολικούς ηγεμόνες που λατρεύονταν ως θεοί ή και από τους ίδιους τους εκεί θεούς) ΥΓ: Πριν προχωρήσουμε ενθέτουμε εδώ μια ερώτηση προς τους πνευματικούς ανθρώπους από τον φίλο μπλόγκερ Ορφέα ( )την οποία αν και την συναντήσαμε μετά την συνάντηση με τα βιντεο για τον Ελύτη την θεωρούμε σαν ερωτηση στην οποία αυτά θα μπορούσαν να απαντούν: Χθες, όταν αποτραβήχτηκα γιά ύπνο, μου κατέβηκε το παρακάτω. Δεν ξέρω γιατί, όμως το βάφτισα "Παρηγοριά" - Σπάσ τη σιωπή σου, Ποιητή! Πάρε ανθούς και πέταλα και φτιάξε στίχους μαγικούς, τραγούδια ονειρεμένα. - Να στάξουν θλίψης βάλσαμο, πάνω στη χαίνουσα πληγή της μοίρας της ανθρώπινης, τα δίκια τα κλεμμένα. - Ξαναλαλήστε Ποιητές! Άμα και σεις σιωπήσετε, το άλας, φευ, θα μωρανθεί κι «εν τίνι αλισθήσεται»; Μιά παρηγοριά που περίμενα από τον πνευματικό κόσμο και την οποία, δυστυχώς, δεν βλέπω να έρχεται. Εν ολίγοις εννοούμε οτι οι βιντεάδες θα μπορούσαν να απαντούν στο παραπάνω ποίημα του Ορφέα: «Μπορεί να μην είμαστε ποιητές σαν τον Ελύτη αλλά και με αυτό που κάνουμε, τα βίντεο, τον ξαναφέρνουμε και στους εαυτούς μας και στον κόσμο, όπως και αυτός μας ξαναέφερε την Σαπφώ, εκτός από το ότι ο ίδιος είχε και τελείως δικά του να μας φέρει» Από Κώστα: Δεν ξέρω αν η βιογραφία του Στηβ Τζόμπς που μου έδωσε ο Κώστας πάνω-κάτω μαζί με το παραπάνω λινκ απηχεί και την σκέψη που πολλοί έκαναν όταν πέθανε: «Πολύ συγινητική η πορεία του από τους θεόκουφα κομπλεξικούς βιολογικούς και θετούς γονείς του μέχρι την, λεγόμενη, αυτοπραγμάτωση και πραγμάτωση του λεγόμενου «Αμερικανικού ονείρου», περνώντας και μέσα από το «Καλιφορνέζικο όνειρο», και την Ινδία και το ΕλΕςΝτι, και περνώντας και από την συμμετοχή στην συνήθη, κι όχι καμια πνευματική, παγκοσμιοποίηση (εργοστάσια του γνωστού τύπου στην Κίνα) αλλά δεν είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον να δούμε αν θα πάθαινε τίποτα το σύστημα (πέραν του «να ανατρέπεται εποικοδομητικά» από τέτοιους καινοτόμους) αν οι «απρόβλεπτοι για το σύστημα αυτοσχεδιασμοί» τέτοιων διανοιών γίνονταν αφού παίρνανε πρώτα και καμια προσλαμβάνουσα από μαθήματα ανθρωπιστικών σπουδών που να λένε και τίποτα για διάνοιες τύπου Θεοδωράκη που η αυτοπραγμάτωσή τους περιελάμβανε 102

3 και αυτοκαταστροφικές κινήσεις υπό την έννοια επιλογών που θα τις οδηγούσε στους γνωστούς στην Ελλάδα τύπους «Μαρμάγκας» κλπ; (Προφανώς ο γράφων είναι θαυμαστής του τι προσέφερε ο Ασσάντζ των διαρροών Γουϊκιληκς και όχι του έργου του Τζόμπς, πέραν της συνεισφοράς του στο διαδίκτυο) Από Nίκο 3: Φίλοι, Γιάννη and the fabulous few Εντρύφησα μετ' επιτάσεως στα του φιλτάτου Ζέφυρου. Θα ήθελα να προσθέσω,(ίσως να μου διέλαθε), την λεξη schuld, ως επιτομή της Καλβινιστικής διαστροφής, σημαίνουσα ταυτοχρόνως, ενοχή και χρέος. Περιττά το σχόλια. Αυτό όμως που συνέβη στην Βαλκάνια αυτή χώρα, φοβούμαι ότι πόρω απέχει οιωνδήποτε θρησκευτικών/δογματικών.αναφορών/αναγωγών, και ότι συνιστά επίτευγμα οργανωμένης αποδιοργάνωσης. (Προκλητή και καθ' υπόδειξιν διογκωμένη κρίση χρέους) Νομίζω πως το fin de siecle, προσεγγίζει ταχέως. Αυτό δεν αφορά πλέον το δύστηνο αυτό μόρφωμα, που αυτοαποκαλείται Ελλάδα, αλλά τον γενικώς περί πολλού αυτοθεωρούμενο Δυτικό Πολιτισμό/Προτεσταντισμό/Καπιταλισμό. (ένα τρίκλωνο σε στενό, στερνό, αυτοκαταστροφικό σπιράλ θανάτου).μιά οντολογία που σχιζοφρενικά αφορίζει και διώκει, το πρωτογενές συστατικό που την συνθέτει, (αγάπη/έρως), επιμεταθέτοντας την ικανοποίηση στη συσσώρευση συμβόλων ηδονής/ισχύος και στην ζηλόφθονα εξόντωση όσων έσχον ευημερία χωρίς το δικό τους σκήπτρο και ψυχαναγκαστικές αηδίες, δεν προαλείφεται νάχει πολλά ψωμιά, ούτε βέβαια και καλά στερνά.το κακό είναι πως οι τελευταίοι που θα ψοφήσουν, είναι οι κρατούντες. Το χειρότερο όμως φαίνεται να περιμένει τις μάζες. Η ελίτ, έχοντας αφομοιώσει τις όποιες διδαχές του Μαρξ, έχοντας εξαγοράσει/ναυλώσει τα πιό σπινθηροβόλα πνεύματα στα think tanks τους, έχοντας συσκοτίσει/αποκρύψει καίρια φιλοσοφικά/επιστημονικά δεδομένα, με το social mechanics σε εφαρμογή, με καθοδηγητή τη σχολή του Chicago, με όπλο το τοκογλυφικό παγκόσμιο χρέος, έχοντας πλέον οριστικά αυτονομηθεί και έχοντας κυριαρχήσει στην βουλησιαρχία, mainstream κουλτούρα, ΜΜΕ και εκπαίδευση,το πιό πιθανό αναμενόμενο, αν δεν υπάρξει μια σύντονη και συντονισμένη αντεπί-θεση, είναι να οδηγήσει πριν τον δικό της χαμό, τον homo πλέον, saccer/sucker, στην απόλυτη πολτοποίηση, όπως με τον πιο εμφατικό τρόπο λειτούργησαν οι κονκισταντόρες. Προσωπικά φρονώ πως οι αξιέραστοι φίλοι μας Γερμανοί, μας βλέπουν όπως ο Heine τους αραπάδες. Σαν την περιττή πανίδα της αποικίας.το τέλος μπορεί να κρατήσει πολύ. Εκτός εάν... Μιά επανεκκίνηση λοιπόν, γιατί όχι απ' τον ψυχανεμιζόμενο Θείο Πλάτωνα, ή τον Αριστοτέλη. Ας αναρωτηθούμε στο θεμελιώδες:"τι ήν είναι;" Ή ας κλείσουμε τα μάτια κι ας ονειρευτούμε ξύπνιοι: Την ύπαρξη, χωρίς λέξεις, πριν τις λέξεις,μόνο εικόνες,αυτό που μένει πριν τις εικόνες... (έπεται συνέχεια) 103

4 Από Νίκο 1:..Το θέμα αυτό είναι ένα από τα πολλά στα οποία εμπλέκεται η ελληνική οικονομική κρίση. Μαζί με όλα τα άλλα τα οποία παρουσιάστηκαν παρά πάνω θα μπορούσαμε να πούμε πως συνθέτουν ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία των πτωχεύσεων κρατών. Σίγουρα όμως συνθέτουν ένα ζοφερό τοπίο για την Ελλάδα και το άμεσο μέλλον της τη στιγμή που πλήττονται οι ζωές και εξανεμίζονται οι κόποι εκατομμυρίων Ελλήνων αλλά και άλλων ευρωπαίων και μη. Είναι μια άσκηση η οποία αποδεικνύει πως η Οικονομική Επιστήμη είναι μια Ζοφερή Επιστήμη μέσα από την οποία οι ζωές των ανθρώπων περιγράφονται να περιπλανώνται ως σκιές στον Άδη του Ομήρου. Περί Νίκου 1: ange-ta Sunday, 17 July 2011 Το κάλεσμα της ερήμου Η έννοια της Ιστορίας και η σημασία της για μας, έχει αναδυθεί από τη εξελικτική διαδικασία της σχέσης μας με τη Φύση. Για τον αρχαίο κόσμο η θέση του ανθρώπου στην ιστορία ήταν ταυτόσημη με την θέση του μέσα στη Φύση, μια θέση αποδοχής της ανάγκης και της ειμαρμένης τις οποίες έθετε το κοσμικό είναι.(1) Το 638 ο Πατριάρχης Σωφρόνιος παραδίδει την Ιερή πόλη στους Άραβες. Είναι μια σημαδιακή ημερομηνία για την αλλαγή του γεωπολιτικού χάρτη της περιοχής. Ο Χριστιανισμός υποχωρεί και το Ισλάμ πέφτει πάνω στους κατακτημένους λαούς σαν θεϊκή αστραπή. Η Εξάπλωση των Αράβων και του Ισλάμ, είναι ένας χείμαρρος που η οργανωμένη Βυζαντινή Αυτοκρατορία θα αντιμετωπίζει αιμορραγώντας από τότε μέχρι την τελική της πτώση το 1453, από τους Οθωμανούς Τούρκους. Και για να μην το ξεχνάμε, την αιμορραγία αυτή των Ελλήνων επιδεινώνει η Δύση η οποία το 1204 θα καταφέρει το θανάσιμο κτύπημα εναντίον μας! Η Ελλάδα άντεξε πάνω από 1000 χρόνια επιθέσεις από Βορρά, Ανατολή και Δύση. Η τελική της πτώση το 1453 επιτελέστηκε κάτω από τα αδιάφορα όμματα της Δύσης. Με την σειρά της η «λαμπρή» Δύση που μόλις αρχίζει να αφυπνίζεται με την Αναγέννηση και τον Φωτισμό, θα ορμίσει με την πιο βίαιη διάσταση που γνώρισε μέχρι τότε η Ιστορία προς τον νέο κόσμο τον οποίον θα λεηλατήσει ανελέητα και βάρβαρα. Ο αμύθητος πλούτος που θα αρπάξει από τις νέες γαίες θα της δώσει ζωή μέχρι σήμερα. Σήμερα, με τις ΗΠΑ επικυρίαρχη δύναμη, η εικόνα του κόσμου είναι σκοτεινή, το αύριο απροσδιόριστο και ο πλανήτης μοιάζει να πνέει τα λοίσθια. Φαινόμενο του θερμοκηπίου, τρομοκρατία και πόλεμος είναι οι τρείς λέξεις που περιγράφουν την κατάσταση. Σ αυτό το ιστορικό πλαίσιο κινείται το βιβλίο του Νικόλαου Μπινιάρη «Το κάλεσμα της ερήμου» «Το κάλεσμα της ερήμου» είναι ένα απίστευτο θρίλερ για το Ισλάμ, το Ισραήλ, την Αυτοκρατορία των ΗΠΑ, την χωρίς γνώμη και πρωτοβουλίες ΕΕ, την μουγκή Ελλάδα και μία αληθινή Αραβική Άνοιξη, που θέτει υπό αμφισβήτηση το πλανητικό κατεστημένο αλλά και την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας. Μια επανάσταση στην Σαουδική Αραβία βάζει σε κίνδυνο τη ροή πετρελαίου και επομένως την οικονομία της Δύσης. Στην Ουάσιγκτον ή στη Νέα Βασιλεύουσα επικρατεί πανικός. Ο εκπρόσωπος της ΕΕ ταξιδεύει επειγόντως προς την Νέα Βασιλεύουσα για να συσκεφτεί με τον πρόεδρο, παίρνοντας μαζί του έναν έλληνα φιλόσοφο και ιστορικό, τον Δημήτρη Ακρίτα, με στόχο να δράσει σαν ο άγνωστος παράγοντας, που το μυαλό του και η συνείδησή του δεν είναι ούτε διεφθαρμένα ούτε πωρωμένα από την υπάρχουσα εξουσία. Ο Δημήτρης Ακρίτας παρομοιάζει την κατάσταση με την εποχή του Ηράκλειου κατά την Βασιλεία του οποίου έγινε η 104

5 κατάληψη της Ιερής Πόλης και οι Άραβες πέρασαν στο προσκήνιο της Ιστορίας. Σε ελάχιστο χρόνο θα φτάσουν μέχρι την Ισπανία αφού προηγουμένως θα έχουν υποτάξει την Περσία, το Ιράκ, την Συρία και την Αίγυπτο. Πρώην γκαρδιακός φίλος του προέδρου της ΕΕ, αλλά και του προέδρου των ΗΠΑ αναλαμβάνει τις διπλωματικές διαπραγματεύσεις με τους επαναστάτες - τρομοκράτες, κατά την δυτική ορολογία κατ εντολή του προέδρου, ΑΛΛΑ και του πετρελαϊκού κατεστημένου, που το μόνο για το οποίο ενδιαφέρεται είναι η συνέχιση της ροής πετρελαίου. Ο Δημήτρης Ακρίτας είναι η «όμορφη ψυχή» του Χέγκελ που δεν μπορεί να ανεχθεί το σχίσιμο μεταξύ φύσης και Ιστορίας και νοσταλγεί την επιστροφή του ανθρώπου στην ατάραχη ολότητα της αρχαίας Ελλάδας. (2) Μόνο αυτή η «όμορφη Ψυχή» αντιλαμβάνεται την τραγικότητα του 21ου αιώνα που η απληστία πυρπολεί και την τελευταία σύνδεση της ανθρωπότητας με τους τόπους που αποτελούν την αρχαία κοιτίδα της και που σήμερα έχουν γίνει το τραγικό θέατρο της Ιστορίας Της. Εξοπλισμένος λοιπόν με τις ιστορικές του γνώσεις για τους Άραβες, το Ισλάμ και τους ιστορικά αιώνιους τόπους, καθώς επίσης με την βαθειά του πίστη για την ενότητα Φύσης και Ιστορίας, που έχει διαρραγεί από την Αναγέννηση και μετά, σαν ένας νέος Λώρενς της Αραβίας, όπως αποκαλεί αυτοσαρκαζόμενος τον εαυτό του, ο Δημήτρης θα βγει από την συνάντηση με τους επαναστάτες με επιτυχία 100% και για τους δύο. Δηλαδή και για τη Δύση και για τους επαναστάτες. Και ενώ η φιλοσοφία φαίνεται να νικά προς στιγμήν, η Ιστορία θα συνεχίσει την πορεία της προς την γκρίζα δύση. Γιατί όπως λέει ο Χέγκελ: Η φιλοσοφία δεν πρόκειται πλέον να χαιρετήσει μια νέα Ανατολή του Ήλιου πάνω στον κόσμο. Γιατί η φιλοσοφία έρχεται πάντα πολύ αργά, όπως η γλαύκα της Αθήνας που πετά μόνο όταν πέφτει η νύχτα. (3) Έτσι, παρά την διπλωματική επιτυχία του Δημήτρη, το Ισραήλ που έχει πέσει σε κατάσταση υστερίας θα χάσει τον έλεγχο και θα ξεκινήσει έναν μίνι πυρηνικό πόλεμο. Τα πρόσωπα του έργου δεν χωρίζονται σε καλούς και κακούς. Για πρώτη φορά σε ένα θρίλερ αυτού του επιπέδου, όλα τα πρόσωπα είναι καλά. Σιωνιστές Πράκτορες, CIA, FBI, ΕΥΠ, αρχηγοί κρατών, πρέσβεις, γραμματείς, όλοι (με εξαίρεση κάποιους ιντριγκαδόρους αριβίστες) είναι καλών προθέσεων. Εκείνο που τους σπρώχνει να δρούν, όπως δρούν είναι το σύστημα που έχει πάρει το πάνω χέρι. Και υπό αυτήν την σκοπιά, το βιβλίο είναι απαισιόδοξο, διότι παρά τις διαλακτική προσωπικότητα του προέδρου των ΗΠΑ, που υποστηρίζει τις θέσεις του Δημήτρη, ενώ έχει πλήρη γνώση της απόλυτης καταστροφής που θα επιφέρει ένας γενικευμένος ή ακόμα και μικρός τοπικός πυρηνικός πόλεμος, που θέλει να αποφύγει, δεν καταφέρνει να σταματήσει ούτε το Ισραήλ που ξεκινάει πρώτο τη ρήψη πυρηνικής βόμβας, ούτε το Πακιστάν που ακολουθεί. Το σύστημα δρά αυτοβούλως. Ο Δημήτρης, ενώ είναι το πρόσωπο που θα διαχειριστεί κατ αποκλειστικότητα την κρίση δεν θα ζητήσει κανένα αντάλλαγμα για τον εαυτό του. Όμως μέσα στον γενικό πανικό θα διαπραγματευτεί με λίγες λέξεις την ακεραιότητα της Ελλάδας και της Κύπρου! Αυτά τα δύο θα τα πετύχει! Ένα πολύ καλό βιβλίο που διαβάζεται απνευστί παρά τις 645 σελίδες. Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: Ο Νικόλαος Α. Μπινιάρης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε ηλεκτρολόγος μηχανικός, οικονομικά και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια της Βοστόνης και Βιρτζίνια. Έχει διδάξει φιλοσοφία και πολιτική θεωρία, καθώς και διεθνείς σχέσεις. Η μελέτη της Ιστορίας αλλά και η οικονομία υπήρξαν θέματα που τον απασχόλησαν σε όλη του τη ζωή. Ταυτόχρονα, έχει ασχοληθεί με επιχειρήσεις σε διάφορους τομείς σε Ελλάδα, Αμερική, Αγγλία και Γερμανία. Τα τελευταία χρόνια τα ενδιαφέροντα του έχουν στραφεί στο πρόβλημα του περιβάλλοντος και της συμβατότητάς του με την επιστήμη και την τεχνολογία. Έχει δημοσιεύσει μελέτες πάνω στην οικονομία και τις διεθνείς σχέσεις. Είναι παντρεμένος και έχει δύο παιδιά. 105

6 Το βιβλίο αυτό έχει γραφεί σαν μυθιστόρημα. Η αναφορά του στο παρελθόν και στην επίμονη παρουσία του παρελθόντος στο εκρηκτικό παρόν, απευθύνεται στον αναγνώστη που έχει την επιθυμία να διαβάσει, να σκεφτεί και ν' αποφασίσει. Στον ποταμό Ιερεμίακα, με το αραβικό όνομα Γιαρμούκ, έγινε το 636 μ.χ. μια ιστορική μάχη που άλλαξε την πορεία της Ιστορίας και την αλλάζει έως και αυτήν τη στιγμή. Η σημερινή Δύση, ειδωλολατρική, Αναγεννησιακή, αλλά και μεταμοντέρνα, δοκιμάζεται στα έσχατα όριά της στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή για την επιβίωσή της. Έχοντας ανασυστήσει το αρχαίο κράτος του Ισραήλ και την Ελλάδα, κομμάτι μιας πανάρχαιας και δισυπόστατης παράδοσης Φυσιοκρατίας και Χριστιανισμού, η Δύση περιμένει περιδεής και αναποφάσιστη το μοιραίο. Διακυβεύοντας μέσα στον επιθανάτιο ρόγχο του Διαφωτισμού και της Επανάστασης την ίδια της την ιστορική παρουσία, βρίσκεται ανέτοιμη να κατανοήσει τα κύματα της ιστορικής έκρηξης των μαζών άλλων παραδειγμάτων τα οποία, επαναστατώντας κατά της ίδιας της μήτρας της έννοιας της Ιστορίας, θα επιχειρήσουν τη μητροκτονία. Έτσι, θα προσπαθήσουν να επαναφέρουν την αρχέγονη αταξία των πραγμάτων στην εν αρμονία και μέτρω τάξη της πορείας του ήλιου, απονέμοντας δικαιοσύνη σ' όσους μέσα στην απορία τους θεμελίωσαν μια νέα Βαβέλ. Η αρχαία σοφία των προγόνων μεγάλων και περίλαμπρων λαών θα χαθεί μέσα στον μεγάλο κρότο της επιστήμης, η οποία άνευ αρετής έγινε και είναι μόνο πανουργία. Ένα βιβλίο με πολυεπίπεδες τομές στον χρόνο, σε μια εκρηκτική συγκυρία για το μέλλον της περιοχής και της πατρίδας μας. Ο συγγραφέας στοχάζεται σε βάθος ζητήματα που αφορούν στην ύπαρξη του ανθρωπίνου όντος, ενώ συγχρόνως αναλύει γεγονότα που καθορίζουν τις διεθνείς εξελίξεις. Αξίζει να διαβαστεί από όλους με την απαιτούμενη προσοχή. (4) 1. Απόσπασμα απο το βιβλίο σελ Γ. Καραμπελιάς απο την παρουσίαση του βιβλίου του Κ. Παπαϊωάννου Χέγκελ. 3. Κ. Παπαϊωάννου Χέγκελ σελ Κώστας Μελάς, οικονομολόγος, καθηγητής πανεπιστημίου 106

7 Ζέφυρε, θυμάμαι ότι μου είχες γράψει ότι θα μου έστελνες και δεύτερο ήμισυ της συνομιλίας για την κρίση των δυο (υποθετικών, υποθέτω) Ελλήνων με την οποία ξεκινήσαμε, δεν θυμάμαι αν μου είχες γράψει και αν την είχες έτοιμη ή υπό συγγραφήν, μου έστειλες εν τω μεταξύ την συνέντευξη που πήρες από τον Άγγλο Γιουνγκιανό ψυχίατρο και συγγραφέα που ζει στην Κέρκυρα και που η αγάπη του για το νησί σας φαίνεται στο πόσο μερικές φράσεις του θυμίζουν φράσεις του Βέγγου στα τελευταία επεισόδια του «Περί ανέμων και υδάτων», εκεί που εξηγούσε γιατί έκανε την Κέρκυρα σπίτι του και δεν ξανάφυγε όταν την γνώρισε (αλήθεια φαντάζομαι πόσο θα το λάτρεψαν το έργο οι Κερκυραίοι και πόσο την ώρα που παιζόταν θα ερήμωναν οι δρόμοι για να βρίσκονται σε σπίτια ή καφετέριες να να το βλέπουν Αφού κόντευε αυτό να γίνεται σε άλλα μέρη φαντάσου στην Κέρκυρα!) Επίσης μου έστειλες την συνέντευξη που πήρες από έναν εξ ίσου διακεκριμένο Έλληνα που είναι, μεταξύ άλλων πραγμάτων, ειδικός και στην μοριακή βιολογία και γενετική, δεν κατάλαβα αν μου τα έστειλες σαν σχετικά με το θέμα που θα συζητούσαμε εδώ ή σαν παρενθέσεις, αλλά επειδή τυχαίνει να θεωρώ τα όσα συζητήσατε σαν απολύτως σχετικά με το θέμα μας* τα βάζω σε παράρτημα στη σελ.144 του παρόντος pdf και συνεχίζουμε τώρα με μερικά πράγματα που και θα βάζαμε ούτως ή άλλως εδώ σε κάποια στιγμή**. *Υπό την έννοια ότι το ερώτημα του αν η θεωρία των αρχετύπων μπορεί να θεμελιωθεί στην βιολογία είναι ένα από τα ερωτήματα που απασχολούν την πρώτη συνέντευξη, και το ερώτημα του αν μπορούν να συνυπάρχουν βιολογία και θρησκεία είναι ένα από τα ερωτήματα που απασχολούν την δεύτερη συνέντευξη, τα δε δυο αυτά ερωτήματα θα έπρεπε ούτως ή άλλως να συζητηθούν** **Αφού έθεσες το θέμα μεταξύ Ελλάδας και Ευρώπης σαν θέμα σχετιζόμενο και με τις διαφορές προτεσταντισμού από Ελληνική νοοτροπία (και, υποθέτω, Ελληνορθόδοξη παράδοση) 107

8 Ο Κόνραντ Λόρεντς ήταν ένας από τους βιολόγους που ίδρυσαν την ηθολογία την μελέτη δηλαδή των ζώων σε κατάσταση ελεύθερης ζωής κι όχι αιχμαλωσίας, θεωρώντας πως όπως κι η μελέτη ενός ανθρώπου αν ζούσε χρόνια σε κλουβί δεν θαταν ακριβώς μελέτη ανθρώπινου όντος αλλά παραμορφωμένου ανθρωπίνου όντος, έτσι κι η μελέτη ενός πιθήκου ή λιονταριού ή πουλιού ή ψαριού κλπ σε κλουβί ή γυάλα για μεγάλο μέρος της ζωής τους δεν θα ήταν μελέτη πιθήκου ή λιονταριού ή πουλιού ή ψαριού κλπ. Συγκατοικούσε με ζώα σε μια μεγάλη φάρμα από τότε που γεννήθηκε (κι ο πατέρας του ζωολόγος ήταν, με παρόμοιους προσανατολισμούς) μέχρι τα 90 του, και βάλε, που πέθανε. Ζούσε μαζί τους, μιλούσε μαζί τους κι έγραψε ένα βιβλίο για το πώς κάποιος, υπό μίαν έννοια, μιλάει με πάπιες, χήνες, κάργιες κλπ. Με την γυναίκα του μεγάλωσαν τα παιδιά τους μαζί με τα ζώα που μοιράζονταν τη φάρμα τους μεγαλώνοντας τα δικά τους μικρά εκεί. Κατέληξε σε συμπεράσματα περί του τι κοινωνική ζωή λαμβάνει χώρα π.χ. κατά την σουλατσάρισμα μπρος πίσω που κάνουν όλη μέρα οι χήνες, συγκεκριμένα: συμβαίνουν αρραβώνες, γάμοι, μοιχείες, αντιζηλίες, έρωτες χωρίς ανταπόκριση, μονομαχίες, επιδείξεις ιεραρχικής ανωτερότητας, επιδείξεις μαγκιάς και επιδείξεις ιπποτισμού ή φροντίδας και προστασίας κλπ, και συμβαίνουν με τρόπους που φωτίζουν και τα αντίστοιχα ανθρώπινα αντίστοιχα. Κι από κει έφτασε σε συμπεράσματα και συνέπειες που ξεκινούν από την φύση των αρχετύπων μέχρι την φύση της γλώσσας, από την φύση των ιδεών περί εξέλιξης μέχρι την φύση της αίσθησης του χώρου (και μάλιστα είχε την έδρα του Καντ στην γενέτειρα του φιλοσόφου για ένα διάστημα) κι από την φύση της επιθετικότητας μέχρι την φύση της θρησκείας. Ο Λόρεντς και δυο από τους συνιδρυτές της ηθολογίας, ο Karl von Frisch και ο Nikolaas Tinbergen πήραν το Νόμπελ βιολογίας και ιατρικής το 1973* Επίσης έγραψε απλά και σύντομα βιβλία που κινούνται από απολογισμούς συνομιλιών του και αστεϊσμών του με τα ζώα, σαν να φορούσε «Το δαχτυλίδι του βασιλιά Σολομώντα» (όπως ονομάζεται το μυθικό μαγικό δαχτυλίδι το οποίο επέτρεπε στον κάτοχό του να συνομιλεί με τα ζώα, και που ο Λόρεντς θεωρούσε περιττό γιατί θεωρούσε την συνομιλία αυτή δυνατή για όλους και χωρίς μάγια) μέχρι προσπάθειες παρέμβασης στην πορεία του πολιτισμού που επεσήμαιναν αυτά που θεωρούσε, βλ.«τα οκτώ θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας». Κλασσικό είναι και το «Επιθετικότητα» (εκδόσεις Χατζηνικολή). Παράγραφοι σαν «κομματάκια ξύλο απ τον πάγκο του δασκάλου», που λέει κι ο ιδιωματισμός, έγιναν ολόκληρα βιβλία ή φιλμ από ανθρώπους που ενέπνευσε. Για παράδειγμα το έργο με την κοπελίτσα με το φτερωτό ποδήλατο που δίδαξε στα χηνάκια πώς να πετάνε διότι την είχανε πάρει για μαμά τους σχετιζόταν με μια ανακάλυψη κι ένα περιστατικό απ τη ζωή του Λόρεντς: ήταν μια φορά γονατιστός πάνω από αυγά χήνας έτοιμα να ανοίξουν γιατί ήθελε να παρατηρήσει την διαδικασία και σε λίγο παρατήρησε ότι οι νεοσσοί κλαίγανε ακόμα κι όταν η μαμά τους ήταν παρούσα, αλλά σταμάταγαν το κλάμα όταν πλησίαζε ο ίδιος, κι έτσι συνειδητοποίησε ότι τα χηνάκια, όχι όμως και τα άλλα πουλιά όπως έλεγξε άλλη φορά, θεωρούν μαμά τους το ον που θα αντικρύσουν βγαίνοντας από το αυγό. Επίσης συνειδητοποίησε από το κλάμα τους ότι τον αναγνώριζαν μόνο όταν τον έβλεπαν στα τέσσερα όπως τον είχαν πρωτοδεί (όταν σηκωνόταν όρθιος ξανα-έκλαιγαν) κι έτσι συνειδητοποίησε ότι για να μην αφήσει ορφανά, εν ονόματι της εμπειρικής επιστήμης, τα καϋμένα τα συγκεκριμένα χηνάκια, θα έπρεπε για κάποιο αρκετό διάστημα να κάνει, όσες δουλειές γινόταν, στα τέσσερα και κοντά στα χηνάκια επί αρκετές ώρες της ημέρας. Τα έκανε όλα αυτά και ενώ τα έβγαζε βόλτα στον κήπο αυτός μπροστά τους στα τέσσερα και κακαρίζοντας σαν χήνα και κοιτώντας κάθε τόσο πίσω του πάνω απ τον ώμο του μην χάθηκε κανένα μη βλέποντάς τον όπου τα χορτάρια ήταν ψηλότερα απ τα χηνάκια, γινόταν αντιληπτός από τους περαστικούς και θεωρήθηκε μάλλον αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, και όταν αργότερα σήκωσε φράχτη μη συμβούν κι άλλα τέτοια και χάσει και το τουπέ του και όποιο καλό όνομα τουχε μείνει στο χωριό, παρέστη η ανάγκη να ελέγξει κάτι στη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι κάργιες χωρίς όμως να αναγνωριστεί από αυτές σαν το ίδιο *Σχετικά δε με το θέμα αν είχε διατελέσει και παιδί-θαύμα, λένε ότι την πρώτη θέση στο πανεπιστήμιο την πήρε 10 χρονών μετά από ένα άρθρο του στην πτηνολογία αλλά ο διορισμός ανεκλήθη αμέσως μόλις αυτοί που τον έκαναν έμαθαν την ηλικία του. 108

9 πρόσωπο που έβλεπαν σε κάποιο άλλο πλαίσιο, ή σε κάποιο άλλο χρόνο, δεν θυμάμαι, ίσως επρόκειτο για πείραμα με δύο διαλέκτους, αλλά δεν έχει σημασία αυτή τη στιγμή, κι έτσι φόρεσε ένα αποκριάτικο κουστούμι διαβόλου ή Μεφιστοφελή πουχε ντυθεί μια φορά και όταν σκαρφάλωσε στα ψηλά κλαριά να συνομιλήσει με τις κάργιες κράζοντας κι αυτός, έγινε και πάλι αντιληπτός από τους συγχωριανούς του που είδαν τον σοφό ντυμένο διάβολο να κράζει, πάνω σε ένα δέντρο και γύρω του να πετάνε κάργιες. Τέλος πάντων, υπάρχουν κι ακόμη αστειότερες ιστορίες εκείνο το βιβλίο, ιδιαίτερα ένα συμβάν με ένα όχι και τόσο έξυπνο όρνιο που τρομοκράτησε τις προσκεκλημένες της γυναίκας του για τσάϊ στο σαλόνι τους και με ένα πιθηκάκι (πουχε μάλιστα και φιλία με τα παιδιά του Λόρεντς και τους πήγαινε μπανάνες όταν ο Λόρεντς τάβγαζε στην αυλή αλλά μέσα σε κλουβί (εννοώ σκεπαστό μεγάλο πάρκο δωματίου σαν αυτό που βάζουμε εμείς τα μωρά) για να μη τα πολύ-περιεργάζονται και τα βλάψουν τα άλλα ζώα) Όκεϋ, μόλις και μετά βίας μπορώ να εμποδίσω τον εαυτό μου να πει την ιστορία με το πιθηκάκι και την ιστορία με το όρνιο αλλά επειδή ένα από τα πράγματα στα οποία υπάρχει λόγος να πάμε είναι ένα πόϊντ του Λόρεντς για το χιούμορ, δεν θέλω να νομίσουμε ότι το πόϊντ του για το χιούμορ είναι τα αστεία μέρη της βιογραφίας του, άρα ας αναβάλουμε, τουλάχιστον την μια, για να ξεκινήσουμε ΟΚ, δεν θα πάρει πολύ χρόνο ούτως ή άλλως: άλλωστε μόνο το όρνιο είναι εκτός κύριας γραμμής, τώρα που το ξανασκέφτομαι η ιστορία με το πιθηκάκι δεν είναι καν εκτός θέματος, άρα ας την πούμε αργότερα όταν το πόϊντ θα φτάσει στο δέον σημείο. Το όρνιο λοιπόν αυτό τοχε αγοράσει από κλουβί ζωολογικού κήπου ο Λόρεντς για να το φέρει στο κτήμα να ζει ελεύθερο. Εκείνο τον αγαπούσε πολύ κι όλο τον έπαιρνε από πίσω πετώντας όταν πήγαινε εκεί κοντά με το ποδήλατο. Κάποτε που πήγε μακρύτερα, σε συνέδριο, με ανοιχτό αμάξι πάλι τον πήρε από πίσω και, όπως φοβόταν ο Λόρεντς ότι θα συμβεί, όντως δεν ήξερε να γυρίσει πίσω έτσι που απομακρύνθηκε μέχρι να τον χάσει απ το οπτικό του πεδίο. Μια φορά, αργότερα, πήγε σε άλλη πόλη με τραίνο, κι εκεί που περίμενε στον σταθμό το τραίνο της επιστροφής είδε το όρνιο ψηλά στον ουρανό. Ήθελε να το φωνάξει, μα δίσταζε γιατί η κραυγή του ήταν πολύ στριγγή, και θα τον παίρνανε για τρελό. Μα ξαφνικά είπε «εν ονόματι της επιστήμη θα το πράξω» και έβγαλε την κραυγή. Ο κόσμος γύρω του αλαφιάστηκε, μαμάδες αρπάξαν τα παιδιά τους και τρέχαν, αυτός δεν συνέχισε και τα πράγματα γύρω του πήγαν να καλμάρουν. Ξαφνικά απάντησαν, αργά έστω, τα ανακλαστικά του όρνιου, που έβγαλε την ίδια κραυγή και άρχισε να πετάει με κάθετη εφόρμηση, σαν στούκας, προς τον σταθμό, ξανάτρεχε ο κόσμος να κρυφτεί ή να προστατεύσει τα παιδιά του, το όρνιο ήρθε και έκατσε στον ώμο του Λόρεντς και ξαναηρέμησαν, όσο γινόταν, τα πράγματα μα το κρετσέντο αγωνίας έγινε στην επιστροφή στο σπίτι, όπου συνέβη πάνω-κάτω αυτό που ο Λόρεντς είχε το προαίσθημα ότι θα συμβεί επειδή την ήξερε την χαζομάρα του: δεν τουκοψε του όρνιου ότι δεν γίνεται ο Λόρεντς ναναι και δίπλα του, με τον ώμο κάτω απ τα πόδια του, και στο σαλόνι όπου όταν το όρνιο γύρναγε από πτήσεις στην περιοχή όρμαγε να τον βρεί απ το ανοιχτό παράθυρο κι έτσι μόλις είδε το σπίτι έφυγε απ τον ώμο του και όρμησε να τον βρει, που τον είχε επιθυμήσει κιόλας, στο σαλόνι βρίσκοντας πάλι ανοιχτό το παράθυρο. Ο Λόρεντς έτρεξε να προλάβει ότι μπορούσε να προλάβει και φτάνοντας στο σαλόνι ή σκηνή ήταν η εξής: Η γυναίκα του και φιλενάδες της καθόταν ακίνητες με κλειστά μάτια και με άσπρα πρόσωπα γύρω απ το τραπέζι. Και στη μέση το όρνιο φτερούγιζε επί τόπου σαν ελικόπτερο γυρίζονας γύρω απ τον εαυτό του μήπως και δει τον Λόρεντς τον οποίο δεν έβλεπε. Γιατί άσπρα πρόσωπα;: Απ το τόσο κοντινό φτερούγισμα σηκώθηκε απ τα φλιτζάνια το τσάϊ και πήγε πάνω τους και επίσης ή ζάχαρη απ τη ζαχαριέρα και κόλλησε πάνω στα υγρά από το τσάϊ πρόσωπά τους. Πάμε όμως σιγά-σιγά στο πόϊντ του Λόρεντς για το χιούμορ που λέγαμε ότι έχει σημασία να δούμε: Λοιπόν: Ξέρουμε ότι ένας τρόπος με τον οποίο τα αρσενικά ζώα προσπαθούν να προσελκύσουν ένα συγκεκριμένο θηλυκό ζώο που έχουν επιλέξει να φλερτάρουν πολλές φορές δεν προσπαθούν να στείλουν γενική κλήση προς πάσαν θηλυκή που θα την λάβει είναι με το να τους αφιερώσουν, σαν ερωτική απεύθυνση, έναν χορό που θα περιλαμβάνει και συμβολικές κινήσεις μάχης, σαν να έλεγαν στο θηλυκό «αυτός είναι ο τρόπος που θα πολεμήσω για να σε προστατεύσω αν παραστεί ανάγκη». Ακόμη και οι ομοφυλόφιλοι χήνοι χορεύουν αυτό τον χορό 109

10 ο ένας εραστής προς τον άλλο. Μπάϋ δε γουέϋ, αν μια χήνα έχει τύχει να ερωτευτεί τον ένα από τους δύο, τότε τους ακολουθεί όλη μέρα, και όταν πάνε να κάνουν έρωτα μεταξύ τους παρεμβάλλεται μεταξύ τους και τότε και οι δύο χήνοι, μια ο ένας μια ο άλλος, της κάνουν έρωτα, λες κι έτσι λένε «είμαστε φίλοι και δεν αξίζει μια γυναίκα να μας χωρίζει» με τρόπο που να μη θεωρούν ούτε ότι απάτησαν τον εραστή τους ούτε ότι απατήθηκαν από αυτόν. Θυμίζουν βέβαια, κι αυτά κι άλλα που θα δούμε στις μονομαχίες, συμπεριφορές Ομηρικών ηρώων, ο δε Λόρεντς παρατηρεί ότι, και γενικότερα, συμπεριφορές που νομίζουμε ότι τις έχουμε μόνο κατόπιν ελλόγου σκέψεως τις μοιραζόμαστε με πολλά ζώα, π.χ. την περίοδο αρραβώνα ως έλλογη δοκιμή ταιριαστής συμβίωσης, όπως επίσης συχνά μοιραζόμαστε συμπεριφορές σαν π.χ. την εξής: χήνοι με παράλληλη σχέση μοιχείας κτίζουν φωλιά για την σύζυγο αλλά δεν κτίζουν φωλιά για την ερωμένη. Προχωρούμε: Κατά τον Λόρεντς, ο τρόπος που αρσενικά ζώα λένε στην αγαπημένη τους «σ αγαπώ» είναι με το να κάνουν προς αυτήν μια κίνηση «ως-εάν-έκανανεπίθεση» και ξαφνικά, τελευταία στιγμή, να αλλάζουν κατεύθυνση και να χτυπάνε ένα κοντινό αντικείμενο ή και ένα άλλο ζώο που έτυχε να περνάει. Ούτως ειπείν, αυτές οι σαν-λέξεις κινήσεις-σύμβολα για το «σ αγαπώ» είναι «αυτές είναι οι κινήσεις που ποτέ δεν θα κάνω εναντίον σου». Είναι επίσης γνωστό ότι τα πιο πολλά ζώα αγριεύονται άμα τους χαμογελάσεις, διότι το να γυμνώσεις τα δόντια σου, όπως στο χαμόγελο, είναι γι αυτά καμπανάκι σταντμπαϋ σαν να τα γυμνώνες για να τους επιτεθείς και να τα δαγκώσεις. Συνδυάζοντας τις δύο ιδέες ο Λόρεντς κάνει την εικασία ότι το ανθρώπινο χαμόγελο ήταν, για την περίοδο της ανθρωπότητας πριν την ομιλία, η σαν-ομιλία κίνηση που αντιστοιχούσε προς το «σ αγαπώ» που λένε τα ζώα με την ως-εάν-για-επίθεση κίνηση που κάνουν τα ζώα. Το «γυμνώνω τα δόντια μου μα δεν σε δαγκώνω ώστε να ξέρεις την διάθεση που νιώθω για σένα» έγινε ο τρόπος να μεταδίδεται σε οπτικούς όρους η γλυκειά διάθεση που κάποιος ένιωθε για κάποιον άλλο πριν οι λέξεις μέσω κινήσεων δώσουν τη θέση τους στις λέξεις μέσω ήχων, πιθανώς πριν περάσουν από φάσεις, ή συνυπάρξουν με φάσεις, ή υπάρξουν πριν από αυτές φάσεις, στις οποίες άλλοι ήχοι, όχι λέξεις, ήταν επαρκής ομιλία, όπως στα ζώα ή όπως οι μελωδίες ακόμα είναι σ εμάς τους ανθρώπους ακόμη και χωρίς λόγια. Αυτό το γύμνωμα των δοντιών χωρίς δάγκωμα ίσως είναι η απαρχή του χαμόγελου και του γέλιου. Αλλά για να πάμε στο τελικό πόϊντ του Λόρεντς χρειαζόμαστε μια ακόμα παρατήρησή του: Θεωρεί πολύ παραπλανητική και εγωκεντρική εκ μέρους του ανθρώπου την εντύπωση ότι η επαφή του με τη ζωώδη του φύση θα τον έκανε πολύ επιθετικό και ότι οι λογικές του λειτουργίες και ικανότητες, που εκτελούνται μέσω του εγκεφαλικού του φλοιού (ο οποίος είναι ένα πρόσφατο δημιούργημα της εξέλιξης κι επίσης είναι πολύ πιο τελειοποιημένος στον άνθρωπο απ ότι στα άλλα ζώα και τον διαφοροποιεί από αυτά σε πολλά κεντρικότατα γνωρίσματα) τον κάνουν λιγότερο επιθετικό είναι λανθασμένη: τα ζώα περιμένουν να ξαναμεγαλώσει ο πληθυσμός ενός είδους που κυνηγούν ως τροφή πριν το ξανακυνηγήσουν, αν τον δουν να μειώνεται, ενώ ο άνθρωπος, όπως συχνά λένε, είναι το είδος που θα χρησιμοποιούσε τον ορθολογισμό του για να σκοτώσει την τελευταία φάλαινα για να βγάλει λεφτά πουλώντας μπαλένες. Θεωρεί ότι η επαφή με στοιχεία του ασυνειδήτου μας που είναι ζωώδη μας κάνει πιο πολιτισμένους και όχι το αντίστροφο, κι επίσης θεωρεί ότι ένα από τα στοιχεία μέσω των οποίων η θρησκεία μας κάνει λιγότερο επιθετικούς είναι με το να μας φέρνει σε επαφή με τέτοια προ-λογικά στοιχεία του ασυνειδήτου μας που μας κάνουν τόσο ειρηνιστές όσο είναι τα ζώα. Και θεωρεί ότι πολλές από τις φαντασμένες μας αντιλήψεις περί των διαφορών μας από τα ζώα, ειδικά ως προς την λογική μας και την ελευθερία βούλησής μας είναι, ειρωνικά για μας, ακριβώς τα σημεία όπου ακολουθούμε μοντέλα συμπεριφοράς σαν και αυτά που ακολουθούν τα ζώα, είδαμε ήδη π.χ. ότι τα περί περιόδου αρραβώνα για ελεύθερη δοκιμή κι επιλογή των μελλοντικών μας συντρόφων υπάρχουν και σε πολλά είδη ζώων. Άσε πια πόσο η σύγκριση είναι εις βάρος μας ως προς την διαφορά συμπεριφοράς συζύγων που δέρνουν τις γυναίκες τους επειδή δεν μπορούν να δείρουν το αφεντικό τους ενώ τα ζώα μπορεί να χτυπήσουν ένα περαστικό για να θυμίσουν στις γυναίκες τους ότι τις αγαπούν και ότι δεν θα τους έκαναν ποτέ κάτι τέτοιο. Επίσης αρχηγοί κρατών που συζητάνε για πόλεμο και ειρήνη σε ατέρμονες συνεδριάσεις, όπως και Ινδιάνοι αρχηγοί που αποφασίζουν ενώ καπνίζουν την πίπα της ειρήνης 110

11 και σκέφτονται αν η μη επίθεση εκθέτει την χώρα τους ή την φυλή τους στα μάτια της αντίπαλης χώρας ή φυλής, ή τους εαυτούς τους στα μάτια της δικής τους χώρας ή φυλής, ως δειλούς, έχουν τα αντίστοιχά τους σε μονομαχίες μεταξύ ζώων, στις οποίες ψάρια μπλέκουν τις μασέλες τους και τράγοι μπλέκουν τα κέρατά τους και σπρώχνουν σχεδόν ακίνητοι για ώρες, για να ελέγξουν με ρεαλιστικό τρόπο αν η δύναμη που έχουν τους παρέχει τα προσόντα για να τα βάλουν με τον συγκεκριμένο αντίπαλο, και αν εκτίθενται ως δειλοί ενώπιον όσων τους βλέπουν. Συνήθως η υποχώρηση μπροστά σε ανώτερο αντίπαλο δε τους εκθέτει ως δειλούς, αυτό που τους εκθέτει ως δειλούς είναι το να μη τολμήσουν να φτάσουν καν στο στάδιο του να μπλέξουν μασέλες ή κέρατα για να ελέγξουν, σαν σε μπρα-ντε-φερ αν τους παίρνει να μονομαχήσουν. Η μπόντυ λάνγκουατζ της αξιοπρεπούς υποχώρησης είναι ότι αυτός που παραδέχεται ανωτερότητα αντιπάλου, κατά την υποχώρηση, αφήνει συνήθως ακάλυπτο το πιο ευαίσθητο σημείο του σώματός του, εκείνο όπου μια δαγκωνιά ή ένα χτύπημα ράμφους θα μπορούσε να είναι και θανατηφόρο, και συνήθως ο δυνατότερος αντίπαλος έχει αρκετό ιπποτισμό να μη κάνει χρήση της ευκαιρίας. Οι πίθηκοι προβάλουν τον κώλο τους σκύβοντας κιόλας. Δηλαδή η κίνηση αυτή δεν σημαίνει περιφρόνηση προς εκείνον που του δείχνουν τον κώλο τους αλλά σεβασμό από τον οποίο και υποκλίνονται. Και μάλιστα προσβάλλεται ο υποχωρών αν ο ισχυρός δεν καταχωρήσει κιόλας την υποχώρηση. Με ποιόν τρόπο;. Είδε μια φορά ο Λόρεντς γέρο πίθηκο που πήγε να τα βάλει με νεαρότερο και κατάλαβε ότι δεν τον έπαιρνε και υποχώρησε,αλλά επειδή ο νέος απλώς τον αγνόησε κι έφευγε κορδωμένος ο γέρος επέμενε να τον τρέχει μπροστά του και να του ξανακάνει την ανάποδη υπόκλιση μέχρι που ο άλλος θυμήθηκε την παράλειψή του, τούκανε κάτι «ψευδογαμικές», όπως τις λέει ο Λόρεντς, κινήσεις στον κώλο, κι ο άλλος έφυγε ήσυχος πλέον. (Επι τη ευκαιρία: Το πιθηκάκι που λέγαμε του Λόρεντς την πρώτη φορά που μπήκε στο σαλόνι είδε τις καρέκλες με ψηλή ράχη και τις πήρε για όντα ψηλά κλπ και του ενέπνευσαν το δέος και πήγε μπροστά σε όλες, μία-μία, και τους έκανε την ανάποδη υπόκλιση για να τους υποβάλλει τα σέβη του. Σημειωτέον ότι αυτές οι συμπεριφορές είναι έμφυτες, δεν μιμήθηκε το πιθηκάκι κάποιον άλλο που έκανε υπόκλιση, Το περιστατικό με τον γέρο πίθηκο ο Λόρεντς τοχε δει σε κλουβί ζωολογικού κήπου). Αυτά όχι μόνο φαίνονται, από πολλές απόψεις, πιο αξιοπρεπή κι ελεύθερα, ή ακόμα και πιο ορθολογικά, από πολλές καταστάσεις με ανθρώπους, οι οποίοι συνήθως φτάνουν σε μπλέξιμο εκ του σύνεγγυς μόνο αν έχουν, ή νομίζουν πως έχουν, τόσο πιο τελειοποιημένα όπλα που δεν υπάρχει ρίσκο (κι αυτή η στάση βέβαια ορθολογισμό δείχνει, αλλά μόνο ορθολογισμό), αλλά επίσης όλα αυτά φαίνονται πολύ παρόμοια, παρατηρεί ο Λόρεντς, με την ανθρώπινη συμπεριφορά στη μυθολογία ή στην ιστορία για την ιπποτική στάση είτε στον καιρό των Ομηρικών ηρώων είτε των ιπποτών: ο ένας από τους μονομάχους αποκαλυπτόταν, έβγαζε δηλαδή το κράνος του, και γονάτιζε κι έσκυβε μπροστά στον δυνατότερο ή πιο έμπειρο μαχητή ώστε είτε να του δοθεί είτε να του χαριστεί το θανατηφόρο χτύπημα. Επίσης ο Λόρεντς εικάζει ότι ένας από τους λόγους που οι άνθρωποι είναι όλο και πιο θανατηφόροι είναι ότι τα όπλα τους σκοτώνουν από όλο και μεγαλύτερη απόσταση, κι ότι αν για να σκοτώσουν χρειαζόταν να έρθουν σε επαφή σώμα με σώμα με τον αντίπαλό τους και να νιώσουν τον πόνο τους και την αγωνία του στον θάνατο, θα ταυτίζονταν αρκετά για να έχουν περισσότερες αναστολές περί αυτού. Αλλά συνάδελφοί του, αναλύοντας το θέμα μέσω μοντέλων που μπορούν να μελετηθούν μέσω θεωρίας των παιγνίων, λένε ότι το αμφισβητούν αυτό κι ότι απέδειξαν ότι ο λόγος που τα ζώα σκοτώνουν λιγότερο συχνά απ τον άνθρωπο άλλα ζώα του είδους τους, δηλαδή ζώα που δεν τα βλέπουν ως τροφή, δεν είναι η ταύτιση με τον αντίπαλο αλλά ο φόβος των δοντιών του και των νυχιών του στο δικό τους σώμα. Αυτά δεν ανακύπτουν σε περίπτωση ζώων που τα βλέπουν ως τροφή αφού κανένα ζώο δεν θα βάσιζε την διατροφή του σε ζώα ίσης ή μεγαλύτερης σωματικής δύναμης. Και τώρα ας δούμε ένα ακόμη πόϊντ όπου το πάει ο Λόρεντς όταν παίρνει τα συμπεράσματά του, ή τις εικασίες του, για την αγάπη και το χαμόγελο ως γύμνωμα των δοντιών χωρίς δάγκωμα και συνδυάζει με αυτά τα πρόσθετα στοιχεία, για τη σχέση των ζώων με την ειρήνη και την επιθετικότητα και την σχέση της θρησκείας προς τη ειρήνη και το ζωώδες υπόστρωμα του ανθρώπου. Είναι ένα πόϊντ που το θεωρεί τόσο ελπιδοφόρο που το βάζει σε αυτό που αποκαλεί «επίλογο αισιοδοξίας» κι επίσης το θεωρεί τόσο κρίσιμα σημαντικό 111

12 σε περίπτωση που ισχύει που νιώθει ακόμα και την ανάγκη να απολογηθεί προς τον αναγνώστη του για το ότι διεκδικεί την πάρα πολύ συγκεντρωμένη προσοχή του μήπως τυχόν κι ο αναγνώστης τον θεωρήσει σαν πολύ αλαζόνα και καθόλου συνετό, την στιγμή που ολόκληρος Γκαίτε είχε κάποτε πει ή γράψει κάτι που περίπου έλεγε «η σιωπή κάποιου για κάποια ζητήματα μπορεί να μην οφείλεται στο ότι αδιαφορεί για αυτά ή ότι αγνοεί την σπουδαιότητα τους, αλλά μόνο στο ότι γνωρίζει ότι δεν έχει τίποτε να προσφέρει για να κάνει την κατάσταση του ανθρώπου λιγότερο οδυνηρή» Α! θυμήθηκα : Λέει ο Γκαίτε: «Δεν εμφανίζομαι γιατί δεν έχω τίποτε να πω που θα βοηθούσε την ανθρωπότητα να βελτιωθεί» κι ο Λόρεντς λέει «Ο λόγος που δεν είμαι φαντασμένος όταν εμφανίζομαι ενώ ο Γκαίτε δεν εμφανιζόταν είναι ότι πιστεύω πως τα συμπεράσματα που έφτασα παρατηρώντας τα ζώα, όταν κατανοηθούν θα θεωρηθούν τόσο αυτονόητα και τετριμμένα όσο πραγματικά είναι» Ας δούμε μερικές ακόμα λεπτομέρειες: Ο Λόρεντς λέει, ή αναφέρει κάποιον που λέει, ότι ο άνθρωπος είναι το τραγικό ζώο που βρίσκεται σε θέση τύπου «μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα» ως προς το ότι :1 αν ελευθερώσει την δημιουργικότητά του ελευθερώνεται και η επιθετικότητά του 2. αν καταπιέσει την επιθετικότητά του χάνεται και η δημιουργικότητά του 3. Η επιθετικότητα που μπορεί να ελευθερώσει είναι ικανή να καταστρέψει και τον εαυτό του και όλη την ζωή στην γη. Ύστερα λέει ότι το χιούμορ είναι μια λειτουργία που φέρνει σε επαφή το λογικό του ανθρώπου με το παράλογο και με το ασυνείδητο και επίσης είναι μια εκτόνωση της επιθετικότητας του ανθρώπου με μη καταστροφικούς τρόπους, όπως το γύμνωμα των δοντιών του ανθρώπου στο χαμόγελο δεν είναι για να δαγκώσει, κι έτσι το χιούμορ δεν ξεριζώνει την δημιουργικότητα αφού ούτε και την επαφή με την επιθετικότητα ξεριζώνει. Κι έτσι, σε μια εποχή χωρίς πίστη, ίσως ο άνθρωπος μέσω του χιούμορ προχωράει προς την ειρήνη όπως άλλες φορές προχωρούσε προς τα κει μέσω της θρησκείας. Υπό μιαν έννοια το χιούμορ γίνεται θρησκεία με τρόπο που μπορεί να σώσει από την εξαφάνιση την δημιουργικότητα του ανθρώπου και να σώσει και τη ζωή στη γη από την επιθετικότητα του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό αναλύει ο Λόρεντς κάποιες ιδέες του Τσέστερτον για το πώς το χιούμορ παίρνει την θέση της θρησκείας αλλά ας μη επιμείνουμε περαιτέρω. Λοιπόν: πιθανές αμφιβολίες ή ενστάσεις που θα μπορούσε να έχει κανείς για την οπτική του Λόρεντς ολικά: άπαξ και διαβάσει κανείς τον Μάμφορντ, που λέγαμε σε άλλο σημείο της ανάρτησης* μπορεί να έχει κι άλλη μια ένσταση, και πριν τον διαβάσει όμως μπορεί να έχει διάφορες, τις οποίες συναντάει αν συζητήσει για τον Λόρεντς με φίλους του. Ας δούμε μερικές από τις πιο αναμενόμενες αντιρρήσεις: Η αντίρρηση που αποκτά κανείς στον Λόρεντς μετά την ανάγνωση του Μάμφορντ είναι ότι η εικόνα του ανθρώπου σαν του τραγικού ζώου που είναι στο μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα κλπ ίσως είναι βεβιασμένη λόγω του ότι ο άνθρωπος, και ο Λόρεντς, δεν έχουν επαρκή κατανόηση των ριζών του πολέμου. Εξ ίσου βεβιασμένο, και για τον ίδιο λόγο, ίσως είναι το συμπέρασμα ότι ο άνθρωπος διαφέρει από τα άλλα ζώα επειδή η δημιουργικότητά του συνδέεται τραγικά με την επιθετικότητα. Η αντίρρηση όπως την έχει διατυπώσει ο ίδιος ο Μάμφορντ στην αναφορά του στο βιβλίο του Λόρεντς «Επιθετικότητα» είναι: Καλή ζωολογία, κακή κοινωνιολογία, αφού δεν εξηγεί τι συνέβη λίγες χιλιάδες χρόνια πριν τις μέρες μας και άλλαξε τον τρόπο που γινόταν ο πόλεμος στις ανθρώπινες κοινωνίες. Πάμε στις άλλες αντιρρήσεις: Υπάρχουν κι άλλες ανθρώπινες δυνατότητες, εκτός από το γέλιο, που ίσως έχουν εξ ίσου βαθειά και σημαντικά υποστρώματα. Μόνο αν έχουμε υπερ-εστιάσει στην πιθανότητα ότι δημιουργικότητα και επιθετικότητα συνδέονται βαθιά θα εστιάσουμε τόσο πολύ πλέον στον σωτήριο ρόλο του γέλιου σαν ειρηνικού γυμνώματος δοντιών. Ας δούμε και άλλες λειτουργίες με βαθειές ρίζες κι ας εξετάσουμε και το αν είναι σημαντικές για το θέμα πόλεμου και ειρήνης. Η εστίαση του Λόρεντς στο γέλιο δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίζει προς το να σκεφτόμαστε ότι το γέλιο είναι κάτι μοναδικό και όχι απλώς μέρος ενός πιο ολοκληρωμένου συνόλου στάσεων προς τον κόσμο που όλες αγγίζουν βαθειά και σημαντικά υποστρώματα: Δεν είναι ο χορός κάτι παρόμοιο;: που αγγίζει και συνειδητό και ασυνείδητο, και που αγγίζει και το ανθρώπινο και το ζωώδες μας μέρος, και που είναι ικανό να εκφράσει και τα *Τα παρόντα είναι από μια ανάρτηση του γράφοντος σε ένα σάιτ με τίτλο που δεν υπάρχει πιά (δεν θυμαμαι πότε έληξε μα ούτως ή άλλως όσα ακόμη θα ήταν χρήσιμα τα βάζω στα νεότερα σάιτ) 112

13 βάϊμπς ειρήνης μέσα μας και τα πολεμικά αφού υπάρχουν χοροί του πολέμου, και που μπορεί όσο και το γέλιο να εκτονώσει την επιθετικότητα με μη βίαιους τρόπους. Ακόμη και το ποδόσφαιρο εκτονώνει πολεμοχαρείς ανάγκες και, έτσι κι αλλιώς, δεν κάνουν μερικές φορές οι νεανικές συμμορίες τουρνουά μπρέϊκ-ντανς αντί οδομαχιών; Εκτός από τον χορό δεν είναι και το σεξ κάτι τέτοιο παρά την επιθετικότητα που συχνά γεννά η αντιζηλία; Και δεν είναι η τρυφερότητα, ακόμη και στον πιο ασεξουαλικό και μη οργασμο-γενή ή οργασμο-στρεφή γάμο εξ ίσου ικανή να αγγίζει υποστρώματα όσο πρωταρχικά όσο των πρωτογόνων γύρω από μια φωτιά κλπ, αν ο πρωτογονισμός είναι το κριτήριο βάθους μιας ψυχικής κατάστασης; Δεν είναι η αγάπη για τη μαγειρική και δεν είναι το να δίνεις σε παιδιά και συζύγους λιχουδιές για να νιώσουν ευχαρίστηση, εξ ίσου πρωταρχικά και πρωτόγονα πράγματα και που εξ ίσου οδηγούν σε αισθήματα ειρήνης γαμήλιους συντρόφους με νοοτροπίες συμβατές στο θέμα αυτό; Δεν είναι η αγάπη για την μουσική και τον χορό, ή και για την επιστήμη ακόμη, ή και για τις τεχνοκρατικές εφευρέσεις, πράγματα που μπορούν εξ ίσου να οδηγούν σε τέτοια βάϊμπς; Ακόμη και αν μόνο η τέχνη και η μουσική και η θεωρητική φυσική τύπου Αϊνσταϊν είναι επαρκώς προ-λογικές για να δώσουν χειροπιαστά την αίσθηση πρωταρχικότητας και πρωτογονισμού, και ακόμα και αν η πιο εφαρμοσμένη επιστήμη βασίζεται στο λογικό και στον εγκεφαλικό φλοιό κλπ, η αγάπη για τα θέματα αυτά (τα οποία είναι αρμοδιότητος του λογικού εγκεφαλικού φλοιού) όντως λαμβάνει χώρα μέσω λειτουργιών προ-λογικών και όχι βασιζομένων απλώς στον φλοιό. Αν όλες αυτές οι ικανότητες/λειτουργίες μας δεν είχαν κάποια ουσιώδη σημασία τότε οι Έλληνες δεν θα είχαν προσπαθήσει να ολοκληρώσουν αρμονικά το πάνθεόν τους με θεούς δώδεκα ειδών πρωταρχικών βάϊμπς. Γιατί, μπάϋ δε γουέϋ, δεν είχαν κι έναν θεό του γέλιου επίσης αλλά μόνο της μουσικής, του έρωτα, του πολέμου, της γνώσης, της τεχνολογίας, του σπιτιού, κλπ κλπ; Ίσως γιατί όλοι οι θεοί μπορούσαν να γελάνε, όπως κι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γελάνε, ενώ μόνο μερικοί άνθρωποι μπορούν να συνθέτουν ή να παίζουν μουσική, να παρα-βασίζουν την δυνατότητά τους για κέφια στην δυνατότητα ερωτικά περιπετειώδους ζωής ή στο να γίνουν στοχαστές κλπ, και άρα υπήρχε κι ένας θεός που ειδικευόταν μόνο σε μια ιδιαίτερη από τις λειτουργίες/ικανότητες αυτές. Ίσως το ίδιο ισχύει και για το χορό, δεν υπήρχε θεός του χορού* διότι όλοι οι θεοί χόρευαν, όπως όλοι οι άνθρωποι χόρευαν, τουλάχιστο τον καιρό της δημιουργία της ομιλίας με τη βοήθεια του χορού**.το να έχουν θεό του χορού θα ήταν σαν να είχαν θεό της ομιλίας ή της όρασης ή της ακοής. Οι άνθρωποι θα έλεγαν «Τι χρειάζεται ολόκληρος πάτρων θεός απλώς για την ειδικότητα της ομιλίας; Έχουν κανένα ειδικό ταλέντο όσοι μιλούν; Σιγά το δύσκολο! Δεν υπάρχει κανείς χωρίς την ικανότητα «συμβολικού χειρισμού και κατανόησης μηνυμάτων από σύμβολα φτιαγμένα από ήχο»! Αυτή η ικανότητα είναι απλώς μια περίφραση για την λέξη «συνομιλία» και ήταν μια δυνατότητα στο νευρικό σύστημα κάθε ανθρώπου, απλώς πήρε καιρό να ανακαλυφτεί και, (λιγάκι) να καλλιεργηθεί και να εξελιχθεί, αλλά κατά το μέγιστο μέρος της υπήρχε και απλώς περίμενε να ανακαλυφτεί, όχι να εφευρεθεί και να μας προστεθεί. Αν άνθρωποι που μπορούν να μιλάνε υπήρχαν εξ αρχής τότε θα μπορούσαν να διδάξουν ομιλία σε όλα τα νήπια όσο εύκολα όσο στα τωρινά, αλλά η αυτοδιδασκαλία των ανθρώπων πήρε χρόνο απλώς διότι όλοι μαζί την ανακάλυπταν σιγά-σιγά και την αποκτούσαν την δυνατότητα. [τον καιρό των αρχαίων, βεβαίως, μάλλον απλώς θα λέγανε: «Από πάντα δεν μιλούσαμε; Ανακαλύφτηκε η ομιλία όπως ανακαλύφτηκε η μουσική; Άρα τι χρειάζεται θεός ειδικός γι αυτήν;»] παρομοίως δεν χρειάζεται θεός για όραση, ακοή κλπ. Αυτά τα πράγματα ούτε καν χρειάστηκε να περιμένουν να ανακαλυφτούν, κι ούτε καν ήταν αποκλειστικώς ανθρώπινο προνόμιο. Είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει μαζί με όλη την ζωή, αν και *Ο γράφων εδώ, κι ο αναγνώστης, πρέπει να σκεφτούν (λίγο) παραπάνω με το δεδομένο, (που μόλις ελέγξαμε από γκουγκλ βάζοντας «εννέα μούσες») ότι υπήρχε όμως μούσα του χορού (Τερψιχόρη) και επίσης μούσα της κωμωδίας (Θάλεια), άλλο βέβαια μούσα της κωμωδίας και άλλο του γέλιου, δεν γράφουν όλοι κωμωδίες αλλά από γέλιο όλοι ξέρουν. **Βλέπε 1 ο τόμο του «Ο μύθος της μηχανής» του Μάμφορντ (στα Ελληνικά υπάρχει στις εκδόσεις «Νησίδες» μεταφρασμένο από τον Βασίλη (Τομανά) 113

14 από την άποψη εντοπισμού του πώς ακριβώς δουλεύουν με σκοπό το να τις διδάξουμε σαν λειτουργίες και σε ένα κομπιούτερ, είναι εξ ίσου σαν θεϊκές. Τέλος πάντων, ας μη φεύγουμε από το θέμα που είχαμε αρχίσει Λοιπόν: άρα το γέλιο δεν είναι κάτι το μοναδικό σε σχέση με τις βάϊμπς ειρήνης. Αλλά βέβαια ούτε και καμιά από τις αντιρρήσεις αυτές θα έκανε τον Λόρεντς, ούτε για μένα ούτε για κανέναν άλλο, λιγότερο μοναδικό και μικρότερη μορφή απ ότι τον θεωρούσα πριν σκεφτώ ή πριν διαβάσω τέτοιες ενστάσεις. Και όκεϋ, επειδή κάτι όντως μπορεί να επηρεάσει την εντύπωση που έχουμε, κάτι όπου έφταιγε περισσότερο ένα δικό του σοβαρό λάθος το οποίο ο ίδιος το αναγνώρισε, γι αυτό ας αναφερθούμε σε αυτό κάπως πιο λεπτομερώς. Υπάρχουν εκτενείς λεπτομέρειες στο γκουγκλ αλλά ας πούμε πρώτα σύντομα κάτι που έγραφε ο ίδιος σε μια παράγραφό του στο βιβλίο του «Επιθετικότητα»: Εκεί, στο πλαίσιο της ψυχολογία του όχλου αν θυμάμαι καλά, παραδέχεται ότι ακόμα κι ένας σπεσιαλίστας στα θέματα επιθετικότητας, όπως ήταν ο ίδιος, με συμπεράσματα σαν τα δικά του για την ανθρώπινη φύση, μπόρεσε, έστω περαστικά, να γίνει ένας ηλίθιος του Χίτλερ, ή κάτι τέτοιο, δεν μπόρεσα να καταλάβω τι ακριβώς από το βιβλίο του και με μόνο αργότερα, με το γκουγκλ, βρήκα ότι κάπου έδωσε μια πάσα στους ρατσιστές ως εξελικτικός βιολόγος, προπολεμικά βέβαια κι όχι όταν πλέον είδε σε τι θα χρησιμοποιούσαν τέτοια πράγματα. 114

15 Ας δούμε και κάτι πιο πρόσφατο που πάει παράλληλα με τα συμπεράσματά του για την ανθρώπινη φύση. Ο Ντέϊβ Γκρόσσμαν, ψυχολόγος του Αμερικανικού στρατού κι αξιωματικός που παραιτήθηκε απ την θέση του, ανέφερε σε ραδιοφωνική συνέντευξή του στην εκπομπή We the people του, πρώην κυβερνήτη Καλιφόρνιας, Τζέρρυ Μπράουν στην Όκλαντ ότι οι στατιστικές των δυο παγκοσμίων πολέμων έδειξαν ότι η πλειοψηφία των στρατιωτών στα χαρακώματα ρίχνουν άσχετα κι όχι στο ψαχνό αν δεν κινδυνεύουν από εχθρό που βρίσκεται από πάνω τους είτε από δικό τους αξιωματικό που τους επιβλέπει. Οι Αμερικανοί στρατιωτικοί δεν το θεώρησαν αυτό σαν ένα ενδιαφέρον εύρημα για την ανθρώπινη φύση αλλά σαν ένα ελάττωμα της στρατιωτικής εκπαίδευσης που έπρεπε να διορθώσουν για να κάνουν την πλειοψηφία των στρατιωτών να προσπαθεί να σκοτώσει* (τα αποτελέσματα, και δολοφονικά και αυτοκτονικά, ας μη τα ξαναλέμε, τα ακούμε και από Ιράκ κι Αφγανιστάν συνεχώς). Άλλα ενδιαφέροντα μέρη της συνέντευξης εκείνης αφορούσαν το γεγονός ότι το τελετουργικό ηρωικής επιστροφής στρατιωτών είναι το μόνο πράγμα που δρα σαν κάθαρση στην ενοχή που είναι εγγενής στον φόνο ακόμα κι αν κάποιος σκοτώνει ως στρατιώτης. Το ότι η επιστροφή από το Βιετνάμ δεν περιείχε τέτοια υποδοχή ηρώων συνεισέφερε στα γνωστά σύνδρομα (που είδαμε και στο Ράμπο 1, αν και, εκ των υστέρων τουλάχιστον, φαίνεται ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο το Χόλυγουντ ξανασκάλισε την υπόθεση, τον ίδιο καιρό που έβγαλε και το Ρόκυ 2, δεν ήταν το να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο για τα προβλήματα των βετεράνων (ανθρώπων δηλαδή που είχαν σπρωχτεί και προς ακραίους κινδύνους (σε καιρό δε που τα μη ιδανικά κίνητρα της κυβέρνησής τους δεν ήταν ευρέως προφανή) και, αργότερα, στην πλήρη απόρριψη από την κοινωνία) αλλά το να χρησιμοποιήσει εκείνη την ευαισθησία σαν πρόσχημα για να ξεκινήσει λίγο αργότερα μια προληπτική αποενοχοποίηση για ανθρώπους που όταν θα έφταναν στην ηλικία στράτευσης θα γινόταν οι πιλότοι των «ανθρωπιστικών βομβαρδισμών» του 1999 από το ΝΑΤΟ και μετά θα πήγαιναν στο Ιράκ αφού πρώτα θα είχαν δεχτεί στρατιωτική εκπαίδευση που θα διόρθωνε τα λάθη της ανθρώπινης φύσης που έχει ζωώδεις αναστολές ενώπιον του φόνου) *Στο γκουγκλ βρίσκουμε, εκτός από τον πίνακα περιεχομένων με το ποιες δεκαοκτώ από αυτές τις συνεντεύξεις εξέδωσε με τίτλο Dialogues ο Τζερρυ Μπράουν, την εξής φράση από την συνέντευξη του Γκρόσσμαν που είχε τίτλο «Ο μύθος περί δολοφονικού ενστίκτου»: «Υπάρχει μέσα στα ανθρώπινα όντα ένας φυσικός μηχανισμός ασφαλείας, ας τον πούμε «σύστημα ανοσίας στη βία». Ο μέσος άνθρωπος είναι βαθειά αδιάφορος στο να σκοτώνει άλλους και ο στρατός έχει αναγκαστεί να το αντιμετωπίσει αυτό εδώ και χιλιετηρίδες» Πολλές (12 ή 13 νομίζω) από τις συνεντεύξεις αυτές μετέφρασε και εξέδωσε, με τίτλο «Η άλλη Αμερική», στις «Νησίδες», ο Βασίλης Τομανάς (βλ. και υποσημ** της προ-προηγούμενης σελίδας) 115

16 Προφανώς οποιαδήποτε συζήτηση για την φύση της θρησκείας και την φύση της προόδου, όπως επίσης και την φύση της «διαμάχης μεταξύ ορθολογιστικών και αντιεπιστημονικών αντιλήψεων» θα είναι αστείο να διεξαχθεί με όρους διαφωτισμού του καιρού του 1789 ή του καιρού των όσων προσέθεσε ο διαλεκτικούς υλισμός, αφού αν κάποιος δεν λάβει υπ όψη εμβαθύνσεις σαν αυτές που είδαμε θα καταλήξει σε κοινούς τόπους που από καιρό έχουν γίνει αυτοεπεναλαμβανόμενοι παρ όλο που έχουν καταστεί όχι μόνο απηρχαιωμένοι αλλά και τελείως περιττοί ή, έστω, σχεδόν τελείως περιττοί (εννοούμε τις συζητήσες για «παπαδαριό», για φόβο κόλασης, «σεξουαλική καταπίεση που έχουν οι Κατίνες και θεούσες», η παροιμιώδης διαύγεια των αθέων και η παροιμιώδης θολούρα των θρησκευομένων» κλπ κλπ. Θα επανέλθουμε και σε αυτά τα τετριμμενα στερεότυπα αλλά Ας δούμε πρώτα την παρουσίαση μερικών πιο σοβαρών θεμάτων: 116

17 Ο επαναπροσδιορισμός αξιών στο στάδιο ξεκαθαρίσματος σχέσης επιστήμης-θρησκείας της εποχής μας: Μέρος Α (Βοηθάει να καταλάβουμε πρώτα όσα αφορούν την αντίφαση και συμβατότητα επιστήμης και θρησκείας στην εποχή μας. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω της εξέτασης, από τις δυνατότητες της εποχής μας, των τριών παρακάτω θεμάτων: 1. των διαφορών και ομοιοτήτων «γεννηθήτω» με μπιγκ μπάνγκ και «γεννηθήτω» με βιολογική εξέλιξη 2. του δυισμού ύλης ψυχής 3. της φύσης της επαφής με κάποιο ηθικό νόμο μέσα μας. Με σύντομο και πυκνό τρόπο ας κάνουμε πρώτα μια επανάληψη-περίληψη προαπαιτουμένων γνώσεων και μετά ας αναλύσουμε το θέμα του τίτλου χωρίς καθόλου να απομακρυνόμαστε από τα τεκταινόμενα γύρω μας που επειγόντως θα χρειάζονταν τον τέτοιο επαναπροσδιορισμό, δηλαδή ας χρησιμοποιήσουμε τα τεκταινόμενα, κι όχι κάποια είτε υποθετικά είτε άλλης εποχής παραδείγματα, για να καταλάβουμε το αντικείμενό μας, και αντιστρόφως. Τα προαπαιτούμενα θα δούμε ότι δεν περιλαμβάνουν περισσότερες γνώσεις απ όσες μπορεί κανείς να βρει ξεφυλλίζοντας, και σχεδόν μόνο κοιτάζοντας τα σχήματα και τις λεζάντες τους, σε ένα βιβλίο «βιολογίας γενικής παιδείας Β Λυκείου» της εποχής μας. Το μπιγκ μπανγκ βέβαια θέλει γνώσεις πολύ περισσότερες από του λυκείου, αλλά αυτό το σημείο της σχέσης επιστήμης και θρησκείας δεν παίζει, άμεσο τουλάχιστον, ρόλο στα θέματα αξιών άρα δεν θα αναφερθούμε σε αυτό*. Το τρίτο θέμα, απαιτεί γνώσεις του βιολογικού κλάδου της ηθολογίας, που ναι μεν δεν εμπεριέχεται στα βιβλία του Λυκείου αλλά η κατανόηση βιβλίων του κλάδου αυτού δεν χρειάζεται ούτε καν τα βιβλία Β Λυκείου. Ακόμη και από το δημοτικό μπορεί κανείς να τα διαβάσει και να τα απολαύσει, τόσο εύκολα και τόσο πολύ όσο αν έβλεπε ένα ντοκυμαντέρ για ζώα. Απλώς θα παραπέμψουμε λοιπόν στα βιβλία του Κόνραντ Λόρεντς (ενός από τους νομπελίστες ιδρυτές του κλάδου της ηθολογίας) «Επιθετικότητα» και «King Solomon s ring» για το θέμα αυτό (ή στο επόμενο** έγγραφο που όμως δεν έχουμε ακόμα μεταφράσει) και θα επικεντρωθούμε στα όσα χρειάζονται επανάληψη-περίληψη γνώσεων της Β λυκείου για να κατανοηθούν: *Θα αναφέρουμε σε λίγο κάποια σχετικά, αλλά μόνο όσα θα παιζαν κάποιο ρόλο στο θέμα μας. **Στην αρχική μας ανάρτηση, σε παλιότερο σάιτ, ήταν «επόμενο» το έγγραφο. Τώρα ήταν προηγούμενη η ενότητα του παρόντος εγγράφου (δηλαδή μόλις την διαβάσαμε) Επανάληψη-περίληψη: Από τη στιγμή που οι βιολόγοι κατάλαβαν ότι το σχήμα του μακρομορίου που λέγεται ΝτιΕνΕϊ και ο τρόπος αναδιπλασιασμού του δείχνει τον τρόπο τόσο της κληρονομικής μεταβίβασης χαρακτηριστικών των εμβίων όσο και τον τρόπο σιγανής εξέλιξης των χαρακτηριστικών σε γενιές επί γενιών, και που ύστερα κατάλαβαν με ποιόν τρόπο δίνει οδηγίες για την δημιουργία των πρωτεϊνών στα έμβια και με ποιόν τρόπο οι πρωτεϊνες εκτός από δομικά υλικά είναι καταλύτες, δηλαδή βοηθάνε, με το σχήμα τους, να συμβαίνουν γρήγορα όλες οι μοριακές διαδικασίες, όπως έναν γκαραζιέρη τον βοηθάει το σχήμα των εργαλείων του, και έτσι βοηθάει και στην δημιουργία νέου ΝτιΕνΕϊ απο το παλιό με διπλασιασμό όχι απλώς βοηθάει, είναι και απαραίτητο από τη στιγμή λοιπόν που τα παιδιά έχουν μάθει και αυτά, το νέο πρόβλημα κότας-αυγού είναι το εξής: Αν το ΝτιΕνΕϊ έγινε πριν τις πρωτεϊνες πώς διπλασιαζόταν χωρίς αυτές; Αν οι πρωτεϊνες έγιναν πριν το ΝτιΕνΕϊ με ποιόν μηχανισμό γινόταν η σύνθεσή τους, αφού τώρα αυτός ο μηχανισμός που ξέρουμε θέλει οδηγίες γραμμένες στο ΝτιΕνΕϊ; Τέλος πάντων, αυτή την στιγμή ο τρόπος του «γενηθήτω η ζωή», από την χρονική άποψη, θέλει ιδέες για να ξεκαθαρίσουν αυτό το ερώτημα και το πού βρίσκονται όλες οι θεωρίες για το ζήτημα αυτό μπορείς να το δει κανείς με απίθανη πληρότητα και κατανοησιμότητα στα βιβλία του John Casti Paradigms Lost, Paradigms Regained όπου θα δεί και τι εστί Τσόμσκυ ως γλωσσολόγος. Πάμε τώρα στα περί ψυχής του δεύτερου ερωτήματος, π.χ. στο αν ένας προχωρημένος κομπιούτερ μπορεί να εμφανίσει ιδιότητες σαν αυτές που θεωρούμε ψυχικές μας ιδιότητες, στο 117

18 αν αυτό μας κάνει να είμαστε τέτοια ρομπότ, στο αν ομάδες από μακρομόριά μας μάς κάνουν να μοιάζουμε με έναν προχωρημένο κομπιούτερ, το αν ομάδες από μακρομόριά μας μπορούν να εμφανίζουν ιδιότητες σαν αυτές που θεωρούμε ψυχικές μας ιδιότητες, και στο αν η παλιά απάντηση του Πλατωνικού Σωκράτη ότι ο τρόπος που κατοικεί ή δεν κατοικεί η ψυχή στο σώμα μας είναι σαν τον τρόπο που κατοικεί ή δεν κατοικεί η μελωδία στις χορδές μιάς κιθάρας, εννοώ άρπας βοηθάει ή δεν βοηθάει σε τίποτε την απάντηση του παραπάνω ερωτήματος, τόσο στο πλαίσιο των κομπιούτερ όσο και στο πλαίσιο των ομάδων από μακρομόρια εμβίων. Υπάρχει ο εξής τρόπος να αρχίσει κανείς τόσο την ερώτηση όσο και την απάντηση από νωρίς στον έφηβο, ακόμη και πριν πάρει τα όποια μαθήματα φιλοσοφίας Πολλά απ αυτά που δεν είπαμε ακόμη αλλά θα πούμε τα έχει πολύ ωραία ο Κάστι, και πάλι, αλλά κανείς δεν τα χει τόσο ωραία όσο ο Ζάκ Μονό στο βιβλίο «Τύχη και αναγκαιότητα» που έγραψε πριν σαράντα σχεδόν χρόνια, στα κεφάλαια μεταξύ των κεφαλαίων «Δαίμονες του Μάξουελλ» και «Μοριακή οντογένεση», ίδίως αυτό. Κρίμα που δεν παραθέτει εδάφια και του Μονό ο Κάστι, θα βοηθούσαν πολύ το πολύ παρόμοιο του πόϊντ, εδώ όμως θα τα πούμε όπως θα τα λέγαμε σε ένα παιδί ένα χρόνο πριν τελειώσει το λύκειο, δυό τρία χρόνια αργότερα ας διαβάσει τον Μονό, ή τον Κάστι ή και τους δυό. Μάλλον πιο πολύ θα μας βοηθήσει να κάνουμε τις χορδές να ναι χορδές ρακέτας του τέννις αντί χορδές άρπας, δεν κάνουμε καμιά φοβερή πρωτοτυπία που να ξεφεύγει μακράν πέραν του Σωκράτη βεβαίως αλλά θα δούμε ότι αυτό πιο ανάγλυφα θα μας δείξει τη φύση του θέματος: Αν κάποια μόρια χορδών και ξύλου έχουν μπει σε ομάδες που να αποτελούν ρακέτα και κάποια άλλα μόρια, καουτσούκ, έχουν μπει σε ομάδα που να αποτελεί μπαλάκι του τέννις τότε υπάρχει κανείς που, για να δει με τι γωνία θα αλλάξει τροχιά το μπαλλάκι, θα αναλύσει το σύστημα μόριο-μόριο αντί να πεί ότι, τουλάχιστον για ρακέτα ακίνητη και στερεωμένη, γωνία πρόσπτωσης =γωνία ανάκλασης; Όχι, όλοι με τον δεύτερο τρόπο θα το λύσουν. Υπάρχει κανείς που αμφιβάλει ότι κι αλλιώς να το λυναν εκεί θα κατέληγαν; Όχι. Άρα υπάρχει κανείς που θα λεγε ότι για τα μεν συστήματα λίγων μορίων ισχύουν οι νόμοι της συνήθους φυσικής αλλά για τα συστήματα πάρα πολλών μορίων πρέπει να βάλουμε στους νόμους της φυσικής κι άλλους όρους που να αναφέρονται στα μαθηματικά σχήματα που τα μεγάλα συστήματα μπορούν να πάρουν; Μάλλον όχι. Τα βιολογικά συστήματα περιέχουν πάρα πολλά μόρια, τα δε μόρια αυτά είναι ήδη πολύ μεγάλα. Οι πρόσθετες ιδιότητες που έχουν τα τέτοια μεγαλοσυστήματα σε σχέση με τα συστατικά τους είναι σαν τις, υπό μια έννοια πρόσθετες, ιδιότητες της ρακέτας; Ή είναι νέοι νόμοι που δεν έχουν ακόμα βρεθεί; Όταν η μοριακή βιολογία ήταν ακόμη εν τω γεννάσθαι πολλοί από τους ιδρυτές της ήταν φυσικοί που φιλοδοξούσαν να οδηγηθούν από τα πειραματικά της δεδομένα σε πρόσθετους νόμους φυσικής σαν νέοι Κολόμβοι. Στην πορεία βρήκαν αυτά που είπαμε για τα σχήματα του ΝτιΕνΕϊ, των πρωτεϊνών και την λειτουργία τους. Αυτά ήταν νέοι νόμοι; Νέα ήπειρος; Ή αντί για Αμερική οι Κολόμβοι αυτή τη φορά ξαναβρέθηκαν στην Ινδία αλλά σε φοβερά της μέρη που κανείς δεν τα χε ξαναδεί από την χερσαία οδό; Ο Μονό και οι πιο πολλοί θεωρούν το δεύτερο. Μερικοί, οι λεγόμενοι ολιστές σε αντιδιαστολή με τους λεγόμενους αναγωγιστές, θεωρούν το πρώτο, λέγοντας ότι στα μεγάλα συστήματα το όλον υπερβαίνει το άθροισμα των μερών του και πιθανώς το κάνει μέσω νέων νόμων που μπορούν να εκδηλωθούν μόνο σε νέα μεγέθη και νέα επίπεδα πολυπλοκότητας, άρα είναι ένα είδος δημιουργίας που εξαρτάται από τι μορφές έχει εκάστοτε εμφανίσει η πορεία της πολυπλοκότητας. Οι αναγωγιστές τύπου Μονό θεωρούν σαν επουσιώδη παιχνίδια με τις λέξεις τις διαφορες αυτές, και προτιμούν να λένε «νέα εκδήλωση» ή και αποκάλυψη τις νέες ιδιότητες που εμφανίζονται αλλά όχι δημιουργία. Χρειάζεται να καταλάβουμε τίποτε απ όλα αυτά για απλώς για να λέμε την έκφραση «δημιουργιστική βιολογία»; Απολύτως τίποτε, αντιθέτως ο λόγος που τα λέμε είναι για να καταλάβουμε ότι όλα αυτά τα μπερδεμένα περί αυτής δεν λένε και πολύ περισσότερα απ ότι το παράδειγμα με την ρακέττα και το μπαλλάκι, το οποίο όμως παράδειγμα εδώ αναφέρουμε μόνο για να καταλάβουμε όχι τα περί δημιουργιστικής βιολογίας αλλά τα περί ψυχής. Δηλαδή: σε ένα τόσο απλό παράδειγμα ήδη φάνηκε πως μια απλή λειτουργία, εκδηλότατη και συνηθέστατη μοιάζει με πρόσθετη ιδιότητα της ύλης άπαξ και η ύλη αρχίζει να δημιουργεί πλούτο σχημάτων. «Εκτός» 118

19 απ την ύλη της ρακέτας και της μπαλίτσας άρχισε να παίζει ρόλο και η φύση τους, η ρακετωσύνη και η μπαλωσύνη, υπο την έννοια του σχήματός τους. Πολύ περισσότερο θα μοιάζουν σαν ιδιότητες πρόσθετες, νέες, ή και αντιφάσκουσες με τις συνήθεις και χοντροκομένες ιδιότητητες της ύλης σε συστήματα λίγων σωμάτων, οι ιδιότητες ομάδων από πρωτεϊνες και από άλλα μεγαλομόρια όταν δεν θυμίζουν απλώς ρακέττες και μπαλλάκια αλλά και κατσαβίδια ή εργοστάσια ή τηλεφωνικά δίκτυα κλπ.κλπ. Ανεξαρτήτως του αν μπορούν είτε οι ολιστές είτε οι αναγωγιστές να αποδείξουν αφ ενός ότι διαφέρουν από του αντιπάλους τους και αφ ετέρου ότι έχουν δίκιο αυτοί κι όχι οι απέναντι, θα έπρεπε να θεωρούμε ότι το να ονομάσουμε ψυχή κάτι απλώς σαν αυτά αφαιρεί κάτι από το δέος, την ποίηση, το μυστήριο που της αποδίδουμε και από την έμπνευση που μας δίνει το να θεωρούμε ότι, κυριολεκτικά, μας «ενψυχώνει»; Αυτό μάλλον εξαρτάται περισσότερο από το τι συνέπειες έχουν αυτά και από την σημασία τους στην καθημερινή ζωή και συμπεριφορά ιδίως σε σχέση με την ηθικότητα ή ανηθικότητα των αποφάσεών μας ) Ας δούμε μια από τις σχετικές παραγράφους του Μονό: «Η τάξη, η δομική διαφοροποίηση, η απόκτηση λειτουργιών, όλα αυτά εμφανίζονται από ένα τυχαίο μείγμα μορίων τα οποία δεν έχουν καμιά δραστηριότητα και εγγενή λειτουργική ικανότητα πέραν της ικανότητας να αναγνωρίζουν τους συντρόφους με τους οποίους θα κτίσουν την δομή. Και ενώ σε σχέση με τα ριβοσώματα και τους βακτηριοφάγους δεν μπορούμε πια να μιλάμε για δημιουργία κρυστάλλων αφού αυτά τα σωμάτια είναι ενός βαθμού πολυπλοκότητας, δηλαδή μια τάξης, πολύ πάνω από του κρυστάλλου, σε τελευταία ανάλυση είναι επίσης αληθές ότι όλες οι ενεχόμενες χημικές αντιδράσεις είναι βασικά της ίδιας φύσης με εκείνες που κατασκευάζουν έναν μοριακό κρύσταλλο. Όπως σε έναν κρύσταλλο, η ίδια η δομή των συναθροισμένων μορίων συνιστά την πηγή της «πληροφορίας» για την κατασκευή του όλου. Αυτές οι επιγενετικές διαδικασίες επομένως συνίστανται ουσιαστικά στο εξής: το ολικό σχέδιο ενός σύνθετου πολυμοριακού οικοδομήματος περιέχεται εν δυνάμει στην δομή των συνιστώντων του μερών, μα έρχεται σε πραγματική ύπαρξη μόνο μέσω της συνάθροισής τους. Η ανάλυση αυτή σαφώς ανάγει την παλιά διαμάχη μεταξύ προ-διαμορφωτιστών και επιγενετιστών σε μια τετριμμένη σοφιστεία και στρεψοδικία περί λέξεων. Καμιά προ-διαμορφωμένη και πλήρης δομή δεν προ-υπήρχε πουθενά, αλλά το αρχιτεκτονικό σχέδιο για αυτήν ήταν παρόν στα ίδια της τα συνιστώντα μέρη. Μπορεί επομένως να έλθει στην ύπαρξη αυθόρμητα και αυτόνομα, χωρίς εξωτερική βοήθεια και χωρίς έγχυση πρόσθετης πληροφορίας. Η αναγκαία πληροφορία ήταν παρούσα, αλλά χωρίς να έχει εκφραστεί, στα συνιστώντα μέρη. Το επιγενετικό κτίσιμο μιας δομής δεν είναι μια δημιουργία, είναι μια αποκάλυψη.»* *Τα πλάγια τα έβαλε πλάγια ο Μονό, όχι ο γράφων) 119

20 Μέρος Β ας υπογραμμίσουμε μόνο μια κάπως πρόσφατη διασαφήνιση (από Φόϋερμπαχ και από Μπούμπερ*) του γιατί η προσωκρατική έννοια του παγκόσμιου νου δεν ήταν ανθρωπομορφική, αταβιστική, ανιμιστική κλπ κλπ αλλά αντίθετα ήταν πολύ αλληλοδιαφωτιστική με την Εβραϊκή ιδέα περί προσωπικού Θεού**: Άλλο το να πεις ότι ο Θεός έχει νου όπως κι ο άνθρωπος, κι άλλο να πεις ότι υπάρχει ένας παγκόσμιος νους κι ότι ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης των πλανητών είναι το να έχουν οι πλανήτες μαθηματικές κανονικότητες στις τροχιές τους, ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης των μοχλών είναι να έχουν μαθηματικούς νόμους που δουλεύουν και στην τεχνική εμπειρία, ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης χορδών σε κιθάρες είναι το ότι χτυπώντας τις χορδές τους σε σημεία μαθηματικώς περιγράψιμα με απλό τρόπο να δίνουν ήχο ευχάριστο σε όλους, και ο τρόπος που εκδηλώνεται μέσω της ύλης μέσα στο σώμα μας είναι να έχουμε την ικανότητα για λογική, για μαθηματικά, για απόλαυση μουσικής κλπ. Άλλο λοιπόν το να πούμε ότι ο Θεός έχει νου όπως θα χε και γενειάδα ή άρμα να σέρνει τον ήλιο σε κανονική τροχιά παίζοντας ταυτόχρονα και άρπα ενώ οδηγούσε, κι άλλο το να πούμε, αντίστροφα, ότι ο άνθρωπος σκέφτεται, χαίρεται τη μελωδία κλπ επειδή η ύλη του μετέχει σε κάτι θείο και παγκόσμιο ή μάλλον συμπαντικό. Ακόμα κι ο πιο τεχνοκράτης δυτικός θα καταλάβαινε ότι άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Μπορεί βέβαια να τα θεωρούσε λάθος και τα δύο αλλά δεν θα τα θεωρούσε ίδια. Ή μπορεί να θεωρούσε σωστά μόνο τα περί πλανητών και μοχλών και μόνο σαν να όριζαν υπό ποίαν έννοια χρησιμοποιούμε σαν σχήμα λόγου το ότι υπάρχει παγκόσμιος νους, δηλαδή ότι υπάρχουν μαθηματικοί νόμοι που υπακούει ο φυσικός κόσμος και, αν αυτό δημιουργεί και δέος, είναι το ίδιο δέος που ο Αϊνσταϊν εξέφραζε λέγοντας «το πιο ακατανόητο πράγμα είναι το γιατί ο κόσμος είναι κατανοητός». Υπάρχουν ίσως και Θεοί ανθρωπομορφικοί, αταβιστικοί, ανιμιστικοί, μα δεν είναι σαν την εικόνα που είπαμε. Όχι όμως ότι αποτελεί σοβαρό κριτήριο η ευκολία που ένας δυτικός θα θεωρούσε τις θρησκείες των φυλών της Αφρικής σαν μη έχουσες καμιά σχέση με την αποδεκτότερη εικόνα που λέμε. Όπως λοιπόν δεν είναι τόσο ανθρωπομορφικό, αταβιστικό και ανιμιστικό το να εννοούμε τα παραπάνω για την κίνηση των πλανητών, για την λογική, για τα μαθηματικά και για την χαρά της μουσικής ή για το πάθος και άλλων λειτουργιών-βιωμάτων-δυνατοτήτων του ανθρώπου, π.χ. των ερωτικών ή των πολεμικών ολόκληρο δωδεκάθεο λειτουργιών υπήρχε γιατί δεν είναι, τουλάχιστον εξ ίσου, αποδεκτό το να κάνουμε την ίδια αντιστροφή και για άλλες λειτουργίες-δυνατότητες-ικανότητεςβιώματα του ανθρώπου, και να λέμε ότι ο άνθρωπος έχει όσα θεωρούμε προσωπικά χαρακτηριστικά, π.χ. χαίρεται να τον αγαπάνε και να αγαπάει, επειδή κάτι με την ίδια, έστω αφηρημένη, έννοια είναι πρόσωπο, αγάπη κλπ με τρόπο παγκόσμιο και συμπαντικό; Το μισό αυτής της άποψης στη φιλοσοφία το περιγράφουν σαν άποψη των προσωκρατικών Ελλήνων, το άλλο μισό σαν την συνεισφορά των Εβραίων στον φιλοσοφία του μονοθεϊσμού***. Για ένα δε αναγωγιστή τύπου Μονό, η μόνη διαφωνία ή συμφωνία που θαχε μ αυτά θα ήταν *Στο κεφάλαιο «Το Αιώνιο Εσύ» στο βιβλίο του Μάρτιν Μπούμπερ «Εγώ και εσύ». **Την οποία βέβαια ο Αϊνσταϊν ούτε καν δέχτηκε την πρόταση του Μπούμπερ να την συζητήσουνε, μένοντας στο θαυμασμό του μόνο για τις απόψεις περί γεωμετρικού Θεού του Σπινόζα και για τις απόψεις περί «γεωμετρίας σαν θεωρητικής φυσικής των στερεών σωμάτων» των αρχαίων Ελλήνων ***Είδαμε ένα από τα σημεία επαφής δυο φιλοσοφιών. Από διαφορές ας σημειώσουμε μόνο την εξής μία (από επισήμανση του Άγγλου φιλοσόφου Guthrie): Στην Ελληνική χρήση, αντίθετα απ ότι στην Εβραϊκή, η λέξη Θεός δεν αναφέρεται σε κάτι που υπερβαίνοντας, ως όλον, την εμπειρία μας και κείμενο πολύ μακριά της έστω και σαν μερική επαφή με αυτό, θέλει ειδικές διαδικασίες και πορείες για την όποια συνάντησή του και δεν ξέρουμε, ή δεν ξέρουν οι άλλοι για μας, αν όντως υπήρξε η επαφή αυτή. Η λέξη «θεός» έμπαινε π.χ. στην εξής Ελληνική έκφραση «είναι θεός να συναντάς ένα φίλο σου μετά 30 χρόνια» και σήμαινε την εντονότατη, κι όχι φευγαλέα και αμφίβολη, αίσθηση, εν προκειμένω χαράς, που καθιστά κάτι αξιοσημείωτο και αξιομνημόνευτο που πολλοί μπορεί να τοχουν νιώσει αλλά κάποιος π.χ. δεν τοξερε ακόμα ότι υπήρχε ή πόσο έντονο ήταν κλπ. 120

21 «αφού όμως οι δομές μεγαλύτερης τάξης, εννοώ οι πιο περίπλοκες συναθροίσεις μορίων που έχουν υπάρξει, είναι οι άνθρωποι, άρα η ούτως-ειπείν «προσωπότητα» του Θεού αποκαλύπτεται (και όχι δημιουργείται επαναλαμβάνουμε) μέσα από τον άνθρωπο. Το τι θα υπερέβαινε κάτι τέτοιο, αν αυτό μας φαίνεται λίγο, είναι κάτι που δεν το συζητάμε καν μέχρι να προκύψει η παραμικρή ιδέα για το πώς, ή γιατί, καν υπάρχουν οι μαθηματικοί φυσικοί νόμοι, που αν κατάλαβα καλά ο Χώκινγκ το θεωρεί ερώτημα που θα μπορεί να αρχίσει να μας απασχολεί μόνο άπαξ και βρούμε μη αυτοαντιφατική φυσική θεωρία για να φτάνουμε ως το Μπιγκ Μπάνγκ». Αυτές τις απόψεις των τέτοιων αναγωγιστών οι μη αναγωγιστές δεν θα τις άλλαζαν σε τίποτα, το πολύ-πολύ να θεωρούσαν ασυνέπειά τους το να τις ασπάζονται κι εκείνοι και να τους κατηγορούσαν ότι δεν έχουν τελείως αποδείξει ότι ο πλούτος ιδιοτήτων που βλέπουν στην ζωή δεν έπεται από την φυσική με την οποία ξεκινάνε. Αναγωγιστής ή μη αναγωγιστής τι θάλεγε για τα άλλα ζητήματα που στον 20 ο αιώνα επικαλέστηκαν και την βιολογία; Π.χ. οι ναζί επικαλέστηκαν Δαρβινικές της όψεις για θεωρητική βάση του ρατσισμού τους. Ο Καζαντζάκης επικαλέστηκε Μπεργκσονικές της αναδιατυπώσεις για θεωρητική βάση της «ζωτικής ώθησης» που έβλεπε μέσα στους Ζορμπάδες του και τους καπετάν Μιχάληδές του, ή τον Οδυσσέα του και τον Χριστό του και, γενικότερα, αυτούς που ονόμαζε «σωτήρες του Θεού» στην «Ασκητική» που είχε και την έκφραση αυτή ως υπότιτλο. Η κοντινότερη όμως, προς όσα (π.χ. Μπούμπερικά) είδαμε, μορφή τέχνης και ταυτόχρονα μορφή ανάλυσης και της ιστορίας του πολιτισμού και του τωρινού κομβικού του σημείου είναι οι ιδέες του Σικελιανού για τον βιολογικό Θεό ο οποίος σαν αιωνίως σε οδύνες τοκετού γυναίκα γεννά την ζωή και σαν αιωνίως μαχόμενος αγωνιστής σαν τον Χριστό φωνάζει από τον Σταυρό της εποχής του «ως σας έκραζα, συντρόφοι» προς όλες τις άλλες εποχές και γενιές διότι μέσα από τον άνθρωπο, την πιο εξελιγμένη μορφή τάξης της ύλης, αποκαλύπτονται και οι δυνατότητες και βουλήσεις του Θεού, μόνο με τα χέρια του ανθρώπου κι όχι με κάποια δικά του που είναι αφηρημένα και δυνητικά, μπορεί να πολεμάει, και μόνο με το κορμί της ζωής και πάνω απ όλα του ανθρώπου, κι όχι με κάποιο αφηρημένο δικό του, μπορεί να λαχταράει την ζωή και να την γεννάει. Μέρος Γ: (της ενότητας «Ο επαναπροσδιορισμός αξιών στο στάδιο ξεκαθαρίσματος σχέσης επιστήμης-θρησκείας της εποχής μας») 1.Yπάρχουν κύτταρα σαν και αυτά που συνεργάζονται σ εμάς και σ όλα τα ζώα και τα φυτά, 2.υπάρχουν κύτταρα όπως τα βακτήρια, λίγο πιο πρωτόγονα, που άλλα τους μας προκαλούν αρρώστειες και άλλα τους μας παρέχουν ουσίες που εμείς τις χρησιμοποιούμε σαν αντιβιοτικά και εκείνα τις χρησιμοποιούν σαν όπλα επιβίωσης στην μάχη τους με εκείνα τα βακτήρια που βλάπτουν και εμάς, 3.υπάρχουν και κύτταρα όπως οι αποικοδομητές που ζούν μετατρέποντας τα νεκρά κύτταρα ζώων ή φυτών, π.χ. πεσμένα φύλλα η τους νεκρούς στα νεκροταφεία, σε ανόργανες ουσίες έτοιμες να ανακυκλωθούν, δηλαδή να χρησιμοποιηθούν από τα φυτά για να ξανασυνθέσουν μεγαλομόρια της ζωής, να φαγωθούν ως φυτά από τα ζώα κλπ. 4. Τέλος, υπάρχουν και οι ιοί που μέσα τους αφ ενός έχουν μηχανισμό, ή μάλλον απλώς μάννουαλ οδηγιών, για την αναπαραγωγή τους κι αφ ετέρου έχουν οπλικούς μηχανισμούς. Δεν έχουν ούτε οργανίδια παραγωγής ενέργειας ούτε μηχανισμούς να προσλαμβάνουν όσες πρώτες ύλες, δηλαδή ανόργανα υλικά, χρειάζονται για να αναπαραχθούν, ούτε μηχανισμούς να συνθέσουν όσα εργαλεία ή όσα όργανα τους χρειάζονται για να υφίστανται και να πολλαπλασιάζονται. Όλα τα παραπάνω υλικά και την ενέργεια, ακόμα και το ούτως ειπείν φωτοτυπικό μηχάνημα παραγωγής αντιγράφων τους, το κατάσχουν από το κύτταρο πάνω στο οποίο βρήκαν να παρασιτήσουν και το οποίο, αφού μέσα του αναπαραχθούν σε χιλιάδες αντίτυπα το αφήνουν όχι απλώς νεκρό μα και λεηλατημένο και ρημαγμένο. Δεν είναι καν ομόφωνο μεταξύ των βιολόγων αν οι ιοί θα έπρεπε να θεωρούνται έμβια ή απλώς παρασιτικοί μηχανισμοί που υπήρξαν απλώς επειδή η ύπαρξή τους κάπου χωράει μέσα στους μηχανισμούς με τους οποίους η γύρω τους ζωή λειτουργεί και 121

22 αναπτύσσεται. Αυτά στην ζωή και στην βιολογία. Στην ιστορία και στην ιδεολογία απ την άλλη μεριά υπάρχουν λαοί που ζούν από την γεωργία και την κτηνοτροφία και, σε πιο πρόσφατες εποχές, από αυτές συν από την βιομηχανική εργασία και παραγωγή, υπάρχουν και λαοί με ηγέτες όπως ο Τζέγκις Χάν ή ο Χίτλερ που ανακάλυψαν ότι μέσα σε όλα αυτά χωράει και ένας άλλος τρόπος επιβίωσης. Να μην αναπτύσσεις γεωργία ή κτηνοτροφία αλλά μόνο πολεμική τέχνη, και, στα των ημερών μας, να μην αναπτύσσεις άλλες βιομηχανίες αλλά μόνο τις πολεμικές. Και με την υπεροπλία που αποκτάς επενδύοντας μόνο στα όπλα, να υποδουλώνεις αυτούς που έχουν γεωργία και κτηνοτροφία, ή έχουν και άλλες βιομηχανίες, και μετά να τους δίνεις μόνο όση τροφή χρειάζονται αφ ενός για να δουλεύουν με χωράφια, ζώα και εργοστάσια που τους έχεις κατάσχει, και αφ ετέρου για να αναπαράγονται για να σου δίνουν και άλλους δούλους. Όλη δε την υπόλοιπη παραγωγή τροφής και ενέργειας να την παίρνεις εσύ. Αυτό λέγεται «οικονομία διαρκούς πολέμου». Τώρα προστέθηκε και η παράγραφος «διαρκής μάχη κατά της τρομοκρατίας» για κατάσχεση πηγών ενέργειας*. Οι φιλοσοφικοί υποστηρικτές όσων ηγετικών ομάδων ανακάλυψαν και αυτή τη δυνατότητα παρασιτισμού επί του κορμού της ζωής, πότε επικαλέστηκαν Δαρβινικές μάχες για βελτιστοποίηση της ζωής, πότε Νιτσεϊκές για βελτιστοποίηση αξιών αντί γονιδίων. Τέτοια προσπαθούσαν όσο προσπαθούσαν ακόμα να θεωρήσουν τον παρασιτισμό κάτι σαν ζωή ισότιμη με την ζωή των κυττάρων. Πιο πρακτικοί υποστηρικτές απλώς συνέχιζαν αυτό που έκαναν οι κονκισταδόρες κλπ τότε που δεν υπήρχε ακόμη Δαρβίνος ή Νίτσε να τους λεηλατήσουν κι αυτούς, διέδιδαν δηλαδή και στους άλλους και στον εαυτό τους ότι οι άλλοι δεν ήταν άνθρωποι αλλά ανθρωποειδή, ή ότι ήταν άνθρωποι μεν αλλά ειδωλολάτρες ή και καννίβαλοι. Δαιμονοποίηση του αντιπάλου κλπ, τα ξέρουμε και απο τα σύγχρονα νέα (που μέχρι κι ότι ο Σαντάμ παίρνει βιάγκρα είπε στο ΣιΕνΕν εκείνη η συμπατριώτισά μας που ήταν ερωμένη δαίμονος, αντί να σκεφτεί κι ότι ο λόγος που, όπως το έθετε, μπορούσε και την «επισκεπτόταν ο Σαντάμ πολλές φορές» ανά ερωτική νύχτα ήταν ότι έστελνε και τους σωσίες του να περνάνε από το δωμάτιό της για να καλλιεργήσει και τον αντρικό του μύθο, αλλιώς γιατί να φεύγει μέχρι να του ξανασηκωθεί, τόσες υπογραφές είχε να βάλει; δεν τις έφερνε κι αυτές στο δωμάτιό της να τις κάνει μαζί με το μετα-οργασμικό τσιγάρο κλπ; Αγνωμοσύνη προς την τύχη της: πού θα ξαναβρεί άντρα με πολλούς σωσίες έτσι ώστε να κάνει τόσο πολύ έρωτα χωρίς καν να χρειάζεται ενοχές ότι κάποιον κεράτωσε αφού μπορεί να κάνει ότι δεν κατάλαβε ότι ήταν σωσίες; Τι λέγαμε; ) Τέλος πάντων αυτά έκαναν όσοι προσπαθούσαν να δείξουν ότι οι αποικιοκράτες, δουλέμποροι, γενοκτόνοι, κονκισταδόρες κλπ που ζούσαν με οικονομία διαρκούς πολέμου δεν ήταν εμβιοειδή παράσιτα αλλά ισότιμα έμβια. (Μήπως τους δαιμονοποιώ κι εγώ, άντε καλέ, ιδέα μου θα ναι. Εγώ τέτοιο πράμα; Το εννοώ: Τι παθαίνουν από μένα, εγώ μόνο πλάκα τους κάνω, αυτοί στα θύματα της δικής τους δαιμονοποίησης δεν κάνουν μόνο πλάκα, πρώτα τους πίνουν το αίμα και μετά τους αφήνουν να πεθάνουν αν καν είναι φιλάνθρωποι και θέλουν να χαρίσουν ευθανασία, γιατί δεν είναι πάντα έτσι ακόμα κι όταν έχεις κίνητρα όχι ενός παράφρονα σαδιστή αλλά απλώς οικονομικής βελτιστοποίησης, αύξησης κερδών. Ας μην ξεχνάμε ότι κι ο Μάρλον Μπράντο ως Κούρτς στο «Αποκάλυψη τώρα» ήταν εμπνευσμένος από την τακτική των Βέλγων στο Κονγκό που για να επιβάλλουν καλύτερους ρυθμούς συλλογής χυμού απ τα καουτσουκόδεντρα έκοβαν χέρια στα παιδάκια που έβγαζαν λιγότερο χυμό από άλλα. Ποιοί εκτελούσαν τις ποινές; Διόρισαν αστυνομικούς καννίβαλους. Μιά φορά δηλαδή βρήκαν όντως καννίβαλους, και αντί να τους εκχριστιανίσουν ή να τους κρεμάσουν όπως έκαναν με τους άλλους, τους διόρισαν αστυνομικούς. Σίγουρα αν οι γονείς των παιδιών μάζευαν τις δυνάμεις του μετά τα δικά τους καουτσουκόδεντρα και σκότωναν κάναν τέτοιο καννίβαλο θα επικηρύσσονταν από τους Βέλγους ως τρομοκράτες, όπως οι τρομοκράτες του Ιράκ που σκοτώνουν όσους εκπαιδεύουν οι Αμερικανοί για να κάνουν το έργο τους όταν φύγουν, για να ναι ήσυχοι ότι η χώρα βρίσκεται σε καλά χέρια). *ΥΓ: Τώρα έχουμε και την μεθοδολογία σοκ και δέους μέσω οικονομικών οργανισμών για την οποία, εν μέσω κρίσης, όλοι συνεχώς ακούμε 122

23 Πιο μετριοπαθείς απολογητές της οικονομίας διαρκούς παρασιτισμού, ίσως από κάποιο γνώθι σ αυτόν της παρακμής τους, ή ίσως διότι απλώς ήταν παράσιτα επι παρασίτων που βρήκαν έτοιμους υπόδουλους κληρονομώντας τους από προγόνους πολεμιστές μα που οι ίδιοι δεν θα είχαν μπορέσει να τους υποδουλώσουν και σαν γνώθι σ αυτόν είχαν μόνο την επίγνωση ότι δεν μπορούν να είναι δουλέμποροι παρ όλο που θα ήθελαν άρχισαν να προσπαθούν να υποστηρίξουν τον ρόλο τους παρομοιάζοντας την λειτουργία τους με την λειτουργία των αποικοδομητών, ότι πεθαίνουν όχι μόνο οι οργανισμοί αλλά και οι πολιτισμοί, για να ανακυκλωθούν φρέσκοι, και ότι οι ίδιοι και οι όμοιοί τους βοηθάνε, με τον πόλεμο, την γενοκτονία και το δουλεμπόριο, την αποσύνθεση και ανακύκλωση που ανανεώνει τους χυμούς της ζωής και άρα βοηθάνε τελικά την εξέλιξη να βελτιστοποεί τα έμβια όντα. Δεν έχει καν σημασία να δούμε αν αυτή η αποδόμηση-αποικοδόμηση μόνο σαν λέξη μοιάζει με την αποδόμηση που λένε οι μεταμοντέρνοι αποδομιστές και ας μη χάνουμε χρόνο σε αυτό το θέμα(ή τέλος πάντων βλ*). Λοιπόν: Με την ανακάλυψη του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου τέρμα οι αναλογίες των παρασίτων της οικονομίας διαρκούς πολέμου με τους τόσο πολύτιμους για την ζωή αποικοδομητές, αφού παρα-έγινε σαφής και πασίγνωστη η τεράστια διαφορά δομής, μηχανισμών και λειτουργιών μέσα τους. Πριν το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο όλα περίπου παρόμοια μας φαίνονταν, ιοί και βακτήρια και αποικοδομητές, όλα μικρόβια και σκουλήκια τα λέγαμε συλλήβδην, ενώ τώρα είναι σαφές ότι αν η βελτιστοποίηση που οδήγησε μέχρι την ζωή όπως την ξερουμε βασιζόταν στον ανταγωνισμό μεταξύ οπλικών συστημάτων, όπως ο ανταγωνισμός μεταξύ κρατών στο επίπεδο δημιουργίας πιο καταστροφικών όπλων και πιο ικανών να διαπερνούν τις άμυνες του εχθρού, τότε η ζωή δεν θα είχε προχωρήσει πέρα από τους ιούς, ή μάλλον δεν θα χε φτάσει καν ως αυτούς αφού αυτοί για να υπάρχουν πρέπει να παρασιτούν επί κυττάρων που προϋπάρχουν και που δεν λειτουργούν μόνο επί τη βάσει μηχανισμών καταστροφής, παρά μόνο αμυντικών. Άρα κάτι άλλο οδήγησε την ζωή μέχρι το κύτταρο και όχι οι μηχανισμοί τύπου ιού. Και αυτό το επιχείρημα ισχύει ανεξάρτητα από το αν πιστεύουμε ότι για να φτάσουμε από τα ανόργανα στα μεγαλομόρια και στο κύτταρο αρκούν οι νόμοι της συνήθους βιολογίας ή χρειάζεται η παρέμβαση κάποιου μηχανισμού πιο μυστηριακού είτε υπο την έννοια του απλώς μη αναγωγιστικού, αν κάτι τέτοιο υπάρχει ή είναι τελικά αναγκαίο, είτε και ιερού ή και θείας προέλευσης. Όταν οι οπλικοί μηχανισμοί ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλο με σκοπό την βελτιστοποίηση, αυτό που συμβαίνει δεν είναι ότι βελτιώνεται η ζωή αλλά μόνο τα όπλα. Αφού μάλιστα η εν προκειμένω ζωή αναφέρεται και στους ανθρώπους που είναι χειριστές των όπλων και αφού αυτοί δεν βελτιώνονται αλλά εξαχρειώνονται με την συμμετοχή σε πολέμους χωρίς απώλειες, άρα;. Όπως είπε κι ο Γάλλος στρατηγός τουνατο το 99 «στρατιώτης χωρίς διακινδύνευση να πεθάνει για τον λόγο πολέμου στον οποίο πιστεύει και συμμετέχει δεν διαφέρει σε τίποτε από τον δολοφόνο». Εκεί είναι η διαφορά δολοφόνου από στρατιώτη. Ο δολοφόνος δεν εξελίσσει την ζωή στην δική του παράταξη, την πάει πίσω, μόνο την απέναντι μεριά βοηθάει να βγεί βελτιωμένη, αν βγεί ζωντανή. Μόνο ο στρατιώτης έτσι που τον όρισε ο Γάλλος στρατηγός πάει μπροστά την ζωή. *Οι μεταμοντέρνοι αποδομιστές για λίγο χρόνο έγιναν και σχεδόν μέϊν -στρήμ διανόηση και για καθόλου χρόνο δεν έγιναν παραπάνω από περιθώριο του περιθωρίου οποιασδήποτε προσπάθειας για πράξη ή καν για διαύγεια, γιατί αυτοί όχι μόνο τίποτε δεν μπορούν να ξαναγεννήσουν, πολλώ μάλλον να τα γεννήσουν βελτιωμένο, μα ούτε καν να να διαλύσουν τίποτε στα σοβαρά μπορούν παρά μόνο με τον γνωστό τρόπο που έχουν, να εμπνέουν στους ήδη διαλυμένους την αυτοεικόνα ότι συντελούν σε κάτι ουσιαστικότερο από τη παρακμή που κληρονόμησαν και που την ανακυκλώνουν. Εννοώ ότι αυτοί είναι παράσιτα επί ήδη παρασίτων επί παρασίτων, δηλαδή ούτε καν ιοί, πολλώ δε μάλλον δεν είναι το πολιτιστικό ανάλογο των αποικοδομητών της βιολογίας (όπως θα ήταν π.χ. οι «μυθολόγοι», δηλαδή αυτοί που μπορούν και βοηθούν τις κάπως αφηρημένες και συνήθως συλλογικές διαδικασίες που αποσυνθέτουν ιστορικές εμπειρίες και τις κάνουν μυθολογικές αναχρησιμοποιήσιμες από την ιστορική ζωή ως όχι πια δηλητηριώδεις από την εγκληματικότητα των θυτών και τις κανταβερίνες των θυμάτων τους που κάθε τόσο συσσωρεύει η ιστορική τους ενσάρκωση) 123

24 Αυτό μπορούμε να το δούμε και απ το φιλμ «Ό τελευταίος Σαμουράϊ» με τον Τόμ Κρούζ όταν τα όπλα των σαμουράϊ νικηθηκαν απ τα αυτόματα μυδραλιοβόλα, αλλά ηθικά νίκησαν οι Σαμουραϊ. Και ως γνωστόν στον Τρωϊκό πόλεμο που πάλευαν εξ ίσου ζωντανοί άνθρωποι και όχι άνθρωποι με παράσιτα που είχαν υπεροπλία, αυτός που τον τραγούδησε ήταν μεν Έλληνας, αλλά σαν πρότυπο λεβεντιάς έβαλε Τρώα που μάλιστα έχασε σε μονομαχία και το πτώμα του ατιμάστηκε από τον νικητή. Ας πούμε τα του «τελευταίου σαμουράϊ» και τα του Γάλλου στρατηγού του ΝΑΤΟ και με τον τρόπο που τα έθετε ο Χέγκελ (στην «φιλοσοφία της ιστορίας»): με την πυρίτιδα άλλαξε ο ψυχισμός του ανθρώπου αφού ένας αχρείος μπορούσε να σκοτώσει έναν ιππότη από απόσταση χωρίς να διακινδυνεύσει καν να τον πλησιάσει. Ο Μάμφορντ, που λέγαμε, το μόνο που θα πρόσθετε θα ήταν ότι νικητής του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ήταν ο Χίτλερ αφού μεθόδους του τις πήραν οι Αμερικανοί και τις χρησιμοποίησαν. Ακόμη και προσωπικό του χρησιμοποίησαν με το «ή Νυρεμβέργη ή δουλεύετε για μας», νικητής σε πόλεμο δεν είναι αυτός που επιβιώνει σαν βιολογική οντότητα αλλά αυτός του οποίου οι σκοποί για τους οποίους πολέμησε επικρατούν. Ας αναρωτηθούμε επίσης για το αν π.χ. οι επιστήμονες των οπλοβιομηχανιών και τα τα μέλη των think tanks των ληπτών αποφάσεων σε θέματα πολέμου (ή και άλλων γενοκτονικών διαδικασιών, π.χ. εξουθένωσης οικονομιών κάποιων χωρών) είναι ιοί ή αποικοδομητές. Μήπως τους αποπροσωποποιούμε; Όκεϋ ας το αλλάξουμε λοιπόν: Ας αναρωτηθούμε τώρα για το αν ο Μπούς προσωπικά είναι ιός ή αποικοδομητής Προφανώς δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο! Για να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο ή φανατικός θα ήταν ή θαχε πέσει στην πέφτει στην γνωστή λούμπα με την οποία τα τέστ πολλαπλής επιλογής μας υποβάλλουν και μας επιβάλλουν ιδέες με το να μας κάνουν εμμέσως χαρακτηρισμούς όταν δεν αφήνουν άλλη επιλογή. Ιός ή αποικοδομητής ο Μπούς; ; Που είναι η επιλογή «πρόσωπο, άνθρωπος σαν και μας και τους γύρω μας»; Πρέπει να υπάρχει σαν επιλογή, έστω και υποθετικά ακόμα κι αν θελήσουμε να την θεωρήσουμε λάθος. Ή, αν επρόκειτο για τον σύμβουλό του Πέρλ να υπήρχε καλύτερα να και αυτή η επιλογή και επίσης η «άνθρωπος με μιά κάποια έλξη προς την κανταβερίνινη, τα σκατά και την διανόηση-μαϊμού». Εγώ αυτήν την απάντηση θα διάλεγα. Αν τουλάχιστον δεν είχα την επιλογή να πώ «Υπηρέτης που έχει ως κύριό του μεγαλο-ιούς σαν τις απρόσωπες απάνθρωπες οπλοβιομηχανίες, αφηρημένες άβιες οντότητες με συγκεκριμένα και δηλητηριώδη αποτελέσματα πάνω στις έμβιες οντότητες του πλανήτη». Αν είχα την επιλογή αυτή θα ταλαντευόμουνα ανάμεσα στις δυό αυτές απαντήσεις. Τον Πέρλ (που αν κάνουμε γκουγκλ στις key words Perle, shit θα βρούμε μισό λεφτό να δώ πόσες είναι σήμερα την 2/2/09 (έχω ενάμισυ χρόνο να τσεκάρω από τότε που, έτσι μούρθε και κοίταξα, και ήταν ) όκεϋ θα βρούμε καταχωρήσεις (ΥΓ: Ας τσεκάρει και σήμερα ο αναγνώστης) αν τον ήξερε ο Μπέρτραντ Ράσσελλ θα χε γράψει διαφορετικά το «γιατί δεν είμαι Χριστιανός». Εκεί δεν έλεγε μόνο ότι εξανίσταται σαν σκεπτόμενος, άσε πια σαν ειδικός της λογικής, με τους Χριστιανούς αλλά και ότι εξανίσταται σαν ειρηνιστής με τον Χριστό τον ίδιο. Με τους χριστιανούς εξανίστατο όχι μόνο με τις αντιφάσεις τους σε ιδέες και πράξεις που ξένιζαν ή και ξεκλήριζαν τους Ινδιάνους, εξανίστατο ήδη με το που χρησιμοποιούσαν την λογική του τύπου «Βήμα1: παρατηρούμε ότι όλες οι καλές πράξεις ανταμείβονται στην ζωή και όλες οι κακές τιμωρούνται Βήμα 2: Επειδή όμως παρατηρούμε και ότι κάποιες καλές δεν αμείβονται και κάποιες κακές δεν τιμωρούνται άρα, βήμα 3, υπάρχει μιά άλλη ζωή όπου οι καλές που δεν ανταμείφθηκαν θα αμειφθούν κλπ.κλπ» Δεν ξέρω αν όντως υπήρξαν τόσο παράλογοι χριστιανοί στην πατρίδα του, ή έστω σε υπολογίσιμα ποσοστά που λένε κι όσοι μετράνε ψήφους, ή αν τους εφεύρε γιατί ήθελε απλώς να πει το ευφυολόγημα, μα σας το δεχτώ. Σαν ειρηνιστής όμως εξανίστατο με τον Χριστό που αποκαλούσε τους Φαρισαίους «υιούς εχιδνών». Έλεγε ότι ειρηνιστής σαν τον Χριστό δεν έπρεπε να μιλάει με τόση εμπάθεια για κανέναν, ούτε καν για τους Φαρισαίους. Δεν λέμε ότι αν ο Ράσσελλ ήξερε τον Πέρλ θα λεγε ότι αυτόν ειδικά δικαιούτο ο Χριστός να τον λέει «υιό εχιδνών». Λέμε ότι αν ο Ράσσελλ ήξερε όσα έδειξε το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο για ιούς, βακτήρια και αποικοδομητές θα τον έλεγε δούλο του κυρίου του ο οποίος είναι ο μεγαλο-ιός που λέγεται οπλοβιομηχανία, και θα το λεγε κι ας ήταν τόσο μηεμπαθής που τον πείραζε ακόμη και το να το ακούει αυτό για τους Φαρισαίους. Όπως θα το λεγε 124

25 και για τους επιστήμονες στα θινκ-τανκς που για κάνα εξτρα δολλάριο ως χαρτζηλίκι κάνουν κονσάλτινγκ μήτινγκ με θέματα σαν το αν είναι καλύτερα να κατασκευάζεις όπλα που προκαλούν μόνιμη αναπηρία παρά όπλα που σκοτώνουν, αφού με τους νεκρούς τελειώνεις μόλις τους θάψεις ενώ με τους ανάπηρους πρέπει να ασχολείται ολόκληρη ομάδα πληθυσμού ισοβίως, άρα βλάπτεις και την οικονομία τους πολύ περισσότερο απ ότι με τους νεκρούς που έτσι κι αλλιώς τους αναπληρώνεις γεννώντας νέα εργατικά χέρια που θα στήριζαν την οικονομία. Πάντως μέχρι στιγμής δεν έχουν ακόμα καταφέρει να διαστρέψουν τόσο το γούστο των γυναικών τους, των ερωμένων τους και των παιδιών τους που να ρισκάρουν το να να δουν αν θα τους αγαπούσαν ή αν θα εμπνέονταν ερωτικά από αυτούς όταν τους λένε την αλήθεια. Εννοώ ότι οι πιλότοι του 99 για να εμπνεύσουν αγάπη και σεβασμό στα παιδιά τους, ή αγάπη και έρωτα στις γυναίκες τους και στις κοπέλες τους, κι όχι μόνο να εμπνεύσουν φορο-απαλλαγές τους στον Κλίντον, σίγουρα δεν θα τους έλεγαν ότι η λεβεντιά ανήκε στους Γιουγκολάβους που φόραγαν κονκάρδα με στόχο στην καρδιά και κάνανε τις αλυσσίδες ανθρώπινων ασπίδων στα κτίριά τους όπως όλοι βλέπαμε. Από πλευράς αξιών χρειάζεται μέχρι στιγμής να αυτοκτονεί το έθνος που σκοτώνει με υπεροπλία, εννοώ ότι ύστερα με λογοκλοπή εμφανίζει σαν δικιά του την λεβεντιά του αντιπάλου, για να τον σεβαστούν τα παιδιά του. Δεν εννοώ ότι προσθέτει το έγκλημα της λογοκλοπής, αντιθέτως εννοώ ότι πάλι καλά που ένας αχρείος αισθάνεται ακόμα, μέχρι στιγμής, υποχρεωμενος, λόγω ντροπής, να ξεγελάσει τα παιδιά του, κι έτσι τα παιδιά του παίρνουν, σωστές αξίες έστω έμμεσα από τους αντιπάλους, οπότε ναι μεν ο αντίπαλος έχει πεθάνει βιολογικά αλλά υπαρξιακά και αξιακά έχει νικήσει λόγω της απόκρυψης και μη μετάδοσης των αξιών του νικητή (κατοπτρικό του τρόπου που ο Χίτλερ πεθαίνοντας κέρδισε, κατά τον Μάμφορντ, τον πόλεμο σε επίπεδο ληπτών αποφάσεων). Αυτό εννοώ αυτοκτονία του νικητή, που είναι καλή για να συνεχίζει η ζωή αλώβητη στο ύψος της που έχει μέχρι τώρα κατακτήσει. Βέβαια αν συνεχίσει η πολεμική ντροπή σας για καιρό και γαμηθεί και η παιδεία παγκοσμίως ακόμη περισσότερο, τότε οι νεοσυντηρητικοί ίσως την καταντήσουν και την ευρύτερη ζωή που κυλάει γύρω τους να χει γίνει σκατά σαν τα μούτρα τους, και τότε δεν θα ναι πια αλώβητη. Τότε πια θα έχουν όντως νικήσει, και μάλιστα την ζωή την ίδια, όχι κάποιο κράτος. Αυτή η προοπτική θα ανησυχούσε και τον Μάμφορντ που φοβόταν μήπως με τις προόδους της γενετικής μπορέσει ο άνθρωπος να επέμβει στην εξέλιξη για να βελτιστοποιήσει την ζωή με τα ταπεινότατα κριτήρια περί βελτίωσης, τα οποία έχει όχι η ζωή της ηλικίας δισεκατομμυρίων ετών και δοκιμών αλλά η ελεύθερη αγορά. Μπροστά σ αυτήν την προοπτική, τα παρακάτω λόγια του Τσόμσκυ το 99, κατά την διάρκεια των ανθρωπιστικών, όπως τους έλεγε, βομβαρδισμών, παρωδώντας την γλώσσα του ΝΑΤΟ, δεν είναι αφορμή για θυμό ή για κατάθλιψη αλλά, συγκριτικά, είναι αφορμή για νοσταλγία για χαμένο παράδεισο, κοινώς κάθε πέρσι και καλύτερα, ήδη πολλοί δεν νοσταλγούν τον παλιό, καλό, ψυχρό πόλεμο, αντί τον τωρινό τον ταπεινότατα θερμό; Α: Τα λόγια του Τσόμσκυ, σε ένα του άρθρο καθώς γινόταν οι βομβαρδισμοί, ήταν «Η Αμερική θέλει να δώσει με την υπεροπλία της το μήνυμα ότι πάνω απ τον ουρανό της υδρογείου κινείται ένας Γιαχβέ, οξύθυμος, κυκλοθυμικός, όχι κατ ανάγκη δίκαιος, και ενίοτε μέχρι και τρελλός, και ο οποίος σαν τον μαφιόζο της γειτονιάς, στραμπουλάει ή και σπάζει χέρια για να ξέρουν οι άλλοι ότι πρέπει να την εισπράτει την προστασία που απαιτεί να του πληρώνουν» Μια εφαρμογή: 1. Το ότι η αυτοθεώρηση του τρέχοντος, αναγωγιστικού, μοντέλου επιστήμης σαν πιθανώς μοναδικού και σίγουρα αληθούς είτε δε αυταπόδεικτου είτε αληθοφανούς αλλά απλώς προγραμματικά αποδείξιμου, ανάλογα με την ενημέρωση και ευφυία του οπαδού του έχει εκτενέστατα αναλυθεί (μέσω και γλωσσολογικών & μεταμαθηματικών & συνολοθεωρητικών & ψυχαναλυτικών & φιλοσοφικών θεωρήσεων) και σαρκαστικότατα σχολιασθεί από τον Καστοριάδη, ο οποίος συμμερίζεται την άποψη πολλών (μα ελάχιστων συγκριτικά με τον αριθμό των πιστών σε αυτό το μοντέλο) ότι η πίστη σε αυτό είναι εξ ίσου θρησκευτική με την απλοϊκή και αντιεπιστημονική μορφή θρησκείας 2. Το ότι οι θεωρήσεις αναγωγιστών τύπου Ζακ Μονό αφ ενός διαφέρουν από την απλοϊκή επιστημονικότητα των οπαδών του παραπάνω μοντέλου, αφ ετέρου μπορεί να είναι ικανές να αναπαράγουν όλα όσα οι θεωρήσεις του Καστοριάδη θα είχαν να προσφέρουν για να επανατοποθετήσουν στο σύγχρονο discourse 125

26 τις ιδέες του Πλάτωνα για το πώς «ερείδεται η ψυχή στο σώμα» δείχνει ότι δεν χρειάζεται να είναι κάποιος αντι-αναγωγιστής για να εκτιμήσει το, είτε μυστήριο είτε θαύμα πολυπλοκότητος, της ζωής. 3. Ούτε το ένα ούτε το άλλο είδος στοχαστή από τα δυο παραπάνω, στο βαθμό που βασίζεται σε όσα έχει σκεφτεί (και όχι σε συγκυριακές ή ιδιοσυγκρασιακές του ιδιαιτερότητες ή σε κατάλοιπα και σε ψυχολογικές προτιμήσεις του λόγω ανατροφής του από κάποια οικογένεια ή εποχή ή τάξη ή σχολή ή κλάδο ή παράδοση ή χώρα κλπ) δεν μπορεί να πάρει τις πρόσφατες ταμπέλες λεωφορείων στην Αγγλία «Θεός δεν υπάρχει άρα χαρείτε ελεύθερα» σοβαρότερα απ το να πει «αν αυτό ήταν το πρόβλημά σας ρε παιδιά και δεν χαιρόσασταν τότε ναι, by all means, απελευθερωθείτε και χαρείτε. Κακό σας έκανε η θρησκεία αν, για να πιστέψετε στον πλούτο της ζωής, σας είπαν ότι δεν αρκούσε ο πλούτος των θαυμάτων που χωράει η επιστήμη κι ότι έπρεπε να πάρετε πακέτο και απειλές για απερίγραπτες απ την γνώση κολάσεις. Κι άλλωστε δεν το παίρνετε σε στυλ «αν δεν υπάρχει θεός όλα επιτρέπονται» που κάποτε λεγόταν σαν κινδυνολογία ότι θα γίνουν όλοι εγκληματίες ή σαν κατάθλιψη «ο θεός απέθανε και απέσβετο το λάλον νόημα». Ούτε βέβαια τα δύο είδη στοχαστών μπορεί να το πάρουν αυτό με μικρότερη εκτίμηση, ούτε με μεγαλύτερη, απ το αντίθετο σλόγκαν «Θεός υπάρχει άρα χαρείτε ελεύθερα» που ανέγραψε στα Αγγλικά λεωφορεία Ρώσσος μεγιστάνας (το άλλο τόγραψε ο Ντώκινς, με συνδρομή κάποιο χορηγού προφανώς) ο βιολόγος ο γνωστός απ τις παρουσιάσεις βιολογίας στα βιβλία του «Το εγωιστικό γονίδιο», «Ο τυφλός ωρολογοποιός» κλπ) «Αν θέλατε να υπάρχει θεός ρε παιδιά για να χαρείτε, ωραία, χαρείτε ελεύθερα. Όντως υπάρχει τέτοιος πλούτος πραγμάτων που δεν ανάγονται σε αυτό που λένε επιστήμη όσοι αντλούν τα μοντέλα τους απ την φυσική την προ της μελέτης των μεγαλομορίων, που ακόμα κι αν δεν έχουν δίκιο οι Καστοριάδηδες αλλά οι Μονό, και πάλι σε σύγκριση με τους προ-της-μελέτηςμεγαλομορίων φυσικούς είναι σαν να ανακαλύφτηκε ότι θεός που δεν ξέρουν να τον προσεγγίσουν υπάρχει, άρα αν αυτό που σας καταπίεζε ήταν ο πολύ μικρός πλούτος των μη αντιεπιστημονικών ιδιοτήτων που εκείνη η φυσική χώραγε, τότε ναι χαρείτε με την ησυχία σας». Και βέβαια και τα δύο είδη στοχαστών θα έλεγαν επίσης, στους μεν και στους δε αντιστοίχως : 1.Αν βέβαια το «θεός δεν υπάρχει, χαρείτε ελεύθερα» το πάρετε και σαν π.χ. «ε, τι είναι ο άνθρωπος, ένας προηγμένο ρομπότ είναι, άρα και θα πεθάνει χαλώντας κάποτε, και κόλαση δεν θα νιώθει αφού θάχει πεθάνει, και ηδονίζεται πριν χαλάσει αν του γαργαλάς κάποια κυκλώματα, άρα σκότωσε ελεύθερα για να πάρεις φτηνότερα τα πετρέλαια μιας χώρας, και ναχεις φτηνή ενέργεια να γαργαλάς τα κυκλώματά σου περισσότερο κλάσμα της ζωής σου» ε, τότε θα είναι πάντα για μερικούς από μας χρονική προτεραιότητα να ξετινάζουμε τα επιχειρήματά σου παντού όπου σε βρίσκουμε πριν καν κάτσουμε να εκπονήσουμε, για να στην εξηγήσουμε, την επαναδιατύπωση των αξιών που φέρνει η αθεϊα που σούμαθαν, να σε ξετινάζουμε και σένα κι όλους τους θεωρητικούς που έδωσαν τέτοιο άλλοθι και τέτοια λευκή επιταγή στην βλακεία σου και στην φτήνεια σου.2. Αν βέβαια το «θεός υπάρχει, χαρείτε ελεύθερα» το πάρετε και σαν π.χ. «θεός υπάρχει και είπε σε μας, τον περιούσιο λαό του, «σκότωσε ελεύθερα για να πάρεις φτηνότερα τα εδάφη ή τα πετρέλαιά άλλων κλπ κλ» (τα ξέρουμε από Ισραήλ κι από φονταμενταλισμό τύπου Μπούς και την παλιά τάση Αμερικανών να παρομοιάζουν πορεία προς Φαρ Ουέστ με πορεία Εβραίων στην έρημο, και γενοκτονία Ινδιάνων με ευλογημένη γενοκτονία κατοίκων της γής Χαναάν κλπ, όπως π.χ. την φυλή Πήκουοτ που εξόντωσαν με τρόπο «εμπνευσμένο» από την εξόντωση των Αμαληκιτών, και ο Μέλβιλ το θεώρησε άγος το οποίο υπενθύμισε δίνοντας το όνομα «Πήκουοτ» στο πλοίο του κάπταιν Άχαμπ στο «Μόμπυ Ντικ», βλ. Τσόμσκυ «Έτος 500. Η κατάκτηση συνεχίζεται», και Ταρικ Αλι «Σταυροφορίες και τζιχαντ») ε, τότε θα είναι πάντα για μερικούς από μας χρονική προτεραιότητα να ξετινάζουμε τα επιχειρήματά σου παντού όπου σε βρίσκουμε πριν καν κάτσουμε να εκπονήσουμε, για να στην εξηγήσουμε, την επαναδιατύπωση των αξιών που φέρνει ο θεϊσμος που σούμαθαν, να σε ξετινάζουμε και σένα κι όλους και σένα κι όλους τους θεολόγους και ιεροκήρυκες που έδωσαν τέτοιο άλλοθι και τέτοια λευκή επιταγή στην βλακεία σου και στην φτήνεια σου». Η παραπάνω συζήτηση δεν φαίνεται τελικά πιο δύσκολη στην παρακολούθηση απ ότι η εξής, εξ ίσου υποθετική μα πολύ πιο γνώριμη σε όλους μας, συζήτηση μεταξύ νεαρών αντιεξουσιαστών και ενός παππού. Οι παρακάτω νεαροί είναι άθεοι και διεθνιστές που π.χ. άκουσαν ότι ο άθεος Καζαντζάκης βάφτιζε πολλά παιδιά και επίσης ότι είπε «Ο λαός δεν διδάσκεται, διδάσκει» όταν άκουσε από τον Σικελιανό ότι κάποιοι φαντάροι που επέστρεφαν από Πίνδο ρώτησαν τον Σικελιανό ως γερονττερο και πιο μορφωμένο «Κυρ Άγγελε, ξέρεις εσύ γιατί μας γύρισαν; Εμείς πριν φύγουμε είχαμε κοινωνήσει» ενός παππού απ αυτούς. Ο παππούς είναι ένας από αυτούς που πήγαν στην Πίνδο, επίσης δεν διαμαρτύρεται όταν γυναίκα του τού κάνει νηστεία την Σαρακοστή, ούτε διαμαρτυρήθηκε όταν ή γυναίκα του θέλησε θρησκευτικό γάμο για την κόρη τους και όχι πολιτκό. Επίσης, ίσως πιστεύοντάς το, ίσως για υπεράσπιση της γυναίκας του κάνει την (κοινότατη) δήλωση: «Όκεϋ, δεν είμαι θρήσκος σαν τις γυναίκες, αλλά πριν πεθάνω θα μεταλάβω, μήπως και υπάρχει Θεός, ναχουμε και μια καβάντζα για το παραπέντε αφού ο 126

27 Χριστός είπε ότι και του παραπέντε οι πιστοί σώζονται.. Αλλά μέχρι τότε θα μαι άθεος, και θα κάνω ότι μου λέει η συνείδησή μου, ανεξάρτητα από το τι μου λένε οι παπάδες. Εγώ αν είναι να πιστέψω θα πιστέψω στον Θεό, όχι στους παπάδες». Ας πούμε λοιπόν ότι η συζήτηση άρχισε όταν ο παππούς άκουσε τους νεαρούς να λένε «τι σόϊ κατάλοιπα ήταν αυτά πουχανε οι φαντάροι που κοινωνάγανε πριν πάνε στην Πίνδο;» και «τι σόϊ άθεος ήταν ο Καζαντζάκης που επειδή αγαπούσε τα παιδιά γινότανε νουνός και βάφτιζε αβέρτα;» (προσωπικά, αυτά κι άλλα τύπου «τα παιδία παίζει», ο γράφων τάχει ακούσει με τα αυτιά του). Απαντάει ο παππούς: «Δεν κατάλαβα την ερώτηση τι σόϊ κατάλοιπα είχανε οι φίλοι μου που κοινωνούσανε πριν φύγουν για την Πίνδο; Τι υπονοείτε; Ότι ήθελε λιγότερα κότσια να πας στην Πίνδο να πεθάνεις για να υπερασπιστείς τα παιδιά σου την γυναίκα σου και τους γονείς σου από το να μείνεις πίσω να τσακωθείς με την μάννα σου ή τη γυναίκα σου για το ότι άμα πεις «δεν πιστεύω» σου λένε «μη βλαστημάς»; Η, πες πώς πίστευαν κι οι φίλοι μου. Λοιπόν; Ήθελε λιγότερα κότσια να πάνε να σκοτωθούν για αυτά που είπαμε από το να ρισκάρουν να πάνε και στην κόλαση αν δεν κοινωνήσουν; Είστε σοβαροί; Με τέτοια ασχολείστε; Θαταν σοβαρός άθεος ο Καζαντζάκης αν αντί να λέει «Ο λαός δεν διδάσκεται, διδάσκει» για όσους κοινώνησαν και πήγαν να σκοτωθούν έλεγε «Να τολμούσαν να πεθάνουν ακοινώνητοι» ή αντί να εμπνέει και να εμπνέεται τέτοιο ήθος με τους γονείς που κουμπάριαζε καθόταν να λέει ότι πυρήνας των βιβλίων του δεν είναι το ήθος αυτό αλλά το αν θα βαφτίσει το παιδί στην εκκλησία ή στο δημαρχείο; Αν με τέτοια καταγίνεστε εσείς* τοτε καλά κάνω κι από τότε που έγινα ογδοντάρης και μετά και δεν παρακολουθώ τις εξελίξεις. Τέτοια εμείς ούτε καν στο καφενείο δεν καταδεχόμασταν να τα συζητήσουμε, τα αφήναμε να τα συζητάνε οι γυναικούλες και απλώς τους δείχναμε κατανόηση λέγοντας «τι να γίνει; Έτυχε ναχω θρήσκα γυναίκα ή θρήσκα μάννα κλπ. Τι να κάνω; Να τη σκοτώσω;». Και γιατί είμαι εγώ οπορτούνα; Για τα μεταφυσικά μου; Είστε εσείς, εσείς προσωπικά όχι ο Χώκινγκ, σε θέση να μου αποδείξετε ότι δεν σας δουλεύουν οι φυσικοί για την προσελήνωση, τις υπερχορδές και τις μαύρες τρύπες περισσότερο απ ότι δουλεύουν εμένα οι μεταφυσικοί περί εξ ίσου μη ορατού παράδεισου και κόλασης; Και κάτι άλλο: οπορτούνα θαμουνα αν απ όλα αυτά έβγαζα κάτι υπέρ εμού και εις βάρος των συνανθρώπων μου. Εγώ σε όλα αυτά, όταν συναντούσα παπάδες που δεν ήταν με τον λαό αλλά διασπείρανε φοβίες π.χ. για να καταφέρουνε αριστερούς να υπογράψουν, τους πήγαινα κόντρα. Αν κάποιος γινότανε κομμουνιστής, ή δεχότανε να τραβήξει τα ίδια, θεωρώντας ότι οι κομμουνιστές ήταν σαν τους πρώτους χριστιανούς ή ότι ο Χριστός δεν είπε ότι σταυρώθηκε για μας κι εμείς όσοι τον πιστέψουμε έχουμε καθαρίσει με Παράδεισο και μπορούμε ατιμώρητα να γινόμαστε γκάνγκστερ όπως τα λένε οι Αμερικάνοι του Μπούς αλλά, αντιθέτως, ο Χριστός είπε ότι όποιος θέλει να τον ακολουθήσει να άρει τον σταυρόν αυτού, τότε όποιος με τέτοιο σκεπτικό πήγαινε στην Μακρόνησο ήταν άραγε οπορτούνας για παράδεισο; ή άραγε ήταν ηλίθιος του Χριστού όπως οι άλλοι ήτανε ηλίθιοι του Στάλιν κι αυτό ήθελε λιγότερα κότσια και λίγοτερο μυαλό και λιγότερη ανθρωπιά απ ότι όποιος δεν πιανόταν ούτε κορόϊδο του Χριστού ούτε του Στάλιν; Περισσότερο οπορτουνισμό δεν είχε απ ότι το να μην αναμειχθεί; Κι είμαι οπορτούνας εγώ κι όχι οι επιστήμονες που ξέρουν κι από υπερχορδές και προσεληνώσεις αλλά δεν τους πειράζει που τις αποφάσεις για τον κόσμο τις παίρνουν αγράμματοι και γκάνγκστερ στους οποίους αν πάνε κόντρα θα θεωρηθούν φανατικοί και θα τους κόψουν τα κονδύλια έρευνας; Και γιατί είμαι φανατικός της στραβομάρας μου εγώ που φυλάω μια καβάντζα σε όσα δεν ξέρω μπας και πάω κόλαση παρά το όσα δύσκολα και τα όσα καλά έκανα, και δεν είστε φανατικοί της στραβομάρας σας εσείς που φυλάτε μια καβάντζα μη σας πουν αγράμματους όσοι ξέρουν υπερχορδές, ή γιατί δεν είναι φανατικοί αυτοί που ξέρουν υπερχορδές αλλά τις πεποιθήσεις τους εναντίον του κράτους τους δεν τις λένε φωναχτά μη και τους πούνε ότι μιλάνε από ένστικτο αλλά χωρίς στοιχεία για το θέμα διότι μόνο στις υπερχορδές είναι διαβασμένοι; Και γιατί να είναι διαβασμένοι μόνο εκεί; Μπας κι αν χάσουν λίγο χρόνο αλλού θα τους πάρει την θέση στα άλλα θέματα κάποιος που δεν θα χάνει χρόνο στην πολιτικοποίηση; Και μετά είμαι εγώ ο φανατικός κι ο οπορτούνας κι όχι εσείς που δεν είστε καν αμαθείς σαν και μένα αλλά ημιμαθείς και ειδικοί; Δηλαδή αν ήσασταν εσείς οι αμαθείς πόσο χειρότεροι από μένα θαχατε γίνει; Και αν ήμουνα εγώ ο σπουδαγμένος πόσο καλύτερος από σας θαχα γίνει; Αν τώρα είμαι δέκα φορές πιο σωστός, τότε θαμουνα εκατό; *Ας ενθέσουμε εδώ κανα δυο φράσεις από τη συνέντευξη του Σάντα στον Τσίπρα οι οποίες δεν χάνουν το νόημά τους είτε το γεγονός της συνέντευξης είχε είτε δεν είχε και τον σκοπό να πασάρει κάποια «σκυτάλη» και κάποιες ψήφους στον Τσίπρα «Εμείς ήμασταν δρακογενιά. Κοιμηθήκαμε στο χιόνι, κάναμε εγχειρήσεις χωρίς αναισθητικό. Εσάς ίσως σας ξυπνήσει η κρίση. Αλλά είναι και κάτι άλλο που διαφέρουμε. Εμείς ήμασταν πιο μπερμπάντηδες. Εσείς μου φαίνεστε πουριτανοί» («νομίζετε;» ήταν η απάντηση του Τσίπρα στο τέλος της συνέντευξης) 127

28 Ή μήπως τότε θαμουνα εγώ όσο οπορτούνα όσο εσείς κι εσείς όσο σωστός όσο εγώ; Μα αν είναι έτσι τότε η μόρφωση κάνει κακό. Μα αυτό δεν θέλω να το πιστέψω. Απλώς παύω να σας θεωρώ αντιπρόσωπους της μόρφωσης και θεωρώ μορφωμένους όχι εσάς αλλά τον Φλέμινγκ που ανακάλυψε την πενικιλίνη. Αυτός έσωσε κόσμο. Εσείς τι κάνατε; Με τος παρλαπίπες που προσφέρετε δεν διαφέρετε από τον Φλέμινγκ λιγότερο απ όσο ο Ασκητής που κάνει λες και το να αποενοχοποιεί τις πίπες είναι λειτούργημα ή και ανακάλυψη που τον κάνει ίσον με τον Φλέμινγκ» Ένσταση: Έχει νόημα να λέμε τέτοια αν είναι σικέ ο διάλογος και τόσο ξουράφι παππούς δεν υπάρχει κι είναι απλώς υποθετικός; Όχι βέβαια. Μα ας πάρουμε έναν υπαρκτό 19-άρη που γνώρισα στον στρατό, τον Βαγγέλη, κι ας αναρωτηθούμε τι θα τον εμποδίζει ναναι τέτοιος παππούς σε τρεις 19-ετίες (και μάλιστα χωρίς τα θρησκευτικά κατάλοιπα της γενιάς του παππού του) Επίσης όσοι διάβασαν το προηγούμενο κεφάλαιο του παρόντος σάιτ σίγουρα δεν θεωρούν ότι χρειάζεται τέτοια αποδειξη αφού έχουν διαβάσει για τον «Νίκο τον μελισσά» (ΥΓ: θα τα βάλουμε κι εδώ αργότερα) ΥΓ: Αργότερα βρέθηκε και άλλη απόδειξη υπαρκτότητος, υπαρκτότητος εδώ και τώρα, παππού τέτοιου, ή μάλλον παππού τόσο αμίμητου που ας μη λέμε «τέτοιου», κι επίσης παππού που σίγουρα υπάρχουν κι άλλοι πολλοί σαν κι αυτόν, όλοι εξ ίσου αμίμητοι. Το «πολλοί κι αμίμητοι» δεν είναι οξύμωρο; Απάντηση: Βλέπε τις τρεις σελίδες για έναν Κρητικό βοσκό προς το τέλος του παρόντος κεφαλαίου Μου λέει ο Βαγγέλης που ήταν 19 χρονών: «Λοχία, εγώ στο τεχνικό Λύκειο που πήγαινα ηλεκτροτεχνίτης, όλα τα καταλάβαινα, μέχρι και που φεύγαν καθηγητές και μου λέγαν να κάνω εγώ μάθημα, μόνο ένα πράγμα δεν μπόρεσα να καταλάβω, πώς λύνανε ηλεκτρικά κυκλώματα με εναλλασσόμενα ρεύματα με μιγαδικούς αριθμούς. Μπορείς, ως φυσικός που είσαι, να βάλεις κανα χεράκι καμιά μέρα;» «Όποτε θες». Πήραμε χαρτιά, πήγαμε παραπέρα στα δέντρα γύρω απ το φυλάκιο (σε δάσος ήμασταν), τα είπαμε, τα κατάλαβε αμέσως, μεράκλωσα κι εγώ και του λέω «Στο Λύκειο έγραφε το βιβλίο για ένα θεώρημα ότι δεν θα πει απόδειξη γιατί προϋποθέτει πολλές γνώσεις. Με αυτά που μάθαμε μπορούμε όπως να πούμε μια απόδειξη που είχε κάνει ως φοιτητής ένας μέγας μαθηματικός*».. Την είπαμε την απόδειξη και ο Βαγγέλης μου είπε «Ναι μεν δεν την κατάλαβα, αλλά πες τη μου άλλη μια φορά να την μάθω και ξέρω εγώ τι θα την κάνω». Το άλλο πρωί μου λέει «Πήγα στο άλλο το φυλάκιο παραπέρα που έχει αρχιφύλακα μαθηματικό και του είπα «Λοχία, έχω μια απορία, γιατί το βιβλίο στο Λύκειο ενώ σε όλα τα θεωρήματα έγραφε απόδειξη, σε ένα έλεγε ότι δεν θα την γράψει γιατί προϋποθέτει πολλές γνώσεις; Εμείς στο Περιστέρι το αποδεικνύουμε ως εξής: Κάνουμε πουθενά λάθος;».ακόμα δεν είχε βρει λάθος μέχρι τα ξημερώματα που έφυγα». Γεννημένος φαρσέρ ο Βαγγέλης, όπως θα δούμε και με την επόμενη φάρσα του (σε συνάδελφο στο δικό μας φυλάκιο). Αλλά και τι γνώση του ρόλου που παίζει, επιπρόσθετα στο ρόλο του επιχειρήματος, η άλλου τύπου λεπτομέρεια!: «Εμείς στο Περιστέρι» (όπως παρατήρησε συνάδελφος μαθηματικός όταν του τόπα, αυτό ήταν που μπέρδεψε τον συνάδελφο στο φυλάκιο κι έψαχνε λάθος, αλλιώς θάλεγε ότι κάπου κάτι είδε ο Βαγγέλης και προσπάθησε να το καταλάβει ή να το παπαγαλίσει, σιγά το θέμα, αλλά με τον τρόπο παρουσίασης που σκέφτηκε ο Βαγγέλης το θέμα έπαψε να είναι αυτό) Στο δικό μας το φυλάκιο λοιπόν, είχαμε έναν τηλεφωνητή που καυχιόταν ότι ήταν Ο πρωταθλητής του τηλεφωνικού σεξ κι ότι όλες οι γυναίκες στις οποίες έκανε τηλεφωνικό σεξ τελικά μαλακίζονταν κατά τη διάρκεια του τηλεφωνήματος (Πίσω απ το χαρτάκι με τα χρήσιμα τηλέφωνα ταξιάρχων, διοικητών κλπ ο κάθε τηλεφωνητής διατηρεί και νούμερα που κληροδοτεί η μια σειρά στρατιωτών στην επόμενη για γυναίκες που δέχονται ή επιδιώκουν τηλεφωνικό σεξ. Και κάποια αντίστροφη λίστα θα κυκλοφορεί γιατί και τηλεφωνητές δέχονται τηλέφωνα από γυναίκες στις οποίες έχει φτάσει η φήμη τους). Ο Βαγγέλης είχε άχτι τον τηλεφωνητή γιατί μια φορά που ο τηλεφωνητής έτυχε και συνταξίδευε, δίπλα-δίπλα, με μια απ τις γυναίκες που καυχιόταν ότι έκανε να μαλακίζονται, δεν της είπε το παραμικρό, και παρέμεινε καλυπτόμενος στην ανωνυμία, ενώ ο ίδιος είχε ψάξει κι είχε βρει ποια ήταν εκείνη, και πήγαινε και την κοίταγε, απλώς για να «φορτώνει», απ έξω απ το εμπορικό όπου εκείνη δούλευε. Πήγε λοιπόν ο Βαγγέλης στο διπλανό φυλάκιο αλλά όχι για τον μαθηματικό: Πήγε και με γυναικεία φωνή τηλεφώνησε στον τηλεφωνητή μας, του είπε ότι είχε ακούσει για αυτόν από την συγκεκριμένη τέτοια πράγματα που την ζηλεύει και τον σκέφτεται να της τηλεφωνεί και της ίδιας και να της κάνει τηλεφωνικό σεξ και και και του έκανε τόσο τηλεφωνικό σεξ που μαλακίστηκε επί του τηλεφωνήματος ο τηλεφωνητής και όταν έχυσε του είπε ο Βαγγέλης «έλα ρε μαλάκα, ο Βαγγέλης είμαι». Επίσης υπήρξε φορά, όταν απολύθηκε, που τον πήραμε σπίτι του να τον ρωτήσουμε κάτι για μια σύνδεση που δεν βλέπαμε σε έναν τεράστιο πίνακα που μας φαίνονταν σαν καταϊφι καλωδίων κι η μαμά του μας 128

29 έδωσε το τηλέφωνο της καφετέριας κι από κει μας απάντησε από μνήμης τι να κάνουμε. Όταν είχε καμιά δύσκολη σύνδεση έπαιρνε ένα καραφάκι ούζο και ρέμβαζε κι η έμπνευση τουρχόταν σιγά-σιγά και κατά τμήματα. Προσθέτω κι ότι ο πατέρας του Βαγγέλη στη χούντα που ο Βαγγέλης ήταν παιδάκι, ήταν σε κάποιο από τα μέρη για τα οποία λέει και το τραγούδι «και το σπίτι ορφανό» κι επίσης ότι όταν ήταν στην Β δημοτικού ο μαστρο-στάθης, ο πατέρας του Βαγγέλη, και πέθανε ο πατέρας του η δασκάλα του έκλαιγε που τέτοιος μαθητής θα σταμάταγε το σχολείο για να δουλέψει από τόσο μικρός, και έφηβος εκτός από οικοδόμος έγινε και μποξέρ, μα όταν άρχισε να τον κουράζει το ναχει και οικοδομή και προπόνηση, άφησε το μποξ κι έμαθε μπουζούκι μα, παρ όλο που έφτασε επίπεδα σύνθεσης, έπαιξε σε μαγαζί μόνο μια φορά που έπαθε δισκοπάθεια, κι αυτό γιατί δεν άντεχε να γίνονται οι παραγγελιές τραγουδιών σε σειρά που δεν είχε αισθητική ή νόημα *Το θεώρημα ήταν ότι κάθε πολυώνυμο μηδενίζεται για ένα τουλάχιστον μιγαδικό αριθμό. Ο μαθηματικός ήταν ο Ρήμαν, που όταν ήταν φοιτητής το θεώρημα είχε ήδη αποδειχτεί αρκετές φορές μα η δική του απόδειξη αποσκοπούσε στο να δείξει (και με την απλότητά της) ότι ο κλάδος της τοπολογίας επρόκειτο να έχει πολύ μέλλον. Ας την πούμε στα γρήγορα «προς ον ήθελε αφορά»: Έστω f(z) το πολυώνυμο, και έστω ότι για κανένα z δεν μηδενίζεται, τότε αν βάλουμε τον z να διαγράψει κύκλο μιας δεδομένης ακτίνα γύρω απ την αρχή, ο αριθμός f(z) θα διαγράψει μια κλειστή καμπύλη και ΑΝ πουθενά το f(z) δεν μηδενίζεται τότε θα έχει νόημα ο «αριθμός περιστροφών γύρω απ την αρχή» που θα κάνει ο f(z) όταν διαγράφει την κλειστή του καμπύλη. Για μικρές απόλυτες τιμές του z ο αριθμός αυτός καθορίζεται απ τον όρο του πολυωνύμου που έχει τον μικρότερο βαθμό, οι άλλοι όροι είναι αμελητέοι σε σύγκριση, και για μεγάλες απόλυτες τιμές καθορίζεται, για παρομοίους λόγους, απ τον όρο με τον μεγαλύτερο βαθμό. Αν η ακτίνα του κύκλου τον οποίο διέγραφε ο z αρχίσει να μεγαλώνει από πολύ μικρές τιμές προς πολύ μεγάλες, ο αριθμός περιστροφών του f(z) θα πρέπει να πάει απ τον ένα βαθμό στον άλλο, αλλά απ την άλλη μεριά αυτός ο αριθμός δεν μπορεί να αλλάξει γιατί είναι ακέραιος και πώς μπορεί ένας ακέραιος που εξαρτάται από μια μη ακέραια ακτίνα να πηδήξει από μια τιμή σεμιά άλλη τιμή, όταν η ακτίνα μεγαλώνει χωρίς πηδήματα; Άρα κάπου έγινε λάθος υπόθεση. Πού έγινε υπόθεση; Στο «ΑΝ πουθενά το f(z) δεν μηδενίζεται», άρα κάπου μηδενιζόταν. 129

30 Είδαμε λοιπόν έναν τρόπο να σκεφτόμαστε και να συζητάμε για την θρησκεία και τις ανθρώπινες αξίες (ΥΓ: Βλ. και )μέσω του να συζητάμε τι είναι ή τι δεν είναι προώθηση της ζωής και τι ενέργειές μας βοηθάνε την (επίγειο) ζωή να ναι παράδεισος και όχι κόλαση, και να μη συζητάμε μέσω του τι είναι πίστη και τι όχι ή μέσω του αν πιστεύουμε αρκετά η όχι για να πάμε στον Παράδεισο ή στην Κόλαση, και είδαμε και ότι όσα συζητήσαμε δεν είχαν καμιά αντιεπιστημονικότητα και κανέναν ανορθολογισμό ούτε καν όταν συζητούσαμε πόσο καταστροφή είναι το να ορίζουμε το «σκεφτόμαστε ορθολογιστικά» με το αν μπορούμε να βγάλουμε κέρδος σκοτώνοντας και την τελευταία φάλαινα για να πουλήσουμε μπαλένες. Επίσης δεν είχαν καμιά σχέση με σεξουαλική καταπίεση οι προηγούμενες αναφορές μας στην θρησκεία, μέσω των λινκ με βίντεο του «Άξιον Εστί» του Ελύτη. Μα για ένα διάλογο προτεσταντισμού με Μεσόγειο γενικά, και με Ελλάδα ειδικότερα, και για ένα διάλογο του εθνικού με το παγκόσμιο, δεν αρκεί το 2 ο μέρος της λέξης Ελληνορθόδοξος, αλλά χρειάζεται και το πρώτο. Ας ξεκινήσουμε με το πώς βλέπει την αρχαία Ελλάδα ένα παγκόσμιο πνεύμα, ο Λιούις Μάμφορντ, που ήδη έχουμε αναφερει σε δυο τρια σημεία, και μετά παμε και στην συγχρονη Ελλάδα (Επίσης, για όσους τυχαίνει να μη ξέρουν τον Μάμφορντ και επίσης τύχει να ενδιαφερθούν να μάθουν περισσότερα, ας θυμηθούμε ότι ίσως ο καλύτερος τρόπος να εισαχθούμε σε έναν στοχαστή είναι να τον ξεφυλλίσουμε μέχρι να βρούμε τι λέει για κάτι για το οποίο έχουμε ήδη γνώμη οπότε αντί να ενημερωθούμε για αυτό το κάτι από αυτόν να ενημερωθούμε από το αυτό κάτι για αυτόν (αν συμφωνεί με όσα ξέρουμε θα τον κρίνουμε βάσει των επιχειρημάτων του για αυτό που ίσως είναι πρόσθετα σε όσα ήδη ξέρουμε. Αν διαφωνεί θα τον κρίνουμε βάσει των επιχειρημάτων του που ίσως δεν τα είχαμε ξαναδεί ή ξανασκεφτεί και τότε ή θα κάνουμε κριτική σε αυτόν ή αυτοκριτική). Αν πάρουμε λοιπόν σαν τέτοιο θέμα διασταύρωσης την Αρχαία Ελλάδα και αν δούμε σχετικές παραγράφους του βιβλίου «Η πόλη στην ιστορία» του Μάμφορντ, οι παράγραφοί του θα έχουν κάνει και αυτή τη λειτουργία)...οι Ελληνες, φάνηκε, είχαν σε κάποιο βαθμό απελευθερώσει τον εαυτό τους απο τις εξοργιστικά εξωφρενικές φαντασιώσεις απεριόριστης δύναμης που οι θρησκεία της Εποχής του Χαλκού και η τεχνολογία της Εποχής του Σιδήρου είχαν υιοθετήσει: οι πόλεις κόβονταν πιο κοντά στα ανθρώπινα μέτρα και απαλλαγμένες απο τους παρανοϊκούς ισχυρισμούς ημι-θείων μοναρχών με όλους τους παρελκόμενους ψυχαναγκασμούς και πειθαναγκασμούς του μιλιταρισμού και της γραφειοκρατίας. Οι Έλληνες διέλυσαν, στην πραγματικότητα ούτε καλά-καλά ανέπτυξαν, τις σκληρές διαιρέσεις κάστας και επαγγέλματος που άρχισαν με τον ίδιο τον πολιτισμό:εκεί στην αρχή είχαν την ευελιξία και την εφευρετικότητα του ερασιτέχνη μη όντας πρόθυμοι να θυσιάσουν και παρα πολλή απ την ζωή τους για ειδικευμένες ικανότητες. Καθώς αναπτύχθηκε η πόλη, τα δημοκρατικά ήθη του χωριού συχνά μεταφέρονταν και στις ειδικευμένες δραστηριότητες, με συνεχή εναλλαγή των υπευθύνων για τα διάφορα πολιτικά καθήκοντα και μια πλήρη συμμετοχή όλων σε όλες τις όψεις της κοινή ζωής...οι αποικίες δεν είχαν τον χαρακτήρα επέκτασης μεγέθους που θα άλλαζε τον τρόπο ζωής της μητρόπολης αλλά αποσκοπούσαν στο να μπορέσει να διατηρηθεί ο αρχικός τρόπος ζωής με την ίδρυση άλλης μιας πόλης σαν την αρχική όταν ο πληθυσμός της αρχικής πίεζε προς ανεπιθύμητες αλλαγές... Οι τρόποι του χωριού έκαναν του μετα-ομηρικούς Έλληνες να μην εμπιστεύονται την βασιλική εξουσία και την κεντρική αρχή. Η μυστηριώδης γοητεία της βασιλείας δεν ταίριαζε ούτε με τον τοπικισμό τους ούτε με τον έμφυτο αυτοσεβασμό τους...ο Αγαμέμνων μαλλώνει την Κλυταιμνήσρα όταν η διαχυτικότητα κάνει τα λόγια της δουλοπρεπή: «Τίμησέ με αλλά σαν άνθρωπο κι όχι σαν θεό» Οι ψευδαισθήσεις θεϊκότητας σε ηγέτες ήρθαν σαν αποτέλεσμα πολιτικής παρακμής.ακόμη και η άνοδος του ιμπεριαλισμού τον πέμπτο αιώνα παρ όλο που έκανε την Αθήνα να εκμεταλλευτεί αμείλικτα τις μικρές Ελληνικές πόλεις, δεν έφερε την παλινόρθωση της βασιλείας ούτε την επέκταση της κυριαρχίας των Ολύμπιων θεών. Ακριβώς το αντίθετο: όχι απλώς απέρριψαν οι Έλληνες την δεισιδαιμονία των ισχυρισμών της βασιλείας κάνοντας τους ηγέτες του να εξαρτώνται απο την λαϊκή υποστήριξη που έκοβε τις διαστάσεις μέχρι να γίνουν ανθρώπινες αλλά και παρέστησαν τους θεούς τους να έχουν την ίδια φτιαξιά με άλλες ανθρώπινες μορφές όπως στη ζωφόρο του Παρθενώνα ή να είναι πλάσματα στο ανθρώπινο καλούπι αλλά, ανεπαίσθητα, μεγαλύτερα σε μέγεθος.τον πέμπτο πια αιώνα έκαναν τους θεούς να μοιάζουν και λίγο γελοίοι, αν όχι και άξιοι περιφρόνησης, με το να τονίζουν τις ερωτικές τους ιδιορρυθμίες και τις αντιζηλίες τους... Για ένα διάστημα η περηφάνεια των Ελλήνων για την αδέσμευτη ανθρωπιά τους ίσως είχε και εξανθρωπιστικό αποτέλεσμα στην θρησκεία: κατέληξε, όπως επισημάινειο Gilbert Murray, στο να ηθικοποιήσει τον Όλυμπο σε μια προσπάθεια να 130

31 εξυψώσει τους θεούς τουλάχιστον στο ανθρώπινο επίπεδο συμπεριφοράς και να τους κάνει να θεωρήσουν σαν ανάξια θεών τα απατεωνίστικα τεχνάσματα που ακόμα κουβαλούσαν απο τους κοσμικών διαστάσεων εγκληματίες θεούς-προπάτορές τους. Κι ο ίδιος ο Όλυμπος έπρεπε να γίνει πόλη αξιοσέβαστων πολιτών.έτσι κι ο πιο ελάχιστα θεϊκός απο τους θεούς, ο Ήφαιστος ο σιδηρουργός, βρήκε ναό κτισμένο γι αυτόν για να γιορτάζονται οι στερεές και χειροπιαστές του αρετές ως τεχνίτη δίπλα στις κατοικίες των αγγειοπλαστών και των σιδεράδων κάτω απ την ακρόπολη, ενώ ο Προμηθέας τον οποίο ο Ησίοδος είχε χαρακτηρίσει «πονηρό» έγινε στο δράμα του Αισχύλου ηθικά ανώτερος απο τον Δία. Αν και η Αθήνα είναι αυτή που προσφέρει τα περισσότερα παραδείγματα θεοποίησης της πόλης, το ίδιο πνεύμα κυριαρχούσε παντού. Ο θεός, η πόλη, και οι πολίτες έγιναν μια συμπαγώς ενοποιημένη εκδήλωση του εγώ...και μόνο όταν ο βάρβαρος Μακεδόνας Αλέξανδρος* ξεκίνησε τις κατακτήσεις του ξαναζωντάνεψαν οι πρωτόγονοι ισχυρισμοί του θείου βασιλιά... Με τα πενιχρά του υλικά αγαθά, συχνά σε επίπεδο απλώς επιβίωσης, ο Ελληνικός πολιτισμός γέννησε ένα νέο είδος «οικονομίας της αφθονίας» Αυτό που είχαν οι ελληνικές πόλεις στις καλύτερες μέρες του δεν ήταν πλεόνασμα αγαθών αλλά χρόνου, δηλαδή σχόλης ελεύθερης και ανεμπόδιστης κι όχι αφιερωμένης όπως στη σημερινή Αμερική- σε υπερβολική υλική κατανάλωση, αλλά διαθέσιμης για συζήτηση, σεξουαλικό πάθος, στοχασμό, και αισθητική απόλαυση.είναι σύμπτωση το ότι στον σύντομο Όρκο των Εφήβων, ο έφηβος ορκίζεται δυό φορές να κάνει το καθήκον του «μόνος και μετά πολλών»;η Αθήνα δεν είχε την ευρεσιτεχνία των αρετών ελευθερίας. Αυτές είχαν τις ρίζες τους στο χωριό, κι αυτοί που ζούν εκεί δεν συγχέουν το μέγεθος με την σπουδαιότητα. Το μοναχικό θάρρος έπαιζε ένα ρόλο που η μαζική υπακοή στις εντολές ενός ηγέτη δεν θα μπορούσε ποτέ να ανταγωνιστεί. Το τέτοιο θάρρος γεννούσε ήρωες του πνεύματος και της μάχης, συχνά μάλιστα στο ίδιο πρόσωπο. Στη διαμορφωτική τους περίοδο οι ελληνικές πόλεις δεν έχασαν τη σύνδεσή τους με την ύπαιθρό τους ή με τα χωριά τους...η ανεξαρτησία και η αυτοδυναμία ήταν τόσο βαθειά χαραγμένη στην προ-ιμπεριαλιστική Ελλάδα όσο στην Εμερσονική Νέα Αγγλία: το «Η Ελλάδα και η φτώχεια είναι δίδυμες αδελφές» λεγόταν με περηφάνεια...αυτό το είδος οικονομίας της αφθονίας άνοιξε παρθένες περιοχές του νού και του πνεύματος που μόλις και είχαν μέχρι τότε εξερευνηθει, πολλώ μάλλον καλλιεργηθεί.το αποτέλεσμα δεν ήταν απλώς μια χειμαρρώδης ανάβλυση ιδεών και εικόνων στο δράμα, την ποίηση, την γλυπτική, την ζωγραφική, την λογική, τα μαθηματικά και την φιλοσοφία, αλλά και μια συλλογική ζωή υψηλότερα ενεργοποιημένη και με ηυξημένη την ικανότητά της για αισθητική έκφραση και ορθολογική αποτίμηση, απ οτι είχε ποτέ στο παρελθόν επιτευχθεί. Μέσα σε δυο αιώνες οι Έλληνες ανακάλυψαν περισσότερα για την φύση και τις δυνατότητες του ανθρώπου απ ότι οι Αιγύπτιοι ή οι Σουμέριοι σε δύο χιλιετηρίδες. Όλα αυτά συγκεντρώθηκαν στην Ελληνική πόλη και ιδιαίτερα στην μεγαλύτερη απο αυτές, την Αθήνα...Ο Δικαίαρχος γράφει: «Ο δρόμος προς την Αθήνα είναι ευχάριστος, καθώς περνάει συνεχώς απο καλλιεργημένα χωράφια. Αλλά η πόλη έχει λειψυδρία, οι δρόμοι δεν είναι παρά άθλια σοκάκια, τα σπίτια φτωχικά με λίγα ανάμεσά τους που νάναι, απλώς, κάπως καλύτερα. Μόλις ένας ξένος φτάσει εκεί, μετά βίας θα πίστευε οτι αυτή είναι η Αθήνα για την οποία έχει ακούσει τόσα και τόσα» Το καλύτερο που μπορεί κάποιος να πεί για τα σπίτια είναι οτι τα σπίτια των πλουσίων και των φτωχών ήταν δίπλα-δίπλα και ελάχιστες διαφορές είχαν με εξαίρεση το μέγεθος και κάποιαν εσωτερική επίπλωση. Η ευγενής φτώχεια ήταν σε μεγαλύτερη εκτίμηση απ οτι ο ανέντιμος πλούτος και οι δημόσιες διακρίσεις και η οικογενειακή φήμη μετρούσαν πιο πολύ απ τον ιδιωτικό πλούτο...η έλλειψη δημόσιας υγιεινής ήταν σκανδαλώδης, σχεδόν αυτοκτονική, πράγμα που υπογράμμισε και η πανούκλα κατά τον Πελποννησιακό Πόλεμο. Για να καταλάβει κάποιος το πλήρες επίτευγμα της Ελληνικής Πόλης πρέπει να πάρει τα μάτια του απ τα κτίρια και να κοιτάξει πιο κοντά τον πολίτη που είχε κατορθώσει το μεγάλο μυστικό του Έμερσον: «Εξοικονομείτε στα χαμηλά επίπεδα για να ξοδεύευε στα υψηλά».αυτό που θεωρούμε ατυχές εμπόδιο μπορεί στην πραγματικότητα να είναι εν μέρει υπεύθυνο για το μεγαλείο της Αθήνας.Οι Έλληνες πολίτες ήταν φτωχοί σε ανέσεις αλλά πλούσιοι σε πλήθος εμπειριών, ακριβώς επειδή είχαν παρακάμψει τόσες απο τις καθημερινές ρουτίνες και απο τους υλιστικούς ψυχαναγκασμούς του πολιτισμού. Εν μέρει το είχαν κάνει αυτό ρίχνοντας ένα μεγάλο μερίδιο του φυσικού φόρτου στους δούλους, αλλά ακόμη πιο πολύ το είχαν κατορθώσει κόβοντας απ τις καθαρώς φυσικές τους απαιτήσεις και επεκτείνοντας την περιοχή του νού. Κι αν δεν έβλεπαν την βρώμα γύρω τους ήταν επειδή η ομορφιά κρατούσε αιχμάλωτα τα μάτια τους και μάγευε τ αυτιά τους. Τουλάχιστον για τος μούσες σπίτι στην Αθήνα υπήρχε... Αυτό που διέκρινε την Ελληνική πόλη ήταν οτι κανένα μέρος της ζωής δεν ήταν αθέατο απο το μάτι ή τον νού, μόνο οι πιο μηχανικές απο τις εργασίες έμεναν μακριά απ τον πολίτη: στις περισσότερες εργασίες ο ελεύθερος δούλευε δίπλα στον δούλο, κι *Ο Νίμιτς είπε να μη μαλώνουν για ιθαγένεια Μεγάλου Αλεξάνδρου η Ελλάδα και η ΠΓΔΜ γιατί έτσι κι αλλιώς ένας βάρβαρος και σφαγέας ήταν. Άρα είναι Μαμφορντικός; Θα ήταν αν πρόσθετε όπως θα δούμε ότι κάνει ο Μάμφορντ οτι οι μεγαλύτεροι βάρβαροι και σφαγείς είναι οι σύγχρονοι Αμερικανοί ιθύνοντες των οποίων τις «βιοκτονίες» (Χιροσίμα, Βιετναμ) παρομοιάζει με του Ασσουρμπανιπάλ. 131

32 ο γιατρός πληρώνονταν όσο κι ο τεχνίτης. Όλα τα ανθρώπινα έργα ήταν ανοιχτά σε θέα, στην αγορά, στο εργαστήρι, στο δικαστήριο, στο συμβούλιο, στο γυμναστήριο και οτι ήταν φυσικό ήταν και αποδεκτό, το γυμνό σώμα επιδεικνυόταν περήφανα στους αθλητικές αγώνες κι ακόμη και οι πιο απεχθείς φυσιολογικές διαδικασίες δεν αποκλείονταν απ την συνείδηση. Υπο αυτή την έννοια οι Ελληνες είχαν ένα τελείως ανοιχτό πνεύμα...σχεδόν κάθε άντρας της Αθήνας έπρεπε κάποτε να λάβει μέρος σε δημόσια υπηρεσία. Εργασίες που τώρα γίνονται απο επιθεωρητές, μόνιμους γραμματείς, δικαστές κλπ γίνονταν απο απλούς Αθηναίους που τις ενάλλαζαν όλες κατά πενηνταμελείς ομάδες...σε εκατό χρόνια παίχτηκαν δυό χιλιάδες επίλεκτα θεατρικά έργα και έξι χιλίαδες νέες μουσικές συνθέσεις. Κάθε χρόνο περίπου δυο χιλιάδες Αθηναίοι έπρεπε να απομνημονεύουν τα λόγια ή να παίζουν την μουσική ή να χορεύουν σε λυρικές ή δραματικές χορωδίες. Αυτο ήταν μια διανοητική πειθαρχία κι επίσης μια αισθητική εμπειρία ανώτατης ποιότητας και μεγάλη μερίδα του μεγεμένου κοινού, φυσικά ήταν πρώην συμμετέχοντες άρα έμπειροι κριτές. Η δημόσια ζωή του Αθηναίου πολίτη απαιτούσε την συνεχή του προσοχή και συμμετοχή και οι δραστηριότητές του αντί να τον περιορίζουν σε ένα γραφείο τον πήγαιναν απ τον ναό στην Πνύκα, απ την αγορά στο θέατρο, απ το γυμναστήριο στο λιμάνι για να διευθετήσει επι τόπου ζητήματα είτε του ναυτικού είτε του εμπορίου...εκείνος ο κόσμος αέναης ποικιλίας και ζωντάνιας παρήγε και αντίστοιχα αδέσμευτα πνεύματα. Και στην τέχνη και στην πολιτική η Αθήνα είχε κατά μεγάλο μέρος υπερβεί τα αρχικά αμαρτήματα της πόλης, την ενός ανδρός αρχή, την αλληλοαπομόνωση των δραστηριότήτων, την επαγγελματική στενότητα και την γραφειοκρατικοποίηση και το έκανε αυτό για τουλάχιστον μια γενιά χωρίς να χάσει την επιδεξιότητα της ή να κατεβάσει τον πήχυ. Για λίγο, πόλη και πολίτης είχαν γίνει ένα και κανένα μέρος της ζωής δεν έμοιαζε να είναι έξω απ τις διαμορφωτικές αυτοδιαπλαστικές δραστηριότητες των πολιτών. Αυτή η μόρφωση ολόκληρου του ανθρώπου, η «Παιδεία» όπως την αποκάλεσε ο Jaeger για να την ξεχωρίσει απο μια στενότερη παιδαγωγική, ποτέ δεν βρήκε την ίση της σε εξ ίσου μεγάλη κοινότητα... Πρέπει όμως να αναζητήσουμε και αλλού τις δυνάμεις του νού που φαίνονταν έτοιμες να διαρρήξουν τα αόρατα τείχη που περιόριζαν τις νέες ιδιότητες της προσωπικότητας στον βασιλιά και τους ευγενείς του και περιόριζαν μια γενική ανθρώπινη ανάπτυξη στην αρχαία πόλη. Για να βρούμε το ειδικό μυστικό της Ελληνικής πόλης πρέπει να ψάξουμε έξω απ τα μεγαλύτερα κέντρα.. Και αν κάποιος ήθελε να ανακεφαλαιώσει σε τρείς λέξεις τι ήταν αυτό που ύψιστα ξεχώρισε τον Ελληνική αστική κουλτούρα απο τις προκατόχους της μπορέι να πεί απλώς: Ολυμπία, Κώς. Δελφοί. Η συνεισφορά αυτών των κέντρων ήταν αυτό που ύψωσε τόσο ψηλά την οροφή του όλου ανθρώπινου επιτεύγματος.κανένα απο τα μέρη αυτά δεν παρίστανε την μεγάλη πόλη. Το καθένα αντιπροσωπεύει ένα ειδικό είδος πόλης με μια δύναμη έλξης που, επετειακά ή εποχιακά, έφερνε κοντά ανθρώπους, απο τις πιο μακρινέ ς περιοχές της Μείζονος Ελλάδας, ξαναστέλνοντάς του πίσω με τον τοπικιστικούς τους περιορισμούς αμφισβητημένους και με μια προέχουσα όψη της ζωής τους ανανεωμένη και ανυψωμένη σε ένα υψηλότερο επίπεδο.αυτό που η μεταφορά και η ανταλλαγή αγαθών πρόσφεραν στην ενεργοποίηση της καθημερινής ζωής στην πόλη της Μεσοποταμίας, οι προσωπικές επισκέψεις στην Ολυμπία, στους Δελφούς και στην Κώ το πρόσφεραν στην θρησκευτική, πολιτική, λογοτεχνική και αθλητική ανάπτυξη των Ελήννων. Η Ολυμπία ήταν σπίτι των Ολυμπιακών αγώνων, οι Δελφοί στέγαζαν τον κύριο ναό και το ιερό μαντείο του Απόλλωνα, την μια και μεγάλη ενοποιητική πολιτική και θρησκευτική επιρροή, συγκρίσιμη με του Βατικανού σε Ρωμαιοκαθολικές χώρες, ενώ η Κώς ήταν ένα απο τα μεγάλα καταφύγια υγείας όπου μια νέα ομάδα γιατρών, οι προκάτοχοι και οι συνεχιστές του Ιπποκράτη ( π.χ.) προσπαθούσαν μέσω ορθολογιστικής κατανόησης της φύσης να θεραπεύουν ασθένειες και να προάγουν την υγεία. Απο αυτά τα τρία κέντρα έρρεαν ρεύματα ζωτικής ενέργειας, που μεταδίδονταν μέσω προσκυνητών και συμμμετεχόντων που με τα πόδια ή με βάρκες μετέφεραν σε κάθε ελληνική πόλη ένα ολόκληρο ποτάμι απο ιδέες και νόρμες ζωής που υπερέβαιναν τον εαυτό.το χαρακτηριστικό έργο τέτοιων κέντρων συνεχίζονταν και σε πολλές άλλες πόλεις, η Κνίδος, η πατρίδα του Ασκληπιού, συναγωνίζονταν την Κώ,και το Απολλώνειο ιερό στην Δήλο, παρά την δύσκολη πρόσβαση δια θαλάσσης έκανε το άγονο αυτό νησάκι καταφύγιο προσκυνητών και κέντρο διεθνούς εμπορίου. Άπαξ κι έγινε η αρχή, δια-αστικοί αγώνες ξεκίνησαν και σε άλλες πόλεις που συναγωνίστηκαν την Ολυμπία: άλλες τρείς πανελλήνιες γιορτές, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα έφερναν σε επαφή Έλληνες απο κάθε μέρος της Ελλάδας μέσω των ιερών οδών, στις οποίες σε τέτοιες εποχές δεν κινδύνευαν απο επιθέσεις.. διότι η παραβίαση τέτιων προσκυνημάτων συνιστούσε πράξη ιεροσυλίας...τέτοια κινητοποίηση και συνάθροιση προμήνυε ακόμη πιο ελεύθερη κίνηση σε έναν ακόμη ευρύτερο κόσμο...μέσω της επίδρασης τέτοιων θεσμών τα πιο περιπετειώδη μέλη κάθε πόλης έρχονταν σε άμεση επαφή με άλλες πόλιες, άλλους ανθρώπους, άλλους τρόπους: και οι συμμετέχοντες ζούσαν την εμπειρία «απόσυρσης-καιεπιστροφής» η οποία όπως και ο Patrick Geddes και ο Arnold Toynbee έχουν αποδείξει ιστορικά είναι ένας ουσιώδης τρόπος της ανθρώπινης ανάπτυξης...η Ολυμπία συμβόλιζε το σώμα σαν ενεργή φυσική έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος, μέσω πειθαρχημένου παιχνιδιού. Όποια και να ήταν τα μεταγενέστερα αμαρτήματα του Ελληνικού δυϊσμού, οι κλασσικοί Έλληνες ποτέ δεν ταύτισαν την πνευματική ανάπτυξη με 132

33 την απουσία σώματος, πολλώ μάλλον με την περιφρόνηση του σώματος ή με την καλογερίστικη μαζοχιστική ηδονή του εξευτελισμού του ή με το να φλερτάρουν με τις αρρώστειες. Οι Δελφοί συμβόλιζαν μέσω του μαντείου τους τον συνδυασμό του ασυνειδήτου (στα βάθη του τα προσβάσιμα μόνο με το σκοτάδι, τον ύπνο, τα ναρκωτικά, την μέθη) με την ευφυϊα που βλέπει με ανοιχτά τα μάτια της και με την πρόνοια που κοιτάει τα μακρινά: οι δίδυμοι θεοί των Δελφών, όπως μας θυμίζει ο Werner Jaeger ήταν ο Απόλλων και ο Διόνυσος, όχι μόνο ο Απόλλων της καθαρής σκέψης, που ο ίδιος ήταν σύμβολο και του ηλιακού αλλά και του πνευματικού φωτισμού. Αυτοί τους οποίους κοίμιζε η ιέρεια στους Δελφούς δέχονταν στα όνειρά τους την επίσκεψη του θεού: ίσως υπο την επήρεια υπνωτισμού ή υπνωτικού ή ίσως και αναισθητικού, αφού υπάρχει αναφορά εκείνου του κέντρου για αφαίρεση καταρράκτη απο μάτι επισκέπτη κατά την νύχτα χωρίς ο ίδιος να το ξέρει.τέτοια Δελφική ιέρεια ήταν και η Διοτίμα που πρόσταξε τον Σωκράτη να ακούει το δαμόνιό του: άρα την στιγμή που η ορθολογιστική σκέψη άφησε τον ναό για να πορευτεί ανάμεσα στις επιθέσεις που έρχονταν απο την κοινή εμπειρία στην αγορά, συνοδεύονταν απο μια ζωηρή υπενθύμιση της προ-λογικής προέλευσης και αρχής της στην σπηλιά και στην ζωική τελετουργία. Οι μεγάλοι Έλληνες τραγωδοί ποτέ δεν ξέχασαν το μάθημα αυτό. Δικαίως οι Δελφοί του Ελληνικού θρύλου, σαν την Ιερουσαλήμ των μεσαιωνικών Χριστιανικών χαρτών, κατελάμβαναν ακριβώς το κέντρο της γής. Αυτή ήταν η ακριβής θέση τους στο Ελληνικό μυαλό. Η αρχική λειτουργία του Δελφικού ιερατείου ήταν να καθορίζει την σωστή σειρά των θρησκευτικών εορτών και είναι πολύ πιθανό οτι οι Δελφοί ήδη απ τον έβδομο αιώνα προσπάθησαν, αν και χωρίς επιτυχία, να διαδώσουν στον Ελληνικό κόσμο την αναγνώρισή τους για ένα ομοιόμορφο τύπο ημερολογίου. Τέλος, η Κώς ήταν το μεγάλο κέντρο απ το οποίο εκπορεύονταν η ακτινοβολία μιας νέας αντίληψης για την υγεία: ταυτόχρονα θεραπευτήριο, νοσοκομείο και κέντρο ιατρικής έρευνας όπου όπως παρατήρησε ο George Sarton ωρίμασε η ιατρική σκέψη, αυτά τα κέντρα δεν ήταν απλώς μια συλλογή χρησιμοθηρικών κτιρίων, κατά το ήμισυ εργοστασίων και κατά το ήμισυ ξενοδοχείων όπως τα περισσότερα σύγχρονα νοσοκομεία..κατείχαν και τις ήρεμες ιδιότητες μονής: εδώ, ίσως για πρώτη φορά,η λειτουργία απόσυρσης και εσωτερικής αφιέρωσης της μονής, ξέφευγε απο τα όρια του ναού ακόμη κι ενώ κοντά παρέμενε κι ο ίδιος ο ναός του Ασκληπιού. Οι γιατροί στην Κώ γνώριζαν τις θεραπευτικές ιδιότητες της απομόνωσης και της ομορφιάς, του χώρου και της τάξης: τοποθέτησαν το θεραπευτήριό τους σε ένα νησάκι φημισμένο για τα σταφύλια του και τις μουριές του και το ιδιαίτερα λεπτό του μετάξι, με μια πλατιά θέα πάνω απ τη θάλασσα: ένα ευγενές τοπίο απελευθερωμένο απο την ακαταστασία, την αταξία, τις οσμές και τους θορύβους της Ελληνικής πόλης. Κανείς ίσως δεν μετέφρασε αυτά τα ιδανικά τόσο αποτελεσματικά, αν και τελείως ασυνείδητα, όσο ο Henry James στο όνειρο/αλληγορία του, «Ο Μεγάλος Καλός Τόπος». Άνθρωποι ταξίδευαν εκατοντάδες μίλια ξηράς ή θάλασσας για να είναι κάτω απο την φροντίδα τέτοιων αφοσιωμένων γιατρών, που τους έδενε ο ευγενής τους όρκος και δούλευαν σε τέτοιο θεραπευτικό περιβάλλον.. Με την ίδια την πράξη απόσπασης μέσω του ταξιδιού, ο ασθενής έκανε το πρώτο του βήμα προς την αποκατάσταση, και η ψυχοσωματική ανακάλυψη των θεραπευτικών ιδιοτήτων της αλλαγής περιβάλλοντος μπορεί να υπήρξε μια συνεισφοοά της Ιιπποκράτειας παράδοσης, βασισμένη στις βελτιώσεις που οι γιατροί παρατηρούσαν στους νεοφερμένους πριν καν αρχίσουν να εφαρμόζουν τις θετικές τους θεραπείες. Μπορεί κανείς να αμφιβάλλει για το οτι η τάξη που ήλθε στις νέες πόλεις του τέταρτου αιώνα κατέγραψε σε συλλογική μορφή μερικά απ τα μαθήματα που η μεγάλη αυτή σχολή θεραπευτών και υγιεινιστών εφάρμοζε ατομικά στους ασθενείς; Εκείνη η αίσθηση χώρου και αρμονίας,της φύσης και μέσα στη φύση, και που εν τούτοις ξεπερνούσε την φύση μέσω της ανθρώπινης προσπάθειας για τάξη, άφησε το σημάδι της σε μεταγενέστερες πόλεις...στην Ολυμπία οι πόλεις συναντιόνταν, ούτως ειπείν, πρόσωπο με πρόσωπο. Και οι αγώνες ασχολούνταν με το σώμα σαν έκφραση του ανθρώπινου πνεύματος. Οι αγώνες αυτοί έφερναν σε επαφή και ποιητές και αθλητές και, τόσο οι μεν όσο και οι δε, κινητροποιούνταν να δώσουν το καλύτερό τους αφού το ακροατήριο δεν ήταν μόνο οι συμπολίτες τους αλλά και οι συγκεντρωμένοι αντιπρόσωποι μιας μεγαλύτερης κοινοπολιτείας, της ευρύτερης Ελλάδας. Με την ώθηση αυτών των αγώνων ένας νέος θεσμός μπήκε στην Ελληνική πόλη: η παλαίστρα. Και έπρεπε να βρεθεί ένας νέος τόπος γι αυτήν.συν τω χρόνω δημιουργήθηκε το γυμνάσιο, εφοδιασμένο με λουτρά, αποδυτήρια και, τελικά, αίθουσες διδασκαλίας, διότι ακολουθώντας το Ολυμπιακό προηγούμενο, το μυαλό δεν έμενε σε απάθεια και αργία λόγω πολύ βίαιας φυσικής άσκησης. Εδώ έρχονταν νεότεροι και μεγαλύτεροι για φιλική πάλη ή πυγμαχία ή αγώνες δρόμου ή ρίψεις ακοντίου και δίσκου. Απο τρία τέτοια ιερά άλση, που είχαν ήδη ιδρυθεί τον έκτο αιώνα, προήλθαν τρείς φημισμένες σχολές μάθησης, το Λύκειο, η Ακαδημία και το Κυνόσαργες...Τόσο βαθειά χαράχτηκαν μέσα τους αρχικά τα καλά της αθλητικής εντιμότητας που μερικές φορές ακόμη και οι πόλεμοι μεταξύ πόλεως έπαιρναν τη μορφή αθλητικής αναμέτρησης, παράδειγμα ένας «πόλεμος» μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας τον εβδομο αιώνα στον οποίο είχε απαγορευτεί η χρήση δοράτων βελών και σφεντόνων. Αυτές οι πόλεις αναδύθηκαν απο την βαρβαρότητα και μετουσίωσαν την κτηνώδη επιθετικότητα....τα πνευματικά παράπλευρα προϊόντα αυτού του θεσμού αποδείχτηκαν όσο σημαντικά όσο τα δώρα του στο σώμα. Διότι εδώ οι νεότεροι με τους μεγαλύτερος 133

34 έρχονταν σε συνεχή συντροφικότητα, όχι σαν γονείς με τα παιδιά τους, ούτε καν σαν δάσκαλοι με μαθητές τους, αλλά σαν σύντροφοι σε συζήτηση που την καθοδηγούσαν οι μεγαλύτεροι,και που την έκαναν ακόμη πιο ενδιαφέρουσα και ζωντανή η διαφορά ηλικίας και η απόδραση απ την καθαρώς γονεϊκή αυθεντία και εξουσία. Μερικές φορές αυτή η οικειότητα αποδεικνύονταν ενθάρρυνση σε μια στείρα ομοφυλοφιλία με το οτι χωρίς άγχη εγκυμοσύνης προκαλούσε παθιασμένα ξεμυαλίσματα ή ξεμωράματα. Αλλά συντελούσε επίσης, όπως μας θυμίζουν οι Πλατωνικοί διάλογοι,και σε ανώτερη μόρφωση. Θα είχε ένα αυταρχικό ιερατείο να προσφέρει τίποτε ανάλογης αξίας με άλλη μέθοδο; Και εφ όσον το γυμνάσιο καλωσόριζε την φυσική άσκηση βοηθούσε να ξεπεραστεί η φυσική νωθρότητα που συχνά ήταν το τίμημα για την προσαρμογή στο περιορισμένο, καθιστικό αστικό περιβαλλον.ο ρόλος που έπαιξε το ιερό των Δελφών είναι πιο δύσκολο να περιγραφεί, ιδιαίτερα γιατί η λατρεία δεν έφησε πίσω της κανένα αναγνώσιμο αρχείο. Αν και η λατερεία του Διονύσου μπορεί να ήρθε απο πολύ μακριά, ίσως ήταν με την επικύρωση του ιερού αυτού των Δελφών, το οποίο επίσης συνεχώς έφερνε κοντά το Απολλώνειο μέτρο και την διάγεια με το Διονυσιακό σκοτάδι και την έκσταση, που το δράμα συνεπήρε την Ελληνική πόλη...το θέατρο ήταν ένας αστικός θεσμός που μπήκε στην Ελληνική πόλη περίπου τον ίδιο καιρό που μπήκε και το γυμνάσιο. Οι γιορτές απ τις οποίες ξεπήδησε το θέατρο ήταν θρησκευτικές γιορτές που από πολύ παλιά γιορτάζονταν στα χωριά, και οι ιερείς του ναού κατελάμβαναν την μπροστινή σειρά στην «ορχήστρα». Αν η Αττική κωμωδία προήλθε απο τις παλιές τελετουργίες γονιμότητας, ριζωμένες στο νεολιθικό παρελθόν, η τραγωδία πάλευε με τα προβλήματα της ανθρώπινης ανάπτυξης η οποία ανοίχτηκε απο την νέα αστική τάξη των πραγμάτων. Καθώς η ίδια η πόλη αναπτύχθηκε, το δράμα απεκδύθηκε και τις δύο αυτές πλευρές της θρησκευτικής του κληρονομιάς: την θέση των βωμολόχων τελετουργιών και των χοντροκομένων αστείων την πήρε η εγκεφαλική διασκέδαση και η σοβαρή διαπαιδαγώγηση, αλλά με σύγχρονη απώλεια της αρχικής κοσμικής προοπτικής. Την ίδια τη στιγμή που η περηφάνεια του και η πεποίθησή του έγινε υπερφίαλη ο ανθρώπινος εαυτός άρχισε να μαραίνεται και να ζαρώνει. Κομμένος απ την αίσθηση του Κοσμικού και του θείου, γινόταν όλο και πιο πολύ λεία στην χωρίς νόημα αλλαγή και στο εξωτερικό καπρίτσιο. Έτσι,στην δική του εξέλιξη το δράμα συμβόλισε την πορεία της αστικής ανάπτυξης καθώς το χυδαίο, το τετριμμένο, το ποταπό, το θεαματικό εκτόπισαν τα ιερά μυστήρια της γέννησης, της ιθαγένειας, του επαγγέλματος, του γάμου, του θανάτου. Και όμως στην μετατραγική του φάση, όταν η θρησκευτική του σύνδεση έσπασε, το θέατρο παρέμεινε ένα απο τα σημάδια διάκρισης της κλασσικής πόλης που την έκαναν ορατή και στην πιο μακρινή πόλη που κτίζονταν για τους αποίκους αλλά και τους συνταξιούχους της Αυτοκρατορίας. Ακόμη και σήμερα κοντά στην Φλωρεντία,ένα ημικύκλιο απο λίθινους πάγκους που κοιτάει την κοιλάδα που απλώνεται κάτω και τα βουνά που υψώνονται πέρα, έχει συλλάβει την τελείως παγκόσμια μορφή του Ελληνικού θεάτρου και αναδίδει μια αχνή ανάσα της αρχικής κουλτούρας που την παρήγαγε. Την ομορφιά του εν τάξει χώρου μέσα σε έναν εν τάξει κόσμο. Αν ένα σημάδι του τέλους της κλασσικής πόλης είναι ο τερματισμός των Ολυμπιακών αγώνων το άλλο είναι η εγκατάλειψη του θεάτρου. Διότι μέσα στο θέατρο ήταν που ο Έλληνας πολίτης έβλεπε τον εαυτό του και υπάκουε το Δελφικό ρητό: Γνώθι Σαυτόν. Το καλύτερο απ όλα όμως ήταν, όπως μας λένε οι αμείλικτες κωμωδίες του Αριστοφάνη, οτι έμαθε να βλέπει τον εαυτό του ειρωνικά, όπως τον έβλεπαν οι άλλοι, φρονηματισμένος απο το οδυνηρό τους γέλιο. Αλλά ταυτόχρονα παρατηρούσε, στις μεγαλύτερες μορφές ηρώων και θεών, να του γνέφουν δυνητικοί εαυτοί του οι οποίοι σε στιγμές κρίσης θα τον βοηθούσαν να ξεπεράσει την μετριότητα της ασφάλειας και της συνήθειας. Η αυτοσυνείδηση και η αυτοπραγμάτωση, ακόμα και η αυτοϋπέρβαση, έγιναν τα νέα σημάδια της αστικής προσωπικότητας ή τουλάχιστον μιας αφυπνισμένης μειοψηφίας. Αλλά ακόμη πιο άμεσα και πρακτικά, οι Δελφοί επεξεργάστηκαν άλλη μια αλλαγή στην ανάπτυξη της Ελληνικής πόλης. Επειδή η θεμελίωση της πόλης ήταν για τους Έλληνες, όπως ήταν και για προγούμενους πολιτισμούς, πρώτα-πρώτα μια θρησκευτική πράξη, οι Δελφοί φυσικά ανέλαβαν την ηγεσία των νέων θεμελιώσεων. Και ιδίως στις αρχική περίοδο αποικισμού, ο Πύθιος Απόλλων έδινε ειδικές συμβουλές που έστελναν νέες αποικίες προς κάθε κατεύθυνση, υπο την αιγίδα του ίδιου του Απόλλωνα. Λίγες πολιτείες μόνο θα ανελάμβαναν τέτοιο εγχείρημα χωρίς να συμβουλευθούν το μαντείο. Κι έτσι την στιγμή που η αύξηση του πληθυσμού θα μπορούσε να έχει οδηγήσει σε συμφόρηση μέσα στην πόλη, σε τυχαία μετανάστευση, ή σε διαμάχες για αρώσιμη γή στις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές, οι Δελφοί, θέλοντας και μη, αντιμετώπισαν το πληθυσμιακό πρόβλημα και διεξήγαγαν ένα πρόγραμμα οργανωμένης διασποράς. Μέσω αυτού του προγράμματος οι φύλακες του ναού, ελάττωσαν και τον οξύ οικονομικό ανταγωνισμό και τους κατακτητικούς πολέμους, ενώ άπλωσαν τον Ελληνικό πολιτισμό και την Ελληνική πόλη στις αραιοτοποθετημένες κοινότητες των χωριών της περιφέρειας. Ο έλεγχος της αύξησης της πόλης με αποικισμό εν τάξει και επαναλαμβανόμενο όσο συχνά όσο απαιτούσαν οι αριθμοί, ήταν η πρώτη πρακτική αναγνώριση ενός οργανικού ορίου στην αύξηση της πόλης. Κατά τον αιώνα που ασκήθηκε με την μέγιστη ευρύτητα, όταν το μέτρο κρατήθηκε, η Ελληνική πόλη αποδείχθηκε ένα εξαιρετικά ευνοϊκό περιβαλλον για ανθρώπινη ανάπτυξη. Το Δελφικό δόγμα της χρυσής τομής ίσχυσε για τις πόλεις όσο και για τους ανθρώπους. 134

35 Ας σημειώσουμε οτι η αποικιακή αυτή κίνηση ήλθε απο θρησκευτική πεποίθηση και πειθώ και απο εκούσια ανάληψη δράσης: όχι απο κεντρικοποιημένο στρατιωτικό έλεγχο. Αυτός ήρθε κάτω απο τον Μεγάλο Αλέξανδρο, όταν η θρησκευτική αυθεντία είχε καταρρεύεσει και όταν οι πολιτειακοί κανόνες μέτρου είχαν εξαφανιστεί. Η Κώς, η Κνίδος και η Επίδαυρος δεν ήταν λιγότερο απο τους Ολυμπιακούς αγώνες ή απο το ιερό των Δελφών, σύμβολα της Ελληνικής μέριμνας για ολότητα, ολοκλήρωση και ισορροπία. Και το μάθημα που έδωσαν έπαιξε ρόλο στην μετέπειτα πολεοδομία αν και δεν έχει αφομοιωθεί πλήρως ούτε καν σήμερα.ένα απο τα πιο φημισμένα Ιπποκρατικά δοκίμια είναι επι του θέματος «Αέρας, Νερό, και Τόποι», ένα έργο το οποίο κατέγραψε σκιαγραφήσεις δημόσιας υγιεινής σε σχέση με την επιλογή τόπων και με τον σχεδιασμό πόλεων. Αν η αγάπη των Ελλήνων για το συγκεκριμένο αντικείμενο έκανε αυτούς τους οξυδερκείς γαιστρούς να παραβλέψουν δυνάμεις και οργανισμούς κάτω απο το κανονικό κατώφλι όρασης έτσι ώστε, απ ότι φαίνεται ποτέ να μην υποπτευθούν οτι οι ασθένειες μπορεί να μεταβιβάζονται μέσω αοράτων δραστών, εν τούτοις έδωσαν όλη την δέουσα προσοχή σε πράγματα που είναι πιο εύκολο να ανακαλυφθούν και να αντιμετωπιστούν: τον προσανατολισμό κτιρίων και δρόμων της πόλης έτσι που να αποφεύγουν τον καλοκαιρινό ήλιο και να συλλέγουν τους δροσιστικούς ανέμους, την αποφυγή ελωδών εδαφών και του ανθυγιεινού περιβάλλοντος, την εξασφάλιση καθαρών πηγών νερού σαν υπόθεσης διπλά αναγκαίας για την περίπτωση ασθενών.αυτά δεν είχαν άμεσο αποτέλεσμα στην πόλη αφού ήταν ευκολότερο για όσους ήταν πλούσιοι ή διέθεταν ελεύθερο χρόνο να επισκέπτονατι ένα μακρινό θεραπευτήριο όταν ήταν άρρωστοι και δυσκολότερο για μια κοινότητα να παράσχει το κεφάλαιο που θα χρειαζόταν για μεγάλα έργα μηχανικής που θα έφερναν νερό απο τους λόφους...βαθμιαία οι Ιπποκράτειες εντολές θα έφερναν στην πόλη νερό για να πίνουνε και για να πλένονται οι κάτοικοι...μια φάση της υγιεινής, όμως, περιέργως απουσιάζει: η ιατρική σχολή δεν άφησε αναφορές στην σωστή απομάκρυνση περιττωμάτων. Τέτοιες ήταν λοιπόν οι αποφασιστικές συνεισφορές που η περιοδική ευρύτερη συνάθροιση των Ελλήνων σε ειδικά κέντρα έκανε στον πολιτισμό των πόλεων : το γυμνάσιο, το θεραπευτήριο και το θέατρο. Και όχι μόνο έδωσαν νέο καλούπι στην μορφή της πόλης: το καθένα τους έδωσε κι ένα κίνητρο για ευρύτερη κυκλοφορία και πνευματική ανταλλαγή με ταξίδι και προσκύνηση. Αυτό ήταν μια Πανελλήνια επίδραση...οι άνθρωποι που το τολμούσαν, λίγοι-λίγοι ή κατά ποταμούς, και που πήγαιναν στην Ολυμπία, στους Δελφούς, στην Κώ και στις αδελφές τους πόλεις αποσπούσαν τον εαυτό τους απο τον κλεισμένο στον εαυτό του κόσμο της πόλης. Γίνονταν μέλη μια μεγαλύτερης ενότητας την οποία έφερνε κοντά όχι η περιχαράκωση κι ο εγκλεισμός με τείχη αλλά μια ζωηρή έλξη. Στα σημεία συνάντησης ξεπερνούσαν τον ιδιαιτερισμό και τον τοπικισμό της γενέτειρας του καθενός τους και ατένιζαν έναν ευρύτερο ορίζοντα. Οι ιερές οδοί απο την Ηλεία στην Ολυμπία ή απο πολλά άλλα μέρη στους Δελφούς, γίνονταν οι ορατοί δεσμοί της ενότητας αυτής. Δυνάμει, αυτές οι πρακτικές είχαν μέσα τους την βάση για ένα νέο είδος αστικής πολιτείας, βασισμένης σε ομόσπονδη οργάνωση που θα λειτουργούσε πάνω σε ευρύτερες περιοχές, όχι με κεντρικοποιημένη διεύθυνση αλλά μέσω εκουσίων συναλλαγών και αμοιβαίων υπηρεσιών. Αν αυτές οι προσπάθειες είχαν κατανοηθεί πιο βαθειά και εκτιμηθεί πιο συνειδητά απο τους πολιτικούς στοχαστές της Ελλάδας έστω και αργά, στον τέταρτο αιώνα, μπορεί ακόμα να είχαν καταφέρει να αφήσουν το σημάδι τους στην πόλη. Αλλά η Ελληνική πρακτική ήταν πολύ πιο μπροστά απο την Ελληνική θεωρία: όντως, η θεωρία τόνιζε το χωριστό, το ιδιαίτερο, το στατικό,, το αρχαϊκό, και παραμελούσε τις νέες τάσεις για δυναμική πολιτισμική επαφή και πολιτική ομοσπονδία. Ο Αριστοτέλης εξέτασε τα συντάγματα 158 Ελληνικών πόλεων, το καθένα αρκετά διαφορετικό για να αξίζει χωριστή ανάλυση, αλλά δεν έχει καταγραφεί να είχε στρέψει την προσοχή του στις προσπάθειες δημιουργίας ενός γενικού συνασπισμού παρ όλο που αυτές είχαν αρχίσει ήδη απο τον έκτο αιώνα και πριν η Ρώμη εξαφανίσει το τελευταίο ίχνος Ελληνικής ελευθερίας, η Ελλάδα επρόκειτο να παράγει κάπου είκοσι τέτοιες συνομοσπονδίες. Διορατική είνα η παρατήρηση του McDonald.οτι η πλειοψηφία τους είχε την αρχή της σε κάποια κοινή θρησκευτική γιορτή...πολύ καθυστερημένα εισήχθησαν δύο νέες επινοήσει αστικής διακυβέρνησης, η ισοπολιτεία με την οποία μια πόλη έδινε την ιθαγένειά της σε κατοίκους μιας άλλης πόλης ενώ έμεναν χωριστές και αυτοδιευθυνόμενες, και στην συμπολιτεία με την οποία μια πόλη γινόταν μέρος μιας συνεργαζόμενης ομάδας κάτω απο μια συντονίζουσα αρχή με τον κάθε πολίτη να εκφράζει διπλή πίστη. Σε έναν ειρηνικό κόσμο αυτές οι προσπάθειες ίσως να είχαν πολλαπλασιαστεί και καρποφορήσει.ακόμη κι αυτοί των οποίων η γνώση για την Ελλάδα είναι όσο εξονυχιστική όσο του Τόϋνμπη έχουν την τάση να αποδίδουν την διαιρετικότητα των ελληνικών πόλεων στην τοπογραφική τους τοποθέτηση, στην ζήλεια και την αντιζηλία, ή στο ναρκισσιστκό τους ξεμυάλισμα με την ίδια τους την εικόνα. Το οτι όλα αυτά έπαιξαν τον ρόλο τους είναι αναμφισβήτητο: αλλά το γεγονός οτι έγιναν τόσες προσπάθειες για ομοσπονδία δείχνει την ύπαρξη και αντιθέτων τάσεων. Η πρώτη ομοσπονδία για την οποία ο J.A.O.Larsen βρίσκει επαρκείς περιγραφές (μετά τον τον πάπυρο του Οξυρύγχου του 1908) είναι η Βοιωτική συμπολιτεία (της περιόδου π.χ ) Ί σως αυτή η καινοτομία να ευνοήθηκε απο την απουσία ορεινών εμποδίων και μεγάλων πόλεων σε εκείνη την πλατειά και εύφορη πεδιάδα, αλλά, παρά τις Αττικές διαδόσεις για διανοητική 135

36 αμβλύτητα,η Βοιωτία όντως δημιούργησε ένα καλοοργανωμένο ομοσπονδιακό σύστημα με.μεγάλο συμβούλιο αντιπροσώπων, ταμείο ομοσπονδιακό δικαστήριο...και μπόρεσε να επιβάλει ομοιόμορφες τοπικές κυβερνήσεις στις πόλεις μέλη. Ολικά, μια λαμπρή καινοτομία. Αυτή η επίτευξη αντιπροσωπευτικής ομοσπονδιακής κυβέρνησης με συνδυασμόκαι ένωσης και τοπικής αυτονομίας ήταν πολιτική εξέλιξη όχι μικρού μεγέθους. Αυτό που την έκανε να αποτύχει δεν ήταν ο άσπονδος τοπικισμός των Ελληνικών πόλεων, κάτι που ήταν μοιραία εγγενές στον χαρακτήρα τους...αντίθετα, αυτό το ομοσπονδιακό σύστημα ανατράπηκε με μια κτηνώδη ειδική πράξη, την «Ειρήνη του Βασιλέως» του 386 η οποία όριζε οι Ελληνικές πόλεις να είναι «ελεύθερες», πράγμα που σήμαινε, υπο την Σπαρτιατική διοίκηση, οτι δεν ήταν ελέυθεροι να ενώνονται μαζί σε μια ομόσπονδη ένωση. Όλα αυτά έγιναν πριν ο Δημοσθένης προσπαθήσει να συγκεντρώσει τις πτοημένες πόλεις που αντιμετώπιζαν τον Φίλιππο της Μακεδονίας. Αν ο Βοιωτικός ομοσπονδισμός είχε κυριαρχήσει ενάντια στον Σπαρτιατικό απομονωτισμό ίσως οι πόλεις της Ελλάδας να είχαν αποκρούσει το μοιραίο πλήγμα στη Χαιρώνεια. Αν η δύναμη και η αυτοπεποίθηση των Ελληνικών πόλεων δεν είχε καταστραφεί ολοσχερώς απο την σειρά πολέμων που άρχισαν μεταξύ τους, τότε οι μετέπειτα προσπάθειές τους για ομοσπονδία, κατά μέγα μέρος γεννημένες πλέον απ την απελπισία, ίσως τους είχαν δώσει μια καλύτερτη ευκαιρία εναντίον των αυτοκρατοριών που τελικά τις σάρωσαν και τις σκέπασαν. Αλλά η ευρύτερη έννοια ομόσπονδης αστικής πολιτείας, που θα είχε επανορθώσει και τις αποτυχίες του αστικού απομονωτισμού και τις αποτυχίες της ιμπεριαλιστκής πολιτικής και πολιτισμικής επέκτασης, ποτέ δεν είχε αρκετά μακρόβια σταδιοδρομία για να προλάβει να δημιουργήσει ένα ριζικά νέο μοντέλο πολιτικής ζωής. Ο πόλεμος τράβηξε την πόλη πίσω στην παλινδρόμηση του μοντέλου των παλιότερων βασιλεο-κεντρικών πόλεων, και τελικά μόνο ελάχιστα ίχνη της ανεξαρτησίας και αυτονομίας τους δεν απαλείφθηκαν απ αυτόν. Κι έτσι ήταν σαν πρόσφυγες, υπήκοοι, και δούλοι, όχι ως ελεύθεροι πολίτες που οι Έλληνες τελικά μετέφεραν τα μαθήματα της Ολυμπίας, των Δελφών και της Κώ στον υπόλοιπο κόσμο... Για μια σύντομη γενιά στην Αθήνα, οι τρόποι των θεών, οι τρόποι της φύσης και οι τρόποι των ανθρώπων είχαν πλησιάσει σε ένα κοινό σημείο: φάνηκε σαν να μπορούσαν να ξεπεραστούν οι καθηλώσεις και ακινητοποιήσεις, οι εκτροπές και διαστροφές που είχαν σφηνωθεί στους ίδιους τους δομικούς λίθους της αρχαίας πόλης...υπαρκτές, κι όχι απλώς έργα γλυπτών σαν τον Φειδία, μορφές ενός νέου ανθρώπινου ιδεώδους είχαν σχηματιστεί, στην πραγματικότητα του ιδεώδους της πλήρως ανεπτυγμένης προσωπικότητας σε κάθε κρίσιμο στάδιο της ζωής: κι αυτό δεν ήταν παρά μια αποκρυστάλλωση μιας πιο ζωντανής στιγμής που η ίδια η ζωή προηγουμένως κρατούσε ακόμα σε μορφή διαλύματος: Στη γενιά που είχε αποκρούσει την Περσική εισβολή, μια νέα ιδέα ολοκλήρωσης του ανθρώπου κατέλαβε την κοινωνία αυτή και διαπότισε την κάθε ζωή. Στις δραστηριότητες της πόλης, αν όχι και σ ολη την αρχιτεκτονική της επίπλωση, η ανθρώπινη φύση σηκώθηκε ξαφνικά σ ένα νέο ανάστημα. Το νέο ιδεώδες ολότητας, ισορροπίας, συμμετρίας, αυτοπειθαρχίας, ενσαρκώθηκε σε δυο ανθρώπους που οι αλληλοκαλυπτόμενες ζωές τους καλύπτουν το πέμπτο αιώνα: Στον Σοφοκλή και τον Σωκράτη. Και όχι κατά σύμπτωση, ο καθένας με τον δικό του τρόπο ήταν μεγάλος καλλιτέχνης του διαλόγου. Διότι μέσω της πάλης και της αντίθεσης, κι όχι απλώς μέσω της σύμμετρης ανάπτυξης, ο καθένας τους σηκώθηκε στο πλήρες του ύψος.ο Σοφοκλής όμορφος στο σώμα και στο πρόσωπο, μπροστά και στο χορό, έμπειρος και στον πόλεμο ως στρατηγός, συνέχισε και μετέδωσε μέσα απο τις τραγωδίες του την νέα μορφή δράματος που ξαφνικά είχε απελευθερωθεί απο το αρχαίο τελετουργικό του χωριού. Να ένας άνθρωπος σαν κι αυτον του οποίου ο Σόλων ήταν προμήνυμα, αδέσμευτος απο όλες τις ζηλότυπες προκαταλήψεις της εξουσίας. Ο Σοφοκλής ήταν το αντίθετο του αρχετυπικού σπεσιαλίστα, του σακατεμένου, τεμαχισμένου ανθρώπου, που διαμορφώθηκε στο καλούπι του πολιτισμού να εκπληρώσει τον μικρό του ρόλο και να υπηρετήσει με αφοσίωση σαν του μυρμηγκιού τις ανάγκες της κυψέλης. Τελείως αντίθετα, να μια προσωπικότητα ικανή να αντικρύζει την ζωή σε όλες της τις διαστάσεις, ακόμη και στους πιο μανιασμένους της παραλογισμούς και στους πιο σκοτεινούς ψυχαναγκασμούς της: σαν στο σπίτι του σε κάθε περιβάλλον, στο ύψος κάθε περίστασης, έτοιμος να αναλάβει ηθική ευθύνη για τις επιλογές του ακόμα κι αν όλόκληρη η κοινότητα τον αντιστρατευόταν. «Και μόνος και μετά πολλών». Δίπλα στον Σοφοκλή στέκεται η διαφορετική μορφή του νεότερου εκ των δύο, του Σωκράτη που, κάθε άλλο παρά όμορφος παρομοιαζόταν στα γεράματα με τον Σειληνό, με την μύτη προς τα πάνω αλλά με υπέροχο φυσικό πλαίσιο και με κράση αδιαπέραστη απο τις κακουχίες του κλίματος ή των πολέμων, με κεφάλι που δεν έχανε την ψυχραιμία του στην μάχη ούτε την διαύγειά του στο κρασί όταν οι συμπότες του ήδη τρίκλιζαν. Εσωστρεφής και εξωστρεφής, ικανός και για μοναχική διανοητική έκσταση και για ατελείωτο ερευνητικό διάλογο. Σαν πολλούς άλλους ελεύθερους πολίτες ήταν τεχνίτης, λιθοξόος, και είχε και γονεις που εργάζονταν κι οι δύο, λιθοξόος ο πατέρας του, μαία η μητέρα του, μα ήταν σαν στο σπίτι του σε κάθε μέρος της πόλης: αθλητής με τους αθλητές, στρατιώτης με τους στρατιώτες, στοχαστής με τους στοχαστές. Αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν παρά δύο εξέχοντες αντιπρόσωποι της νέας πόλης, που ήταν λανθάνουυσα σαν ιδέα αλλά ποτέ δεν είχε επαρκώς πραγματοποιηθεί σε μάρμαρο. Δεν ήταν μόνοι για τί περιβάλλονταν απο ανθρώπους ιδίων διαστάσεων, 136

37 μορφές σαν τον Αριστείδη, τον Αισχύλο, τον Θεμιστοκλή, τον Θουκυδίδη, τον Ευρυπίδη, τον Πλάτωνα. Με την ύπαρξή τους και μόνο τα πνεύματα αυτά ήταν μια μαρτυρία για την ξαφνική μετάλλαξη που παρήγαγε ανάμεσα σε λίγα εκατομμύρια ανθρώπων μέσα σε λιγότερο απο δύο αιώνες μια πολύ πλουσιότερη άνθιση ανθρώπινης μεγαλοφυϊας καταγραμμένης οπουδήποτεστην ιστορία εκτός ίσως απο την αναγεννησιακή Φλωρεντία...Όταν πέρασε αυτή η στιγμή τα κτίρια άρχισαν να παίρνουν την θέση των ανθρώπων, και διακαώς μεν αλλά ματαίως έψαξαν οι φιλοσοφοι και εκπαιδευτές απο τον Πλάτωνα ως τον Ισοκράτη να βρούν το μυστικό που δημιούργησε τους τέτοιους πολίτες, η δε απάντηση που δόθηκε απ τον ίδιο τον Πλάτωνα έδειξε μόνο το θάρρος της απόγνωσής του..και ποτέ δεν υποπτέυτηκε οτι η Αθήνα του Σόλωνα και του Θεμιστοκλή η ίδια ήταν μεγαλύτερο σχολείο απο οποιαδήποτε φανταστική κοινοπολιτεία ήταν ικανός να δημιουργήσει στο μυαλό του, αυτή η ίδια με την κάθε της δραστηριότητα, κάθε δημόσιο καθήκον, κάθε τόπο συνάντησης και κάθε συνάντηση..(η αφελής ουτοπία στην οποία παλινδρόμησε ο Πλάτων, θα ήταν μια πόλη στην οποία ο Σωκράτης θα είχε γίνει λιθοξόος αλλά ο Πλάτων δεν το συνειδητοποίησε αυτό..μέχρι σήμερα αυτό που μας έσωσε απο αυτό το όνειρο του Πλάτωνα ήταν η τεχνολογική μας αθωότητα και ανικανότητα αλλά τώρα που έχουμε τα μέσα να πραγματοποιήσουμε την φιλοδοξία του αυτή χωρίς να έχουμε ακόμη βυθομετρήσει τις φοβερές της συνέπειες καλά θα κάναμε να ξαναεξετάσουμε την προοπτική αυτή. Η κυβερνητική, η ψυχιατρική, η τεχνητή γονιμοπόιηση, η χειρουργική και χημειοθεραπεία δίνουν την δυνατότητα δημιουργίας υπάκουων αυτόματων...άλλος ένας αιώνας τέτοιας «προόδου» μπορεί να προκαλέσει ανήκεστο βλάβη στο ανθρώπινο είδος. Αντί να δημιουργηθεί σκόπιμα ένα περιβάλλον πιο αποτελεσματικό απο την αρχαία πόλη για να φέρει στην επιφάνεια τον μέγιστο αριθμό ανθρώπινων δυνατοτήτων και το μέγιστο ποσό σημαντικής πολυπλοκότητας οι παρούσες μας μέθοδοι θα εκλειάνουν τις διαφορές και θα ελαττώσουν τις δυνατότητες, για να μπορέσουν έτσι να παράγουν μια κατάσταση άνοης μησυνείδησης στην οποία οι χαρακτηριστικές λειτουργίες του ανθρώπου θα εκτελούνται απο μηχανές. Τότε, ακόμα κι αν μείνουν αχρησιμοποίητα τα διαβόητα πυρηνικά και βακτηριολογικά όπλα που ήδη απειλουν με γενικευμένη εξολόθρευση, ο ιστορικός άνθρωπος που ζεί στον πολιτισμικό χρόνο και χώρο και που έχει μνήμες και προσδοκίες και κάνει επιλογές, θα εξαφανιστεί)... Οι Έλληνες πρόσθεσαν μια νέα συνιστώσα στην πόλη, άγνωστη σε προηγούμενους πολιτισμούς και επικίνδυνη σε κάθε σύστημα αυθαίρετης δύναμης ή μυστικής εξουσίας: έφεραν στο προσκήνιο τον ελεύθερο πολίτη. Σαν τους μοναχικούς ήρωες του Σοφοκλή ήταν ο ίδιος ένας βασιλιάς αν όχι και θεός, δρώντας μόνος και αναζητώντας πώς χρησιμοποιώντας την νοημοσύνη του θα «σηκώσει το χέρι του πάνω απ τη μοίρα»...και ξανακατέκτησε την θέση που είχε στον πολιτισμό των χωριών, το να είναι πρώτα άνθρωπος, προικισμένος με κάθε ανθρώπινη διάσταση, στον οποίο κάθε μέρος της ζωής ήταν ανοιχτό και προσβάσιμο. Και ήταν με την ικανότητά της να διατυπώσει το ιδανικό εκείνο, όχι με την αποτυχία της να το πραγματώσει, που Ελληνική πόλη μας έκανε και ακόμα την μετρούμε με τον δέοντα τρόπο...ο Επιτάφιος του Περικλή με μια προσηνή μάσκα μετριοπάθειας και μετριοφροσύνης είναι ένας ύμνος αυτάρεσκης αυτολατρείας: τα ιδανικά που ακόμη μόνο μερικώς είχαν πραγματοποιηθεί θεωρήθηκαν στερεές πραγματικότητες, και αδικίες που χειροπιαστότατα είχαν πραγματοποιηθεί μόλις που αναφέρθηκαν και χωρίς καμία μεταμέλεια. Το χρήμα με το οποίο πληρώθηκαν τα έργα του Παρθενώνα και αντιμετωπίστηκε η ανεργία του πλεονάζοντος πληθυσμού στην Αθήνα ήταν χρήμα ματωμένο*.. Η Αθήνα διέπραξε κατάφωρες αδικίες και άσκησε μεθοδευμένη τρομοκρατία στους πιο αδύνατους γείτονες και συμμάχους της. Αυτό κορυφώθηκε με την γενική εξόντωση των κατοίκων της Μήλου παρά το οτι παραδόθηκαν... Ανάμεσα στην ντομπροσύνη του Σόλωνα που απέβαλε σαν λερωμένο ρούχο την πολιτική εξουσία που είχε συγκεντρωθεί στα χέρια του και στην δολιότητα του Περικλή που χρησιμοποίησε *Όπως και στην υποσημείωση της σελ. 131 περί Αλέξανδρου, τις κατηγορίες του και για τον Περικλή ο Μάμφορντ τις έχει επαναλάβει στο πολλαπλάσιο για τους Αμερικανούς ιθύνοντες. Π.χ. λέει (τον καιρό του Βιετνάμ) ότι αυτό που θα πει δεν είναι προφητεία αλλά περιγραφή πράγματος που ήδη συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας και ρωτάει πόσο καιρό μπορεί να διαρκέσει η φυσική δομή μιάς προχωρημένης τεχνολογίας όταν τα ανθρώπινα θεμέλιά της καταρρέουν. Λέει ότι όλα αυτά συνέβησαν τόσο ξαφνικά που πολλοί δεν έχουν ακόμα καταλάβει ότι καν συνέβησαν. Και όμως μέσα σε μια γενιά έφυγε το έδαφος, ανθρώπινοι θεσμοί και ηθικές πεποιθήσεις που για να επιτύχουν μιά μίνιμουμ αποτελεσματικότητα είχαν χρειαστεί χιλιάδες χρόνια, έχουν εξαφανιστεί μπροστά στα μάτια μας τόσο πλήρως που η επόμενη γενιά μόλις και μετά βίας θα μπορεί να πιστέψει ότι είχαν ποτέ υπάρξει. Επίσης αναφέρεται στην αφοσίωση εγκληματικών ιθυνόντων με παιδαριώδεις παροξυσμούς σε έναν πόλεμο που δεν μπορούν να ολοκληρώσουν, με οπλοβιομηχανίες που δεν μπορούν να ελέγξουν για σκοπούς που δεν μπορούν να επιτύχουν. Και θεωρεί τις ατομικές βόμβες που ρίχτηκαν στην Ιαπωνία όπως και τα αποφυλλωτικά που ρίχτηκαν στο Βιετνάμ «βιοκτονίες» όπως το αλάτισμα των αγρών που έκαναν οι Ασσύριοι (μετά το κάψιμο των πόλεων και τις τεχνητές πλημμύρες μέσω εκτροπής αρδευτικών καναλιών, για ολοσχερή καταστροφή πόλεων) για να μην ξαναφυτρώσει τίποτα και να πεθάνουν από ασιτία όσοι είχαν επιβιώσει. 137

38 τις λέξεις που είχαν υφάνει οι πράξεις ελεύθερων ανθρώπων για να κρύψει μια πολιτική «αποικιακής» εκμετάλλευσης, υποδούλωσης και ανελέητης εξολόθρευσης ανάμεσα σε αυτά τα δύο πολικά αντίθετα μεσολάβησε λίγότερο απο ένας αιώνας. Αλλά στο διάστημα αυτό η Αθήνα ήταν όσο πλούσια σε πολίτες όσο καμιά πόλη πριν...αλλά ενώ δημιούργησε μια πολιτιστική κληρονομιά για την οποία της οφείλει αιώνιο χρέος κάθε επόμενη εποχή..επέλεξε να δράσει βασιλικά ανάμεσα στις λιγότερο σημαντικές απ αυτήν πόλεις και να ζητήσει με τυρρανικό τρόπο φόρους για να τους παρέχει προστασία. Τα περιττώματα του παλιού πολιτισμού-ο πόλεμος, η εκμετάλλευση, η υποδούλωση, η μαζική εξόντωση πισωγύρισαν στην Αθήνα σαν απο αρχαίο βόθρο. Τελικά αυτές οι δυνάμεις υπερφαλάγγισαν ένα κίνημα προς μια ευρύτερη αδελφικότητα με πιο ανθρώπινους σκοπούς που ήδη γινόταν ορατή τον έβδομο αιώνα. Αν οι διανοητικοί ηγέτες της Ελλάδας είχαν πλήρως συλλάβει τις συνέπειες αυτής της παγκοσμιότητας ίσως να είχαν απελευθερώσει τον αστικό πολιτισμό απο το χρόνιό του μπέρδεμα με την πρακτική ανθρωποθυσιών για διεστραμένους και παράλογους σκοπούς...ο ρόλος της πόλης ήταν αξιοθαύμαστος: κάθε της μέρος είχε πάρει ζωή μέσα στο πρόσωπο κάθε πολίτη, τελετές ναών μεταμορφώνονταν σε τραγωδίες και χάχανα απο χοντρά αστεία και βωμολοχίες στην αγορά μεταμορφώνονταν σε σατιρικές κωμωδίες, το γυμναστήριο /γυμνάσιο γινόταν Πλατωνική Ακαδημία ή Λύκειο του Αριστοτέλη,ή το Κυνόσαργες του Αντισθένη, ένα πραγματικό πανεπιστήμιο όπου η μάθηση γινόταν κοινωνικά υπεύθυνη και δένονταν με ένα ηθικό σύστημα που είχε γίνει και αυτοκριτικό και λογικό. Αλλά εκείνη η εσωτερική ενοποίηση δεν παρήγαγε ποτέ κάποια εξωτερική μορφή που να αντανακλούσε και να συντηρούσε σε ίσο βαθμό τη ζωή που το είχε φέρει στην ύπαρξη..η λατρεία του θεσμού και του ρόλου της πόλης ήταν εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη..κανένας θεσμός, είτε η πόλη είτε ο παπισμός δεν μπορεί να διεκδικήσει μέσα του την πλήρη τελειότητα την άξια λατρείας. Στον διχασμό μεταξύ φυσικής φιλοσοφίας που θεωρούσε τον Κόσμο σαν διαδικασία χωριστή απ τον άνθρωπο και της ανθρωπιστικής σοφίας που θεωρούσε τον άνθρωπο ικανό να υπάρξει σε ένα αυτάρκη κόσμο έξω απ τον Κόσμο, οι παλιότερες ενοράσεις στην κατάσταση του ανθρώπου που ήταν αληθέστερες αν και πιο συγκεχυμένες, κατά μεγάλο μέρος χάθηκαν. Ακόμη και στον Σωκράτη, τον Πλατωνικό τουλάχιστον, οι περιορισμοί της λατρείας της πόλης έγιναν φανεροί στο σημείο ακριβώς που θα έπρεπε να εκλείψουν ανταποκρινόμενοι στην κριτική...στον «Φαίδρο» ο Σωκράτης δηλώνει πως τα άστρα, οι πέτρες και τα δέντρα δεν έχουν τίποτα να του διδάξουν : θα μπορούσε να μάθει όλα όσα θέλει απο την συμπεριφορά «των ανθρώπων στην πόλη»...ακόμα κι οι Βαβυλωνιακές προλήψεις για συσχετισμούς κινήσεων των άστρων με ανθρώπινα συμβάντα ήταν πιο κοντά στην αλήθεια απο τον Ελληνικό ορθολογισμό στην προϊουσα διάσπαση μεταξύ ανθρώπου και φύσης, πόλης και κόσμου. Το «γνώθι σαυτόν» που συμβούλευε ο Σωκράτης είναι το να γνωρίζεις οτι δεν είσαι ένας αποσωματοποιημένος νούς ή ένας περιτειχισμένος πολίτης αλλά ένα ακέραιο μέρος ενός περιβάλλοντος Κόσμου που επιτέλους σπιθίζει απο αυτοσυνείδηση. Ούτε η Ελληνική πόλη ούτε ο Ελληνικός κόσμος δεν πήραν πλήρως το μέτρο του ανθρώπου: και τα δυο συνελήφθησαν σε μια στατική εικόνα που ούτε χρόνο επέτρεπε ούτε οργανική ανάπτυξη.κάνοντας την πόλη θεό τους οι Έλληνες γενικά και οι Αθηναίοι ειδικά έχασαν την επαφή με το μεγαλύτερο δώρο της θεότητας του να υπερβαίνονται φυσικοί περιορισμοί και να δείχνονται σκοποί πέραν οποιασδήποτε άμεσης εκπλήρωσης...ο πολίτης του πέμπτου αιώνα δεν βρήκε τρόπο να συνεχίσει την διαδικασία άνθισης των ανθρώπινων δυνατοτήτων, και αναζητούσε μόνο να ταιριάζει στο καλούπι που είχε ήδη κατορθωθεί. Η πόλη δεν μπορούσε να γίνει κόσμος και ένας κόσμος που δεν χωράει αλλαγές, για υπέρβαση και μεταμόρφωση/μετασχηματισμό, δεν μπορούσε να παράγει μια υψηλότερη τάξη στην πόλη...ο Αριστοτέλης δεν παρέβλεψε τον ρόλο του χρόνου και μάλιστα ο τρόπος που ξέφυγε απο τον περιορισμό του να χρησιμοποεί την γεωμετρία όπως οι πρωτόγονοι τα μάγια ήταν ο τρόπος του βιολόγου και όχι του σημερινού φυσικού ο οποίος ίσως θα θεωρηθεί απο μια μελλοντική γενεά σαν σύγχρονος περιορισμός μας.. Εν τούτοις, όπως ο Πλάτων έτσι κι αυτός δεν είχε καμιά ακριβή ενόραση περί της ευτυχούς στιγμής μέσα απ την οποία πέρασε η ζωή της Αθήνας, και σε κάποιο βαθμό κι όλων των άλλων Ελληνικών πόλεων απο τον καιρό του Σόλωνα έως του Περικλή, κι έτσι οι ιδανικές του πόλεις δεν προνόησαν για το πώς θα συνέχιζαν και θα ενίσχυαν αυτές τις δημιουργικές δυνάμεις. Δεν είχαν κανένα όραμα μιας ευρύτερης πόλης που να ενσωμάτωνε τις ιδανικές αρχές της Κώ, των Δελφών και της Ολυμπίας στις γενναιόδωρες πολυπλοκότητες μιας ανοιχτής κοινωνίας Η ιδανική τους πόλη ήταν απλώς ένα μικρό στατικό δοχείο κάτω απο την ζοφερή διεύθυνση της ακρόπολης..και με τέτοιους όρους ο νούς που στην πραγματική πόλη άνθιζε θα είχε μαραθεί...τελικά η πόλη που μεγάλωνε με την ροή και την αταξία της να διογκώνονται πέρα απο κάθε προηγούμενο όριο, δικαίωνε τις ιδανικές δυνατότητες της αστικής κοινωνίας περισσότερο απ ότι τις δικαίωναν αυτές οι ουτοπικές προβολές παρά την κρυστάλλινη καθαρότητά τους... Έχουμε ίσως εδώ μια ερμηνεία του γιατί η ελληνική ιδέα ολότητας/ολοκλήρωσης και ομορφιάς-καλωσύνης/καλού- καγαθού που ενσαρκώθηκε στις μεγάλες προσωπικότητες που άνθισαν κατά την διάρκεια των Περσικών πολέμων και αμέσως μετά, ποτέ δεν δημιούργησε πλήρως μια πόλη κατά την εικόνα της (την εικόνα της ιδέας) και αυτό που πήρε τελικά την θέση της τέτοιας εικόνας ήταν η Ελληνιστική πόλη:υγιεινή, τακτική, καλο-οργανωμένη, 138

39 αισθητικά ενοποιημένη, αλλά πολύ κατώτερη ως προς την ικανότητά της να ανατρέφει την δημιουργική δραστηριότητα.απο τον τέταρτο αιώνα τα κτίρια άρχισαν να εκτοπίζουν τους ανθρώπους Ένας τρόπος να πάμε στην διαλεκτική μεταξύ Ελληνικού και παγκόσμιου (νέου, όχι αρχαίου Ελληνικού) και ταυτόχρονα μεταξύ ορθολογισμού και πνευματικότητας/θρησκείας, είναι με το να δούμε την στάση ενός πνεύματος σαν τον Μάμφορντ προς τον Μεσαίωνα παράλληλα με την στάση ενός πνεύματος σαν τον Ελύτη προς το Αιγαίο και τον Παπαδιαμάντη. Στην μεσαιωνική πόλη η πνευματική και η εν χρόνω εξουσία, με τα επαγγέλματα πολεμιστή, εμπόρου, ιερέα, μοναχού, βάρδου, τεχνίτη, έφτασαν κάτι σαν ισορροπία. Ήταν μεν λεπτή και αβέβαιη αλλά η προσπάθεια διατήρησής της ήταν πραγματική...ως αποτέλεσμα, και φυσικά και πολιτικά, η μεσαιωνική πόλη παρ όλο που ανακεφαλαίωνε πολλά απ τα χαρακτηριστικά της παλιάς αστικής τάξης, ήταν από ωρισμένες απόψεις μια πρωτότυπη δημιουργία. Ελευθερία, συντεχνιακή ισότητα, δημοκρατική συμμετοχή, αυτονομία δεν επιτεύχθηκαν ποτέ πλήρως σε καμιά μεσαιωνική πόλη, αλλά πιθανά υπήρχαν αυτές οι αρετές σε μεγαλύτερο βαθμό απ ότι οπουδήποτε αλλού προηγουμένως, ακόμα και σε σύγκριση με την Ελλάδα. Η πρακτική του να δίνεται η ελευθερία σε πόλεις απο τον ενδέκατο ως τον δέκατο τέταρτο αιώνα ήταν εκ μέρους των κυρίων της ακρόπολης μια απάρνηση των εισφορών και απαιτήσεων που είχαν δημιουργήσει την πόλη αρχικά. Υπαγορευόταν απο διάφορα συμφέροντα των φεουδαρχών αλλά λίγους αιώνες αργότερα με την άνοδο του κεντρικοποιημένου απολυταρχισμού οι πρίγκηπες ξαναπήραν ότι είχαν χάσει και το πολλαπλασίασαν... (Υπάρχουν πρόσθετα πράγματα που οδηγούν τον Μάμφορντ στην τόση εκτίμησή του για την μεσαιωνική πόλη; Είναι αυτή η ερώτηση σαν να ρωτάμε τον Ελύτη «τι βρίσκεις εσύ, Αθηναίος αστός, και κοσμογυρισμένος, στα χωριά των νησιών του Αιγαίου ή στον Παπαδιαμάντη;» ; Μάλλον θα μπερδευτούμε αν το ρωτήσουμε έτσι, γιατί θα πρέπει να αναρωτηθούμε και αν το τρέχον Αιγαίο μοιάζει με τον Ευρωπαϊκό μεσαίωνα (ή κι αν είναι σαν το μεσαιωνικό Αιγαίο) που είναι τελείως διαφορετικά ερωτήματα. Κι αντί να ακούσουμε την απάντηση του Ελύτη (που είναι στην ποίηση του) ας ακούσουμε πρόσθετες φράσεις απ το βιβλίο του Μάμφορντ : «Η μεσαιωνική πόλη είχε πετύχει αυτό που δεν είχε πετύχει καμιά άλλη: Για πρώτη φορά η πλειοψηφία των ανθρώπων ήταν ελεύθερη, αντί εξωτερικού ελέγχου υπήρχε εσωτερικός του οποίου η άσκηση γινόταν ανάμεσα στα μέλη σωματείων και συντεχνιών...στις θρησκευτικές παρελάσεις συμμετετείχε ένας τεράστιος αριθμός προσώπων και στον τρόπο που η πομπή συστρέφονταν και έστριβε μπορούσαν όλοι να δούν άλλα μέρη της σαν νάβλεπαν σε καθρέφτη τους εαυτούς τους αργότερα,κι έτσι το να συμμετέχεις και το να είσαι θεατής γινόταν ένα με τρόπο που δεν θα γινόταν σε παρέλαση σε ευθεία διαδρομή... Οπως και στην εκκλησία την ίδια, παρακολουθούσαν το θέαμα και εκ των έξω και εκ των έσω: ή μάλλον το ένιωθαν από μέσα, παίζοντας όχι σαν διαμελισμένα όντα σε έναν ειδικό ρόλο το καθένα αλλά εν χορώ και αρμονικά συντονισμένοι στο παίξιμο. Προσευχή, λειτουργία, θρησκευτική παρέλαση, τελετές της ζωής, βαφτίσια, γάμοι, κηδείες η πόλη η ίδια ήταν το πάλκο γι αυτές τις χωριστές σκηνές του δράματος κι ο κάθε πολίτης έβλεπε στον καθρέφτη τους τον εαυτό του σε όλες τις φάσεις της ζωής*, και, ακόμη κι αν σε κάποια δεδομένη στιγμή έπαιζε τον συγκεκριμένο ρόλο ενός συγκεκριμένου σταδίου της ζωής του, ήταν ένας ολόκληρος άνθρωπος, που τον έκανε ενιαίο το Κοσμικό όραμα και τον κρατούσε σε τάση το ανθρώπινο δράμα της Εκκλησίας, με την μίμηση του θείου δράματος του ιδρυτή της..» (παράγραφοι που δείχνουν πως θα μπορούσαμε ακόμη και με λόγια Μάμφορντ αντί Ελύτη, να εξηγούμε οι Έλληνες μεταξύ μας για ποιόν λόγο νιώθουμε τόσο αγαπητό και μοναδικό τον Παπαδιαμάντη, πράγμα που δείχνει κατι βαθύ και για τους τρείς τους) *Αυτό στις μεγάλες πόλεις, με ευθείες οδούς (και που αυτά τα τελετουργικά έχουν προ καιρού «απομαγευτεί») δεν υπάρχει παρά μόνο στις εξής γιορτές όταν, σπανίως, λάβουν χώρα: Σε σχολικές γιορτές στην αυλή σχολείου, τα προνηπιακά αδελφάκια μεγαλύτερων παιδιων παρακολουθούν μαγεμένα το μέλλον τους καθώς χρονιά-χρονιά τα μεγαλύτερα παρουσιάζουν τα σκετς τους κλπ, τα δε επί σκηνής παιδιά βλέπουν και το, ενδοσχολικό τουλάχιστον, μέλλον τους αλλά και το παρελθόν τους καθώς βλέπουν τους μεγαλύτερους και τους μικρότερους επί σκηνής, και οι τελειόφοιτοι βλέπουν όλο τους το παρελθόν 139

40 «.. Άπαξ και η ενότητα της τέτοιας τάξης της κοινωνίας έσπασε, όλα τα γύρω απ αυτήν τέθηκαν σε σύγχυση: η ίδια η μεγάλη Εκκλησία έγινε μιά διαμφισβητούμενη ομάδα που επεδίωκε δύναμη, και η πόλη έγινε ένα πεδίο μάχης για αντιμαχόμενες κουλτούρες και παράφωνους τρόπους ζωής» Κι ας παραθέσουμε, ολόκληρη, μιά παράγραφο της οποίας η τελευταία φράση αναφέρεται και σε λίστα του google με θέμα φράσεις του Μάμφορντ που έγιναν ατάκες: «..Η μονή έχει μιά συνεχή λειτουργία στην ζωή των ανθρώπων στις πόλεις, και δεν ήταν η μικρότερη συνεισφορά της μεσαιωνικής πόλης το να δείξει αυτό το γεγονός. Χωρίς επίσημες ευκαιρίες για απομόνωση και στοχασμό, ευκαιρίες που απαιτούν χώρο περικλεισμένο που να αποκλείει αδιάκριτα μάτια και εσωτερικούς περισπασμούς, ακόμη και η πιο εξωστρεφής ζωή θα υποφέρει. Το σπίτι χωρίς ένα δωμάτιο ήσυχο και χωρίς πολύ φώς, σαν κελλί μοναστηριού, γίνεται στρατώνας και η πόλη χωρίς ένα τέτιο καταφύγιο γίνεται στρατόπεδο. Στην μεσαιωνική πόλη το πνεύμα είχε οργανώσει τέτοια καταφύγια και αποδεκτές μορφές απόδρασης απο την εγκόσμια φορτικότητα σε ναούς και μονές. Μπορούσε κανείς να αποσυρθεί για μιά ώρα ή να αποσυρθεί για ένα μήνα. Σήμερα η υποβάθμιση της εσωτερικής ζωής συμβολίζεται απο το γεγονός οτι το μόνο μέρος για το οποίο θεωρείται ιεροσυλία το να παραβιασθεί απο παρείσακτους είναι η τουαλέτα»...κι αν η ένστασή μας είναι να πούμε και: «μα άλλο Αιγαίο κι άλλο Μεσαίωνας, ο Μεσαίωνας είχε βρώμα κλπ» τότε πρέπει να δούμε κανονικά κι όχι περιληπτικά τον Μάμφορντ και στο θέμα αυτό:)...ήδη τον δέκατο τρίτο αιώνα το ιδιωτικό μπάνιο έκανε την εμφάνισή του, το 1417 δινόταν άδειες για κτίσιμο ιδιωτικών μπάνιων στο Λονδίνο, αλλά αν θέλουμε να προσδιορίσουμε την μεσαιωνική στάση προς την καθαριότητα θα αρκούσε να ξέρουμε πόσο κυριάρχησαν τα δημόσαι λουτρά. Το 1387 η Φρανκφούρτη είχε 299 και η Ούλμ 11 και η Νυρεμβέργη Τόσο διαδεδομένο ήταν που εξαπλώθηκε η χρήση του και στην επαρχία. Είναι το ίδιο μπάνιο που βρίσκουμε στα Ρωσικά και Φινλανδικά χωριά ακόμα και σήμερα. Τα μπάνια ήταν σχεδόν αντισηπτικά στο βαθμό καθαρισμού της επιδερμίδας, και γίνονταν κάθε 15 μέρες ή καθε βδομάδα. Προωθούσαν την κοινωνικότητα, και σ αυτά οι άνθρωποι κουτσομπόλευαν, έτρωγαν, και καμιά φορά έμπαιναν πολλοί στην μπανιέρα, ακόμη και με πρόσωπα του άλλου φύλου. Στην Φρανκφούρτη το 1539 δεν είχε μείνει κανένα μπάνιο.σίγουρα η αύξηση της τιμής του ζεστού νερού είχε σχέση και με την σπανιότητα καυσόξυλων...τον δέκατο έβδομο αιώνα επέστρεψαν σαν εισαγωγή απο το εξωτερικό, σαν μια πολυτέλεια και σαν τρόπος ανανέωσης του κορμιού μετά απο ακολασία: ήταν το λεγόμενο Τουρκικό ή Ρωσικό μπάνιο. Γρήγορα έγιναν συνώνυμα του πορνείου. Τελικά μπήκαν στα σπίτια τον δέκατο έννατο αιώνα, ένας καθυστερημένος αρχαιοδίφης θα μπορούσε ίσως να ανγνωρίσει πως ο Johann Andreae στην ιδανική του πόλη, την Χριστιανόπολη είχε προτείνει ένα μπάνιο για κάθε σπίτι τριών δωματίων και τον Μεσαίωνα στα καλύτερα αστικά σπίτια στην Γερμανία ήταν κοινά τα μπάνια... Η συνέχεια που μας φέρνει σιγά-σιγά στις μέρες μας: Πολύ σύντομα η εκκλησία απέδωσε τω Καίσαρι όχι μόνο τα του Καίσαρος αλλά και τα του Θεού. Όχι μόνο απέσχε του να θίξει τα αρχαία θεμέλια πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης, ιδιωτικής περιουσίας, διανοητικού μονοπωλίου,αλλά αντί να απορρίψει αυτούς τους αντίποδες αγίας ζωής τους δέχτηκε και τους πήρε για τον εαυτό της. Όταν ήταν ανάγκη προσπάθησε να αποκτήσει με την βία και την απειλή αυτό που δεν μπορούσε να πάρει σαν ελεύθερο δώρο...τον καιρό του Δάντη, που υποτίθεται οτι βρισκόταν στο ύψος της μεσαιωνικής σύνθεσης, αυτός ονειρευόταν ένα αυτοκράτορα που θα κυβερνούσε την Χριστιανωσύνη και θα ήταν ικανός να σώσει τον κόσμο απο έναν άνομο, κακοήθη και αρπακτικό Πάπα. Επειδή η εκκλησία θεωρούσε τον ανθρώπινο πόνο αναμενόμενο και ήταν συνηθισμένη σ αυτόν ο κλήρος δεν δείλιαζε να αντιμετωπίσει τις αρνήσεις και απογοητεύσεις της ζωής, τα καραβοτσακίσματά της και τις τραγωδίες της.αλλά όταν η ζωή επέστρεψε στον πολιτισμό καθως το εμπόριο ευημερούσε και ο πλούτος συσσωρευόταν η εκκλησία αρχισε όλο και πιο πολύ να χρησιμοποεί για την δική της εξουσία και...όλες τις μη χριστιανικές ή και αντιχριστιανικές πρακτικές έτσι που και τα πιο ευυπόληπτα δόγματά της πήραν την μορφή δεισιδαιμονίας. Απ τη μιά η εκκλησία προστάτευε το ανθρώπινο πτώμα απο την παραβίαση των γιατρών που αναζητούσαν την ιατρική γνώση μέσω ανατομίας, κι απ την άλλη μετά χάριτος επέτρεπε να ακρωτηριάζονται με δαιμονικό τρόπο σώματα των ζωντανών...άπαξ και ξεκίνησε η Ιερά Εξέταση, τον δέκατο τρίτο αιώνα, επινόησε μέχρι και δικά της μηχανήματα για να βασανίζει ύποπτους ως αιρετικούς για να αποσπά ομολογίες. Τον δέκατο τρίτο αιώνα ο πλούτος, η πολυτέλεια και η εγκόσμια εξουσία των προηγμένων μεσαιωνικών πόλεων είχε υποσκάψει τα ριζοσπαστικά αξιώματα του Χριστιανισμού: την φτώχεια, την αγνότητα, την μη βία, την ταπεινότητα, την υπακοή σε θείες εντολές που υπερέβαιναν κάθε θεώρηση σωματικής ασφάλειας ή υλικής ικανοποίησης,η εκκλησία η ίδια, ως ο πλουσιότερος θεσμός στην Ευρώπη ηγείτο της ποταπής αυτής επανάστασης, πράγμα που δεν παραδειγμάτιζε σωστά όσους ζητούσαν 140

41 όλο και περισσότερο πλούτο στις αγορές ή λάφυρα και χρυσάφι σε κατακτήσεις και εξηγεί γιατί η Χριστανιωσύνη δεν δημιούργησε μιά Χριστιανόπολη......Οι ανθρώπινες κουλτούρες δεν πεθαίνουν σε μια δεδομένη στιγμή σαν τους βιολογικούς οργανισμούς. Αν και συχνά φαίνονται να αποτελουν ένα ενιαίο όλον τα μέρη τους μπορεί και να είχαν ανεξάρτητη ύπαρξη πριν μπούν στο όλον και με την ίδια λογική μπορεί να συνεχίζουν την ύπαρξή τους ακόμη κι όταν το όλον στο οποίο κάποτε άνθισαν έχει πάψει να λειτουργεί.. Έτσι έγινε και με την μεσαιωνική πόλη. Οι συνήθειες της και οι μορφές της ήταν ακόμα ενεργές τρείς αιώνες μετά το κλείσιμό της αν πάρει κανείς τον δέκατο έκτο αιώνα σαν το αποφασιστικό εκείνο σημείο...ακόμα και τώρα η εκκλησία της Ρώμης θεωρεί τον εαυτό της το θησαυροφυλάκιο μιάς αλήθειας και μιάς πίστης που είναι αναγκαίες για την ανθρώπινη σωτηρία. Μερικοί μεσαιωνικοί θεσμοί ανανέωσαν τους εαυτούς τους τον δέκατο έκτο αιώνα...ο μοναχισμός αναδιοργανώθηκε σε στρατιωτικές γραμμές και...μη ικανοποιούμενος να δίνει μόνο παράδειγμα ευσέβειας ή να κυρύττει ίδρυσε ένα νέο σχολείο, την δευτεροβάθμια εκπαίδευση...ένα νέο σύμπλοκο πολιτισμικών γνωρισμάτων πήρε μορφή στην Ευρώπη...το νέο μοντέλο ύπαρξης ξεπήδησε απο μια νέα οικονομία,αυτήν του μερκαντιλιστικού καπιταλισμού,που ήταν ένα νέο πολιτικό πλαίσιο, κυρίως ένας κεντρικοποιημένος δεσποτισμός ή μιά κεντρικοποιημένη ολιγαρχία που ενσαρκώνονταν σε ένα εθνικό κράτος και μια νέα ιδεολογική μορφή που απέρρεε απ την μηχανιστική φυσική και η οποία στηρίζονταν σε αξιώματα που είχαν καταγραφεί πολύ πριν, στον στρατό και στο μοναστήρι Tα δυό χέρια του νέου συστήματος ήταν ο στρατός και η γραφειοκρατία: το εν χρόνω και το πνευματικό στήριγμα του κεντρικοποιημένου δεσποτισμού...πρέπει να θυμόμαστε μαζί με τον Μαξ Βέμπερ οτι η λογική διαχείριση της φορολογίας ήταν κατόρθωμα των Ιταλικών πόλεων μετά την απώλεια της ελευθερίας τους. Η νέα Ιταλική ολιγαρχία ήταν η πρώτη πολιτική δύναμη που ταξιθέτησε τα οικονομικά της σύμφωνα με τις αρχές της μερκαντιλιστικής λογιστικής και γρήγορα το φίνο Ιταλικό χέρι του φοροτεχνικού και του οικονομικού διαχειριστή μπορούσε να παρατηρηθεί σε κάθε Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Η αλλαγή απο την οικονομία αγαθών σε οικονομία χρήματος διεύρυνε πολύ τους πόρους του κράτους. Το μονοπώλιο ενοικίου, τα λάφυρα πειρατείας και κατακτήσεων, το μονοπώλιο ειδικών προνομίων παραγωγής και πώλησης και η εφαρμογή του σε ευρεσιτεχνίες έκαναν τα χρηματοκιβώτια να διαστέλλονται. Η αύξηση των συνόρων σήμαινε αύξηση φορολογούμενου πληθυσμού, η αύξηση πληθυσμού της πρωτεύουσας σήμαινε αύξηση ενοικίου γής...οι βασιλικές κυβερνήσεις απέκτησαν καπιταλιστικές λειτουργίες, ιδρύοντας δικές τους βιομηχανίες,αλλά και με την «ευνοϊκή ισορροπία εμπορίου» έφτιαξαν ένα σύστημα εκμετάλλευσης...κλασσικά αποικιακό με την σειρά του κι ο καπιταλισμός έγινε μιλιταριστικός...θέτοντας τα θεμέλια της αποικιακής εκμετάλλευσης και του ιμπεριαλισμού...οι νέες εμπορικές και τραπεζικές τάξεις τόνιζαν την μέθοδο, την τάξη, την ρουτίνα, την ισχύ, την κινητικότητα, όλα συνήθειες που έτειναν να αυξάνουν την αποτελεσματική κατοχή πρακτικών θεμάτων...ενδιαφέροντα που αργότερα μετουσιώθηκαν και διευρύνθηκαν στις φυσικές επιστήμες πρώτα αποκαλύφθηκαν σε τομείς καταμέτρησης. Οι έμποροι τόνιζαν την εγγραματωσύνη και τα μαθηματικά- αμφότερα αναγκαία για μακρινό εμπόριο μέσω αντιπροσώπων που δρούσαν με γραπτές οδηγίες...δεν ήταν τυχαίο που ο Νεύτων έγινε διευθυντής του νομισματοκοπείου, ούτε το οτι οι έμποροι του Λονδίνου βοήθησαν να ιδρυθεί η Βασιλική Εταιρία και έκαναν πειράματα φυσικής. Αυτοί οι μηχανικοί κλάδοι ήταν στην πράξη αλληλοαντικαταστάσιμοι. Πίσω απ τα άμεσα συμφέροντα του νέου καπιταλισμού, με την αφηρημένη του αγάπη για το χρήμα και για την εξουσία, έλαβε χώρα μιά αλλαγή σε ολόκληρηο το εννοιολογικό πλαίσιο. Και πρώτη: Μιά νέα σύλληψη του χώρου. Ένας απο τους μεγάλους θριάμβους του μπαρόκ νού ήταν το να οργανώσει τον χώρο, να τον κάνει συνεχή, να τον αναγάγει σε μέτρηση και τάξη, και να επεκτείνει τα όρια του μεγέθους αγκαλιάζοντας και το εξαιρετικά μακριά και το πολύ μικρό, τέλος το να συσχετίσει τον χώρο με την κίνηση και τον χρόνο. Αυτές οι αλλαγές πρωτοδιατυπώθηκαν απο τους ζωγράφους και αρχιτέκτονες...και αλλαγές στην ζωγραφική ήταν σύγχρονες με εξελίξεις στην ενσωματωση πολιτικών περιοχών στο κράτος και με αλλαγές στην ρυμοτομία...όχι μόνο οι ζωγράφοι έδειξαν, με τις συντεταγμένες τους, Καρτεσιανά μαθηματικά πριν τον Καρτέσιο αλλά και ο χρόνος έγινε πιο μαθηματικός,..έπαψε να εκφράζει τον εαυτό του σαν συσσώρευση και συνέχεια (διάρκεια) και έγινε κβάντα λεπτών και δευτερολέπτων: έπαψε να είναι χρόνος ζωής. Ο κοινωνικός τρόπος του χρόνου μπαρόκ είναι η μόδα, η οποία αλλάζει κάθε χρόνο, το πρακτικό του όργανο ήταν η εφημερίδα, η οποία ασχολείται με σκόρπια και λογικώς ασύνδετα γεγονότα μέρα με τη μέρα : καμιά σύνδεση κάτω απ αυτά πλην του οτι συνέβησαν την ίδια μέρα...όσον αφορά την αρχαιολογική λατρεία του παρελθόντος σίγουρα δεν ήταν ανάκτηση της ιστορίας αλλά άρνηση της ιστορίας. Η πραγματική ιστορία δεν ανακτάται παρά μόνο αν μπεί σε μια νέα ζωή με νέα φόρμα. Το χρήμα, η εν χώρω προοπτική, και ο μηχανικός χρόνος ως αφαιρέσεις παρείχαν το περικλείον πλαίσιο της νέας ζωής.η εμπειρία προοδευτικά ανήχθη μόνο σε εκείνα τα στοιχεία που μπορούσαν να αποσχιστούν απο το όλον και να μετρηθούν χωριστά : συμβατικοί μετρητές πήραν την θέση 141

42 των οργανισμών. Εκείνο που ήταν πραγματικό ήταν το κομμάτι της εμπειρίας που δεν άφηνε καθόλου σκοτεινά υπόλοιπα, και οτιδήποτε δεν μπορούσε να εκφραστεί μέσω της όρασης και της μηχανικής τάξης δεν άξιζε να εκφραστεί καθόλου... (ας δούμε πώς εξέφραζε την κατάσταση αυτή ήδη ο Μπλέϊκ (στο «The Μarriage of Heaven and Ηell»): «Τα οράματα της αιωνιότητας μέσω στενεμένων αισθήσεων έχουν γίνει ασθενείς οράσεις χώρου και χρόνου στερεωμένων σε αυλάκια θανάτου μέχρι που η προσπάθεια να διαφέρει μέχρι βάθους απο τον εαυτό του είναι η μόνη άμυνα που απέμεινε σ ένα τίμιο άνθρωπο»...στην τέχνη η προοπτική και η ανατομία, στην ηθική η συστηματική καζουιστική των Ιησουιτών, στην αρχιτεκτονική η αξονική συμμετρία, η φορμαλιστική επανάληψη οι σταθερές αναλογίες...και στην πολεοδομία το λεπτομερές γεωμετρικό πλάνο. Αυτές είναι οι νέες μορφές. Μη παρεξηγήσετε αυτό που λέω. Η εποχή της αφηρημένης ανάλυσης ήταν εποχή λαμπρών διανοητικών διασαφηνίσεων και ξεκαθαρισμάτων. Το νέο σύστημα που ασχολιόταν με τα μαθηματικώς αναλύσιμα τεμάχια αντί με ολότητες έδωσε τα πρώτα κατανοήσιμα συλλογικά μέσα για να προσεγγιστούν οι ολότητες αυτές: ήταν όργανο τάξης όσο χρήσιμο όσο και τα βιβλία εσόδων-εξόδων στη λογιστική. Στις φυσικές επιστήμες, η μέθοδος της αναλυτικής αφαίρεσης οδήγησε στην ανακάλυψη μερών- μονάδων που μπορούσαν να ερευνηθούν γρήγορα και με ακρίβεια ακριβώς επειδή ήταν διαμελισμένα, αποσπασματικά, ατελή. Το κέρδος στην δύναμη της συστηματικής σκέψης και στην ακριβή πρόβλεψη φυσικών συμβάντων επρόκειτο να δικαιώσει τον εαυτό του τον δέκατο ένατο αιώνα σε μια σειρά σθεναρών προόδων στην τεχνική. Αλλά στην κοινωνία η συνήθεια της σκέψης μέσω αφαιρέσεων δούλεψε με τρόπο καταστροφικό. Η νέα τάξη που εγκαθιδρύθηκε στις φυσικές επιστήμες παραήταν περιορισμένη για να περιγράψει ή να ερμηνεύσει κοινωνικά γεγονότα, και μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα ακόμη και η θεμιτή ανάπτυξη της στατιστικής ανάλυσης έπαιξε μικρό ρόλο στην κοινωνιολογική σκέψη. Πραγματικοί άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, πραγματικά σωματεία και πραγματικές πόλεις, αντιμετωπίζονταν απο τον νόμο και την διοίκηση σαν να ήταν σώματα της φαντασίας., ενώ πλάσματα της -πραγματιστικής αλλά και πάλι καλλιτεχνικής- φαντασίας, όπως Δικαίωμα Ελέω Θεού, Απόλυτη Αρχή, Κράτος, Εθνική Κυριαρχία., αντιμετωπίζονταν σαν να ήταν πραγματικότητες. Ελευθερωμένο απο την αίσθηση εξάρτησης σε σωματείο και γειτονιά, το «χειραφετημένο άτομο» απο-κοινωνικοποίηθηκε και απο-τοποποιήθηκε, διασπάστηκε και βγήκε απ τη θέση του: ένα άτομο εξουσίας που αμείλικτα αναζητούσε όση πολιτική δύναμη μπορούσε να βάλει στο χέρι. Με την αναζήτηση οικονομικής και πολιτικής δύναμης, η έννοια των ορίων εξαφανίστηκε-ορίων σε αριθμούς, ορίων στον πλούτο, ορίων σε αύξηση πλυθσμού, ορίων σε επέκταση πόλεων: αντίθετα η ποσοτική επέκταση κυριάρχησε: Δεν έχει νόημα να πούμε οτι ένας έμπορος είναι υπερβολικά πλούσιος ή οτι το κράτος έχει υπερβολικά πολλά εδάφη ή οτι η πόλη είναι υπερβολικά μεγάλη. Η επιτυχία στη ζωή ταυτίστηκε με την επέκταση. Τέτοιες προλήψεις ακόμη διατηρούν την επιρροή τους με την έννοια της απεριόριστα επεκτεινόμενης οικονομίας...στην ανάγκη για περισσότερους υπηκόους, δηλαδή για περισσότερη τροφή για κανόνια, και πιο πολλές αγελάδες για άρμεγμα φόρων και ενοικίων-οι επιθυμίες του Πρίγκηπα συνέπιπταν με των καπιταλιστών που έψαχναν για μεγαλύτερες και πιο συγκεντρωμένες αγορές γεμάτες αχόρταγους πελάτες- η πολιτική της δύναμης και η οικονομία της δύναμης αλληλοενισχύονταν. Οι πόλεις μεγάλωναν, οι πελάτες πολλαπλασιάζονταν, τα νοίκια σηκώνονταν, οι φόροι αυξάνονταν. Κανένα απ αυτά τα αποτελέσματα δεν ήταν τυχαίο. Ο νόμος, η τάξη, η ομοιομορφία, -όλα αυτά λοιπόν είναι ειδικά προϊόντα του μπαρόκ κεφαλαίου: αλλά ο νόμος υπάρχει για να επικυρώνει και να διασφαλίζει την θέση των προνομιούχων...η τάξη είναι μια μηχανική τάξη, βασισμένη όχι στην εξ αίματος συγγένεια ή στην γειτνίαση ή σε συγγενείς σκοπούς και αγάπες αλλά στην υποταγή στον Πρίγκηπα, και όσον αφορά την ομοιομορφία, είναι η ομοιομορφία του γραφειοκράτη, με τις θυρίδες του, τα ντοσιέ του, την σχολαστικότητά του, τα επινοήματά του για να κανονίζει και να συστηματοποιεί την συλλογή των φόρων. Τα εξωτερικά μέσα να επιβληθεί αυτό το μοντέλο τα παρέχει ο στρατός... ο οικονομικός του βραχίονας είναι η μερκαντιλιστική καπιταλιστική πολιτική και οι πιο τυπικοί θεσμοί του είναι ο μόνιμος στρατός, το ταμείο, η γραφειοκρατία και το δικαστήριο. Κι έτσι οι μπαρόκ διοικητές επανέφεραν σε ισχύ όλους τους θεσμούς της αρχικής αστικής είσρηξης, ακόμη και, σε μερικές περιπτώσεις, την ένωση της εν χρόνω εξουσίας με την ιερή, σε μια εκκλησία προεδρευομένη απο έναν βασιλιά με θείο διορισμό. Ο παλιός θεός της πόλης έγινε τώρα εθνική θεότητα όπως και τα παλιά τείχη της πόλης έγιναν «εθνικά σύνορα». Εκείνος ο θεός ανανέωσε τις αρχικές απαιτήσεις για εισφορές και ανθρώπινο αίμα... «Ο Βασιλιάς Ήλιος» πλησίαζε έναν αληθινό ηλιακό Βασιλιά όσο επέτρεπε η Χριστιανική θεολογία... Aς μη συνεχίσουμε Η παράθεση αποσπασμάτων έφτασε σε σημεία πολύ αναγνωρίσιμα γύρω μας, τόσο που 1. μερικοί αναγνώστες θα πουν ότι είναι περιττή πλέον η ιστορία και μόνο η δράση στο παρόν μετράει 142

43 (στην καλύτερη περίπτωση θα εννοούν αυτό που εννοούσε κι ο ίδιος ο Μάμφορντ πριν λίγες σελίδες λέγοντας «όσον αφορά την αρχαιολογική λατρεία του παρελθόντος σίγουρα δεν ήταν ανάκτηση της ιστορίας αλλά άρνηση της ιστορίας. Η πραγματική ιστορία δεν ανακτάται παρά μόνο αν μπεί σε μια νέα ζωή με νέα φόρμα» *) και 2. μερικοί αναγνώστες θα πουν απλώς να τους δώσουμε κάποια στοιχεία να βρουν πληρέστερα κείμενα από το βιβλίο από το οποίο ανθολογήσαμε όσα είδαμε από τον Μάμφορντ (το πράττουμε εδώ και τώρα: τους λέμε να βάλουν στο γκουγκλ τις λέξεις: Έχει σημασία το «Η Πόλη στην Ιστορία» του Μάμφορντ μετά απο 40 χρόνια; *Αυτό το εννοούσε και ως προς το πώς τα βιβλία και του ίδιου αλλά και του αγαπημένου του μέντορα, του Geddes (του οποίου το επίθετο το έδωσε σαν μικρό όνομα στο γιο του) θα απαρχαιώνονταν Και στην καλύτερη περίπτωση αυτό εννοούν και όσοι θέλουν να μη μαθαινουν για Ελύτη, Θεοδωράκη, (αλλά για πόσους εξ αυτών όντως ισχύει το «στην καλύτερη περίπτωση» είναι ανοιχτό ερώτημα) Σημ: Στις σελίδες 131, 137 οι υποσημειώσεις αδρανοποίησαν κάποιες τραβηγμένες, μα όχι και απίθανες, συνδέσεις. Πιο λογικό θα ήταν να ανησυχούμε για τις τραβηγμενες μα ρητές συνδέσεις από Νταβούτογλου (!) της Μαμφορντικής κριτικής Δυτικού κόσμου με το Οθωμανικό πολυπολιτισμικό μοντέλο (σαν εναλλακτική και λειτουργική λύση!) Περί αυτών όμως θα ρωτήσουμε τον Νίκο της σελ. 104 του οποίου οι ειδικότητες περιλαμβάνουν και το θέμα αυτό. Σαν καλύτερο φινάλε σε όσα λέμε, θα θεωρούσαμε κάποιοι αναγνώστες των μέχρι τούδε, μακάρι και οι ήδη παραλήπτες των συνημμένων που ήδη αναφέραμε, να απαντήσουν με κάποιο τρόπο που να ενσαρκώνει το πνεύμα της παραπάνω φράσης, π.χ. ο Νίκος των σελίδων να μας στείλει για εδώ μερικές σελίδες από τις συζητήσεις περί θρησκείας, φιλοσοφίας, φύσης, ψυχολογίας, στο τέλος του βιβλίου του «Το κάλεσμα της ερήμου» που να δείχνουν με ποιο τρόπο τα των Λόρεντς, Μονό, Μάμφορντ αλληλοσυμπληρώνονται με αυτές και καθίστανται και φιλοσοφικώς/εκπαιδευτικώς**, *** λειτουργικά όπως έχουν καταστεί όχι απλώς λειτουργικές αλλά και προφητικές οι δικές του σελίδες που είχαν βασιστεί όχι σε βιολογία, ηθολογία κλπ αλλά στην γνώση της ιστορίας, η οποία και αποτελεί, κατά τον Μάμφορντ, την μόνη μηχανή του χρόνου για ταξίδια στο μέλλον **Δυστυχώς εφαρμόζεται και εδώ η φράση του Χέγκελ της σελ. 105, για την γλαύκα της σοφίας, ποτέ ένας επαρκής για να έχει αποτέλεσμα αριθμός πολιτών δεν ακούει καν, ή δεν μαθαίνει, ή δεν εφαρμόζει, σοφά διδάγματα από την ιστορία πριν μια κρίση φέρει καταστροφές τέτοιες που όλα όσα μαθαίνονται, μαθαίνονται από πρώτο χέρι από τους καταστρεφόμενους ***Αν κατάλαβα καλά, από σημερινό η-μέιλ του Ζέφυρου, ήδη κάποιες από τις ιδέες του Λόρεντς βρήκαν το δρόμο τους προς το β μέρος της συνομιλίας για την κρίση που είδαμε στην αρχή της εδώ παρουσίασης 143

44 Παράρτημα: Οι δυο συνεντεύξεις που αναφέρθηκαν στη σελίδα 107 Anthony Stevens MD Μια κορυφαία προσωπικότητα της γιουνγκικής ψυχολογίας στην Κέρκυρα Τη συνέντευξη πήρε ο Ζέφυρος Καυκαλίδης Ι Η Κέρκυρα αποτελούσε ανέκαθεν ερέθισμα πρόκληση για εγκατάσταση ανθρώπων του πνεύματος, της τέχνης και της επιστήμης. Στο παρόν άρθρο παραθέτουμε μια συζήτηση με τον ψυχίατρο Άντονι Στήβενς (Anthony Stevens), που θεωρείται επιφανής μελετητής του έργου του μεγάλου Ελβετού ψυχιάτρου, συνεργάτη και αργότερα αντίπαλο του Φρόυντ, Καρλ Γιουνγκ (Carl Gustav Jung). Ο Αντονι Στήβενς επέλεξε την Κέρκυρα ως τόπο διαμονής μετά την απόσυρσή του από την ενεργό ψυχοθεραπευτική πρακτική στη Μ Βρετανία. Συγγραφέας μιας πλειάδας βιβλίων με θέμα το έργο του Γιουνγκ, ο Βρετανός επιστήμων συνεχίζει το συγγραφικό του έργο κάτω από τους πανάρχαιους ελαιώνες του νησιού μας. Για όσους δεν έχουν την τύχη να τον γνωρίζουν από κοντά, ο Δρ Στήβενς είναι ένας ψηλός, ευγενικός άντρας, ένας πραγματικός τζέντλεμαν, που πλουτίζει και εμπνέει το συνομιλητή του με τη βαθιά του γνώση για την ανθρώπινη ψυχή ενώ ταυτόχρονα εκπλήσσει με την άδολη και έμπρακτη αγάπη του για την Κέρκυρα και την Ελλάδα γενικότερα. Ζ Άντονι καλώς ήρθες και σε ευχαριστώ που δέχτηκες να κάνεις αυτή τη συζήτηση μαζί μου για τους αναγνώστες μας. Στο κλασικό σου έργο για τα αρχέτυπα 1 μιλάς για τα χρόνια που εργάστηκες (1966) στην Ελλάδα δίπλα στον Σπύρο Δοξιάδη στο «Κέντρο Βρεφών η Μητέρα». Ξεκινάς τον πρόλογό σου με την αναφορά στο «Μητέρα» λέγοντας ότι η επωνυμία του κέντρου είχε μια πολύ συγκεκριμένη σημασία : όλοι όσοι εργάζονταν στο ίδρυμα πίστευαν ότι η παρακολούθηση των παιδιών πετυχαίνει το σκοπό της μόνον εάν καταφέρει το ίδρυμα να προσφέρει όσα μία μητέρα προσφέρει στο παιδί της, την αγάπη και τη ζεστασιά. Θα ήθελα να μας μιλούσες γι αυτά τα χρόνια και τη σχέση σου με τον Σπύρο Δοξιάδη. Σ Ο Σπύρος Δοξιάδης ήταν το ιδανικό του καλού γιατρού για μένα. Πολύ καλλιεργημένος και με πολλά χαρίσματα. Ένας σπουδαίος παιδίατρος. Ταπεινόφρων και ανθρώπινος όχι μόνον με τα παιδιά αλλά και με τους γονείς. Αυτό που με δίδαξε τότε στην παιδιατρική δεν ήταν μόνο η σχέση με τα παιδιά αλλά και η σχέση με τους γονείς. Η αποκατάσταση καλών σχέσεων με τους γονείς αποτελεί τα ¾ της βοήθειας που μπορείς να προσφέρεις στα παιδιά. Τότε μόλις είχα πάρει το δίπλωμα της ιατρικής και ταυτόχρονα είχα και δύο διπλώματα ψυχολογίας. Καθώς έπρεπε να κάνω ένα εξάμηνο σε κάποιο νοσοκομείο με προσκάλεσε να δουλέψω στο Νοσοκομείο Παίδων Αγία Σοφία. Ο Δοξιάδη ήταν πολύ επηρεασμένος από τον Βρετανό 1 Anthony Stevens, Archetype Revisited an updated Natural History of the Self, Brunner-Routledge,

45 ψυχίατρο Τζών Μπόουλμπυ (John Bowlby). Αυτός ήταν ο πρώτος που τόνισε ότι ο μητρικός δεσμός είναι ενστικτώδης, είναι αρχετυπικός δεσμός. Η σχέση βιώνεται μοναδικά και από τους δύο. Όλες οι μητρικές σχέσεις είναι αρχετυπικές. Ο Δοξιάδης θεωρούσε απαράδεκτο το ότι στα ορφανοτροφεία αγνοούσαν αυτή τη θέση του Μπόουλμπυ, ότι δηλαδή το κάθε παιδί πρέπει να έχει μια μητέρα ή ένα μητρικό υποκατάστατο με όλα όσα αυτή η σχέση προσφέρει, εάν θέλομε να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί φυσιολογικά. Η έλλειψη της μητρικής αγάπης είναι σαν τα οστά που έχουν ανάγκη βιταμίνης D. Για παράδειγμα, και εδώ ακόμα βλέπεις ανθρώπους με στραβά πόδια επειδή στερήθηκαν αυτή τη βιταμίνη στην παιδική ηλικία. Το ίδιο ισχύει και για το παιδί σε ψυχικό επίπεδο όταν απουσιάζει η μητρική αγάπη. Αυτό ισχυριζόταν ο Μπόουλμπυ. Δημιουργώντας λοιπόν το Μητέρα ο Δοξιάδης θέλησε το κάθε παιδί να έχει μία νοσοκόμα που θα το φροντίζει. Είχε 100 παιδιά και 100 νοσοκόμες που τα παρακολουθούσαν. Ποτέ και πουθενά δεν υπήρχε ορφανοτροφείο που να λειτουργεί με τέτοιο τρόπο. Καταλαβαίνεις γιατί έτρεφα τόσο μεγάλη εκτίμηση για τον Δοξιάδη. Τον θεωρούσα ως έναν από τους καλύτερους γιατρούς παγκοσμίως και αισθανόμουν περήφανος που δέχθηκε να εργαστώ δίπλα του και να κάνω την έρευνα μου. Επισκέφτηκα και τον Τζών Μπόουλμπυ και του εξήγησα τις συνθήκες που επικρατούσαν στο Μητέρα. Σχεδίασα λοιπόν ένα ερευνητικό πρόγραμμα που σκοπό είχε να ελέγξει τις διαφορές μεταξύ των αντιτιθέμενων θεωριών της εποχής εκείνης. Ο Μπόουλμπυ ήταν ο επιστημονικός εποπτεύων αυτής της έρευνας. Η ατμόσφαιρα λοιπόν που επικρατούσε στο Μητέρα ήταν τέτοια ώστε κανείς δεν πίστευε ότι ήταν ένα ορφανοτροφείο Ζ Θα ήθελες να περιγράψεις με περισσότερες λεπτομέρειες τον τρόπο που αντιμετωπίζονταν τα παιδιά στο Μητέρα ; Σ Η ανωνυμία που συνήθως βασιλεύει σε τέτοια ιδρύματα δεν υπήρχε εκεί διότι η κοινότητα των νοσοκόμων και των παιδιών χωρίστηκε σε αυτόνομες ομάδες, οι οποίες χωρίζονταν σε υπο-ομάδες. Σε κάθε υπο-ομάδα ορίστηκε και από μία νοσοκόμα που είχε στην επίβλεψή της τρία παιδιά και την βοηθούσαν και δύο εκπαιδευόμενες νοσοκόμες. Η προϊσταμένη ήταν Αγγλίδα και πίστευε απόλυτα στο σύστημα αυτό, ότι δηλαδή η κάθε νοσοκόμα δεν θα έπρεπε να ασχολείται με καμία άλλη ομάδα παρά μόνον με τη δική της. Φαίνεται όμως ότι αυτό το σύστημα δούλευε μόνον όταν η προϊστάμενη έκανε έλεγχο διότι μόλις έφευγε, το θεωρητικό αυτό κατασκεύασμα κατέρρεε! Νοσοκόμες και παιδιά γίνονταν ένα. Κάθε αυστηρή τήρηση του προγράμματος καταρρίπτονταν. Η κάθε νοσοκόμα τελικά ερχόταν σε επαφή με όλα τα παιδιά και έπαιρνε, έστω για λίγο, τη θέση της νοσοκόμας «μητέρας»! Ένα είδος μητρικού μαρξισμού βασίλευε στα περίπτερα του ιδρύματος! Ζ Μου θυμίζεις την καινοτόμο θεώρηση του Πλάτωνα στην Πολιτεία του όπου τα παιδιά των φυλάκων της Πολιτείας είναι παιδιά όλων Στην ουσία δηλαδή το κάθε παιδί είχε περισσότερα από ένα μητρικά υποκατάστατα (νοσοκόμες) να το φροντίζουν. Σ Ναι, αλλά το βασικό ήταν ότι δημιουργούνταν ένας δεσμός με απόλυτα φυσικό τρόπο μεταξύ του παιδιού και μίας από τις νοσοκόμες. Το αρχετυπικό πρόγραμμα προϋποθέτει την ανάγκη του παιδιού να έχει μια αποκλειστικά δική του μητρική μορφή (mother figure). Τα ευρήματα της έρευνάς μου έδειξαν ότι παρόλο που κάθε παιδί δεχόταν τη μητρική στοργή από πολλά πρόσωπα, στα έξι του χρόνια δημιουργούσε ένα συγκεκριμένο και πολύ έντονο δεσμό με μία από τις νοσοκόμες που την επέλεγε το ίδιο. Αυτό ήταν και η θέση του Μπόουλμπυ που το ερευνητικό μου πρόγραμμα επιβεβαίωσε. Είναι γεγονός βέβαια πως τα παιδιά στο Μητέρα δέχονταν πολλαπλή μητρική στοργή σε μεγάλη κλίμακα. Ποτέ στην ιστορία τόσο λίγοι δεν πήραν τόσα πολλά από τόσους πολλούς! Όσο για μένα, είχα την καταπληκτική τύχη, παρακολουθώντας την όλη διαδικασία, να ελέγξω τις διαφορετικές θεωρίες που αντιμάχονταν η μία την άλλη. Επρόκειτο για τις θεωρίες που είχαν σχέση με τον τρόπο που τα παιδιά υποτίθεται ότι προσκολλώνται στα πρόσωπα που τα φροντίζουν και τα τρέφουν (cupboard love theory). Αλλά το 1958 ο Μπόουλμπυ επιτέθηκε στην συμπεριφοριστική αυτή θεώρηση και 145

46 υποστήριξε ότι τα νήπια προσηλώνονται στη μητέρα και η μητέρα σε αυτά όχι μέσα από μια διαδικασία μάθησης αλλά από ένστικτο. Δεν υπάρχει ανάγκη να το διδαχτούν αυτό. Είναι εγγενώς προγραμματισμένοι να το πραγματώνουν από τη στιγμή της γέννησης. Ο δεσμός μητέρας παιδιού είναι η έκφραση μιας απευθείας γενετικής κληρονομιάς του ανθρώπινου είδους. Έτσι, αγαπητέ μου Ζέφυρε, άρχισε επαγγελματικά η επαφή μου με την Ελλάδα που εξελίχθηκε σε μια love affair Ζ Και η οποία τελικά σε έφερε εδώ, στην Κέρκυρα, για να εγκατασταθείς. Γιατί όμως η Κέρκυρα ; Σ Είναι η απόσυρση. Είναι το κελί του Πρόσπερου Αγαπούσα πάντα τον Σαίξπηρ και πάνω απ όλα την Καταιγίδα του και ο Πρόσπερος ναυάγησε στην Κέρκυρα, τουλάχιστον έτσι θέλουν να πιστεύουν μερικοί στους οποίους συγκαταλέγομαι και εγώ. Αγαπούσα πάντα τα νησιά, τα ελληνικά νησιά. Πάντα ήθελα να τελειώσω τη ζωή μου σε ένα ελληνικό νησί. Ζ Τι συμβολίζουν, από συγκινησιακή άποψη, για σένα τα νησιά ; Σ Όταν περνάνε τα χρόνια και γερνάς, δεν νομίζω να υπάρχει καλύτερη εκλογή από ένα νησί για να προετοιμαστείς για το αναπόφευκτο ταξίδι. Και η Κέρκυρα είναι το ιδανικό νησί για μένα. Εδώ πολλές φορές νιώθω ότι είμαι στο Ντέβον ή στην Κορνουάλη, με καλύτερο κλίμα βέβαια! Με φέρνει πίσω στα παιδικά μου χρόνια που τα πέρασα στη δυτική Αγγλία. Ο πατέρας μου ήταν ναυπηγός και όταν άρχισαν οι βομβαρδισμοί της Αγγλίας στο Β παγκόσμιο πόλεμο, μας πήρε από το Πλήμουθ όπου ζούσαμε και μας πήγε στην Κορνουάλη. Ήταν γαλήνη. Ο κόσμος διαλυόταν κι εμείς ζούσαμε σε έναν παράδεισο. Αυτό το ξαναβρίσκω εδώ. Μια απομάκρυνση από τα τεράστια προβλήματα του κόσμου. Ζ Πιστεύεις ότι θα μπορούσαν να ξαναγίνουν όλα αυτά, εννοώ ένας μεγάλος πόλεμος; Διάβασα με πολύ προσοχή ένα από τα τελευταία βιβλία σου, το Οι ρίζες του Πολέμου και της Τρομοκρατίας. 2 Εκεί μιλάς για τον πόλεμο και τις αιτίες του τις εντοπίζεις στα ίδια τα ανθρώπινα γονίδια. Η σύγκρουση και η επιθετικότητα είναι κάτι έμφυτο στον άνθρωπο. Το μεταιχμιακό σύστημα κυριαρχεί του νεοφλοιού. Υπάρχει το πολεμικό αρχέτυπο στο συλλογικό ασυνείδητο. Πιστεύεις ότι ο άνθρωπος μπορεί να ξανακυλήσει σε ένα μεγάλο πόλεμο όπου αυτή τη φορά δεν θα υπάρχει ούτε νησί ούτε μια Κέρκυρα όπου θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει τον εαυτό του ασφαλή; Σ Το πρόβλημα είναι δυστυχώς ότι η εξέλιξη της πολεμικής τεχνολογίας δεν έχει προλάβει να συνοδευτεί με την αντίστοιχη εξέλιξη σε γονιδιακό επίπεδο. Το πόσο καταστροφική μπορεί να αποβεί η συγκεκριμένη διαφορά φάσης θα το δείξει η ιστορία. Πολιτισμικά μπορεί να ζούμε στην εποχή της πυρηνικής ενέργειας αλλά το φυσικό πρόγραμμα της ζωής υπακούει ακόμα σε πρωτόγονα ένστικτα και αρχέτυπα. Ζ Οι έννοιες «ένστικτα» και «αρχέτυπα» σε τι διαφέρουν ; Σ Το ένστικτο υπονοεί μια δύναμη που καταλαμβάνει το υποκείμενο και το οδηγεί τυφλά. Το αρχέτυπο είναι ένα εγγενές σχέδιο, μια εγγενής δυναμική προς δράση ή εμπειρία που προϋποθέτει μια εξωτερική δύναμη ή κάποιο ερέθισμα που θα το ενεργοποιήσει. Κι αυτό ισχύει και για το αρχέτυπο του πολέμου. Υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι γινόμαστε πολεμιστές και τραβάμε για πόλεμο. Για τους περισσότερους παραμένει αδρανές μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο. Αρκεί όμως ένα ερέθισμα, ένας ηγέτης λ.χ. όπως ο Χίτλερ που κατάφερε να το ενεργοποιήσει στην ψυχή των Γερμανών και να τους στείλει να σκοτώσουν εκατομμύρια ή ο Μπούς που έπεισε τους Αμερικανούς ότι ήταν καλό ο πόλεμος εναντίον του Ιράκ.. Όταν ένα αρχέτυπο ενεργοποιείται γινόμαστε λιγότερο συνειδητοί, χάνομε τις κριτικές μας ικανότητες. Ιδού γιατί το αρχέτυπο του πολέμου είναι τρομακτικά επικίνδυνο και μπορεί ευκολότατα να οδηγήσει στην καταστροφή του πλανήτη 2 The roots of war and terror, Cintinuum, New York- London,

47 Ζ Φοβάμαι πως αυτό που λες επιβεβαιώνεται καθημερινά. Και δεν ξέρω πόσοι από εμάς όλους που κατοικούμε σ αυτό το νησί συνειδητοποιούμε την καλή μας τύχη αλλά και την υποχρέωση μας να σεβαστούμε και να υπηρετήσουμε τη φύση της, τα χώματά της και τους πανάρχαιους ελαιώνες της. Σ Συμφωνώ απόλυτα. Η φύση πράγματι είναι καταπληκτική εδώ. Ό,τι φυτέψεις θα μεγαλώσει. Εδώ φυτρώνουν σχεδόν τα πάντα. Λατρεύω την Κέρκυρα. Αγαπώ τους ανθρώπους της. Δεν είχα καμία κακή εμπειρία από την πρώτη στιγμή που έφτασα στο νησί. Βρήκα αγάπη, καλοσύνη και φιλοξενία. Το πνεύμα αυτό χάθηκε στην Ευρώπη, όχι εδώ. Όλοι είναι φιλικοί. Υπάρχει μια γενναιοδωρία κι αυτή η γενναιοδωρία ψυχής σε ανεβάζει πνευματικά και ψυχικά. Υπάρχει το ζεστό άγγιγμα του χεριού, η θερμή χειραψία, το χτύπημα στην πλάτη. Για τους Αγγλοσάξονες, αλίμονο, κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο. Ζ Πολλοί Έλληνες ωστόσο, πολλοί Κερκυραίοι, πιστεύουν ότι υπάρχουν αρνητικά στο τόπο μας.. Δεν το πιστεύουν απλώς, το νιώθουν στο πετσί τους. Το λένε κάθε μέρα. Ιδιαίτερα αυτή η επιθετικότητα απέναντι στη φύση, η αδιαφορία γενικότερα. Πιστεύω προσωπικά ότι το μέγα ελάττωμά μας είναι η αδιαφορία, αδιαφορία που φτάνει σε απίστευτα επίπεδα. Σ Υπάρχουν τα καλά υπάρχουν και τα κακά όπως παντού και σε όλους ανεξαιρέτως τους λαούς. Ένα μόνο σου λέω και θέλω να το γράψεις. Ευχαριστώ τους Κερκυραίους, που με αφήνουν να ζήσω εδώ. Τους ευχαριστώ που μου δίνουν αυτή τη δυνατότητα. Οι Έλληνες είναι μέγιστοι πατριώτες. Δεν έχω συναντήσει σε ολόκληρη την Ευρώπη ένα τέτοιο αίσθημα φιλοπατρίας. Και όμως, παρ όλο τον πατριωτισμό, βρίσκονται συνεχώς σε θέση αυτοκριτικής. Μερικοί από τους Έλληνες φίλους μου όταν λέω καλά πράγματα για την Ελλάδα αυτοί τονίζουν τα αρνητικά της. Ζ Πώς το εξηγείς αυτό ως ψυχαναλυτής; Γιατί αυτή η συνεχής αυτοκριτική και αυτοαπόρριψή μας; Πρέπει να υπάρχει κάποια εξήγηση. Κάποιο σύμπλεγμα άλυτο. Σ Σίγουρα υπάρχει ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας που οφείλεται στο ιστορικό παρελθόν. Όντας κάτω από τον οθωμανικό ζυγό, η Ελλάδα έχασε την Αναγέννηση. Αν και πέτυχαν οι Έλληνες παντού Όπου κι αν πήγανε οι Έλληνες και με οτιδήποτε κι αν καταπιάστηκαν πέτυχαν αποδεικνύοντας την τεράστια πνευματική δυναμική τους. Αυτό που νομίζω ότι προκαλεί τη συνεχή αυτοκριτική τους πηγάζει από τη βούληση να είναι η Ελλάδα καλύτερη, ότι θα έπρεπε να είναι καλύτερη, να γίνει πολύ καλύτερη από ό,τι είναι. Εδώ, σε αυτή τη βούληση νομίζω έγκειται η αυτοκριτική. Υπάρχει ο πατριωτισμός, υπάρχει η αγάπη για τη χώρα και η θέληση να γίνει αυτή η χώρα κάτι περισσότερο, κάτι καλύτερο. Εγώ όμως την αγαπώ όπως είναι! Ζ Το βάρος της Ιστορίας πιέζει τους ώμους μας. Αυτό το ιδανικό παρελθόν. Αλλά θα συμφωνήσω ολόψυχα μαζί σου ότι η Ελλάδα, τα νησιά της, η Κέρκυρα είναι ένας φιλόξενος, ένας ευλογημένος και αγαπημένος τόπος και ίσως όταν παραπονιόμαστε για την κάποια αταξία ή πολλές φορές τον χαοτικό τρόπο που ζούμε, ξεχνάμε ότι αυτός ο τρόπος ο αναρχικός, δίνει και το αίσθημα της ελευθερίας. Χωρίς κάποιο βαθμό αναρχικότητας ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει. Βέβαια, από φιλοσοφική άποψη, θα απαιτούσε κανείς να βρεθεί το «μέτρο». Θυμάμαι τις σκέψεις ενός μεγάλου ελληνιστή, του H.D. Kitto, που αναφέρει ότι οι Έλληνες, οι αρχαίοι Έλληνες, έτρεφαν πάντοτε ένα κρυφό θαυμασμό για τα άκρα γι αυτό αποζητούσαν τον έλεγχο και την ισορροπία, γιατί αυτά κυρίως τους έλειπαν. Ζητούσαν το μέτρο που δεν σήμαινε βέβαια την έλλειψη εντάσεως και πάθους αλλά την ορθή ένταση. Άραγε εμείς οι νέοι Έλληνες πόσο πλησιάσαμε ή πόσο απομακρυνθήκαμε από αυτό το μέτρο; ΙΙ 147

48 Ζ Πολλοί άνθρωποι ενδιαφέρονται για την ψυχολογία, για τα εσωτερικά κίνητρα, για το σεξ, για το ασυνείδητο και το ρόλο που παίζει στη ψυχική μας υγεία, στις νευρώσεις και στην καθημερινή συμπεριφορά μας. Με το όνομά του Φρόυντ συνδέθηκε η περίφημη έννοια του ασυνειδήτου, της λίμπιντο, του οιδιπόδειου συμπλέγματος, η ερμηνεία των ονείρων κτλ Λιγότεροι ωστόσο γνωρίζουν το έργο του Καρλ Γιουνγκ, καθώς και τις απόψεις του για τη θεωρία της λίμπιντο, του συλλογικού ασυνειδήτου και της έννοιας των αρχετύπων. Αυτό που μου κάνει μεγάλη εντύπωση αγαπητέ Άντονι, είναι ότι μέσα από το έργο σου, πραγματώνεις μια βιολογική ανάγνωση των αρχετύπων του Γιούνγκ. Τονίζεις την βιολογική υποδομή των αρχετύπων. Οι περισσότεροι σχολιαστές και μελετητές του Γιούγκ δεν αντιμετωπίζουν τα αρχέτυπα από αυτή την οπτική. Πώς αυτό; Σ Οι περισσότεροι που εκπαιδεύτηκαν στην γιουνγκική παράδοση, θεωρία και τεχνική δεν είχαν ιατρική βιολογική εκπαίδευση. Ήταν ανθρωπολόγοι, φιλόσοφοι, θεολόγοι. Όλοι είχαν βέβαια πανεπιστημιακά διπλώματα αλλά δεν ήταν γιατροί. Ζ Ήταν όμως ψυχολόγοι Σ Ναι. Είχαν εκπαιδευτεί ως ψυχολόγοι αλλά οι περισσότεροι δεν είχαν ιατρική εκπαίδευση. Οι απόψεις τους δεν είχαν βάσει τη βιολογία διότι δεν είχαν εκπαιδευτεί γι αυτό. Ο Γιουνγκ όμως είχε. Ήταν γιατρός. Πίστευε ότι η ανθρώπινη φύση βασίζεται στη βιολογία, ότι ήμαστε προϊόντα του Δαρβίνου, ότι είμαστε εξελιγμένα ζώα με ένα βαθμό βέβαια διαφοροποίησης από αυτά όσον αφορά τη συνείδηση και ότι τα ίδια αρχέτυπα που λειτουργούν σε αυτά λειτουργούν και σε μας. Υποθέτω ότι ήμουν από τους πρώτους γιουνγκικούς που μελέτησε αυτή τη σύνδεση όταν δημοσίευσα το βιβλίο μου Archetype: a natural history of the self. Αυτό άρχισε την εποχή που εργάστηκα στο Μητέρα με τον Σπύρο Δοξιάδη, όπου μελέτησα την εξέλιξη του μητρικού δεσμού, αρχετυπικού στην ουσία, μεταξύ του νεογέννητου μωρού και της νοσοκόμας του. Το μωρό μοιραία εξαρτήθηκε από τη νοσοκόμα που το φρόντιζε. Αυτό είναι μια βιολογική διεργασία. Τα μωρά εξαρτώνται, προσηλώνονται στη μητέρα ή στο υποκατάστατο της μητέρας. Το ίδιο όπως τα μικρά των ζώων, όπως ο μικρός χιμπατζής ή το αρνάκι που προσκολλάται στη μητέρα του, κτλ... Είναι ένα βιολογικό πρόγραμμα βασισμένο στην αγάπη μεταξύ μητέρας και παιδιού. Είναι ένας βιολογικός δεσμός αγάπης απαραίτητος για την επιβίωση του νεογνού. Μια συνεχής αλλαγή μηνυμάτων μεταξύ παιδιού και μητέρας. Αυτό είναι βιολογικά ντετερμινιστικό πρόγραμμα αλλά έχει βέβαια και την ψυχολογική του πλευρά. Δεν μειώνω την ψυχολογική πλευρά του ζητήματος που είναι σημαντικότατη. Ο αρχετυπικός δεσμός μητέρας- παιδιού είναι βιολογικά προκαθορισμένος, είναι μέσα στο DNA. Βέβαια το αισθανόμαστε, έχομε την εμπειρία του και ψυχολογικά. Ζ Φαντάζομε ότι ο Γιουνγκ αποτέλεσε αντικείμενο κριτικής από τους ψυχιάτρους με βιολογική κατεύθυνση διότι θεώρησαν την έννοια του αρχετύπου συνδεδεμένη με τις πλατωνικές ιδέες και τις καρτεσιανές έμφυτες ιδέες. Αυτό νομίζω πως ήταν μια αιτία που η επιστημονική κοινότητα αρνήθηκε να δεχτεί την ύπαρξή του. Το αρχέτυπο, για τους περισσότερους, είναι κατά κάποιο τρόπο συνδεδεμένο με τη μεταφυσική Σ Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Η προεξάρχουσα θέση της ακαδημαϊκής ψυχολογίας, ιδιαίτερα στην Αμερική, ήταν εχθρική προς κάθε έννοια εσωτερικών παραγόντων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ζ Προφανώς στη προσπάθεια να αντικειμενικοποιήσουν και ποσοτικά να αντιμετωπίσουν τα ψυχολογικά φαινόμενα τους οδήγησε σε μια τέτοια άκαμπτη θέση. Εξάλλου οι μπιχεβιοριστές απορρίπτουν πλήρως την έννοια του ασυνειδήτου. Σ Υπάρχει και η αρνητική σημασία που πήραν οι θέσεις του Δαρβίνου σε κοινωνικό επίπεδο. Βλέπεις, οι πρώιμοι κοινωνιολόγοι εγκολπώθηκαν τις απόψεις του Δαρβίνου και 148

49 εφάρμοσαν λανθασμένα τις έννοιες της πάλης για την επιβίωση του ισχυρότερου δίνοντας έτσι γέννηση και ώθηση στον «κοινωνικό» δαρβινισμό. Και ξέρομε τα αποτελέσματα και την έκταση που πήρε αυτή η κίνηση. Η έκταση που πήρε ο κοινωνικός δαρβινισμός με την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό που τον χρησιμοποίησαν για να δικαιολογήσουν την ανωτερότητα της λευκής φυλής και την εξολόθρευση ολόκληρων πληθυσμών και πρωτόγονων φυλών. Αλλά και αργότερα με τον Χίτλερ και τον Στάλιν και τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν οι Εβραίοι και οι Σλάβοι και όλα αυτά τα κακουργήματα. Ποινικολόγοι χρησιμοποίησαν το δαρβινισμό ως επιχείρημα για την επιβολή της θανατικής ποινής και ευγονιστές ως δικαιολογία για επιλεκτική ευθανασία. Η απόρριψη του κοινωνικού δαρβινισμού τελικά οδήγησε στις θέσεις της μπιχεβιοριστικής σχολή. Όλα τα σχετικά με τον Δαρβίνο έγιναν πολύ αντιπαθητικά για το κοινό και την επιστήμη. Έτσι φτάσαμε στην εξωφρενική προδιάθεση στην ψυχολογία και την ανθρωπολογία ότι ήμαστε προϊόντα του περιβάλλοντος και τίποτα περισσότερο. Τίποτα εγγενές δεν υπάρχει και δεν παίζει κανένα ρόλο. Η αντίληψη του Γιουνγκ ήταν ότι εάν θέλομε να έχομε μια επιστημονική άποψη της ψυχολογίας πρέπει να αρχίσομε με αυτά που έχουμε κοινά εμείς οι άνθρωποι. Από εκεί μπορούμε να ξεκινήσομε και μετά να μελετήσουμε τις ατομικές μας διαφορές ως είδος πια. Ώστε πρώτα να δούμε τι μας ενώνει, τι είναι κοινό. Το υποκειμενικό έρχεται αργότερα. Οι προκαταλήψεις της ακαδημαϊκής ψυχολογίας στον 20 ο αιώνα ώθησε τους ψυχολόγους να μελετάνε τις ατομικές διαφορές και να ρωτούν : μπορείς να εξηγήσεις αυτόν τον άνθρωπο ή εκείνο τον πολιτισμό με βάση την εκπαίδευση, την ανατροφή, τις αξίες που πρωτοστατούσαν στη δημιουργία του κτλ. Ο Γιούγκ είπε ότι ήμαστε το προϊόν και των δύο και του εξωτερικού περιβάλλοντος αλλά και του εσωτερικού. Υπάρχει ένα εγγενές πρόγραμμα στο παιδί που το προδιαθέτει να αναζητήσει ορισμένα σοβαρά πράγματα στο περιβάλλον όπως οι γονείς, η γλώσσα, η έννοια του Θεού, οι. Αξίες, κτλ Ζ Οπότε αυτό βέβαια είναι καθαρά βιολογική αντίληψη. Δεν είμαστε προϊόντα αποκλειστικά του περιβάλλοντός μας, της διαπαιδαγώγησής μας. Σ Ας το θέσω διαφορετικά. Το αρχέτυπο είναι το hardware του υπολογιστή και η κουλτούρα μέσα στην οποία μεγαλώνουμε, η οικογένεια, το σχολείο κτλ προσφέρει το software. Το υποκείμενο είναι προϊόν όχι μόνο του περιβάλλοντος αλλά και της γενετικής του. Είναι τα γονίδια και το περιβάλλον αυτά που δημιουργούν την ανθρώπινη προσωπικότητα. Ζ Ένα άλλο που θέλω να διευκρινίσω είναι η ακόλουθη φράση που διάβασα στο βιβλίο σου «Ο δύο εκατομμυρίων ετών εαυτός μας». 3 Γράφεις ότι ο Γιουνγκ λέγει ότι το αρχέτυπο δεν είναι κληρονομούμενες ιδέες αλλά κληρονομούμενες δυνατότητες ιδεών. Τι εννοείς με αυτό; Γιατί όχι απλώς ιδέες; Γιατί όχι μνήμες; Γιατί να μη πούμε ότι τα αρχέτυπα είναι κληρονομούμενες ιδέες ή μνήμες; Τι το θέλουμε το «δυνατότητες» τελικά; Σ Διότι έτσι δουλεύει ή φαίνεται να δουλεύει η βιολογία. Όπως και τα άλλα ζώα κληρονομούμε δυνατότητες, ορισμένες δυνατότητες. Τα αρχέτυπα μας καναλιζάρουν, μας ωθούν προς ορισμένες κατευθύνσεις. Αλλά οι ιδέες που μορφοποιούμε, οι αξίες που δημιουργούμε δεν είναι εγγενείς, δεν γεννήθηκαν μαζί μας. Αναπτύσσονται μέσα από την αλληλεπίδραση μεταξύ των αρχετύπων και του περιβάλλοντος. Τα αρχέτυπα παρουσιάζονται με την συμπεριφορά ή με την ψυχολογική εμπειρία ή τα συναισθήματα. Το αρχέτυπο είναι στην ουσία ένα σχήμα χωρίς λεπτομέρειες. Οι λεπτομέρειες έρχονται μέσα από την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον. Ζ Γνωρίζουμε πού ακριβώς βρίσκεται η μνήμη, πού εντοπίζεται μέσα στο σώμα μας ακριβώς; Έχουν σχέση τα αρχέτυπα με την προγονική μνήμη; Σ Όταν οι μετωπιαίοι πόλοι που έχουν σχέση με τη μνήμη ατροφούν, ατροφεί και η μνήμη, μετά από ένα δυστύχημα λ.χ. Ώστε ξέρομε ότι εκεί βρίσκεται η μνήμη. 3 Anthony Stevens, The two million year old self, Texas A&M University Press,

50 Ζ Μπορούμε να κάνομε μια σύνδεση μεταξύ του αρχέτυπου και της μνήμης; Μήπως θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι τα αρχέτυπα είναι κατά κάποιο τρόπο εν δυνάμει μνήμη; Να πούμε πως τα αρχέτυπα είναι κληρονομούμενες μνήμες που παραμένουν ασυνείδητες; Σ Και πάλι πιστεύω ότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένες μνήμες Εδώ θα μπαίναμε στο Λαμαρκισμό, αντίληψη που δεν μπορώ να τη δεχτώ. Ο Λαμάρκ πίστευε ότι οι εμπειρίες ενός ανθρώπου μπορούν να μεταβιβαστούν στα παιδιά του ως ένα είδος μνήμης. Ζ Αυτό το αποκλείεις; Σ Δεν μπορώ να το δεχτώ. Δεν είναι ανάγκη να υποθέτομε τη μνήμη εδώ. Ο κάθε επιστημονικός νόμος πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο απλός. Ώστε δεν είναι ανάγκη να βαρύνομε με επιπλέον έννοιες. Πιστεύω και πάλι ότι είναι θέμα σχήματος. Για να φέρω ένα παράδειγμα. Γνωρίζομε ότι τα ζώα ονειρεύονται όπως ονειρευόμαστε και εμείς.. Τι συμβαίνει εδώ ; Ονειρεύονται 130 εκατομμύρια χρόνια! Είναι μια βιολογική λειτουργία αυτή. Το 1/4 του ύπνου τους ονειρεύονται. Όλα τα θηλαστικά ονειρεύονται. Τι συμβαίνει στη διάρκεια του ονείρου; Είναι κάτι βιολογικό. Το 1970 πίστευαν ότι τα ζώα αναδιοργανώνουν τη στρατηγική επιβίωσής τους. Ό,τι συνέβη την προηγούμενη ημέρα συνδέεται με προηγούμενες εμπειρίες ώστε το όνειρο να βοηθάει στην επιβίωση το ζώο. Μερικοί πίστεψαν ότι μπορούσαν να κάνουν τα ζώα να πραγματώσουν τα όνειρα τους, να βγουν από την κατάσταση παράλυσης που νιώθουμε κι εμείς στη διάρκεια του ονείρου. Ζ Εννοείς να κάνεις το ζώο να κινηθεί και κατά κάποιο τρόπο να φυσικοποιήσει με κινήσεις αυτά που ονειρεύεται; Σ Ναι, μπορείς να σταματήσεις αυτή την «παράλυση». Ζ Πώς γνωρίζουμε ότι το ζώο ονειρεύεται; Σ Ξέρομε ότι ονειρεύονται από τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα. Συνήθως κάνουν όνειρα συνδεδεμένα με την επιβίωση. Η γάτα θα έχει ψευδαισθήσεις ότι κυνηγάει ένα ποντικό. Το βλέπομε αυτό από τις κινήσεις του ζώου. Είναι βασικό για την επιβίωση. Είναι μοντέλα συμπεριφοράς αυτά. Ένας Γάλλος, ο Ζουβέ (Juvet), το 1980 είπε ότι το ζώο δεν αναβαθμίζει τη στρατηγική επιβίωσής του απλώς με βάση τις προσωπικές προηγούμενες εμπειρίες του αλλά και με βάση τις εμπειρίες του είδους του. Η στρατηγική της επιβίωσης είναι έμφυτη. Ζ Η ανάλυση των ονείρων είναι βασική στη φροϋδική θεραπεία και το βιβλίο του Φρόυντ για την ερμηνεία των ονείρων έμεινε κλασικό στην ιστορία της ψυχανάλυσης. Και ο Φρόυντ και ο Γιουνγκ καταπιάστηκαν σοβαρότατα με την ανάλυση των ονείρων.. Πώς αντιλαμβανόταν ο Γιούγκ τα όνειρα ; Σ Και οι δύο αντιλαμβάνονταν τα όνειρα ως μέσο που καθιστά προσβάσιμο στη συνείδηση κάτι που προηγουμένως δεν ήταν προσβάσιμο. Σε αντίθεση όμως με την αναγωγιστική θέση του Φρόυντ που αναζητούσε τις απαρχές του περιεχομένου του ονείρου στη νηπιακή ηλικία, ο Γιουνγκ υποστήριζε μια τελολογική προσέγγιση που σκοπό είχε να δείξει πού οδηγούσε το περιεχόμενο του ονείρου. Η προσδοκώμενη προοπτική του ονείρου είναι πολύ πιο σημαίνουσα για την ανάπτυξη της προσωπικότητας και βέβαια και της θεραπείας, από το να συγκεντρωνόμαστε στις πιθανές πηγές των απαρχών του, στις πρώιμες εμπειρίες μας. Ζ Πώς αντιμετωπίζει το όνειρο ένας γιουνγκικός ψυχαναλυτής; Ή μάλλον πώς το αντιμετωπίζεις εσύ ο ίδιος Σ Ο Φρόυντ είπε : ακούμε προσεκτικά την αφήγηση του ονείρου και κάνουμε τις διασυνδέσεις σε προσωπικό επίπεδο. Εγώ κάνω το αντίθετο. Τι κάνω όταν διδάσκω στους μαθητές μου την έννοια του συλλογικού ασυνειδήτου; Το κάνω σαν ένα γύμνασμα, σαν μια άσκηση. Δουλεύω με τα όνειρα των ασθενών χωρίς να ζητώ να μάθω ποιος είναι ο ονειρευόμενος. Αυτό αποδεικνύει την πραγματικότητα και τη σοβαρότητα του συλλογικού ασυνειδήτου. Όταν δουλεύω με ασθενείς λαμβάνω υπόψη μου τους προσωπικούς συνειρμούς 150

51 τους αλλά αφού προηγουμένως έχομε εξετάσει τις αρχετυπικές συνισταμένες του ονείρου. Ας δούμε την όλη διαδικασία από την αρχετυπική της πλευρά. Τι μέσα στο όνειρο είναι παγκόσμια κοινό σε όλους. Ποιο είναι το θέμα κοινό σε όλους. Και όταν το κάνομε αυτό είναι καταπληκτικό τι ανοίγεται ενώπιόν μας. Εάν ο πελάτης βρίσκεται σε ανάλυση έχει το αντίθετο αποτέλεσμα από την φροϋδική ερμηνεία που τείνει να περιοριστεί στο τι είναι νευρωτικό. Εάν το δεις από υπερατομική, αρχετυπική άποψη ανοίγει μεγάλους ορίζοντες διότι αυτοί που έρχονται για ανάλυση είναι παγιδευμένοι σε ένα μικρό τμήμα του ανθρώπινου ασυνείδητου. Σε αρχετυπικό επίπεδο όλες οι δυνατότητες ανοίγονται μπροστά τους. ΙΙΙ Ζ Ώστε ο Γιούγκ αν και δεν αρνείται το ρόλο που παίζουν οι τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος ανοίγεται προς το μέλλον, προς μια αρχετυπικά υπερατομική, θα λέγαμε «κοινή» σε όλους περιοχή βιωμάτων. Το ζήτημα είναι πώς μπορείς να θεραπεύσεις τη νεύρωση. Σ Οι φροϋδικοί ψυχαναλυτές περιορίζουν τους ασθενείς τους στο προσωπικό παρελθόν. Οι γιουνγκικοί ευρύνουν τον ορίζοντα του υποκειμένου, της φαντασίας και προχωρούν πέρα από τη νεύρωση ώστε να μην έχει πια σημασία η νεύρωση. Βέβαια την αντιμετωπίζεις τη νεύρωση αλλά δεν είναι αυτό το αντικείμενο και ο σκοπός της θεραπείας. Σκοπός είναι, όπως είπε ο Γιουνγκ, να οδηγήσεις το άτομο στην αυτοπραγμάτωσή του, στην εξατομίκευση ή αυτόσυνειδητοποίηση ή «κατάκτηση της εαυτότητας», να γίνει όσο το δυνατόν περισσότερο άνθρωπος. Ζ Πως πραγματώνεται αυτό; Σ Με το να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος το ασυνείδητό του. Ζ Αν το πρόβλημα επανέλθει; Αν η νεύρωση επιμένει; Σ Τότε την αντιμετωπίζεις. Ζ Αν κατάλαβα καλά, αυτή η «διεύρυνση» διαφοροποιεί την αντιμετώπιση που έχει το άτομο για τον εαυτό του αλλά και για το εξωτερικό περιβάλλον του. Σ Ακριβώς. Σου δίνει τη δυνατότητα να βγάλεις από τη φυλακή το άτομο και να του δείξεις τις άπειρες δυνατότητες που έχει και που γεννήθηκε μαζί τους. Οι περισσότεροι από μας δεν χρησιμοποιούν παρά ελάχιστα από αυτές τις δυνατότητες. Δεν χρησιμοποιούμε αυτό το αρχετυπικό δυναμικό. Ζ Αν μια γυναίκα έρθει στο ιατρείο σου και σου πει : Θέλω ένα παιδί, είναι μια βιολογική ανάγκη, δεν αντέχω Και εξ αυτού του λόγου παρουσιάζει νευρωτικά φαινόμενα και συμπτώματα. Τι γίνεται; Πώς αντιμετωπίζεται; Σ Εάν δεν έχει λοιπόν τη δυνατότητα να φέρει στο κόσμο παιδιά τη βοηθάς να χρησιμοποιήσει το μητρικό αρχέτυπο με διαφορετικό τρόπο. Αλλά πρέπει να το συνειδητοποιήσει. Μπορεί να χρησιμοποιήσει άλλους τρόπους. Γίνονται δασκάλες, νοσοκόμες, κοινωνικοί λειτουργοί, γιατροί. Άλλες μεταφέρουν την αγάπη τους στα ζώα και τα φυτά. Ζ Ώστε η διαφορά και στη θεωρία του ασυνειδήτου αλλά και στην ψυχοθεραπευτική πρακτική μεταξύ Γιουνγκ και Φρόυντ είναι τεράστια Σ Ακριβώς. Ζ Γράφεις ότι η αποθέωση της αρχής της tabula rasa (ότι ο άνθρωπος γεννιέται ως άγραφο χαρτί, όπως είπε ο Αριστοτέλης και αργότερα ο Lock) γίνεται από τον μπιχεβιορισμό αλλά και την ψυχανάλυση. Βέβαια ο μπιχεβιορισμός απορρίπτει την ύπαρξη του ασυνειδήτου. Για τον Φρόυντ όμως το ασυνείδητο είναι η βάση ολόκληρης της θεωρίας του, η βασικότερη ανακάλυψή του. 151

52 Σ Ο Φρόυντ πίστευε ότι το ασυνείδητο περιέχει όσα απωθήθηκαν στη διάρκεια της ζωής. Το ασυνείδητο είναι νευρωτικό. Το ασυνείδητο λέει ο Γιουνγκ είναι το πιο βασικό. Η συνείδηση πηγάζει από το ασυνείδητο. Η συνείδηση μας είναι η κορυφή του παγόβουνου. Το ασυνείδητο είναι το δυναμικό της ζωής. Γεννιόμαστε μαζί του. Είναι ζωτικό. Η εξέλιξή μας είναι η διαδικασία με την οποία το ασυνείδητο πρόγραμμα που βρίσκεται στην υπηρεσία της ζωής πραγματώνεται. Αλλά το πρόγραμμα είναι το παγκόσμιο πρόγραμμα της παιδικής ηλικίας, παιχνίδι, γάμος, διαπαιδαγώγηση, πόλεμος. Και το παιδί είναι εκεί με όλες τις δυνατότητες για τη ζωή. Το πρόγραμμα είναι μέσα μας αλλά ο καθένας μας ζει παραλλαγές του αρχετυπικού θέματος. Τα αρχέτυπα είναι τα θέματα πάνω στα οποία δουλεύουμε τις υποκειμενικές παραλλαγές μας. Ζ Ώστε μπορούμε να μιλάμε για μια υποκειμενική πραγματικότητα, για μια αντίληψη της πραγματικότητας που έχει ο καθένας μας ή για μια υποκειμενική «ανάγνωση» της πραγματικότητας Σ Είναι μια υποκειμενική ανάγνωση του αντικειμενικού που μας έχει δοθεί Ζ Με άλλα λόγια η θεραπεία, με την γιουνγκική έννοια, διευρύνει τους ορίζοντες της ούτως η άλλως περιορισμένης «ανάγνωσης» του αντικειμενικού που μας έχει δοθεί. Σ Για πολλούς ανθρώπους η υποκειμενική ανάγνωση του αντικειμενικού προγράμματος, του αρχετυπικού προγράμματος, είναι πολύ περιορισμένη. Και αυτοί συνήθως οι άνθρωποι έρχονται για ανάλυση. Ζ Και με τη γιουνγκική αντιμετώπιση δίνεται στον αναλυόμενο η δυνατότητα να διευρύνει την μερική ανάγνωση και βίωση του αντικειμενικού, του αρχετυπικού προγράμματος που συνήθως είναι ικανός να κάνει; Σ Ακριβώς έτσι είναι. Και αυτό είναι η αυτοπραγμάτωση. Να ολοκληρωθείς σαν άνθρωπος. Ζ Ας εμβαθύνομε περισσότερο την ερώτηση μας για το ασυνείδητο τώρα. Το ασυνείδητο ο Φρόυντ το συνέδεε με τη σεξουαλική δραστηριότητα. Σ Είναι όλο σεξ και ενοχές και απωθήσεις Αυτό είναι το ασυνείδητο για το Φρόυντ. Ενώ για τον Γιουνγκ η συνείδηση πηγάζει από το ασυνείδητο και τρέφει τη ζωή συνέχεια μέχρι το τέλος. Ζ Ώστε ο Γιουνγκ δεν συνδέει το ασυνείδητο μόνο με το σεξ. Σ Όχι μόνο με το σεξ. Έγραψα ένα έργο θεατρικό που ελπίζω να ανέβει φέτος στη Βιέννη για τα 100 χρόνια από την πρώτη συνάντηση του Γιουνγκ με τον Φρόυντ. Εκεί θα δεις όλες τις διαφορές τους. Το έργο είναι ιστορικό και βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Είναι ενδιαφέρον να δεις πως έφτασαν στη τελική σύγκρουση. Βεβαίως το σεξ είναι πολύ βασικό αλλά υπάρχουν και άλλα πράγματα βασικότατα στη ζωή του ανθρώπου. Z Ο Άντλερ ( Adler) όμως, ο άλλος αυτός συνεργάτης και αργότερα αντίπαλος του Φρόυντ, το είχε απορρίψει. Σ Ας το δούμε από την πλευρά του αρχετύπου. Για τον Φρόυντ το αρχέτυπο ήταν το σεξ. Ο Άντλερ είχε ένα ψυχαναγκασμό με την έννοια της δύναμης, της ισχύος που είναι ένα άλλο αρχέτυπο. Το σεξ είπε δεν είναι το σπουδαιότερο. Η δύναμη είναι το σημαντικό στην όλη ιστορία! Διότι με τη δύναμη έχομε ό,τι θέλουμε, έχομε και σεξ. Η ισχύς είναι αφροδισιακό. Ο Γιούγκ αν και δέχτηκε και το σεξ και τη δύναμη είπε ότι έτσι χανόταν η μεγάλη εικόνα, η προοπτική, το συλλογικό ασυνείδητο. Δεν υπάρχει τίποτα το μυστικιστικό στο αρχέτυπο. Είναι η ψυχή, το μυαλό με το οποίο γεννηθήκαμε. Ζ Ο Freud ήταν ένας καθαρός αναγωγιστής τελικά. Σ Βεβαίως. Ο Φρόυντ δεχόταν τον Δαρβίνο αλλά δεν τον καταλάβαινε. Ήταν Λαμαρκιστής. Η θεωρία του Λαμάρκ (Jean Baptiste Lamarck) ήταν ότι ιδέες ή εικόνες που εμφανίζονται στα μέλη μιας γενεάς μπορούν να μεταβιβαστούν γενετικά στην επομένη. Ο 152

53 Φρόυντ πίστευε και αυτός ότι επίκτητα χαρακτηριστικά μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά. Διάβασε τον Μωυσή του και θα καταλάβεις. Ζ Εννοείς τα ψυχολογικά επίκτητα χαρακτηριστικά Σ Ναι Ζ Καλά και ο Γιουνγκ με τα αρχέτυπα και το συλλογικό ασυνείδητο δεν το πιστεύει αυτό; Δεν είναι κάτι παρόμοιο; Σ Καθόλου. Δεν υπάρχει σχέση μεταξύ του λαμαρκισμού και του συλλογικού ασυνειδήτου. Ο Γιούγκ για να αποφύγει να θεωρηθεί λαμαρκιστής έκανε μια καθαρή διάκριση μεταξύ αυτού που αποκάλεσε «το αρχέτυπο καθαυτό» - κάτι σαν το «πράγμα καθαυτό» του Κάντ και τις αρχετυπικές εικόνες και ιδέες και συμπεριφορές που προκαλεί το αρχέτυπο καθαυτό. Στην ουσία ο Γιουνγκ αντιλήφθηκε το πρόγραμμα για την ανθρώπινη ζωή ως κάτι κωδικοποιημένο στο συλλογικό ασυνείδητο, ως μία σειρά από καθορισμένους αρχετυπικούς παράγοντες που πραγματώνονται σε σχέση με εσωτερικά και εξωτερικά γεγονότα στη διάρκεια του κύκλου της ζωής. Δεν υπάρχει ίχνος λαμαρκισμού σ αυτή την αντίληψη. Πάρε το φόβο των φιδιών. Οι άνθρωποι που φοβήθηκαν τα φίδια πέρασαν μέσα από τα γονίδια αυτό το φόβο στα παιδιά τους. Αυτοί που δεν φοβόταν δεν το πέρασαν. Αυτοί που δεν φοβούνταν είχαν περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από δάγκωμα φιδιού. Αυτή η μεταβίβαση γίνεται μέσα σε χιλιάδες χρόνια. Οι φόβοι μας είναι αρχαίοι. Φόβοι από γεγονότα που θα μας σκότωναν τότε όχι τώρα. Δεν είναι φόβοι σημερινοί, είναι αρχέγονοι. Ο φόβος της πτήσης, ο φόβος του να είσαι κλεισμένος κάπου, ο φόβος των ξένων κτλ. Τα παιδιά διακρίνουν τον γνωστό από τον άγνωστο άνθρωπο. Κάθε σύγχρονος φόβος έχει αρχετυπική βάση τελικά. IV Ζ Το τι κάνουμε στη ζωή - από τον τρόπο που σκεφτόμαστε μέχρι το ίδιο το επάγγελμα που επιλέγουμε - είναι ζήτημα προδιάθεσης και τύχης. Η τύχη πολλές φορές και οι συμπτώσεις μας οδηγούν στο να πάρουμε τον Α ή Β δρόμο στη ζωή, να επηρεασθούμε από την Α ή Β θεωρία και τελικά να αντιμετωπίσουμε τη ζωή με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Πώς ακολούθησες Άντονι τη γιουνγκική σχολή; Γιατί δεν έγινες φροϋδικός; Σ Ενδιαφέρθηκα πολύ από μικρός για τον Φρόυντ και την ψυχανάλυση. Ένα θεατρικό έργο ήταν η αρχή. Το άκουσα μια νύχτα από το ραδιόφωνο. Το έργο ξεκινούσε με τον ήχο των κυμάτων που σπάνε πάνω στα βράχια. Μια φωνή περιέγραφε το σκηνικό με τα ακόλουθα λόγια: Είμαστε στον πύργο του Έλσινορ το έτος 1325 και ο βασιλιάς Κλαύδιος αγωνιά για τη συμπεριφορά του ανιψιού του πρίγκιπα Άμλετ. Στέλνει τότε στο Παρίσι απεσταλμένους να ζητήσουν τη βοήθεια ενός γιατρού που ασκεί μια καινούργια πρακτική, την ψυχανάλυση. Έρχεται λοιπόν ο γιατρός αυτός στο Έλσινορ και μελετά τη συμπεριφορά του Άμλετ για να πει στο βασιλιά τι ακριβώς συμβαίνει με τον πρίγκιπα και με ποιο τρόπο θα μπορούσε να τον βοηθήσει. Και τότε ξεκινάει το έργο του Σαίξπηρ ενώ ακούγεται η φωνή του γιατρού που συνεχώς σχολιάζει και παρατηρεί τη συμπεριφορά του Δανού πρίγκιπα. Στο τέλος κάθε πράξης ο γιατρός κλείνεται σε ένα δωμάτιο του πύργου και σημειώνει τα ψυχαναλυτικά του ευρήματα. Είναι πια οφθαλμοφανές το ότι ο Άμλετ είναι ερωτευμένος με τη μάνα και ασυνείδητα θα ήθελε να σκοτώσει τον πατέρα του και να κατακτήσει τη μητέρα του κτλ. Και τότε τι συμβαίνει; Παρουσιάζεται ο θείος του ο Κλαύδιος, ο πατέρας πεθαίνει και ο Κλαύδιος παίρνει τη θέση του πατέρα και παντρεύεται τη μητέρα του. Ο Άμλετ δεν αντέχει να βλέπει το θειο του παντρεμένο με τη μάνα του. Βλέπει λοιπόν το φάντασμα του πατέρα του ένα βράδυ 153

54 που τον διατάζει να σκοτώσει τον Κλαύσιο, να εκδικηθεί το θάνατό του διότι τελικά ο Κλαύδιος τον είχε δολοφονήσει. Ο Άμλετ αποφασίζει να τον σκοτώσει αλλά δεν μπορεί διότι βαθιά μέσα του ξέρει ότι το έγκλημα του Κλαύδιου ήταν εκείνο που ο ίδιος ήθελε να πραγματοποιήσει. Όταν άκουσα αυτό, Ζέφυρε, δεν μπόρεσα να κοιμηθώ όλη τη νύχτα. Κατάλαβα ότι έπρεπε να γίνω αυτός ο γιατρός. Ήξερα τι έπρεπε να κάνω στη ζωή μου. Ζ Πόσο χρονών ήσουν τότε; Σ Δεκαέξι χρονών. Και άρχισα να μελετώ τον Φρουντ και να ετοιμάζομαι για σπουδές ψυχολογίας. Είχα βέβαια έναν καταπληκτικό δάσκαλο τον David Statford Clark που ήταν περίφημος ψυχίατρος στο Guy s Hospital. Άρχισα λοιπόν με τον Κλαρκ. Ο δάσκαλός μου συμπαθούσε περισσότερο τον Γιουνγκ. Μου πρότεινε λοιπόν να μελετήσω ιατρική και να προχωρήσω στην ψυχιατρική εκπαίδευση και την προσωπική μου ανάλυση. Η αναλύτρια μου ήταν γιουνγκική, η Ειρήνη Champernowen Ζ Ήταν ψυχίατρος; Σ Όχι, ήταν καθηγήτρια βιολογίας στο Πανεπιστήμιο. Είχε κάνει όμως ψυχανάλυση με τον Άντλερ στη Βιέννη. Τελικά πήγε στη Ζυρίχη και συνέχισε την ανάλυσή της με τον Γιουνγκ. Τον ερωτεύτηκε. Αυτή ήταν και η πρώτη μου εμπειρία με την γιουνγκική ψυχολογία. Όταν άρχισα σαν ψυχίατρος στα 30 συνάντησα τον Τζων Μπόουλμπυ που ήταν μεν φροϋδικός αλλά είχε επικεντρωθεί στη μελέτη του μητρικού δεσμού, της σχέσης παιδιού μητέρας και είχε δείξει το βιολογικό υπόβαθρο αυτού του δεσμού. Ζ Αυτό δεν το είχε κάνει ο Φρόυντ, δεν είχε τονίσει αυτό το δεσμό; Σ Ναι αλλά το είδε από την καθαρά σεξουαλική πλευρά. Αλλά η σχέση αυτή αναφέρεται στην επιβίωση, είναι η μηχανή επιβίωσης για το παιδί. Η μάνα είναι βασικότατο πρόσωπο. Χωρίς τη μάνα το παιδί χάνεται. Ζ Και εάν η μητέρα είναι ευνουχίστρια; Αν είναι σκληρή έστω και ασυνείδητα καταπιεστική; Σ Τότε βέβαια δημιουργείται ένα μεγάλο πρόβλημα. Βλέπεις το αρχέτυπο είναι η καλή μητέρα αλλά και η φοβερή μητέρα. Το βλέπεις στη μυθολογία και τη θρησκεία όπου συναντάς τρομακτικές μητρικές εικόνες που ευνουχίζουν και καταπίνουν κυριολεκτικά τα παιδιά τους.. Ζ Στην Τραγωδία του Ευριπίδη, Βάκχαι, έχεις την Αγαύη που κατακρεουργεί - χωρίς να το συνειδητοποιεί - τον γιό της Πενθέα. Νομίζω πως δεν υπάρχει τρομακτικότερη μητρική μορφή που να διαμελίζει ασυνείδητα το παιδί της. Και από την άλλη μεριά έχεις την θεά Ειλείθυια, στο Συμπόσιο του Πλάτωνος, η οποία παραστέκεται με αγάπη στη γέννα. Δύο μητρικές εικόνες εκ διαμέτρου αντίθετες. Είναι αρχετυπικές εικόνες αυτές. Πόσο βασική όμως είναι και η εικόνα του πατέρα; Σ Βέβαια και ο πατέρας είναι βασικό πρόσωπο. Και οι δυο προσωπικότητες άντρας και γυναίκα, πατέρας και μάνα είναι βασικές για το παιδί. Ζ Πώς βλέπεις τώρα τα πράγματα που όλο και περισσότερες γυναίκες αποφασίζουν να κάνουν παιδιά έξω από το γάμο, πολλές φορές με κάποιον που δεν πρόκειται ξαναδούν σε όλη τους τη ζωή; Τι αντίκτυπο μπορεί να έχει αυτό στα παιδιά Σ Πρέπει να υπάρχει ο πατέρας γέφυρα προς την κοινωνία. Ο ήρωας που δείχνει πως αντιδρά στον κόσμο ένας άντρας. Και για τη γυναίκα είναι βασικό πρόσωπο διότι η κόρη έχει τη πρώτη συγκινησιακή της σχέση με τον πατέρα. Εάν το αγόρι έχει καλή σχέση με τη μάνα θα έχει καλή σχέση με τις γυναίκες αύριο. Αλλά και οι σχέσεις των γονιών μεταξύ τους έχουν άμεσο αντίκτυπο στο παιδί, η αγάπη που δείχνουν μεταξύ τους. Ζ Πιστεύεις λοιπόν ότι υπάρχει πρόβλημα με τα παιδιά που δεν γνωρίζουν τον πατέρα τους ή που ο πατέρας δεν ζει μαζί τους; Σ Οπωσδήποτε έχουν δυσκολίες προσαρμογής, έχουν κοινωνικά προβλήματα γενικότερα. Οι στατιστικές το δείχνουν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι τα παιδιά έχουν λιγότερα 154

55 προβλήματα όταν μεγαλώνουν σε οικογενειακό περιβάλλον όπου επικρατεί η αγάπη και η αρμονία μεταξύ των γονιών τους. Ο γάμος είναι απαραίτητος κατά κάποιο τρόπο. Η σχέση γίνεται δημόσια. Ο γάμος είναι ένα αρχέτυπο αν θέλεις. Πιστεύω ότι η κοινωνία μας βρίσκεται σε πολύ δύσκολη φάση. Συσσωρεύουμε προβλήματα. Βρίσκεται σε τελική κάμψη και πτώση. Χάνομε αυτές τις αιώνιες αξίες. Και τα αρχέτυπα έχουν σχέση με τις αιώνιες αξίες. Ζ Είναι το λάθος που γίνεται με τον μπιχεβιορισμό Σ Η κοινωνία βρίσκεται σε κίνδυνο. Χάνουμε την επαφή με τις αρχετυπικές μας ρίζες. Πιστεύω ότι θα χειροτερέψει ακόμα περισσότερο το ζήτημα. Δυστυχώς έχω μια πεσιμιστική αίσθηση της ζωής αν και προσωπικά δεν είμαι πεσιμιστής αλλά ατενίζοντας τη κουλτούρα και τον πολιτισμό μας και την πορεία της κοινωνίας δεν μπορώ παρά να είμαι πεσιμιστής. Ζ Τελικά, ναι, γίνεσαι πεσιμιστής. Όλη αυτή η απόρριψη, όλη αυτή η απορριπτική διαδικασία μεταξύ των ανθρώπων και των λαών και των πολιτισμών, όλη αυτή η επιθετικότητα. Δεν την αντέχεις κάποια στιγμή. Προσωπικά, με τα χρόνια, αισθάνομαι την επανάληψη να γίνεται επανάληψη απορριπτικών διαδικασιών και η εξέλιξη, ή αυτό που αποκαλούμε εξέλιξη, να είναι εξέλιξη της επιθετικότητας. Το καλόν καγαθόν για το οποίο μίλησε ο Πλάτων φαίνεται όλο και περισσότερο να εγκαταλείπει αυτό τον κόσμο. Σ Η ανθρώπινη ζωή είναι τραγική διότι όλοι πρέπει κάποια μέρα να πεθάνουμε, και πριν από αυτό να νιώσουμε το πόνο από το χαμό αγαπημένων προσώπων, την αίσθηση της αδικίας, της σκληρότητας, του φθόνου Ζ Ένιωσες ποτέ την ανάγκη, Άντονι, έτσι καθώς περνά ο χρόνος, την ανάγκη να απομονωθείς ; Να βαρεθείς από την απόρριψη γύρω σου και να αποσυρθείς στον εαυτό σου, σε ένα πολύ στενό κύκλο αγαπημένων ανθρώπων; Σ Βέβαια, γι αυτό αγαπώ τα ελληνικά νησιά, γι αυτό διάλεξα αυτό το νησί όπου κανείς μπορεί να αποσυρθεί όταν νιώθει την ανάγκη αλλά και να βγει προς την κοινωνία όταν πάλι το θελήσει. The scholar gentleman in his garden! Αυτό έγινα. Που διανοείται και γράφει και διαβάζει στο κήπο του. Όταν ζούσα στην Αγγλία, εκτός από τη ζωή στο Λονδίνο όπου ήμουν μπλεγμένος στο ρυθμό της πρωτεύουσας, αποσυρόμουν στο Ελισαβετιανό σπίτι μου, στην εξοχή, μακριά από το Λονδίνο. Και εκεί στοχαζόμουν. Ήμουν σαν το γιατρό εκείνου του θεατρικού έργου που άκουσα στα 16 μου χρόνια. Αποσυρόμουν κι εγώ στον πύργο Ελσινόρ. Αποσυρόμουν και μελετούσα τις σημειώσεις των ασθενών μου, συνέχιζα να αναλύω τον Άμλετ. Ζ Πες μου Άντονι, οι επιστήμονες δέχονται την ψυχολογία ως επιστήμη ; Σ Οι θεωρίες του Φρόυντ και του Γιουνγκ δεν είναι επιστήμες, με την αυστηρή έννοια. Για τον Freud δεν μπορώ να σου απαντήσω αλλά για τον Yung πέρασα ολόκληρη της επαγγελματική μου ζωή μελετώντας την επιστημονική βάση της θεωρίας των αρχετύπων τα οποία θεωρούσε ότι λειτουργούν μέσα στο συλλογικό ασυνείδητο του είδους μας. Σήμερα υπάρχει πληθώρα ενδείξεων που τον επιβεβαιώνουν. Ιδιαίτερα από το 1980 και δώθε, εξελικτικοί ψυχολόγοι και ψυχίατροι από τις δύο μεριές του Ατλαντικού, απέδειξαν την παρουσία εγγενών νευροψυχικών τάσεων οι οποίες δεν ξεχωρίζονται από τα αρχέτυπα. Οι επιστήμονες που δεν θεωρούν την ψυχολογία ως επιστήμη είναι ανόητοι. Η ψυχολογία είναι βασική. Ζούμε την υποκειμενική μας εμπειρία.. Η ψυχή βρίσκεται πάντα στο κέντρο! Εάν δεν το δεχτείς αυτό μειώνεις την ανθρώπινη εμπειρία. Γινόμαστε αντικείμενα τώρα. Οι επιστήμονες που δεν δέχονται να το δουν αυτό είναι ψυχολογικά νεκροί. Ζ Η ψυχή! Ακόμα και σε υλιστές φιλοσόφους της αρχαιότητας, όπως ο Δημόκριτος λ.χ., υπήρχε η πεποίθηση ότι η ψυχή είναι ένα «άτμητο», ένα άτομο διαφορετικής «ποιότητας», ύλη, αλλά διαφορετικής ποιότητας ύλη, ένα τμήμα θα λέγαμε αυτού του αχρονικού, αχωρικού και άφθαρτου «είναι». Ποια είναι η δική σου άποψη για την ψυχή; 155

56 Σ Δύσκολο να συζητηθούν αυτά. Το μυστήριο προσπαθεί αιώνες τώρα να το λύσει η επιστήμη, η φιλοσοφία, η θρησκεία Ζ Άντονι σε ευχαριστώ που διέθεσες από το χρόνο των στοχασμών σου και μίλησες για τους αναγνώστες μας. Σου εύχομαι η Κέρκυρα να κρατά το πνεύμα σου, όπως είπε ο Αριστοτέλης, οίον εν μάχη Κέρκυρα, 4 Οκτωβρίου

57 Συζητώντας με τον Άρη Πατρινό 4 Zephyros A Kafkalides Συζητώντας με τον Άρη Πατρινό 5 Zephyros A Kafkalides Ο Άρης Πατρινός, Αιγυπτιώτης στη καταγωγή και μαθητής της Αμπετείου Σχολής Καϊρου, ήταν από τους λίγους επιστήμονες που πίστεψαν και πάλεψαν τη δεκαετία του '80 στις ΗΠΑ, ώστε το πρόγραμμα αποκωδικοποίησης του γενετικού κώδικα να τεθεί σ' εφαρμογή. Πιστεύει απόλυτα ότι η αποκωδικοποίηση του DNA είναι από τα σοβαρότερα επιτεύγματα της επιστήμης, ίσως ανώτερο και από αυτή τη διάσπαση του ατόμου. Οι εφαρμογές της αποκωδικοποίησης θα έχουν καταλυτικές επιδράσεις σε όλες τις επιστήμες, σε όλους τους τομείς της ζωής του ανθρώπινου γένους. Τον προσκαλέσαμε τον Μάρτιο του 2006 στην Κέρκυρα για μια διάλεξη και τον Ιούλιο του ιδίου έτους στη Πάτμο, όπου είχαμε εκτενείς συζητήσεις γύρω από την έρευνα του DNA στην οποία υπήρξε ο ίδιος ένας από τους πρωταγωνιστές. Αντί εισαγωγής παραθέτω την προσφώνηση μου ενώπιον της κατάμεστης μεγάλης αίθουσας του Corfu Palace, το βράδυ 10 Μαρτίου Κυρίες και κύριοι, Είναι διπλή χαρά και τιμή για μένα απόψε που βρίσκομαι σ αυτό το βήμα, εκπροσωπώντας την Ιατροχειρουργική Εταιρεία Κερκύρας, την Αστρονομική Εταιρεία και την Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομίας, με σκοπό να καλωσορίσω τον έγκριτο επιστήμονα και φίλο Δρ. Αρη Πατρινό. Θα ήθελα να τονίσω ότι και τα τρία αυτά ιδρύματα δυο από τα οποία βραβεύθηκαν από την Ακαδημία Αθηνώναποτελούν, για την αγαπημένη μας Κέρκυρα, πηγή πνευματικής εγρήγορσης και προβληματισμού αλλά και βαθύτατου φιλανθρωπικού, επιστημονικού και οικολογικού έργου. 4 Η συζήτηση έλαβε χώρα στο σπίτι μου, στη νήσο Πάτμο, τον Ιούλιου του Η συζήτηση έλαβε χώρα στο σπίτι μου, στη νήσο Πάτμο, τον Ιούλιου του

58 Με αυτό το πνεύμα εξάλλου που διακρίνει και τους προέδρους τους, προέβησαν σ αυτή την μεγάλης σημασίας, πρόσκληση. Ο Άρης Πατρινός ήταν μέχρι πρότινος επικεφαλής του τμήματος Περιβαλλοντικών και βιολογικών ερευνών του Αμερικανικού Υπουργείου Ενέργειας και διεύθυνε τις ερευνητικές δραστηριότητες στο τομέα του ανθρώπινου γονιδιώματος, της δομικής βιολογίας (structural biology), της πυρηνικής ιατρικής, καθώς και το πρόγραμμα παγκόσμιων κλιματικών μεταβολών. Είναι γνωστός για τη δημιουργία του Joint Genome Institute και του προγράμματος Genomes to Life, ένα ερευνητικό πρόγραμμα με σκοπό την ανάπτυξη τεχνολογιών στη χρησιμοποίηση μικροβίων για εναλλακτικές λύσεις στις ενεργειακές και περιβαλλοντικές προσκλήσεις. Να σημειώσουμε εδώ ότι το ερευνητικό πρόγραμμα για την χαρτογράφηση του ανθρώπινου σώματος, η αποκωδικοποίηση, έγινε κατορθωτή με τη συνεργασία Υπηρεσιών της Βρετανίας, Γαλλίας, Γερμανίας, Ιαπωνίας, Κίνας. Οι μεγαλύτερες βέβαια επενδύσεις έγιναν από τις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Για τον κεντρικό του ρόλο στην πολύχρονη αυτή έρευνα αλλά και για το πολύπλευρο και πολυσύνθετο έργο του, ο Άρης Πατρινός, έλαβε τρία προεδρικά βραβεία (Presidential Rank Awards) καθώς και δύο χρυσά μεγαλεία του υπουργείου ενέργειας ( Secretary of Energy Gold Medals). Πλήθος άλλες είναι οι διακρίσεις συμπεριλαμβανομένου και της ανακήρυξής του ως επίτιμου διδάκτορος του Μετσόβιου Πολυτεχνείου το οποίο τέλειωσε πριν πολλά χρόνια πριν φύγει για την Αμερική. Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά ακόμα αλλά θα συνταυτιστούμε με το ήθος του ανδρός, ο οποίος στην επίσημη βιογραφία του αποφεύγει να αναφέρει όλες αυτές τις βραβεύσεις, αρκούμενος σε μνεία μόνον του ρόλου του ως μέλους διαφόρων επιστημονικών οργανώσεων. Παρ όλα αυτά θα σταθούμε σ ένα σημείο, σε μία ερώτηση που του έθεσε κάποιος δημοσιογράφος. Ιδού η ερώτηση: Γιατί όμως ένας... Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος, όπως εσείς, ασχολήθηκε με την αστροφυσική, τη Βιολογία και το DNA; A man of many parts, όπως θα έλεγαν οι Εγγλέζοι! Διότι όντως ο Πατρινός σπούδασε μετά το Πολυτεχνείο, αστροφυσική. Η απάντηση λοιπόν του δρος Αριστείδη Πατρινού ήταν η ακόλουθη: «Ολη μου τη ζωή έχω κάνει διαφορετικά πράγματα, έχω ασχοληθεί με διαφορετικές επιστήμες. Αυτό που μ' ενδιέφερε πάντα ήταν τα όρια μεταξύ των επιστημών. Νομίζω ότι η επιστήμη του μέλλοντος δεν θα είναι η Xημεία ή η Φυσική. Η επιστήμη του μέλλοντος θα είναι ανάμικτη. Οι μεγαλύτερες ανακαλύψεις θα είναι στα όρια των επιστημών.., Τι μπορούμε να παρατηρήσουμε για τον άνθρωπο από αυτή την απάντηση; Τι μπορούμε να ιχνεύσομε από ποιότητα εγκεφάλου; Την ανοικτότητα, ολιστικότητα και την συνθετική δύναμη του πνεύματός. Κατηγορήματα, τα οποία χαρακτηρίζουν την προσωπικότητα κάθε μεγάλου και σοβαρού ερευνητή. Υπάρχουν πολλοί καλοί αναλυτικοί εγκέφαλοι σ αυτό τον κόσμο. Εξαίρετοι επιστήμονες. Ειδικοί σε τομείς άφθαστοι. Συνθετική δυνατότητα έχουν ελάχιστοι. Δεν εκπλήσσει λοιπόν κανέναν ότι αυτή η συνθετική δύναμη δεν οδήγησε τον Πατρινό μονάχα στο αμιγώς ερευνητικό έργο του, αλλά και στον συντονιστικό τομέα. Ο ρόλος που έπαιξε στην εναρμόνιση και την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατικών και ιδιωτικών ερευνητικών κέντρων, στο χώρο του γονιδιώματος, υπήρξε ιστορικός κατά γενική ομολογία. Και η προσωπικότητά του βοήθησε στο να υποχωρήσουν τα πάθη και οι φιλοδοξίες που κυβερνούν τους χώρους της επιστήμης. Τα μεγάλα πάντα επισφαλή, αποφάνθηκε κάποτε ο Πλάτων. Τα μεγάλα γίνονται πάντοτε μέσα σε θύελλα, είπε ο Heideger. Αυτή τη θύελλα αντιθέσεων μεταξύ επιστημόνων, μεταξύ κράτους και ιδιωτών, κατάφερε να σταματήσει, έστω για λίγο, ο Άρης και, στη συνέχεια, να οδηγήσει το σχέδιο του ανθρώπινου γονιδιώματος στην ιστορική ανακοίνωση, η οποία έγινε στο Λευκό Οίκο το

59 Από τις 9 Φεβρουαρίου 2006, ο κ. Πατρινός είναι πρόεδρος της εταιρείας Synthetic genomics και συνεργάζεται στενά με τον δημιουργό της εταιρείας Dr J. Craig Venter, τον άνθρωπο που κατέκτησε παγκόσμια φήμη το 2000 όταν πρωτοστάτησε στην χαρτογράφηση του ανθρώπινου γενετικού κώδικα. Σκοπός της Synthetic genomics είναι να αναπτύξει συνθετικούς οργανισμούς από διαφορετικά γονιδιώματα για εξειδικευμένες βιομηχανικές και φαρμακευτικές εφαρμογές. Καταλαβαίνει κανείς το βάρος αυτής της θέσης από κάθε άποψη (επιστημονική, διοικητική, ηθική). Διότι εδώ, τα αποτελέσματα της έρευνας ενδύονται τον μανδύα μιας κοινωνικής πλέον λειτουργίας. Η έρευνα και τα αποτελέσματά της υπεισέρχονται στην υπηρεσία της καθημερινής ζωής. Αγαπητέ Άρη, ένας παλαιός συμμαθητής σου, από τα χρόνια της Αμπετείου Σχολής, απ όπου εσύ κι εγώ αποφοιτήσαμε πριν τέσσερις σχεδόν δεκαετίες, και που μόρφωσε για πάνω από έναν αιώνα δεκάδες χιλιάδες Έλληνες της διασποράς, από τα χρόνια εκείνα, λοιπόν, του Αιγυπτιώτη ελληνισμού που ξεριζώθηκε, αλλά αναγεννήθηκε και πάλι με έργα σαν το δικό σου, στη Δύση πλέον, σε προσκαλεί στο όνομα όλων των παριστάμενων απόψε και δεν είναι λίγοι - να λάβεις το λόγο με όλη τη σημασία που έχει αυτή η λέξη. Ι Ζέφυρος. Φίλε Άρη, καλώς ήρθες. Θα μπω αμέσως στο θέμα που είναι η καταγραφή των εμπειριών σου στο χώρο της αποκωδικοποίησης του γονιδιώματος 6. Ο κόσμος, και ειδικά εκείνοι οι οποίοι θέτουν ερωτήματα γύρω από την έννοια της εξέλιξης, της βιολογίας αλλά μεταφυσικά ακόμα ερωτήματα, θέλουν να μάθει περισσότερα γι αυτό το σπουδαίο ζήτημα στο οποίο η συμβολή σου υπήρξε ουσιαστικότατη. Μίλησέ μας λοιπόν. Τι είναι το DNA. Ποια ήταν η συμβολή σ αυτά που παρουσίασαν ο Ουότσον και Κρικ, από τη μεριά της ομάδας που ήσουν και εσύ μέλος; Άρης. Γενικά η βιολογία ως επιστήμη μέχρις τη στιγμή που ανακαλύφθηκε η δομή του DNA, ήταν μια 100% φαινομενολογική επιστήμη. Έβλεπες ορισμένα πράγματα και τα εξηγούσες περιγραφικά και όχι με τρόπο επιστημονικό όπως συμβαίνει στα μαθηματικά και τη φυσική όπου υπάρχουν ορισμένοι νόμοι. Αρχίζουν βέβαια, σαν υποθέσεις και καταλήγουν νόμοι στη φυσική και τις άλλες θετικές επιστήμες, διότι αποδεικνύεις με πειράματα ότι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Αυτοί είναι οι φυσικοί νόμοι. Στη Βιολογία τα πράγματα είναι διαφορετικά. Παρατηρείς στη βιολογία ορισμένα πράγματα και για κάθε παρατήρηση υπάρχουν εξαιρέσεις. Η βιολογία ως επιστήμη είναι πολύ πιο πολύπλοκη από τη φυσική και τα μαθηματικά Ζέφυρος. Γιατί το λες αυτό; Άρης. 6 Τόσο στη μοριακή Βιολογία, όσο και στη Γενετική, με τον όρο γονιδίωμα ή γένωμα, (genome) χαρακτηρίζεται το σύνολο του γενετικού υλικού που βρίσκεται σε ένα κύτταρο ή φέρεται σ ένα άτομο. 159

60 Διότι η βιολογία ασχολείται με τα ζωντανά πράγματα ενώ η φυσική με αυτό που λέμε τυφλή ύλη (blind matter). Η ζωή είναι κάτι πολύ πιο πολύπλοκο. Ακόμα και τώρα που ανακαλύψαμε το DNA και ξεκινήσαμε να το αποκωδικοποιούμε, μόλις που αρχίζουμε να βλέπουμε τα πρώτα ίχνη νόμων που μπορεί να διέπουν τη βιολογία. Αλλά είμαστε πολύ μακριά για να πούμε ότι βρήκαμε αντίστοιχους νόμους όπως η εξίσωση του Erwin Schrodinger 7 στη κβαντική μηχανική ή την εξίσωση του Einstein για τη σχέση μεταξύ ενέργειας και μάζας. Ζέφυρος. Με άλλα λόγια, ο τελικός σκοπός είναι να αναχθεί η βιολογία στη φυσική. Μπορεί να φτάσουμε σ αυτό, πιστεύεις; Στην πλήρη αναγωγή; Άρης. Πιστεύω ότι θα πλησιάσουμε αλλά ποτέ δεν θα φτάσουμε τόσο κοντά, δηλαδή στο να ανακαλύψουμε νόμους που διέπουν τη βιολογία αντίστοιχους με εκείνους που διέπουν τη φυσική. Θα πλησιάσουμε ασυμπτωτικά, αλλά δε θα φτάσομε τόσο κοντά όσο στη φυσική. Εξάλλου και στη φυσική έχομε τη θεωρία του Werner Heisenberg, το περίφημο uncertainty principle. Και στη φυσική έχομε αβεβαιότητα τελικά. Ζέφυρος. Όσο, δηλαδή, εισχωρούμε στον μικρόκοσμο, τόσο μεγαλύτερη γίνεται η αβεβαιότητα. Πιστεύεις ότι η όλη η βιολογική διαδικασία είναι μοριακού η υποατομικού επιπέδου; Άρης. Είναι υποατομικού επιπέδου. Αλλά και στη βιολογία υπάρχουν ορισμένα χάσματα, ορισμένα κενά τα οποία να είναι πάνω από το υποατομικό επίπεδο. Εγώ νομίζω ότι θα φτάσουμε αρκετά κοντά ώστε να μπορέσουμε να εξηγήσουμε ορισμένες διαστάσεις της ζωής και της βιολογίας με εξισώσεις. Ζέφυρος. Ποσοτικά εννοείς; Άρης. Ακριβώς. Θα βελτιώσομε την ικανότητα μας αλλά δεν θα φτάσομε ποτέ στο να γίνουμε ντετερμινιστές. Πάντα θα υπάρχει μια αβεβαιότητα στενά συνδεδεμένη με τη την έμβια οντότητα, με τη ζωή. Ζέφυρος. Το ερώτημα «τι είναι ζωή» τελικά. Πιστεύεις ότι μπορεί κάποτε να απαντηθεί; Άρης. Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι έχουμε καλύψει ένα μεγάλο χάσμα με την ανακάλυψη του DNA. Ζέφυρος. Δηλαδή μιλάμε για μια περίοδο 30 η 40 χρόνων όπου στη διάρκειά τους αποκτήσαμε αυτές τις γνώσεις; 7 Ο E. Schrödinger υπήρξε ο θεμελιωτής της κυματομηχανικής 160

61 Άρης. Από 100 χρόνια τώρα υποψιαζόμασταν ότι υπήρχε το DNA. Πριν από 54 χρόνια βρήκαμε τη δομή του DNA αλλά δεν γνωρίζαμε τι ρόλο έπαιζε ακριβώς. Τώρα ξέρουμε ότι για κάθε ζωντανό οργανισμό, είτε είναι μικρόβιο, είτε είναι ζώο είτε φυτό, έχει το DNA του το οποίο είναι, κατά κάποιο τρόπο, το σόφτγουερ της ζωής. Κάθε ζωντανό κύτταρο, είτε μονοκύτταρου είτε πολυκύτταρου οργανισμού, έχει ένα σόφτγουερ μέσα του που διευθύνει όλες τις ενέργειες που γίνονται μέσα στο κύτταρο. Όλος ο κύκλος της ζωής, του θανάτου, της αναπαραγωγής, της αλλαγής ύλης με ενέργεια. Με άλλα λόγια η διευθύνουσα δύναμη μέσα στο κύτταρο είναι το DNA. Κάτι σαν κεντρικό αρχηγείο. Άμα το σκεφτείς είναι ένας απλός χημικός μηχανισμός, αλλά έχει και κάτι παραπάνω από τη χημεία, είναι ζωντανό! Βέβαια, τη δύναμη που κινεί αυτό το πράγμα δεν την ξέρουμε. Ζέφυρος. Ανήκεις σε αυτούς που πιστεύουν ότι τελικά δεν θα απαντήσουμε ολοκληρωτικά στο έσχατο ερώτημα; Βέβαια, αν απαντήσουμε στο ποιος κινεί το DNA θα πρέπει να φτάσουμε να δημιουργήσουμε ζωή από το μηδέν. Άρης. Αυτό προσπαθούμε βέβαια να κάνουμε. Να δημιουργήσουμε τεχνητή ζωή Ζέφυρος. Εκ του μηδενός; Άρης. Ξεκινώντας από τη δημιουργία ενός DNA του οποίου ξέρομε τα χημικά συστατικά. Δεν αποκλείεται αυτά τα χημικά συστατικά να τα συνδέσουμε τεχνητώς και βέβαια στη συνεχεία να τα βάλουμε σε ένα πλαστό κύτταρο το οποίο έχει όλες τις χημικές ουσίες που χρειάζεται. Δεν αποκλείεται αυτό το κύτταρο να δουλέψει ως πραγματικό κύτταρο. Μπορεί να κάνουμε τη σύνθεση με όλα τα χημικά συστατικά του DNA και να το πετύχομε να ξεκινήσει σαν ζωή, ένα κύτταρο που να έχει ένα συνθετικό DNA το οποίο εμείς το έχουμε κατασκευάσει. Αλλά ίσως ποτέ δεν θα μπορέσουμε να καταλάβομε αυτό που εμπνέει την ίδια τη λειτουργία της ζωής. Ζέφυρος. Θα ήθελα τώρα, Άρη, να διαλευκάνεις περισσότερο το χρονικό αυτό της έρευνας. Το DNA ανακαλύφθηκε από τους Watson και Crick. Η εργασία της ομάδας που και εσύ υπήρξες μέλος και που ξεκίνησε για την «χαρτογράφηση» αυτού του DNA σε τι έγκειται; Τι προσέθεσε στην ανακάλυψη του Watson και Crick. Τι το καινούργιο ή τι το συμπληρωματικό έγινε. Με άλλα λόγια τι σημαίνει αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος, έτσι όπως την ακούσαμε από τις τηλεοράσεις το Άρης. Η καλύτερη παρομοίωση που μου έρχεται στο νου είναι ότι η το DNA μοιάζει με ένα νησί το οποίο ανακαλύψαμε στη μέση του Ωκεανού. Ξέραμε πού βρισκόταν, ξέραμε ότι ήταν καλυμμένο με πυκνή βλάστηση μιας απέραντης ζούγκλας, δεν ξέραμε όμως την γεωγραφία του, την τοπογραφία του. Η αποκωδικοποίηση που πετύχαμε οφείλεται εν μέρει και στις καινούργιες εφευρέσεις και τεχνολογίες τις οποίες δανειστήκαμε από τις φυσικές επιστήμες, τα μαθηματικά, τη φυσική και τη χημεία. Αυτές μας έδωσαν τη δυνατότητα να αποβιβαστούμε 161

62 σ αυτό το ανεξερεύνητο νησί και όχι μόνον να το εξερευνήσουμε, αλλά και να το χαρτογραφήσουμε, να βρούμε όλες τις κοιλάδες, τα βουνά και τα δέντρα. Κάναμε μια πλήρη χαρτογράφηση. Όλα είναι καμωμένα από ορισμένα άτομα, από άνθρακα, υδρογόνο, φώσφορο από όλες τις ύλες που δημιουργήθηκαν, αν θέλεις, από τη στιγμή του Μπιγκ Μπάγκ. Η βάση της ζωής είναι ορισμένα άτομα, κυρίως ο άνθρακας και το υδρογόνο. Ζέφυρος. Δηλαδή, σε μοριακό επίπεδο, φτάνουμε στην απόκτηση μιας κάποιας γνώσης Άρης. Βέβαια. Κι αυτή τη γνώση την έχομε καλή σήμερα Ζέφυρος. Αυτή η χαρτογράφηση που ανέφερες έχει προχωρήσει; Πόσο έχει προχωρήσει; Άρης. Βέβαια και έχει προχωρήσει και όχι μόνον προχωρήσει, αλλά έχουμε καταφέρει, σε μοριακό επίπεδο, να κατασκευάσουμε συνθετικό DNA, δηλαδή να φτιάξομε ένα συνθετικό γονιδίωμα. Ζέφυρος. Πού οδηγεί αυτή η δυνατότητα; Τι δρόμοι ανοίγονται μπροστά μας; Σε τι βοηθάει στην εξέλιξή μας ως έμβια όντα; Α Οι ορίζοντες που ανοίγονται είναι καταπληκτικοί. Θα έλεγα μάλιστα ότι προκαλούν δέος, φόβο, ανησυχία και σοβαρούς προβληματισμούς, διότι αν εξετάσουμε το ανθρώπινο γονιδίωμα το οποίο έχει τρία δισεκατομμύρια νουκλεοτίδια σε 23 ζεύγη χρωματοσωμάτων. Μόνον ένα μικρό ποσοστό αυτών των νουκλεοτιδίων αντιπροσωπεύει γονίδια. Τα γονίδια είναι μια σειρά νουκλεοτιδίων τα οποία έχουν την ιδιαίτερη ικανότητα να δίνουν οδηγίες για την δημιουργία πρωτεϊνών οι οποίες είναι, κατά κάποιο τρόπο, οι εργάτες μέσα στο κύτταρο. Τα γονιδίωματα είναι οι στρατηγοί, αλλά οι εργάτες που κάνουν όλη τη δουλειά είναι οι πρωτεΐνες και οι πρωτεΐνες παράγονται από ένα μικρό ποσοστό νουκλεοτιδίων. Στον άνθρωπο υπάρχουν περίπου γονίδια που αντιπροσωπεύουν μόνον το 2% όλων των νουκλεοτιδίων του ανθρώπινου γονιδιώματος. Τα υπόλοιπα 98%, που παλιότερα τα θεωρούσαμε σκουπίδια, στην ουσία δεν είναι άχρηστα. Τώρα ανακαλύπτουμε ότι αυτά που θεωρούσαμε σκουπίδια έχουν κάποιους λειτουργικούς ρόλους. Δεν είναι νουκλεοτίδια τα οποία συμβάλουν στην παραγωγή των πρωτεϊνών αλλά είναι λειτουργικά, έχουν κάποιες λειτουργίες σε ορισμένες στιγμές, σε ορισμένες φάσεις της ζωής όπου επεμβαίνουν για να στείλουν ένα συγκεκριμένο μήνυμα, ούτως ώστε η πρωτεΐνη η οποία θα παραχθεί θα είναι της μίας ή της άλλης μορφής. Και επιπλέον πολλά από τα άλλα νουκλεοτίδια, που προφανώς να μην έχουν λειτουργία πλέον, συσσωρεύτηκαν μέσω της εξέλιξης. Ίσως να είναι τα λείψανα παλαιών γονιδίων. Κάποτε είχαν στο παρελθόν κάποιο ρόλο, αλλά εμείς τα κουβαλάμε σαν αποσκευές μέσα από τους αιώνες της εξέλιξης. Είχαν κάποιο ρόλο στο παρελθόν, αποδυναμώθηκαν και δεν έχουν πια Δεν έχουν λειτουργία διότι ίσως δεν χρειάζεται πια. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι ότι όταν βλέπεις τα διάφορα γονίδια τα οποία έχουν σχέση με την όσφρηση. Εμείς έχομε έναν ορισμένο αριθμό γονιδίων περίπου 300 τα οποία έχουν σχέση με την όσφρηση. Άμα δεις το γονιδίωμα του ποντικού, γονιδίωμα το οποίο πλησιάζει πάρα πολύ στο δικό μας, βλέπεις ότι οι διαφορές μεταξύ ημών και του ποντικού είναι ίσως 5%. Ποια είναι 162

63 η διαφορά; Ο ποντικός έχει περίπου 1200 γονίδια τα οποία δουλεύουν σήμερα και έχουν σχέση με την όσφρηση. Η ζωή του στηρίζεται στην όσφρηση, η επιβίωσή του στηρίζεται στην όσφρηση. Το σκυλί έχει κι αυτό εκατοντάδες γονίδια που έχουν σχέση με την όσφρηση. Εμείς σαν όντα, έχουμε πάψει να χρησιμοποιούμε την όσφρηση μας για πολλά πράγματα. Η όσφρηση είναι σημαντική, βέβαια, ίσως από τις πιο σημαντικές αισθήσεις που έχουμε, αλλά δεν την χρησιμοποιούμε στο μέτρο που τη χρησιμοποιεί ο ποντικός ή ο σκύλος για να επιβιώσουμε. Έχει μεγάλη σημασία βέβαια και στη σεξουαλική σχέση αλλά δεν έχει την βιολογική σημασία που είχε πριν χιλιάδες χρόνια. Για τον ποντικό και το σκύλο η όσφρηση έχει απόλυτη ζωτική σημασία. Ζέφυρος. Εδώ τίθεται ένα ερώτημα ως προς την έννοια της εξέλιξης. Από άποψη όσφρησης δεν έχουμε εξελιχθεί. Άρης. Έχει ατροφήσει επειδή δεν την χρειαζόμαστε όπως παλιά. Όλοι ξεκινήσαμε από μονοκύτταρους οργανισμούς. Όταν δεις την πορεία του ανθρώπου μέσα στην Ιστορία θα δεις ότι ορισμένες αισθήσεις έχουν ατροφήσει διότι έπαψαν να παίζουν πρωτεύοντα ρόλο για την επιβίωσή μας. Ζέφυρος. Επιστρέφω σε ένα σημείο στο θέμα ότι διαφέρομε από τον ποντικό σε ένα 5%. Αυτό το 5% είναι αυτό που δίνει, πώς να το θέσουμε, την ποιοτική διαφορά μεταξύ αυτών των δύο όντων; Μπορούμε να το πούμε αυτό; Βέβαια, ξέρω ότι ο όρος «ποιοτική διαφορά» δεν είναι αρεστή στους επιστήμονες. Πιστεύω όμως ότι υπάρχει κολοσσιαία οντολογική διαφορά μεταξύ ποντικού και ανθρώπου. Σκέφτομαι ότι στο χώρο της ψυχολογίας και στην προσπάθεια να γίνει επιστήμη η ψυχολογία, οι μπηχεϋβιοριστές, λίγο ή πολύ, θεωρούν τον άνθρωπο σαν ποντικό. Στην τελική της κατάληξη, αυτή η θεώρηση οδήγησε στην εξωφρενική κατάσταση που βρισκόμαστε σήμερα. Με άλλα λόγια το πνεύμα του μπηχεϋβιορισμού οδήγησε στη χειραγώγηση της μάζας, την αποτελμάτωση της ψυχολογίας και στον μονοθεϊσμό της αγοράς. Άρης. Η αλήθεια είναι ότι από όλα τα ζωντανά εμείς είμαστε εκείνοι οι οποίοι καταφέραμε να έχομε μια ανώτερη διανοητική ικανότητα παρόλο που, από φυσιολογική άποψη, δεν μπορούμε να καταλάβομε πως συνέβη αυτό Η βιολογία του χιμπατζή, του ψαριού ακόμα από τη δική μας δεν είναι διαφορετική πολύ από τη δική μας. Δεν έχομε τόσο πιο μεγάλη η πιο πολύπλοκη βιολογία από όλα αυτά τα άλλα ζωά. Τι είναι αυτό που μας έχει δώσει εμάς τη διανοητική ικανότητα; Το να έχουμε φτιάξει όσα φτιάξαμε, το να έχουμε δημιουργήσει κοινωνίες το να έχουμε δημιουργήσει γραφή, το να έχουμε μνήμη. Zέφυρος. Θα σου πει κάποιος: υπάρχει το neocortex, ο νεοεγκέφαλος ο οποίος παρουσιάζεται σιγά-σιγά στην διάρκεια της μακραίωνης εξέλιξης και επικάθεται στον παλαιογκέφαλο. Και έτσι έχουμε τις πνευματικές λειτουργίες που δεν έχουν τα ζώα. Άρης. 163

64 Και από άποψη εγκεφάλου, που παλαιότερα νομίζαμε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πιο πολύπλοκος και πιο ανεπτυγμένος. Και ο ελέφαντας έχει πιο μεγάλο εγκέφαλο από μας. Ζέφυρος. Ναι, αλλά εμείς έχουμε τη λεπτή φλούδα του νεογκεφάλου. Άρης. Από απόψεως όμως χημείας και βιολογίας δεν βλέπουμε διαφορά. Αυτό βέβαια που δίνει κάτι ιδιαίτερο σε μας θα πρέπει να είναι και βιολογικής φύσεως. Αλλά δεν είναι κάτι που να πεις: Α! Νάτο! Συμφωνώ ότι διαφέρουμε και είναι φανερό εδώ ότι διαφέρουμε. Εμείς πιστεύαμε, όταν αρχίσαμε τις έρευνες ότι το DNA του ανθρώπου σε σχέση με εκείνο του πιθήκου θα έχει διαφορά όχι μόνο μεγάλη διαφορά, αλλά και πιο σημαντική. Εμείς κατά αρχήν πιστεύαμε ότι τα γονίδια αυτά τα οποία παράγουν πρωτεΐνες στους ανθρώπους θα ήταν πολύ περισσότερα από όλα τα άλλα ζώα. Έτσι νομίζαμε. Νομίζαμε ότι η ικανότητά μας λχ να σκεφτόμαστε θα είχε μια αντιστοιχία στην κλασική βιολογία ότι θα βρίσκαμε στο ανθρώπινο γονιδίωμα κάτι πολύ πιο πλούσιο, κάτι πολύ πιο πολύπλοκο που θα εξηγούσε κατευθείαν τις διαφορές και θα έλεγε ότι, να, εδώ έχουμε να κάνομε με κάτι πολύ πιο πολύπλοκο από κάθε άλλο ζωντανό! Αλλά τελικά δεν είναι έτσι! Βρίσκουμε ορισμένα πράγματα που είναι διαφορετικά από τα άλλα ζώα αλλά δεν είναι αυτονόητο ότι αυτά είναι καλύτερα συναρμολογημένα. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν διαφορές, αλλά οι διαφορές αυτές δεν είναι αυτονόητες. Ζέφυρος. Από ότι κατάλαβα η διαφορά εδώ δεν είναι ποσοτική. Άρης. Όχι δεν είναι ποσοτική. Ζέφυρος. Και βέβαια εδώ αναγκαζόμαστε να προχωρήσομε σε μια θέση ότι η διαφορά αυτή είναι ποιοτικής τάξης η οποία είναι δύσκολο να αναχθεί σε μια ποσοτική μέτρηση ή μια μαθηματική εξίσωση. Άρης. Βέβαια, η διαφορά αυτή μπορεί να συνέβη εντελώς τυχαία, να δημιουργήθηκαν ορισμένες βιολογικές, βιοχημικές καταστάσεις στο ανθρώπινο ον το οποίο του έδωσε τις ικανότητες αυτές που έχομε σαν άνθρωποι. Οπότε αυτόματα δημιουργείται και το ερώτημα: με όλες τις μεταλλαγές που υφίστανται οι έμβιοι οργανισμοί υπάρχει η πιθανότητα στο τέλος να εμφανιστεί αυτό που έγινε με τον άνθρωπο και σε άλλα ζωντανά πλάσματα; Υπάρχει πιθανότητα, λ.χ., στην εξέλιξη των χιμπαντζήδων, σε κάποιο μελλοντικό, χρόνο να γίνουν ορισμένες μεταλλαγές οι οποίες να οδηγήσουνε αυτά τα όντα, που είναι διαφορετικά από τους ανθρώπους, να αποκτήσουν παρόμοιες ικανότητες με τις δικές μας; Ζέφυρος. Βέβαια εδώ μιλάς ως υλιστής επιστήμων. Κάποιος άλλος όμως, κάποιος που πιστεύει ότι ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε έχει προέλθει από κάτι άλλο, έχει γεννηθεί από κάτι άλλο, θα σου έλεγε ότι εσείς ψάχνετε να καθορίσετε τα πράγματα μέσα σε ένα ορισμένο ποσοτικό 164

65 πλαίσιο ενώ τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά. Ένας θρησκευόμενος θα σου πει: υπάρχει ο Θεός. Η δική σου αντίληψη ποια είναι πάνω σ αυτό το θέμα; Κατά τη διάρκεια της έρευνάς σου έθεσες ποτέ ή ένιωσες την ανάγκη να θέσεις, κάποια ερωτήματα εσχατολογικής φύσης; Άρης. Όντως, πολλές φορές έχω προβληματιστεί, αλλά η σκέψη μου δεν έχει κατασταλάξει κάπου. Πάντως μπορώ να πω ότι ζώντας όλη αυτή την επανάσταση της ανακάλυψης και της αποκωδικοποίησης του DNA, προβληματίστηκα όπως συνέβη και με όλους τους επιστήμονες οι οποίοι ασχολήθηκαν με όλα αυτά τα κατορθώματα, θα έλεγα, στο χώρο της επιστήμης. Η δική μου εμπειρία, μέσα από τη γνωριμία δεκάδων επιστημόνων οι οποίοι προέρχονταν από διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις, μου έδειξε ότι όσοι είχαν βαθειά πίστη στο Θεό, δεν άλλαξαν κατά τη διάρκεια της έρευνας. Πάρε τον Francis Collins, ηγετική μορφή του Human Genome Project, ο οποίος δημοσίευσε το βιβλίο του Η γλώσσα του Θεού. 8 Ο Collins είναι πολύ θρήσκος. Είναι απροκάλυπτα χριστιανός, καθολικός, παρόλον ότι είναι πολύ κοντά στην επιστήμη και έχει δει τα ίδια πράγματα που έχω δει και εγώ. Αντιλαμβάνεται και παραδέχεται ότι αυτές οι μεταλλαγές που γίνονται δεν αποκλείεται να οδηγήσουν σε ορισμένα φαινόμενα τα οποία ίσως να εμφανίζονται ως εντελώς αντίθετα προς τη πίστη. Εντούτοις εξακολουθεί να πιστεύει ότι δεν υπάρχει αντίθεση, διότι κατά τη γνώμη του, εμείς δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε όλες τις διαστάσεις του Θεού. Εμείς σκεπτόμαστε τον Θεό με τις δικές μας γνώσεις και ικανότητες οι οποίες είναι πολύ περιορισμένες. Επομένως εφόσον δεν μπορείς να αντιληφθείς όλες τις διαστάσεις του Θεού, δεν αποκλείεται ο Θεός να κινείται σε ορισμένες διαστάσεις που για μας είναι ακόμα άγνωστες. Δηλαδή το σχέδιο που έχεις ο Θεός για την πορεία της ζωής να μην μπορούμε εμείς να το αντιληφθούμε. Δεν έχουμε τις διανοητικές ικανότητες να το αντιληφθούμε αυτό. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι επιστήμονες που ξεκίνησαν εντελώς άθεοι και οι οποίο διατείνονται ότι βρήκαν σ αυτή την έρευνα επιβεβαίωση του αθεϊσμούς τους όπως ο Richard Dawkins 9. Γι αυτούς είναι φανερό ότι η έσχατη απάντηση είναι εδώ, μέσα στο DNA και δεν μπορεί να υπάρχει Θεός. Εάν υπήρχε Θεός δεν θα έκανε τέτοια πράγματα εντελώς τυχαία, δεν θα επέτρεπε στην εξέλιξη να ακολουθήσει ένα τέτοιο τυχαίο δρόμο. Ζέφυρος. Δηλαδή, στην έρευνα σας η έννοια της τυχαιότητας είναι εμφανής; Άρης. Βέβαια. Και αν μελετήσει κανείς τον Δαρβίνο βλέπει, ότι αναλόγως των εξωτερικών συνθηκών, αλλάζει και η ζωή. Οι άθεοι θα υποστηρίξουν ότι αν υπάρχει ένας Θεός δεν μπορεί να αφήνει τα πράγματα να εξελιχθούν με τέτοιο τυχαίο τρόπο. Πιστεύουμε στη θεωρία της εξέλιξης, ότι δηλαδή, η ζωή ξεκίνησε ως μονοκύτταρη πριν δισεκατομμύρια χρόνια και κατέληξε πολυκυτταρική και όλες αυτές οι πολυτταρικές μορφές ακολούθησαν το τυχαίο μονοπάτι της εξέλιξης η οποία οδήγησε τον άνθρωπο όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, με τις ιδιότητες που έχει σήμερα. Αυτοί που πιστεύουν, παραδέχονται μεν τη θεωρία της εξέλιξης, αλλά σου λένε ότι θα πρέπει αυτή η εξέλιξη να έγινε βάσει κάποιου σχεδίου. Αυτό το ευφυές σχέδιο αποδεικνύει την ύπαρξη του Θεού, αυτό το αόρατο χέρι το οποίο οδήγησε την εξέλιξη στο να καταλήξει στον άνθρωπο. Όσοι ακολουθούν αυτή τη στάση ζωής δεν δέχονται το εντελώς τυχαίο. Υπάρχουν βέβαια και πολλοί θρησκευόμενοι οι οποίοι δεν παραδέχονται καν 8 The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief, Free Press, The God Delusion, Boston: Houghton Mifflin

66 τη θεωρία της εξέλιξης. Ο κόσμος γι αυτούς δεν είναι τόσο αρχαίος, αλλά πολύ νεότερος, ίσως λίγες χιλιάδες χρόνια. Όλα τα άλλα τα θεωρούν παραπλανητικά, και η θεωρία της εξέλιξης έργο του σατανά κ.τ.λ.. Ο κόσμος γι αυτούς ξεκινά από τη κιβωτό του Νώε. Υπάρχουν πολλοί που το πιστεύουν αυτό ακράδαντα. Ζέφυρος. Υπάρχει μια κάποια λογική στον συλλογισμό ή αν θες, σε αυτή την πίστη, ότι κάποιος, ένα ανώτατο ον, δημιούργησε αυτό τον κόσμο. Εγώ, ως άνθρωπος, μπορώ και αναδημιουργώ το περιβάλλον μου, έχω τη δυνατότητα να το αλλάζω εκ βάθρων δίδοντάς του τελείως νέα μορφή, να κάνω κάτι εντελώς καινούργιο με βάση κάποιο σχέδιο. Το ερώτημα «ποιος δημιούργησε εμένα και το κοσμικό σύμπαν» και ποιο σχέδιο ακολουθήθηκε, είναι μια βασική ερώτηση που δεν μπορεί κανείς να την αποφύγει. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν το φιλοσοφικό τους Θεό. Ο Αναξίμανδρος λ.χ. είχε το Άπειρο. Η περίφημη φράση : εξ ων δε η γένεσίς εστί τοις ούσι, και την φθορά εις ταύτα γίνεσθαι κατά το χρεών, δηλαδή από το άπειρο γεννιούνται τα πάντα και στο άπειρο επιστρέφουν κατά την του χρόνου τάξη. Βέβαια δεν μιλάει για σχέδιο, αλλά μιλάει για μια απαρχή από την οποία προέρχονται τα πάντα και στην οποία επιστρέφουν τα πάντα, μετά το θάνατο και τη φθορά τους στο χώρο του γίγνεσθαι. Αλλά ότι ο άνθρωπος θέτει το ερώτημα του «ευφυούς σχεδίου» είναι αναπόφευκτο ακόμα και από εκείνον που αρνείται τον ανθρωπομορφισμό της θεότητας. Άρης. Εγώ νομίζω προσωπικά ότι πολλά από αυτά τα ερωτήματα, ίσως και όλα, θα έχομε απαντήσεις όσο προχωρούμε στην επιστήμη. Βέβαια υπάρχουν και αυτοί που υποστηρίζουν ότι όσο κι αν προχωρήσει στη βιολογία ποτέ δεν θα αποκτήσουμε περισσότερη γνώση από όση έχουμε σήμερα. Τώρα λοιπόν, και ανεξάρτητα από την έρευνα, εσύ πρέπει να έχεις πάρει μια θέση. Να πιστεύεις η όχι, δηλαδή. Δεν μπορώ λοιπόν στην ερώτηση σου να πάρω θέση προσωπικά. Έχουμε βρει το νησί, το εξερευνούμε, έχομε βρει ορισμένες κοιλάδες και βουνά και λέμε, εδώ αυτό εδώ εκείνο, αλλά η περιγραφή μέχρι τώρα είναι ελλιπής παρ όλη την αλματώδη πρόοδο. Κατ εμέ είμαστε στην αρχή αυτού του ταξιδιού, αυτής της περιπέτειας. Ίσως θέλω βέβαια, μην απαντώντας στη ερώτησή σου, να βρίσκομαι και στις δυο πλευρές, αναποφάσιστος. Αλλά εγώ πιστεύω ότι η έρευνα, η οποία καλπάζει σήμερα, οι περισσότερες γνώσεις που θα αποκτήσουμε μέσα στα 10 ή 20 επόμενα χρόνια, θα μας δώσει περισσότερα στοιχεία και περισσότερες ικανότητες για να απαντήσουμε σε ορισμένα από αυτά τα ερωτήματα. Ίσως να είναι δειλία αυτό. Μπορεί να είναι κι αυτό. Μόλις τώρα διασχίσαμε αυτόν τον ουδό, αυτό το κατώφλι, το οποίο μόλις και διακρίνουμε το πώς προχωρά η εξέλιξη (τέλους του Α μέρους της συζήτησης - συνεχίζεται) 166

67 Οι δυο συνεντεύξεις του παραρτήματος που άρχιζε στη σελ. 144 σελίδες δεν θα σχολιαστούν και εδώ αφού ουσιαστικά έχουν ήδη σχολιαστεί από τις σελίδες Πρέπει όμως, στις εκεί παρατηρήσεις του Λόρεντς για την φύση της θρησκείας, να προσθέσουμε, συνοπτικά, (από το άρθρο του «Το Καντιανό a priori υπό το φως της σύγχρονης βιολογίας» και από το βιβλίο του «Η πίσω όψη του καθρέφτη. Φυσική ιστορία της ανθρώπινης γνώσης», εκδόσεις Χατζηνικολή), και τις παρατηρήσεις του για τον τρόπο που, απλώς Δαρβινικά, χωρίς «Λαμαρκικές» διαδικασίες, το περιβάλλον διαμορφώνει, σε «γεωλογικές» κλίμακες χρόνου, διάφορα a priori και αρχέτυπα που δρουν «ως εάν» ήταν μνήμες, ή «ως εάν» κάποιες εμπειρίες διαμόρφωναν το ΝτιΕνΕϊ (ενώ δεν το διαμορφώνουν). Επιγραμματικά: Όπως στο ψάρι διαμορφώθηκαν από την εξέλιξη λέπια και πτερύγια που βοηθούν την κίνησή του στο νερό επειδή θα το βοηθούσαν να ζει σε αυτό το περιβάλλον, και όπως το ψάρι γεννιέται με αυτά έτοιμα, έτσι διαμορφώθηκαν και οι a priori προσδοκίες που έχει η αίσθησή μας του χώρου, ή η προσδοκία/ανάγκη μας να μας αγαπάει η μητέρα μας ή να μας διδάξουν οι μεγάλοι την γλώσσα ή η ικανότητα να φοβάται ένα μικρό πτηνό ακόμα και την σκιά ήτο ομοίωμα ενός μεγάλου όρνιου που δεν έχει ξαναδεί Σαν καλύτερη τελευταία σελίδα του παρόντος pdf θεωρούμε ένα τραγούδι από το Κάντο Χενεράλ που θεωρούμε και σαν υπόκρουση των διαδηλώσεων αγανακτισμένων σε όλο τον κόσμο που πρόκειται να γίνουν VIENEN LOS PAJAROS ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΟΥΛΙΑ Todo era vuelo en nuestra tierra. Todo era vuelo en nuestra tierra. Como gotas de sangre y plumas los cardenales desangraban el amanecer de Anahuac. Todo era vuelo en nuestra tierra. Todo era vuelo en nuestra tierra. El tucan era una adorable caja de frutas barnizadas, el colibri guardo las chispas originales del relampago y sus minusculas hogueras ardian en el aire inmovil. Todo era vuelo en nuestra tierra. Todo era vuelo en nuestra tierra. Los ilustres loros llenaban la profunditad del follaje como lingotes de oro verde recien salidos de la pasta de los pantanos sumergidos y de sus ojos circulares miraba una argolla amarilla vieja como los minerales. Todos las aguilas del cielo nutrian su estirpe sangrienta en al azul inhabitado, y sobres las plumas carnivoras volaba encima del mundo el condor, rey asesino fraile solitario del cielo, talisman negro del la nieve Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Σαν σταγόνες από αίμα και φτερά οι καρδερίνες μάτωσαν την αυγή του Αναχουακ Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Tο toucan (;) ήταν σαν αξιαγάπητο κουτί από λαμπερά φρούτα, το κολιμπρί διατηρούσε τις πρώτες σπίθες της αυγής και οι μικροσκοπικές του φωτιές έκαιγαν στον ήσυχο αέρα Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Γυαλιστεροί παπαγάλοι γέμιζαν τα βάθη των φυλλωμάτων σαν. (αδυνατούμε να αποδώσουμε τις ομορφότατες εικόνες πουλιών ας φανταστούμε λέξεις ακόμη καλύτερες από ένα βίντεο που θα τις απέδιδε με φόντο την βλάστηση ή τον ουρανό ) Όλοι οι αετοί του ουρανού έτρεφαν τα ματωμένα τους μικρά στο ακατοίκητο γαλάζιο πάνω σε σαρκοφάγα φτερά πετώντας πάνω απ τον κόσμο ο κόνδορας δολοφονικός βασιλιάς, ουράνιος μοναχός, μαύρο φυλαχτό του χιονιού 167

68 huracan de la cetreria. Καταιγίδα των αρπακτικών, huracan de la cetreria. Καταιγίδα των αρπακτικών. Todo era vuelo en nuestra tierra. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Todo era vuelo en nuestra tierra. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. La ingenieria del hornero Tο φουρνοπούλι-μηχανικός Hacia den barro fragante έκανε από τον αρωματισμένο πηλό pequenos teatros sonoros εύηχα κουρτινάκια θεάτρου donde aparecia cantando. απ όπου ξεπετάγονταν τραγουδώντας. El atajacaminos iba Το. ando su grito humedecido.σφύριζε την υγρή του κραυγή.. a la orilla do los cenotes. στις όχθες. La torcaza araucana hacia Το Χιλιανό περιστέρι asperos nidos matorrales La torcaza araucana hacia έφτιαχνε asperos nidos matorrales τις ξύλινες φωλιές του donde dejaba el real regalo όπου άφηνε τα βασιλικά του δώρα de sus huevos empavonados. από αυγά Todo era vuelo en nuestra tierra. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Todo era vuelo en nuestra tierra. Όλα στη χώρα μας ήταν πτήση. Como gotas de sangre y plumas Σαν σταγόνες από αίμα και φτερά los cardenales desangraban οι καρδερίνες μάτωσαν el amanecer de Anahuac. την αυγή του Αναχουακ. La loica del Sur, fragante, Ο κορυδαλλός του νότου, αρωματικός, dulce carpintera de otono, γλυκός μαραγκός του φθινοπώρου mostraba su pecho estrellado. de constelacion escarlata., y el austral chingolo elevaba και το σπουργίτι σήκωσε su flauta recien την φλογέρα του που πριν λίγο μάζεψε recogida de la eternidad από την αιωνιότητα del agua. του νερού. Mas, humedo como un nenufar, Υγρό σαν κρίνος του νερού el flamenco abria sus puertas το φλαμίνγο άνοιξε τις πόρτες de sonrosada catedral της ροζ εκκλησίας του, y volabo como la aurora, και πέταξε σαν την αυγή lejos del bosque bochornoso μακριά από τα δάση donde cuelga la pedreria del quetzal, όπου τα διαμάντια κρέμονται από το quetzal, que de pronto despierta, που ξαφνικά ξυπνάει, se mueve, resbala y fulgura, κουνιέται, ξεγλιστράει, λάμπει, y hace volar su brasa virgen. και κάνει τις παρθένες του σπίθες να πετάξουν. 168

69 Vuela una montana marina hacia las islas, una luna de aves que van hacia el Sur, sobre las islas fermentadas del Peru. Es un rio vivo de sombra, es un cometa de pequenos corazones innumerables que oscurecen el sol del mundo como un astro de cola espesa palpitando hacia el archipelago. Y en el final del iracundo mar, en la lluvia del oceano, surgen las alas del albatros, como dos sistemas de sal. estableciendo en el silencio entre las rachas torrenciales, con su espaciosa jerarquia el orden de las soledades. Ένα θαλάσσιο βουνό πετάει προς τα νησιά ένα φεγγάρι από πουλιά που φτερουγίζουν Νότια πάνω απ τα ανθισμένα νησιά του Περού. Είναι ένα ζωντανό ποτάμι από σκιά, ένας κομήτης από μικρούλες καρδιές αμέτρητες που προκαλούν έκλειψη στον ήλιο του κόσμου σαν ένα μετέωρο με παχιά ουρά που σαν σφυγμός πάλλει προς το αρχιπέλαγος. Και στο τέλος της οργισμένης θάλασσας μέσα στη βροχή που έπεσε στον ωκεανό, οι φτερούγες του άλμπατρος σηκώνονται σαν δυο συστήματα αλατιού. επιβάλλοντας μες στη σιωπή ανάμεσα σε χειμάρρους από σκουξίματα, με την ευρύχωρη υπεροχή τους την σειρά και την τάξη μέσα στα άγρια. los cardenales desangraban el amanecer οι καρδερίνες μάτωσαν την αυγή 169

70 170

71 Ενώπιον της απειλής να ξανακυλήσει η ιστορία στην άβυσσο του Άρρυθμου, του Άμορφου και του προ-οντολογικού, κανένας δεν μπορεί να αποφύγει την ανάληψη ευθύνης. Εκείνοι οι ποιητές που νιώθουν γεννημένοι στον σφυγμό του σύμπαντος έχουν την πρόσθετη ευθύνη να κάνουν την Ποίηση να αναλάβει την δική της φοβερή ευθύνη να σπάσει την αιτιακή ντετερμινιστική αλληλουχία όσων συμβαίνουν, αφού πρώτα γνωρίσει την δική της μυστική καταγωγή στο άπειρο, την εσωτερική ελευθερία και τον βιολογικό Θεό βαθειά μέσα μας, και αφού από κεί αντλήσει δύναμη για να υψώσει ξανά τα παγκόσμια σύμβολα της κοσμικής συνέχειας του ανθρώπου με τους ομοίους του και με το σύμπαν, τα σύμβολα που είναι ικανά να σκορπίσουν τα ιστορικά του ψευδοπροβλήματα και να απαλλάξουν τον άνθρωπο απ όλους τους αυθαίρετους μύθους της εποχής μας, επιστημονικούς, μηχανικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, τεχνητά καλλιτεχνικούς, κλπ κλπ. οι οποίοι και μέσα από ένα όργιο τεράστιας βίας, έχουν μετατοπίσει τον άνθρωπο από το κέντρο του υπεύθυνα δημιουργικού εαυτού του όπου βρίσκεται η πηγή της ελευθερίας του και έχουν οδηγήσει στον διαμελισμό του ερωτικού πυρήνα της ανθρώπινης εμπειρίας του κόσμου και έχουν αποσυνθέσει την κοινωνία σε σωρούς ατάφων πτωμάτων και να τον τοποθετήσουν ξανά στο κέντρο της Ζωής και της διάρκειας από το οποίο ο κόσμος, που βρίσκεται στο κέντρο της συνείδησής μας και όχι στην περιφέρεια, θα ρίξει τοίχους και θα ανοίξει ορίζοντες, όχι ολότελα φανταστικούς, που περιμένουν από τότε που υπήρξε ο χρόνος, να παραταχθούν προοπτικά ενώπιόν μας Γιά όσους πετάξαμε τον μύθο της μηχανής η επόμενη κίνηση είναι δική μας: Διότι οι πόρτες της τεχνοκρατικής μας φυλακής θ ανοίξουν αυτόματα παρά τους αρχαίους και σκουριασμένους μεντεσέδες τους, μόλις αποφασίσουμε να βγούμε Η μόνη εναλλακτκή λύση του σύγχρονου ανθρώπου είναι το να ξανα-αναδυθεί στο φώς και να έχει το θάρρος όχι να διαφύγει στη σελήνη αλλά να ξαναγυρίσει στο δικό του ανθρώπινο κέντρο και να κυριαρχήσει πάνω στους πολεμοχαρείς ψυχαναγκασμούς και παραλογισμούς που μοιράζεται με τους ηγέτες του και τους μέντορές του. Πρέπει όχι μόνο να ξεμάθει την τέχνη του πολέμου αλλά και να αποκτήσει και να κάνει κτήμα του, όσο ποτέ μέχρι τώρα, τις τέχνες της ζωής Ξέρουμε τώρα, όπως ποτέ στο παρελθόν, οτι οι δυνατότητες της ζωής που δεν έχουν αποκαλυφθεί φτάνουν πολύ πέρα απο τα περήφανα αλγεβρικά λογιστικά της σύγχρονης επιστήμης και οτι οι υποσχέσεις των δυνατοτήτων αυτών για τις μελλοντικές μεταμορφώσεις του ανθρώπου είναι τόσο γοητευτικές όσο και ανεξάντλητες Ο άνθρωπος μεγαλώνει κατ εικόνα των θεών του, και μέχρι το μέτρο που αυτοί του έχουν θέσει.το μίγμα θεότητος, ισχύος, και προσωπικότητος που έφερε την αρχαία πόλη στην ύπαρξη πρέπει να ξαναζυγιστεί εκ νέου μέσω της ιδεολογίας και της κουλτούρας του δικού μας καιρού, και να ξαναχυθεί σε φρέσκα αστικά,ευρύτερα τοπικά, και πλανητικά καλούπια. Για να νικήσουμε τις άψυχες δυνάμεις που τώρα απειλούν τον πολιτισμό εκ των έσω, πρέπει να υπερβούμε τις αρχικές διαψεύσεις και αρνήσεις που έχουν ακολουθήσει την πόλη σ όλη της την ιστορία. Αλλιώς οι στείροι θεοί της ισχύος, χωρίς χαλινάρια απο οργανικά όρια ή απο ανθρώπινους σκοπούς, θα ξαναδημιουργήσουν τον άνθρωπο κατά την άνευ προσώπου εικόνα τους και θα φέρουν την ιστορία σε τέρμα Εμείς οι πλάνητες, καμία μέρα δεν την αρχίζουμε εκεί που τελειώσαμε μιάν άλλη μέρα, και καμιά ανατολή δεν μας βρίσκει εκεί που μας άφησε η δύση. Ακόμα κι όταν η γή κοιμάται εμείς ταξιδεύουμε. Είμαστε οι σπόροι του επίμονου φυτού. Αν όσα σας είπα ήταν αλήθεια τότε θα σας την πεί και μιά πιο καθαρή φωνή με λέξεις πιο γνώριμες στις σκέψεις σας 171

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις. Α ομάδα ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Η συγγραφέας του βιβλίου μοιράζεται μαζί μας πτυχές της ζωής κάποιων παιδιών, άλλοτε ευχάριστες και άλλοτε δυσάρεστες. α) Ποια πιστεύεις ότι είναι τα μηνύματα που θέλει να περάσει μέσα

Διαβάστε περισσότερα

Τριγωνοψαρούλη, μην εμπιστεύεσαι ΠΟΤΕ... αχινό! Εκπαιδευτικός σχεδιασμός παιχνιδιού: Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Βασιλική Νίκα.

Τριγωνοψαρούλη, μην εμπιστεύεσαι ΠΟΤΕ... αχινό! Εκπαιδευτικός σχεδιασμός παιχνιδιού: Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Βασιλική Νίκα. Ήρθε ένας νέος μαθητής στην τάξη. Όλοι τον αποκαλούν ο «καινούριος». Συμφωνείς; 1 Δεν είναι σωστό να μη φωνάζουμε κάποιον με το όνομά του. Είναι σαν να μην τον αναγνωρίζουμε. Σωστά. Έχει όνομα και με αυτό

Διαβάστε περισσότερα

Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ''

Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ'' 1 2 Τα λουλούδια που δεν είχαν όνομα ''ΜΥΘΟΣ'' 3 Τα λουλούδια χωρίς όνομα, τα έχει ο καθένας από μας, αλλά δεν το ξέρουμε. Δεν μας μαθαίνουν τίποτα και ψάχνουμε μόνοι μας άσκοπα να βρούμε κάτι, για να

Διαβάστε περισσότερα

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Επιμέλεια εργασίας: Παναγιώτης Γιαννόπουλος Περιεχόμενα Ερώτηση 1 η : σελ. 3-6 Ερώτηση 2 η : σελ. 7-9 Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 2 Ερώτηση 1 η Η συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER

ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΜΕ ΤΑ ΠΟΡΤΟΚΑΛΙΑ ΤΟΥ JOSTEIN GAARDER 1 Α Ομάδα «Κάθεσαι καλά, Γκέοργκ; Καλύτερα να καθίσεις, γιατί σκοπεύω να σου διηγηθώ μια ιστορία για γερά νεύρα». Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας του βιβλίου

Διαβάστε περισσότερα

Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο

Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο 4 Από όλα τα παραμύθια που μου έλεγε ο πατέρας μου τα βράδια πριν κοιμηθώ, ένα μου άρεσε πιο πολύ. Ο Σεβάχ ο θαλασσινός. Επτά ταξίδια είχε κάνει ο Σεβάχ. Για να δει τον κόσμο και να ζήσει περιπέτειες.

Διαβάστε περισσότερα

Μια νύχτα. Μπαίνω στ αμάξι με το κορίτσι μου και γέρνει γλυκά στο πλάϊ μου και το φεγγάρι λες και περπατάει ίσως θέλει κάπου να μας πάει

Μια νύχτα. Μπαίνω στ αμάξι με το κορίτσι μου και γέρνει γλυκά στο πλάϊ μου και το φεγγάρι λες και περπατάει ίσως θέλει κάπου να μας πάει Μια νύχτα Μπαίνω στ αμάξι με το κορίτσι μου και γέρνει γλυκά στο πλάϊ μου και το φεγγάρι λες και περπατάει ίσως θέλει κάπου να μας πάει Μια νύχτα σαν κι αυτή μια νύχτα σαν κι αυτή θέλω να σου πω πόσο σ

Διαβάστε περισσότερα

A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES.

A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES. A READER LIVES A THOUSAND LIVES BEFORE HE DIES. 1. Η συγγραφέας του βιβλίου μοιράζεται μαζί μας πτυχές της ζωής κάποιων παιδιών, άλλοτε ευχάριστες και άλλοτε δυσάρεστες. α) Ποια πιστεύεις ότι είναι τα

Διαβάστε περισσότερα

Τα παιδιά της Πρωτοβουλίας και η Δώρα Νιώπα γράφουν ένα παραμύθι - αντίδωρο

Τα παιδιά της Πρωτοβουλίας και η Δώρα Νιώπα γράφουν ένα παραμύθι - αντίδωρο Τα παιδιά της Πρωτοβουλίας και η Δώρα Νιώπα γράφουν ένα παραμύθι - αντίδωρο Ο Ηλίας ανεβαίνει Ψηλά Ψηλότερα Κάθε Μάρτιο, σε μια Χώρα Κοντινή, γινόταν μια Γιορτή! Η Γιορτή των Χαρταετών. Για πρώτη φορά,

Διαβάστε περισσότερα

Στέφανος Λίβος: «Η συγγραφή δεν είναι καθημερινή ανάγκη για μένα. Η έκφραση όμως είναι!»

Στέφανος Λίβος: «Η συγγραφή δεν είναι καθημερινή ανάγκη για μένα. Η έκφραση όμως είναι!» Ημερομηνία 27/4/2015 Μέσο Συντάκτης Link www.thinkover.gr Ανδριάνα Βούτου http://www.thinkover.gr/2015/04/27/stefanos-livos/ Στέφανος Λίβος: «Η συγγραφή δεν είναι καθημερινή ανάγκη για μένα. Η έκφραση

Διαβάστε περισσότερα

Για αυτό τον μήνα έχουμε συνέντευξη από μία αγαπημένη και πολυγραφότατη συγγραφέα που την αγαπήσαμε μέσα από τα βιβλία της!

Για αυτό τον μήνα έχουμε συνέντευξη από μία αγαπημένη και πολυγραφότατη συγγραφέα που την αγαπήσαμε μέσα από τα βιβλία της! Κυριακή, 2 Ιουλίου 2017 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ: ΓΙΩΤΑ ΦΩΤΟΥ Για αυτό τον μήνα έχουμε συνέντευξη από μία αγαπημένη και πολυγραφότατη συγγραφέα που την αγαπήσαμε μέσα από τα βιβλία της! Πείτε μας λίγα λόγια

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝ ΚΑΙ ΖΩ ΣΤΟΝ ΒΥΘΌ, το ξέρω καλά πια. Ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσεις με τους ανθρώπους και να τους πεις όσα θέλεις είναι να γράψεις ένα

ΑΝ ΚΑΙ ΖΩ ΣΤΟΝ ΒΥΘΌ, το ξέρω καλά πια. Ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσεις με τους ανθρώπους και να τους πεις όσα θέλεις είναι να γράψεις ένα ΑΝ ΚΑΙ ΖΩ ΣΤΟΝ ΒΥΘΌ, το ξέρω καλά πια. Ο καλύτερος τρόπος να επικοινωνήσεις με τους ανθρώπους και να τους πεις όσα θέλεις είναι να γράψεις ένα βιβλίο. Υπάρχουν έξι βιβλία με τις ιστορίες μου, μα σε όλα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΟ Σ ΑΓΑΠΑΩ (Αόρατος) ΑΦΗΓΗΤΗΣ: Κάποτε στη γη γεννήθηκε το Όνειρο. Το όνομά του δεν ήταν έτσι, όμως επειδή συνεχώς ονειρευόταν, όλοι το φώναζαν Όνειρο. Δεν ήταν κάτι το σπουδαίο, ήταν σαν

Διαβάστε περισσότερα

Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου Το κορίτσι με τα πορτοκάλια Του Γιοστέιν Γκάαρντερ Λογοτεχνικό ανάγνωσμα Χριστουγέννων 2014-2015

Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου Το κορίτσι με τα πορτοκάλια Του Γιοστέιν Γκάαρντερ Λογοτεχνικό ανάγνωσμα Χριστουγέννων 2014-2015 Σχολή Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου Το κορίτσι με τα πορτοκάλια Του Γιοστέιν Γκάαρντερ Λογοτεχνικό ανάγνωσμα Χριστουγέννων 2014-2015 Δημητριάννα Σκουρτσή Γ2 Σχολικό έτος 2014-15 Τάξη Γ Γυμνασίου Λογοτεχνικό Εξωσχολικό

Διαβάστε περισσότερα

Η συγγραφέας Πένυ Παπαδάκη και το «ΦΩΣ ΣΤΙΣ ΣΚΙΕΣ» Σάββατο, 21 Νοεμβρίου :20

Η συγγραφέας Πένυ Παπαδάκη και το «ΦΩΣ ΣΤΙΣ ΣΚΙΕΣ» Σάββατο, 21 Νοεμβρίου :20 Η συγγραφέας Πένυ Παπαδάκη και το «ΦΩΣ ΣΤΙΣ ΣΚΙΕΣ» Σάββατο, 21 Νοεμβρίου 2015-22:20 Από τη Μαίρη Γκαζιάνη «Μέσω της μυθοπλασίας, αποδίδω τη δικαιοσύνη που θα ήθελα να υπάρχει» μας αποκαλύπτει η συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 1

Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 1 1 a) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. αν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α

ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β. Ερώτηση 1 α ΧΑΡΤΙΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΟΜΑΔΑ Β Ερώτηση 1 α Το βιβλίο με τίτλο «Χάρτινη Αγκαλιά», της Ιφιγένειας Μαστρογιάννη, περιγράφει την ιστορία ενός κοριτσιού, της Θάλειας, η οποία αντιμετωπίζει προβλήματα υγείας. Φεύγει

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή. Ειρήνη Σταματούδη, LL.M., Ph.D. Διευθύντρια Ο.Π.Ι.

Εισαγωγή. Ειρήνη Σταματούδη, LL.M., Ph.D. Διευθύντρια Ο.Π.Ι. Εισαγωγή Ο οδηγός που κρατάς στα χέρια σου είναι μέρος μιας σειράς ενημερωτικών οδηγών του Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Σκοπό έχει να δώσει απαντήσεις σε κάποια βασικά ερωτήματα που μπορεί να έχεις

Διαβάστε περισσότερα

Όταν φεύγουν τα σύννεφα μένει το καθαρό

Όταν φεύγουν τα σύννεφα μένει το καθαρό Ημερομηνία 9/6/2016 Μέσο Συντάκτης Link http://plusmag.gr/ Αλεξάνδρα Παναγοπούλου http://plusmag.gr/article/%cf%84%ce%b1%ce%bd_%cf%86%ce%b5%ce%b3%ce%bf%cf %85%CE%BD_%CF%84%CE%B1_%CF%83%CE%BD%CE%BD%CE%B5%CF%86%CE%B1_%CE%B

Διαβάστε περισσότερα

Έρωτας στην Κασπία θάλασσα

Έρωτας στην Κασπία θάλασσα 1 Έρωτας στην Κασπία θάλασσα 3 Mona Perises ISBN: Email: monaperises@yahoo.com 4 Mona Perises Έρωτας στην Κασπία θάλασσα Μυθιστόρημα - Μέρος δεύτερο Mona Perises Ελλάδα Ιράν/Περσία Ελλάδα 5 Τι είναι η

Διαβάστε περισσότερα

Σπίτι μας είναι η γη

Σπίτι μας είναι η γη Σπίτι μας είναι η γη 1.α. Ο αρχηγός των Ινδιάνων λέει ότι η φύση είναι το σπίτι τους. Τι εννοεί; β. Πώς βλέπει ο λευκός τη φύση, σύμφωνα με τον Ινδιάνο; α. Η πρόταση αυτής της αγοραπωλησίας ήταν εντελώς

Διαβάστε περισσότερα

Ευχαριστώ Ολόψυχα για την Δύναμη, την Γνώση, την Αφθονία, την Έμπνευση και την Αγάπη...

Ευχαριστώ Ολόψυχα για την Δύναμη, την Γνώση, την Αφθονία, την Έμπνευση και την Αγάπη... Ευχαριστώ Ολόψυχα για την Δύναμη, την Γνώση, την Αφθονία, την Έμπνευση και την Αγάπη... τον Δάσκαλο μου, Γιώργο Καραθάνο την Μητέρα μου Καλλιόπη και τον γιο μου Ηλία-Μάριο... Ευχαριστώ! 6 ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ. Εργασία για το σπίτι. Απαντούν μαθητές του Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ. Εργασία για το σπίτι. Απαντούν μαθητές του Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Εργασία για το σπίτι Απαντούν μαθητές του Α1 Γυμνασίου Προσοτσάνης 1 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Απαντά η Μαρίνα Βαμβακίδου Ερώτηση 1. Μπορείς να φανταστείς τη ζωή μας χωρίς

Διαβάστε περισσότερα

«Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε»

«Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» «Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» της Άννας Κουππάνου Στις σελίδες που ακολουθούν υπάρχουν δραστηριότητες σχετικά με το βιβλίο: «Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» Οι δραστηριότητες

Διαβάστε περισσότερα

Ένα γόνιμο μέλλον. στο παρόν και πνευματικές ιδιότητες που εκδηλώνουν οι Έλληνες όταν κάνουν τα καλά τους έργα

Ένα γόνιμο μέλλον. στο παρόν και πνευματικές ιδιότητες που εκδηλώνουν οι Έλληνες όταν κάνουν τα καλά τους έργα 1 Ένα γόνιμο μέλλον Ένα γόνιμο μέλλον χρειάζεται μια καλή συνείδηση στο παρόν και πνευματικές ιδιότητες που εκδηλώνουν οι Έλληνες όταν κάνουν τα καλά τους έργα Χρειαζόμαστε οι Έλληνες να συνδεθούμε πάλι

Διαβάστε περισσότερα

«Ο Αϊούλαχλης και ο αετός»

«Ο Αϊούλαχλης και ο αετός» ΠΑΡΑΜΥΘΙ #25 «Ο Αϊούλαχλης και ο αετός» (Φλώρινα - Μακεδονία Καύκασος) Διαγωνισμός παραδοσιακού παραμυθιού ebooks4greeks.gr ΠΑΡΑΜΥΘΙ #25 Ψηφίστε το παραμύθι που σας άρεσε περισσότερο εδώ μέχρι 30/09/2011

Διαβάστε περισσότερα

«Δεν είναι ο άνθρωπος που σταματάει το χρόνο, είναι ο χρόνος που σταματάει τον άνθρωπο»

«Δεν είναι ο άνθρωπος που σταματάει το χρόνο, είναι ο χρόνος που σταματάει τον άνθρωπο» ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΟΥΡΤΖΗ «Δεν είναι ο άνθρωπος που σταματάει το χρόνο, είναι ο χρόνος που σταματάει τον άνθρωπο» Ημερομηνία: 13 Μαρτίου 2019, 20:33 Κατηγορία: Βιβλίο, Συνεντεύξεις ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Διαβάστε περισσότερα

Τοπαλίδης Ιπποκράτης, 13 ετών

Τοπαλίδης Ιπποκράτης, 13 ετών Τοπαλίδης Ιπποκράτης, 13 ετών Το μυστήριο του πασχαλινού λαγού Του Κώστα Στοφόρου «Να βγούμε;» «Όχι ακόμα», είπε ο μπαμπάς. «Δεν θα έχει έρθει. Είναι πολύ νωρίς. Κάτσε να ξυπνήσει κι ο Δημήτρης». «Ο Δημήτρης

Διαβάστε περισσότερα

Μεγάλο βραβείο, μεγάλοι μπελάδες. Μάνος Κοντολέων. Εικονογράφηση: Τέτη Σώλου

Μεγάλο βραβείο, μεγάλοι μπελάδες. Μάνος Κοντολέων. Εικονογράφηση: Τέτη Σώλου Συλλογή Περιστέρια 148 Εικονογράφηση εξωφύλλου: Εύη Τσακνιά 1. Το σωστό γράψιμο Έχεις προσέξει πως κάποια βιβλία παρακαλούμε να μην τελειώσουν ποτέ κι άλλα, πάλι, από την πρώτη κιόλας σελίδα τα βαριόμαστε;

Διαβάστε περισσότερα

Το παραμύθι της αγάπης

Το παραμύθι της αγάπης Το παραμύθι της αγάπης Μια φορά και ένα καιρό, μια βασίλισσα έφερε στον κόσμο ένα παιδί τόσο άσχημο που σχεδόν δεν έμοιαζε για άνθρωποs. Μια μάγισσα που βρέθηκε σιμά στη βασίλισσα την παρηγόρησε με τούτα

Διαβάστε περισσότερα

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός;

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός; 1 α) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. αν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

σα μας είπε από κοντά η αγαπημένη ψυχολόγος Θέκλα Πετρίδου!

σα μας είπε από κοντά η αγαπημένη ψυχολόγος Θέκλα Πετρίδου! σα μας είπε από κοντά η αγαπημένη ψυχολόγος Θέκλα Πετρίδου! 12/11/2018 Katerina Christou Student Εφημερίδα Λεμεσός Στις 9 Νοεμβρίου είχα την τιμή και τη χαρά να γνωρίσω από κοντά την αγαπημένη ψυχολόγο,

Διαβάστε περισσότερα

Σιώμος Θεόδωρος του Κωνσταντίνου, 11 ετών

Σιώμος Θεόδωρος του Κωνσταντίνου, 11 ετών Σιώμος Θεόδωρος του Κωνσταντίνου, 11 ετών Το μυστήριο του πασχαλινού λαγού Του Κώστα Στοφόρου «Να βγούμε;» «Όχι ακόμα», είπε ο μπαμπάς. «Δεν θα έχει έρθει. Είναι πολύ νωρίς. Κάτσε να ξυπνήσει κι ο Δημήτρης».

Διαβάστε περισσότερα

Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα. Εργασία Χριστίνας Λιγνού Α 1

Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα. Εργασία Χριστίνας Λιγνού Α 1 1 Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα Εργασία Χριστίνας Λιγνού Α 1 2 1.Στο βιβλίο παρουσιάζονται δύο διαφορετικοί κόσμοι. Ο πραγματικός κόσμος της Ρόζας, στη νέα της γειτονιά, και ο πλασματικός κόσμος, στον

Διαβάστε περισσότερα

6. '' Καταλαβαίνεις οτι κάτι έχει αξία, όταν το έχεις στερηθεί και το αναζητάς. ''

6. '' Καταλαβαίνεις οτι κάτι έχει αξία, όταν το έχεις στερηθεί και το αναζητάς. '' 1. '' Τίποτα δεν είναι δεδομένο. '' 2. '' Η μουσική είναι η τροφή της ψυχής. '' 3. '' Να κάνεις οτι έχει νόημα για σένα, χωρίς όμως να παραβιάζεις την ελευθερία του άλλου. '' 4. '' Την πραγματική μόρφωση

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ

ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ - Α,α,α,α,α,α,α! ούρλιαξε η Νεφέλη - Τρομερό! συμπλήρωσε η Καλλιόπη - Ω, Θεέ μου! αναφώνησα εγώ - Απίστευτα τέλειο! είπε η Ειρήνη και όλες την κοιτάξαμε λες και είπε

Διαβάστε περισσότερα

«ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΜΑΣ»

«ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΜΑΣ» «ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΜΑΣ» ΤΑΞΗ Γ1 2 ο Δ Σ ΓΕΡΑΚΑ ΔΑΣΚ:Αθ.Κέλλη ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Κατά τη διάρκεια της περσινής σχολικής χρονιάς η τάξη μας ασχολήθηκε με την ανάγνωση και επεξεργασία λογοτεχνικών βιβλίων

Διαβάστε περισσότερα

Όροι και συντελεστές της παράστασης Ι: Αυτοσχεδιασμός και επινόηση κειμένου.

Όροι και συντελεστές της παράστασης Ι: Αυτοσχεδιασμός και επινόηση κειμένου. Όροι και συντελεστές της παράστασης Ι: Αυτοσχεδιασμός και επινόηση κειμένου. Ενότητα 1: Το σπασμένο μπισκότο. Γιάννα Ροϊλού. Τμήμα: Θεατρικών Σπουδών. Σελίδα 1 1 Σκοποί ενότητας..3 2 Περιεχόμενα ενότητας

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΣΡΙΟΤ. Δέκα ποιήματα για τον πατέρα μου. Αλκιβιάδη

ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΣΡΙΟΤ. Δέκα ποιήματα για τον πατέρα μου. Αλκιβιάδη ΠΑΝΑΓΙΩΣΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΣΡΙΟΤ Αλκιβιάδη Θεσσαλονίκη Υεβρουάριος 2015 Παναγιώτα Παπαδημητρίου Αλκιβιάδη Θεσσαλονίκη Υεβρουάριος 2015 [3] Παναγιώτα Παπαδημητρίου Αφιερωμένο στον πατέρα μου Αλκιβιάδη Copyright

Διαβάστε περισσότερα

Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο.

Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο. 1 3 1 Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο. Η επίτευξη του εκάστοτε στόχου είναι η αυταπόδεικτη

Διαβάστε περισσότερα

Τα παραμύθια της τάξης μας!

Τα παραμύθια της τάξης μας! Τα παραμύθια της τάξης μας! ΟΙ λέξεις κλειδιά: Καρδιά, γοργόνα, ομορφιά, πυξίδα, χώρα, πεταλούδα, ανηφόρα, θάλασσα, φάλαινα Μας βοήθησαν να φτιάξουμε αυτά τα παραμύθια! «Χρυσαφένια χώρα» Μια φορά κι έναν

Διαβάστε περισσότερα

Ανδρέας Αρματάς Φραντσέσκα Ασσιρέλλι

Ανδρέας Αρματάς Φραντσέσκα Ασσιρέλλι Ανδρέας Αρματάς Φραντσέσκα Ασσιρέλλι Η Λελέκα δεν είναι μόνη Πολλά παιδιά ταλαιπωρούνται από φοβίες και νιώθουν ανήμπορα να τις αντιμετωπίσουν. Υπάρχουν όμως και πολλά παιδιά που ξεπερνούν τελικά τους

Διαβάστε περισσότερα

Πώς γράφεις αυτές τις φράσεις;

Πώς γράφεις αυτές τις φράσεις; Πρόλογος Όταν ήμουν μικρός, ούτε που γνώριζα πως ήμουν παιδί με ειδικές ανάγκες. Πώς το ανακάλυψα; Από τους άλλους ανθρώπους που μου έλεγαν ότι ήμουν διαφορετικός, και ότι αυτό ήταν πρόβλημα. Δεν είναι

Διαβάστε περισσότερα

ένας τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά για αξίες και συναισθήματα»

ένας τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά για αξίες και συναισθήματα» Ημερομηνία 8/4/2015 Μέσο Συντάκτης Link http://artpress.sundaybloody.com/ Βασίλης Κάργας http://goo.gl/di6ugf Μαρίνα Γιώτη, συγγραφέαςεικονογράφος : «Τα παραμύθια είναι ένας τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά

Διαβάστε περισσότερα

Μεταξία Κράλλη! Ένα όνομα που γνωρίζουν όλοι οι αναγνώστες της ελληνικής λογοτεχνίας, ωστόσο, κανείς δεν ξέρει ποια

Μεταξία Κράλλη! Ένα όνομα που γνωρίζουν όλοι οι αναγνώστες της ελληνικής λογοτεχνίας, ωστόσο, κανείς δεν ξέρει ποια Δευτέρα, Ιουνίου 16, 2014 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΞΙΑΣ ΚΡΑΛΛΗ Η Μεταξία Κράλλη είναι ένα από τα δημοφιλέστερα πρόσωπα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Μετά την κυκλοφορία του πρώτου της βιβλίου, "Μια φορά

Διαβάστε περισσότερα

Σοφία Παράσχου. «Το χάνουμε!»

Σοφία Παράσχου. «Το χάνουμε!» 1 Σειρά Σπουργιτάκια Εκδόσεις Πατάκη «Το χάνουμε!» Σοφία Παράσχου Εικονογράφηση: Βαγγέλης Ελευθερίου Σελ. 52 Δραστηριότητες για Α & Β τάξη Συγγραφέας: Η Σοφία Παράσχου γεννήθηκε στην Κάρπαθο και ζει στην

Διαβάστε περισσότερα

Το κορίτσι με τα πορτοκάλια. Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας. [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου]

Το κορίτσι με τα πορτοκάλια. Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας. [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου] Το κορίτσι με τα πορτοκάλια Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου] Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας: Σεμίραμις Αμπατζόγλου Τάξη: Γ'1 Γυμνασίου

Διαβάστε περισσότερα

Εργασία του Θοδωρή Μάρκου Α 3 Γυμνασίου. στο λογοτεχνικό ανάγνωσμα. «ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» της Μαρίας Παπαγιάννη

Εργασία του Θοδωρή Μάρκου Α 3 Γυμνασίου. στο λογοτεχνικό ανάγνωσμα. «ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» της Μαρίας Παπαγιάννη Εργασία του Θοδωρή Μάρκου Α 3 Γυμνασίου στο λογοτεχνικό ανάγνωσμα «ΠΑΠΟΥΤΣΙΑ ΜΕ ΦΤΕΡΑ» της Μαρίας Παπαγιάννη Α ομάδα 1. Στο βιβλίο παρουσιάζονται δύο διαφορετικοί κόσμοι. Ο πραγματικός κόσμος της Ρόζας,

Διαβάστε περισσότερα

Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές

Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές Ενότητα 1 Σελίδα 1 Διάλογος 1: Αρχική επικοινωνία με την οικογένεια για πρόσληψη Διάλογος 2: Προετοιμασία υποδοχής ασθενούς Διάλογος 3: Η επικοινωνία με τον ασθενή Διάλογος 4: Συνομιλία ανάμεσα σε φροντιστές

Διαβάστε περισσότερα

Κριτικη της Maria Kleanthous Kouzapa για το βιβλίο : " ΤΟ ΔΑΧΤΥΛΙΔΙ " του Γιώργου Παπαδόπουλου-Κυπραίου

Κριτικη της Maria Kleanthous Kouzapa για το βιβλίο :  ΤΟ ΔΑΧΤΥΛΙΔΙ  του Γιώργου Παπαδόπουλου-Κυπραίου Ημερομηνία 13/07/2015 Μέσο Συντάκτης Link http://vivliopareas.blogspot.gr/ Μαρία Κλεάνθους Κουζάπα http://vivliopareas.blogspot.gr/2015/07/maria-kleanthous-kouzapa_40.html Δευτέρα, 13 Ιουλίου 2015 Κριτικη

Διαβάστε περισσότερα

Η Μόνα, η μικρή χελώνα, μετακόμισε σε ένα καινούριο σπίτι κοντά στη λίμνη του μεγάλου δάσους.

Η Μόνα, η μικρή χελώνα, μετακόμισε σε ένα καινούριο σπίτι κοντά στη λίμνη του μεγάλου δάσους. Η Μόνα, η μικρή χελώνα, μετακόμισε σε ένα καινούριο σπίτι κοντά στη λίμνη του μεγάλου δάσους. Κάθεται στο παράθυρο του δωματίου της και σκέφτεται, στεναχωρημένη τους παλιούς της φίλους και συμμαθητές.

Διαβάστε περισσότερα

Η συγγραφέας μίλησε για το νέο της μυθιστόρημα με τίτλο "Πώς υφαίνεται ο χρόνος"

Η συγγραφέας μίλησε για το νέο της μυθιστόρημα με τίτλο Πώς υφαίνεται ο χρόνος Σοφία Δημοπούλου: «Το παρελθόν μάς καθορίζει» Η συγγραφέας μίλησε για το νέο της μυθιστόρημα με τίτλο "Πώς υφαίνεται ο χρόνος" Συνέντευξη στη Λεμονιά Βασβάνη Το "Πώς υφαίνεται ο χρόνος" απασχολεί τη Σοφία

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΝΕ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ! ΜΑΘΕ ΝΑ ΛΕΣ ΟΧΙ!

ΓΙΝΕ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ! ΜΑΘΕ ΝΑ ΛΕΣ ΟΧΙ! ΓΙΝΕ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ! ΜΑΘΕ ΝΑ ΛΕΣ ΟΧΙ! Μαθητές: Βαγγελιώ Χατζάκη Ρένα Νικολούδη Άρης Ζαχαριουδάκης Νίκος Φραγκιουδάκης Υπεύθυνος καθηγητής: Στέφανος Παναγιωτόπουλος Λύκειο Μοιρών Σχολ. έτος: 2014-2015 1 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Μαρίνα Γιώτη, συγγραφέας-εικονογράφος «Τα παραμύθια είναι ένας τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά για αξίες και συναισθήματα»

Μαρίνα Γιώτη, συγγραφέας-εικονογράφος «Τα παραμύθια είναι ένας τρόπος να μιλήσουμε στα παιδιά για αξίες και συναισθήματα» Ημερομηνία 8/4/2015 Μέσο Συντάκτης Link artpress.sundaybloody.com Βασίλης Κάργας http://artpress.sundaybloody.com/?it_books=%ce%bc%ce%b1%cf%81%ce%af%ce%bd%ce %B1-%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7- %CF%83%CF%85%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AD%CE%B1%CF%82-

Διαβάστε περισσότερα

Ο εγωιστής γίγαντας. Μεταγραφή : Γλυμίτσα Ευθυμία. Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης. «Αλέξανδρος Δελμούζος»

Ο εγωιστής γίγαντας. Μεταγραφή : Γλυμίτσα Ευθυμία. Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης. «Αλέξανδρος Δελμούζος» Ο εγωιστής γίγαντας Μεταγραφή : Γλυμίτσα Ευθυμία Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης «Αλέξανδρος Δελμούζος» 2010-2011 Κάθε απόγευμα μετά από το σχολείο τα παιδιά πήγαιναν για να παίξουν στον κήπο του γίγαντα.

Διαβάστε περισσότερα

Στην ζωή πρέπει να ξέρεις θα σε κάνουν να υποφέρεις. Μην λυγίσεις να σταθείς ψηλά! Εκεί που δεν θα μπορούν να σε φτάσουν.

Στην ζωή πρέπει να ξέρεις θα σε κάνουν να υποφέρεις. Μην λυγίσεις να σταθείς ψηλά! Εκεί που δεν θα μπορούν να σε φτάσουν. Αποστόλη Λαμπρινή (brines39@ymail.com) ΔΥΝΑΜΗ ΨΥΧΗΣ Στην ζωή πρέπει να ξέρεις θα σε κάνουν να υποφέρεις Μην λυγίσεις να σταθείς ψηλά! Εκεί που δεν θα μπορούν να σε φτάσουν. Θα σε χτυπάνε, θα σε πονάνε,

Διαβάστε περισσότερα

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK

THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK THE ECONOMIST ΟΜΙΛΙΑ STEVE WELLS GLOBAL FUTURIST, COO, FAST FUTURE, UK SECOND YOUTH SUMMIT THE FUTURE WORKPLACE: THE NEW JOBS THE NEW SKILLS The youth takes over ΠΕΜΠΤΗ 28 ΜΑΡΤΙΟΥ 2019 1 THE ECONOMIST

Διαβάστε περισσότερα

Αδαμοπούλου Μαρία του Δημητρίου, 9 ετών

Αδαμοπούλου Μαρία του Δημητρίου, 9 ετών Αδαμοπούλου Μαρία του Δημητρίου, 9 ετών Το μυστήριο του πασχαλινού λαγού Του Κώστα Στοφόρου «Να βγούμε;» «Όχι ακόμα», είπε ο μπαμπάς. «Δεν θα έχει έρθει. Είναι πολύ νωρίς. Κάτσε να ξυπνήσει κι ο Δημήτρης».

Διαβάστε περισσότερα

Τράντα Βασιλική Β εξάμηνο Ειδικής Αγωγής

Τράντα Βασιλική Β εξάμηνο Ειδικής Αγωγής Τράντα Βασιλική Β εξάμηνο Ειδικής Αγωγής Ο Μικρός Πρίγκιπας έφτασε στη γη. Εκεί είδε μπροστά του την αλεπού. - Καλημέρα, - Καλημέρα, απάντησε ο μικρός πρίγκιπας, ενώ έψαχνε να βρει από πού ακουγόταν η

Διαβάστε περισσότερα

κι η τιμωρία των κατηγορουμένων. Βέβαια, αν δεν έχεις πάρει καθόλου βάρος, αυτό θα σημαίνει ότι ο κατηγορούμενος

κι η τιμωρία των κατηγορουμένων. Βέβαια, αν δεν έχεις πάρει καθόλου βάρος, αυτό θα σημαίνει ότι ο κατηγορούμενος 14 Φτάνοντας λοιπόν ο Νικήτας σε μια από τις γειτονικές χώρες, εντυπωσιάστηκε από τον πλούτο και την ομορφιά της. Πολλά ποτάμια τη διέσχιζαν και πυκνά δάση κάλυπταν τα βουνά της, ενώ τα χωράφια ήταν εύφορα

Διαβάστε περισσότερα

κάνουμε τι; Γιατί άμα είναι να είμαστε απλώς ενωμένοι, αυτό λέγεται παρέα. Εγώ προτιμώ να παράγουμε ένα Έργο και να δούμε.

κάνουμε τι; Γιατί άμα είναι να είμαστε απλώς ενωμένοι, αυτό λέγεται παρέα. Εγώ προτιμώ να παράγουμε ένα Έργο και να δούμε. Εισήγηση του Ν. Λυγερού στη 2η Παγκόσμια Συνδιάσκεψη Ποντιακής Νεολαίας "Οι προκλήσεις του 21ου αιώνα, η ποντιακή νεολαία και ο ρόλος της στο οικουμενικό περιβάλλον". Συνεδριακό Κέντρο Ιωάννης Βελλίδης

Διαβάστε περισσότερα

Εντυπώσεις σεμιναρίου Σεξουαλικότητα & Εφηβεία

Εντυπώσεις σεμιναρίου Σεξουαλικότητα & Εφηβεία Εντυπώσεις σεμιναρίου Σεξουαλικότητα & Εφηβεία Καλύτερη πληροφόρηση Ένιωσα σίγουρη για τον εαυτό μου Πολλές απορίες που δεν είχα φανταστεί με σιγούρεψαν Η σημερινή ενημέρωση ήταν από τις καλύτερες που

Διαβάστε περισσότερα

Συνέντευξη του Νικόλα Σμυρνάκη στην Εφημερίδα Ρεπόρτερ και στην Άντρη Κούννου

Συνέντευξη του Νικόλα Σμυρνάκη στην Εφημερίδα Ρεπόρτερ και στην Άντρη Κούννου Ημερομηνία 28/3/2106 Μέσο Συντάκτης Link http://www.islandofman.me/ Άντρυ Κούννου http://www.islandofman.me/interviews/i-epitychia-kryvotan-sto-komodino-mou/ Συνέντευξη του Νικόλα Σμυρνάκη στην Εφημερίδα

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη

Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη Γιώργος Δ. Λεμπέσης: «Σαν να μεταφέρω νιτρογλυκερίνη σε βαγονέτο του 19ου αιώνα» Τα βιβλία του δεν διαβάζονται από επιβολή αλλά από αγάπη ΝΑΤΑΣΑ ΚΑΡΥΣΤΙΝΟΥ 21.06.2017-12:28 Η «Ψαρόσουπα», «Το χρυσό μολύβι»,

Διαβάστε περισσότερα

Οι αριθμοί σελίδων με έντονη γραφή δείχνουν τα κύρια κεφάλαια που σχετίζονται με το θέμα. ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΜΑΘΗΜΑ

Οι αριθμοί σελίδων με έντονη γραφή δείχνουν τα κύρια κεφάλαια που σχετίζονται με το θέμα. ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΜΑΘΗΜΑ Τί σε απασχολεί; Διάβασε τον κατάλογο που δίνουμε παρακάτω και, όταν συναντήσεις κάποιο θέμα που απασχολεί κι εσένα, πήγαινε στις σελίδες που αναφέρονται εκεί. Διάβασε τα κεφάλαια, που θα βρεις σ εκείνες

Διαβάστε περισσότερα

Τζιορντάνο Μπρούνο

Τζιορντάνο Μπρούνο http://hallofpeople.com/gr/bio/bruno.php Τζιορντάνο Μπρούνο Αποσπάσματα από έργα του (Την εποχή που εκκλησία και επιστήμη θεωρούσε υποδεέστερο το γυναικείο φύλο, ο Μπρούνο έγραψε): Εξετάστε λίγο την αλήθεια,

Διαβάστε περισσότερα

LET S DO IT BETTER improving quality of education for adults among various social groups

LET S DO IT BETTER improving quality of education for adults among various social groups INTERVIEWS REPORT February / March 2012 - Partner: Vardakeios School of Hermoupolis - Target group: Immigrants, women 1 η συνέντευξη Από την Αλβανία Το 2005 Η γλώσσα. Ήταν δύσκολο να επικοινωνήσω με τους

Διαβάστε περισσότερα

Ο Νίκος Πιλάβιος μιλάει στην Μαίρη Γκαζιάνη για τον «Παραμυθά» των βιβλίων του Πέμπτη, 07 Ιούνιος :11

Ο Νίκος Πιλάβιος μιλάει στην Μαίρη Γκαζιάνη για τον «Παραμυθά» των βιβλίων του Πέμπτη, 07 Ιούνιος :11 Ο Νίκος Πιλάβιος μιλάει στην Μαίρη Γκαζιάνη για τον «Παραμυθά» των βιβλίων του Πέμπτη, 07 Ιούνιος 2018-11:11 Από την Μαίρη Γκαζιάνη Είναι αδύνατον να μην γνωρίζει κάποιος τον «παραμυθά» Νίκο Πιλάβιο είτε

Διαβάστε περισσότερα

Ιόλη. Πως σας ήρθε η ιδέα;

Ιόλη. Πως σας ήρθε η ιδέα; Ιόλη Πως σας ήρθε η ιδέα; Μ.Τ.: Όπως γράφω και στο τέλος του βιβλίου, είχα γνωρίσει την κυρ Αγγέλω, την έζησα για αρκετά χρόνια και μου γεννήθηκε η επιθυμία να γράψω ένα μυθιστόρημα με εκείνην ως πρωταγωνίστρια.

Διαβάστε περισσότερα

ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ:

ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: ΙΕ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΛΕΜΕΣΟΥ (Κ.Α.) ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ: 2007-2008 Τάξη: Γ 3 Όνομα: Η μύτη μου είναι μεγάλη. Όχι μόνο μεγάλη, είναι και στραβή. Τα παιδιά στο νηπιαγωγείο με λένε Μυτόγκα. Μα η δασκάλα τα μαλώνει: Δεν

Διαβάστε περισσότερα

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν

Π Ι Σ Τ Ο Π Ο Ι Η Σ Η Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν Ε Π Α Ρ Κ Ε Ι Α Σ Τ Η Σ ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΕΙΑΣ Κ Α Τ Α Ν Ο Η Σ Η Π Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Κ Ο Υ Λ Ο Γ Ο Υ Π Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Ω Ν 2 5 Μ 0 Ν Α Δ Ε Σ 1 Y Π Ο Υ Ρ Γ Ε Ι Ο Π Α Ι Δ Ε Ι Α Σ Κ Α Ι Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Μ Α

Διαβάστε περισσότερα

Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα

Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα Μαρία Παντελή, Β1 Γυμνάσιο Αρχαγγέλου, 2013-2014 Διδάσκουσα: Γεωργία Τσιάρτα Ο Ρίτσαρντ Ντέιβιντ Μπαχ γεννήθηκε στις 23 Ιουνίου 1936, στο Oak Park, του Illinois. Ξεκίνησε τις σπουδές του στο Long Beach

Διαβάστε περισσότερα

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11

Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος :11 Μάνος Κοντολέων : «Ζω γράφοντας και γράφω ζώντας» Πέμπτη, 23 Μάρτιος 2017-11:11 Από τη Μαίρη Γκαζιάνη Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει γράψει περίπου

Διαβάστε περισσότερα

Αποστολή. Κρυμμένος Θησαυρός. Λίνα Σωτηροπούλου. Εικόνες: Ράνια Βαρβάκη

Αποστολή. Κρυμμένος Θησαυρός. Λίνα Σωτηροπούλου. Εικόνες: Ράνια Βαρβάκη διαβάζω ιστορίες Αποστολή Κρυμμένος Θησαυρός Λίνα Σωτηροπούλου Εικόνες: Ράνια Βαρβάκη 11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Το δώρο της γιαγιάς Μόλις χτύπησε το ξυπνητήρι, με έπιασε πανικός. Δεν μπορούσα να καταλάβω για ποιον

Διαβάστε περισσότερα

Κατανόηση προφορικού λόγου

Κατανόηση προφορικού λόγου Β1 (25 μονάδες) Διάρκεια: 25 λεπτά Ερώτημα 1 Θα ακούσετε δύο (2) φορές έναν συγγραφέα να διαβάζει ένα απόσπασμα από το βιβλίο του με θέμα τη ζωή του παππού του. Αυτά που ακούτε σας αρέσουν, γι αυτό κρατάτε

Διαβάστε περισσότερα

Εντυπώσεις μαθητών σεμιναρίου Σώμα - Συναίσθημα - Νούς

Εντυπώσεις μαθητών σεμιναρίου Σώμα - Συναίσθημα - Νούς Εντυπώσεις μαθητών σεμιναρίου Σώμα - Συναίσθημα - Νούς A...Τα αισθήματα και η ενεργεία που δημιουργήθηκαν μέσα μου ήταν μοναδικά. Μέσα στο γαλάζιο αυτό αυγό, ένιωσα άτρωτος, γεμάτος χαρά και αυτοπεποίθηση.

Διαβάστε περισσότερα

Μαγειρεύοντας ιστορίες

Μαγειρεύοντας ιστορίες λέξεις Έξυπνες ιδέες κλειδιά ΕλΕνη Σβορώνου Μαγειρεύοντας ιστορίες Πώς να γράψεις τα δικά σου κείμενα δημιουργική γραφή αρχή - μέση - τέλος Ακολούθησε τις οδηγίες, άφησε ελεύθερη τη φαντασία σου, ξεδίπλωσε

Διαβάστε περισσότερα

ΤΖΑΛΑΛΑΝΤΙΝ ΡΟΥΜΙ. Επιλεγμένα ποιήματα. Μέσα από την Αγάπη. γλυκαίνει καθετί πικρό. το χάλκινο γίνεται χρυσό

ΤΖΑΛΑΛΑΝΤΙΝ ΡΟΥΜΙ. Επιλεγμένα ποιήματα. Μέσα από την Αγάπη.   γλυκαίνει καθετί πικρό. το χάλκινο γίνεται χρυσό http://hallofpeople.com/gr/bio/roumi.php ΤΖΑΛΑΛΑΝΤΙΝ ΡΟΥΜΙ Επιλεγμένα ποιήματα γλυκαίνει καθετί πικρό το χάλκινο γίνεται χρυσό το θολό κρασί γίνεται εκλεκτό ο κάθε πόνος γίνεται γιατρικό οι νεκροί θα αναστηθούν

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΙΝΑ ΓΙΩΤΗ: «Η επιτυχία της Στιγμούλας, μου δίνει δύναμη να συνεχίσω και να σπρώχνω τα όριά μου κάθε φορά ακόμα παραπέρα»

ΜΑΡΙΝΑ ΓΙΩΤΗ: «Η επιτυχία της Στιγμούλας, μου δίνει δύναμη να συνεχίσω και να σπρώχνω τα όριά μου κάθε φορά ακόμα παραπέρα» Ημερομηνία 27/11/2015 Μέσο trikalakids.gr Συντάκτης Link http://www.trikalakids.gr/bookcorner/%ce%bc%ce%b1%cf%81%ce%b9%ce%bd %CE%B1-%CE%B3%CE%B9%CF%89%CF%84%CE%B7-%CE%B7- %CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%84%CF%85%CF%87%CE%AF%CE%B1-

Διαβάστε περισσότερα

«Το κορίτσι με τα πορτοκάλια»

«Το κορίτσι με τα πορτοκάλια» «Το κορίτσι με τα πορτοκάλια» «Κάθεσαι καλά, Γκέοργκ; Καλύτερα να καθίσεις, γιατί σκοπεύω να σου διηγηθώ μια ιστορία για γερά νεύρα». Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας του βιβλίου αρχίζει να ξετυλίγει το

Διαβάστε περισσότερα

Α. ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Α. ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2018 HMEΡΗΣΙΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Α. ΜΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Εισαγωγικό Σημείωμα: Ο Yuval Noah Harari είναι καθηγητής Πανεπιστημίου με αντικείμενο την Παγκόσμια Ιστορία.

Διαβάστε περισσότερα

μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου

μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου Δύο Σε μια σπουδαία αρχαία πόλη που την έλεγαν Ουρούκ, ζούσε ένας νεαρός βασιλιάς, ο Γκιλγκαμές. Πατέρας του Γκιλγκαμές ήταν ο βασιλιάς Λουγκαλμπάντα και μητέρα του η

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ (ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ) Μεσόγειος:Η λίµνη του Βυζαντίου Μετά τα τη βάφτιση του Ανθέµιου-Ισίδωρου, ο Θεόκλητος αποφάσισε να αποτραβηχτεί λιγάκι από ιππόδροµους και έντονες συγκινήσεις,

Διαβάστε περισσότερα

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ 2015 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ : ΥΕ258 ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΠΑΤΣΑΤΖΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΕΜ:3196 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΓΡΙΒΑ ΕΛΕΝΗ 5/2/2015 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτό το portfolio φτιάχτηκε

Διαβάστε περισσότερα

Μαμά, γιατί ο Φώτης δε θέλει να του πιάσω το χέρι; Θα σου εξηγήσω, Φωτεινή. Πότε; Αργότερα, όταν μείνουμε μόνες μας. Να πάμε με τον Φώτη στο δωμάτιό

Μαμά, γιατί ο Φώτης δε θέλει να του πιάσω το χέρι; Θα σου εξηγήσω, Φωτεινή. Πότε; Αργότερα, όταν μείνουμε μόνες μας. Να πάμε με τον Φώτη στο δωμάτιό - Μαμά, γιατί ο Φώτης δε θέλει να του πιάσω το χέρι; Θα σου εξηγήσω, Φωτεινή. Πότε; Αργότερα, όταν μείνουμε μόνες μας. Να πάμε με τον Φώτη στο δωμάτιό μου να παίξουμε; Αν θέλει, ναι. Προσπάθησε να μην

Διαβάστε περισσότερα

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΑΡΤΣΩΤΑΣ Α 1 Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα ΕΡΓΑΣΙΕΣ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΑΡΤΣΩΤΑΣ Α 1 Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1 ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΠΑΡΤΣΩΤΑΣ Α 1 Λογοτεχνικό Εξωσχολικό Ανάγνωσμα Τίτλος βιβλίου: «Παπούτσια με φτερά» Συγγραφέας: Παπαγιάννη Μαρία Εκδόσεις: Πατάκη ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1.Στο βιβλίο παρουσιάζονται δύο διαφορετικοί κόσμοι.

Διαβάστε περισσότερα

Πάει τόσος καιρός από το χωρισμό σας, που δε θυμάσαι καν πότε ήταν η τελευταία φορά

Πάει τόσος καιρός από το χωρισμό σας, που δε θυμάσαι καν πότε ήταν η τελευταία φορά Πάει τόσος καιρός από το χωρισμό σας, που δε θυμάσαι καν πότε ήταν η τελευταία φορά που έκλαψες για πάρτη του! Ωστόσο, ακόμα στοιχειώνουν κάποιες σκέψεις το μυαλό σου. Ήταν μία από τις χειρότερες εμπειρίες

Διαβάστε περισσότερα

Όμορφος ο Κόσμος που αγαπάμε...

Όμορφος ο Κόσμος που αγαπάμε... Όμορφος ο Κόσμος που αγαπάμε... (α μέρος)...χτες πήγα για ψάρεμα και έβγαλα ένα σπαράκι...στη φωτογραφία είμαι εγώ με το σπαράκι που έβγαλα. Τη φωτό την τράβηξε ένας φίλος μου για να αποθανατίσει το σπαράκι,

Διαβάστε περισσότερα

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους.

Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί». Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους. Πολλοί άνθρωποι θεωρούν λανθασμένα ότι δεν είναι «ψυχικά δυνατοί» Άλλοι μπορεί να φοβούνται μήπως δεν «φανούν» ψυχικά δυνατοί στο περιβάλλον τους Η αυτοεικόνα μας «σχηματίζεται» ως ένα σχετικά σταθερό

Διαβάστε περισσότερα

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση 1 Τέταρτο Μάθημα Οδηγός Δραστηριότητας Επισκόπηση... 3 Περίληψη... 3-5 Ώρα για δράση... 6-14 Σημειώσεις... 15 2 Μάθημα Πέμπτο- Επισκόπηση Σε αυτό το μάθημα θα μάθεις πώς να διαχειριστείς την λεπτή γραμμή

Διαβάστε περισσότερα

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα»

Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» Ο συγγραφέας στο νέο του βιβλίο παρουσιάζει μια ορθολογική θέαση της κρίσης Γιώργος Πολίτης: «Τα καταφέραμε σε πιο δύσκολες εποχές, θα τα καταφέρουμε και τώρα» 23 Jan 201611.00 ΜΕΓΕΝΘΥΝΣΗ Συνέντευξη στη

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ

ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Γυμνασίου οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με ένα δείγμα ερωτικής ποίησης. Συγκεκριμένα διδάχτηκαν το ποίημα

Διαβάστε περισσότερα

Αναστασία Μπούτρου. Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά»

Αναστασία Μπούτρου. Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά» Αναστασία Μπούτρου Εργασία για το βιβλίο «Παπούτσια με φτερά» α) Αν κάποιος έχει φαντασία, μπορεί και φαντάζεται έναν καλύτερο κόσμο. Κλείνει τα μάτια του και βλέπει αυτό που ποθεί. Αυτό το απόσπασμα εννοεί

Διαβάστε περισσότερα

Τ ρ ί τ η, 5 Ι ο υ ν ί ο υ Το τελευταίο φως, Ιφιγένεια Τέκου

Τ ρ ί τ η, 5 Ι ο υ ν ί ο υ Το τελευταίο φως, Ιφιγένεια Τέκου Τ ρ ί τ η, 5 Ι ο υ ν ί ο υ 2 0 1 8 Το τελευταίο φως, Ιφιγένεια Τέκου "Υπήρχε μαγεία πίσω από τη συγγραφή, που ξεπερνούσε κατά πολύ τα οφέλη της κάθαρσης. Κυριαρχία πάνω στα αισθήματα και στις κινήσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΟ Γ1 ΤΟΥ 10 ΟΥ Δ.Σ. ΤΣΕΣΜΕ ( ) ΠΟΡΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ. ΜΑΘΗΜΑ: Μελέτη Περιβάλλοντος. ( Ενότητα 3: Μέσα συγκοινωνίας και μεταφοράς

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΟ Γ1 ΤΟΥ 10 ΟΥ Δ.Σ. ΤΣΕΣΜΕ ( ) ΠΟΡΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ. ΜΑΘΗΜΑ: Μελέτη Περιβάλλοντος. ( Ενότητα 3: Μέσα συγκοινωνίας και μεταφοράς ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΣΤΟ Γ1 ΤΟΥ 10 ΟΥ Δ.Σ. ΤΣΕΣΜΕ (10.11.2010) ΠΟΡΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ: Μελέτη Περιβάλλοντος ( Ενότητα 3: Μέσα συγκοινωνίας και μεταφοράς Κεφάλαιο 3: Κυκλοφορούμε με ασφάλεια) ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ

ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ ΕΡΩΤΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΜΑΘΗΤΏΝ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΩΝ Στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ Γυμνασίου οι μαθητές ήρθαν σε επαφή με ένα δείγμα ερωτικής ποίησης. Συγκεκριμένα διδάχτηκαν το ποίημα

Διαβάστε περισσότερα

17.Β. ΜΙΚΡΑ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΤΟ 4 - ΧΑΤΖΗΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΑΡΙΑ

17.Β. ΜΙΚΡΑ ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΤΟ 4 - ΧΑΤΖΗΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΜΑΡΙΑ Ήταν ο Σοτός στην τάξη και η δασκάλα σηκώνει την Αννούλα στον χάρτη και τη ρωτάει: Αννούλα, βρες μου την Αμερική. Σην βρίσκει η Αννούλα και ρωτάει μετά τον Σοτό η δασκάλα: -Σοτέ, ποιος ανακάλυψε την Αμερική;

Διαβάστε περισσότερα

Μπεχτσή Μαρία του Κωνσταντίνου, 11 ετών

Μπεχτσή Μαρία του Κωνσταντίνου, 11 ετών Μπεχτσή Μαρία του Κωνσταντίνου, 11 ετών Το μυστήριο του πασχαλινού λαγού Του Κώστα Στοφόρου «Να βγούμε;» «Όχι ακόμα», είπε ο μπαμπάς. «Δεν θα έχει έρθει. Είναι πολύ νωρίς. Κάτσε να ξυπνήσει κι ο Δημήτρης».

Διαβάστε περισσότερα

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Όμορφος κόσμος

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ. Όμορφος κόσμος ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Όμορφος κόσμος Φροντίζουμε όλα τα πλάσματα Η Αγία Μελανγκέλ: η προστάτιδα του περιβάλλοντος Εξακόσια χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού, γεννήθηκε στα καταπράσινα δάση της Ιρλανδίας μια

Διαβάστε περισσότερα