ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 22/04/2003. Η Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα στο βιβλίο της βυζαντινολόγου Τζούντιθ Χέριν «Γυναίκες στην πορφύρα»...

Μέγεθος: px

Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 22/04/2003. Η Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα στο βιβλίο της βυζαντινολόγου Τζούντιθ Χέριν «Γυναίκες στην πορφύρα»..."

Ἀντιόπη Παπανδρέου
8 χρόνια πριν
Προβολές:

1 ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 22/04/2003 Η Ειρήνη, η Ευφροσύνη και η Θεοδώρα στο βιβλίο της βυζαντινολόγου Τζούντιθ Χέριν «Γυναίκες στην πορφύρα»... Γυναίκες µε αυτοκρατορική εξουσία Tης ΙΩΑΝΝΑΣ ΚΛΕΦΤΟΓΙΑΝΝΗ Συνήθως όταν παίρνεις την απόφαση να διαβάσεις την πραγµατεία ενός καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας είσαι προετοιµασµένος ψυχολογικά και για εκείνα τα στυφά κατεβατά ξερής καταγραφής ερευνητικών πορισµάτων. Είναι µοιραίο. Κανείς δεν µε είχε προετοιµάσει, λοιπόν, για τη διάσπαρτη λογοτεχνική γοητεία που θα συναντούσα στις «Γυναίκες στην πορφύρα» (εκδόσεις «Ωκεανίδα», µετάφραση Αλέξης Εµµανουήλ), που φέρουν την υπογραφή της διαδόχου του Stanley J.Seeger στην έδρα Βυζαντινής Ιστορίας στο Princeton και νυν καθηγήτριας στο King's,Τζούντιθ Χέριν. Έργο που διατρέχει, µέσα από την ταραχώδη ζωή τριών δυναµικών αυτοκρατειρών, τα σκοτεινά χρόνια της εικονοµαχίας (τον 9ο αιώνα), µε όλες εκείνες τις ασύλληπτες ραδιουργίες και συνωµοσίες, τα απροκάλυπτα φονικά, τους στιγµατισµένους έρωτες και γάµους συµφέροντος. Αφοπλιστική στον επίλογο της ογκώδους εργασίας της, από την οποία δεν απουσιάζουν πάντως οι επαναλήψεις, η Χέριν οµολογεί ότι «εκεί που έπρεπε να χρησιµοποιείται επανειληµµένα ο υποθετικός λόγος, συχνά χρησιµοποίησα ενεστώτα». Και συνεχίζει:«αντιλαµβάνοµαι ότι οι βιογραφίες µου είναι άνισες και αποσπασµατικές -δεδοµένου ότι τόσο πολλά παραµένουν άγνωστα. Αν αυτός είναι ο λόγος να εγκαταλείψει κανείς την προσπάθεια να γράψει για την Ειρήνη, την 1

εκείνα τα στυφά κατεβατά ξερής καταγραφής ερευνητικών πορισµάτων. Είναι µοιραίο.

2 Ευφροσύνη και τη Θεοδώρα, τότε είµαι ένοχη του µεγάλου µου ενδιαφέροντος γι' αυτές». - Αναβιώνετε, κυρία Χέριν, στο βιβλίο µια εποχή µέσα στη λεπτοµέρειά της, την ίδια την καθηµερινότητα, για την οποία τα στοιχεία είναι από ελλιπή ως ανύπαρκτα. Κατά πόσο η εργασία σας ήταν δουλειά... ντετέκτιβ; «Οι συγγραφείς βυζαντινών κειµένων -σχεδόν όλοι τους άρρενες- δεν γράφουν για τις γυναίκες - εκτός, βεβαίως, εάν αυτές επιτελούν κάτι είτε εξόχως καλό είτε εξαιρετικά κακό. Μερικές φορές είναι δύσκολο να βγάλεις το συµπέρασµα ότι ένας συγγραφέας εννοεί τη σύζυγο, που δεν κατονοµάζεται, ενός άνδρα, που ονοµάζεται, η οποία είναι υπεύθυνη για την επιτέλεση κάποιου σηµαντικού γεγονότος. Ανακαλύπτοντας αυτές τις ανώνυµες συνήθως γυναίκες και τι ακριβώς έχουν επιτελέσει είναι πράγµατι σαν να κάνεις τη δουλειά ενός ντετέκτιβ». - Γιατί αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για τις τρεις συγκεκριµένες αυτοκράτειρες, Ειρήνη, Ευφροσύνη και Θεοδώρα, και όχι φέρ' ειπείν για την Αθηναΐδα ή άλλες εξίσου ελκυστικές, σηµαντικές γυναικείες περιπτώσεις του Βυζαντίου; «Η επιλογή µου βασίστηκε στο ότι οι τρεις τους συνιστούσαν µια οικογενειακή δυναστεία. Η Ειρήνη και η Θεοδώρα ήταν αρκετά γνωστές, αλλά κανείς δεν είχε αντιληφθεί πόσο άµεσα συνδέονταν µέσω της Ευφροσύνης. Όταν ανακάλυψα πόσο καίριο ρόλο έπαιξε ως γιαγιά της τελευταίας η Ειρήνη και πώς αυτή, µε τη σειρά της, εκπαίδευσε τη Θεοδώρα στον αυτοκρατορικό ρόλο της, µου φάνηκε χρήσιµο να παρουσιάσω µια γενεαλογία ασυνήθιστων γυναικών. Αντιλήφθηκα ότι η συνεισφορά τους, αν και ζωτική στο µεσαιωνικό Βυζάντιο, είτε παραµελήθηκε αδικαιολόγητα είτε παρουσιάστηκε επιφανειακά στα βιβλία αυτής της περιόδου». «Θραύσµα ιστορίας» - Από τα ελάχιστα, λοιπόν, ιστορικά στοιχεία και µαρτυρίες που είχατε συχνά στη διάθεσή σας πώς κατορθώσατε να βγάλετε τα τελικά συµπεράσµατα στις «Γυναίκες στην Πορφύρα»; 2

.. ντετέκτιβ; «Οι συγγραφείς βυζαντινών κειµένων -σχεδόν όλοι τους άρρενες- δεν γράφουν για τις γυναίκες - εκτός, βεβαίως, εάν αυτές επιτελούν κάτι είτε εξόχως καλό είτε εξαιρετικά κακό.

3 «Αυτό είναι ένα ερώτηµα περί της µεθόδου: πώς µπορείς να βασίσεις συµπεράσµατα σε πολύ λίγες διαθέσιµες αποδείξεις; Κάνεις ό,τι καλύτερο µπορείς! Καθένας πρέπει να θυµάται ότι οτιδήποτε επιβιώνει ως ιστορικό ντοκουµέντο δεν είναι παρά ένα θραύσµα εκείνου που κάποτε υπήρξε. Εποµένως είναι ζωτικό να µην περιορίσεις αυτό που λες στις διασωθείσες αποδείξεις, που δεν µπορούν να συνιστούν από µόνες τους µια αληθή ή επαρκή εικόνα. Από την άλλη, δεν µπορούµε και να αγνοούµε τις αποδείξεις που έχουµε στη διάθεσή µας. Είναι µια πραγµατικότητα, ένα ίχνος, ένα στοιχείο, που µπορεί να ερµηνευτεί µόνο µε την αρωγή ενός σηµαντικού ποσοστού... φαντασίας». - Οµολογείτε στο βιβλίο ότι επιστρατεύετε τη φαντασία σας για τη συµπλήρωση πολλών στοιχείων προκειµένου να δώσετε ζωή σε γεγονότα της περιόδου µε την οποία ασχοληθήκατε. Πώς κατορθώσατε να αποφύγετε τους σκοπέλους της αυθαιρεσίας; «Πάντοτε ενυπάρχει ένας κίνδυνος όταν προτείνεις µια "ανακατασκευή" η οποία ενδεχοµένως θα εµφανιστεί εξαιρετικά ζωντανή, εξαιρετικά αξιόπιστη. Ωστόσο, στο βαθµό που καθιστάς σαφές ότι πρόκειται για "ανασύσταση", "ανακατασκευή", πιστεύω ότι λειτουργεί βοηθητικά το να φαντάζεσαι το υπόβαθρο εντός του οποίου τα εκάστοτε γεγονότα ελάµβαναν χώρα. Όταν προτείνω ότι οι γηραιότερες γυναίκες που αποσύρονταν στα µοναστήρια ξόδευαν πολύ χρόνο µιλώντας για το παρελθόν, την οικογένειά τους και ζητήµατα κοινού ενδιαφέροντος, απλώς φαντάζοµαι ότι απλούστατα συµπεριφέρονταν όπως οι περισσότεροι σύγχρονοί τους γέροντες. Φυσικά δεν γνωρίζω τι ακριβώς έκαναν καθηµερινώς, αφού κανένα ιστορικός δεν κράτησε αρχείο γι' αυτό. Ωστόσο όντως ξέρουµε ότι οι Βυζαντινοί µιλούσαν και κουτσοµπόλευαν περισσότερο απ' ό,τι έγραφαν. Είναι λογικό να υποθέτεις λοιπόν ότι αυτό έπρατταν, εκτός αν υπάρχει απόδειξη για το αντίθετο». «Νέες µέθοδοι» - Το βυζαντινό κράτος υπήρξε σε κάθε του έκφανση και σε τέτοιο βαθµό γραφειοκρατικό, ώστε ήταν δύσκολο -αν όχι αδύνατο- ακόµη και για έναν αυτοκράτορα να τροποποιήσει κάποιες σταθερές και παραδοσιακές πρακτικές. εδοµένης µιας τέτοιας παραµέτρου ποιες ήταν ακριβώς αυτές οι«νέες µέθοδοι» που, όπως υποστηρίζετε, εισήγαγαν οι τρεις αυτοκράτειρες; 3

Εποµένως είναι ζωτικό να µην περιορίσεις αυτό που λες στις διασωθείσες αποδείξεις, που δεν µπορούν να συνιστούν από µόνες τους µια αληθή ή επαρκή εικόνα.

4 «Όπως προσπαθώ να αποδείξω, παρ' όλο το βαρύ φορτίο της παράδοσης στο Βυζάντιο και της βαριάς γραφειοκρατίας, µερικές φορές τα γεγονότα αυτά καθ' αυτά δηµιουργούσαν απρόβλεπτες καταστάσεις - ακόµη και σ' ένα εθιµοτυπικό τόσο λεπτοµερώς σχεδιασµένο όπως η βάπτιση του αυτοκρατορικού παιδιού. Σε ό,τι αφορά τις "νέες µεθόδους" των αυτοκρατειρών εννοώ τους τρόπους µε τους οποίους µια γυναίκα επιτηρεί τις διαφορετικές φατρίες και χρησιµοποιεί τους ευνούχους προκειµένου να επιτύχει τους στόχους της. εν υπήρχε προηγούµενο απόσυρσης ενός Πατριάρχη και η Ειρήνη αποδείχτηκε "σβέλτη", ώστε ν' αρπάξει την πρωτοβουλία και να θέσει έναν άνδρα της επιλογής της νέο Πατριάρχη. Με το να προσεταιρίζονται άνδρες και εκπροσώπους άλλων οµάδων για τους σκοπούς τους, οι γυναίκες µπορούσαν να χτίσουν µια αφοσίωση στο πρόσωπό τους». - Μπορείτε να πείτε κάτι πιο συγκεκριµένο για την προσωπικότητα καθεµιάς από τις τρεις αυτοκράτειρες, για τις αδυναµίες τους, τα ελαττώµατά τους που εξαγάγατε από τα υπάρχοντα στοιχεία; «Πώς µπορούµε να µαντέψουµε τι σκέφτονταν πράγµατι εκείνες τις εποχές; Οι προσωπικότητές τους παραµένουν κρυµµένες από µας, ακόµη και όταν λέµε "αισθάνοµαι ότι την ξέρω". Εποµένως δεν προσπαθώ να ταυτοποιήσω τις αρετές και τις κακίες τους. Η µελέτη άλλωστε µιας προσωπικότητας που δεν άφησε πίσω της ατοµικά αρχεία, επιστολές, είναι µια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Οι περισσότεροι µοντέρνοι βιογράφοι επιλέγουν άτοµα για τα οποία έχουν καταγραφεί πολλά, είτε από τα ίδια είτε από τους σύγχρονούς τους. Στην περίπτωση των προσωπικοτήτων των τριών αυτών αυτοκρατειρών έχουµε στη διάθεσή µας µόνον κάποιες απόψεις καταγεγραµµένες από τρίτους. Τι ακριβώς οι ίδιες σκέφτονταν για τους στόχους τους και τα επιτεύγµατά τους παραµένει δηλαδή άγνωστο. Αυτός είναι ο λόγος που προσπάθησα να παρουσιάσω όσο γινόταν περισσότερο ολοκληρωµένα το χρονικό των πράξεών τους ή όσων πράξεων έχουν αποδοθεί σε αυτές». Η εικονολατρία - Στην κατακλείδα του βιβλίου θέτετε την καίρια ερώτηση «τι θα είχε συµβεί αν οι τρεις αυτοκράτειρες δεν είχαν εµποδίσει τους άνδρες από την εξουσία», αν δεν είχαν καθιερώσει, σε πείσµα των προγενέστερών τους αρρένων αυτοκρατόρων, την εικονολατρία. 4

Σε ό,τι αφορά τις "νέες µεθόδους" των αυτοκρατειρών εννοώ τους τρόπους µε τους οποίους µια γυναίκα επιτηρεί τις διαφορετικές φατρίες και χρησιµοποιεί τους ευνούχους προκειµένου να επιτύχει τους

5 «Η απάντηση είναι: η Ιστορία θα ήταν διαφορετική. Στο συµπέρασµα του βιβλίου προσπαθώ να δείξω τι θα µπορούσε να είχε συµβεί ώστε να δώσω έµφαση στο σπουδαίο ρόλο που διαδραµάτισαν οι τρεις αυτοκράτειρες στη διάσωση της εικονολατρίας. Αν είχε επικρατήσει η εικονοµαχία θα είχαν επιτελεστεί ελάχιστα στο πεδίο της θρησκευτικής τέχνης. Η θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου, οι εικόνες, τα µωσαϊκά, τα φρέσκο είναι µία από τις σφραγίδες του πολιτισµού. Σε πολιτικό επίπεδο, προτείνω ότι το Βυζάντιο θα είχε στενότερες σχέσεις µε τις εικονοµαχικές ισλαµικές δυνάµεις απ' ό,τι µε τη ύση, η οποία παρέµεινε ευρέως εικονόφιλη. Ωστόσο, δεν υπάρχουν τόσο σοβαρές ενδείξεις για το πώς θα είχε εξελιχθεί το σενάριο...». - Σε τι επίπεδα βρίσκεται η διεθνής έρευνα σήµερα για το Βυζάντιο, πού επικεντρώνεται; «Θα έλεγα, διεξάγεται αδιαλείπτως έρευνα σε όλα τα πεδία της βυζαντινής ιστορίας, της ιστορίας της τέχνης και της αρχαιολογίας, του νοµικού δικαίου και της λογοτεχνίας. Μια πεντάτοµη Βυζαντινή Ιστορία του Βυζαντίου έχει µόλις εκδοθεί, σε επιµέλεια Αγγελικής Λαΐου, συνιστώντας την πρώτη προσπάθεια να συντεθεί η οικονοµική κατάσταση -ανάπτυξη καθ' όλη τη διάρκεια της χιλιετίας του Βυζαντίου. Ίσως για τους ιστορικούς να υπάρχει ένα µεγαλύτερο ενδιαφέρον στην πολιτιστική ιστορία». - Υπάρχει ρεύµα σπουδαστών στην Αγγλία που ενδιαφέρεται για τη βυζαντινή αρχαιολογία, γενικότερα για τις σπουδές βυζαντινολογίας; «Υπάρχουν πολλοί ενθουσιώδεις σπουδαστές, µε εργασίες πάνω σε διαφορετικά επιστηµονικά πεδία. Για να σας δώσω µια ιδέα, οι περισσότεροι πρόσφατοι απόφοιτοί µου δούλεψαν για τους λευκούς γάµους των πρώιµων Βυζαντινών αγίων, για τους κόπτες χριστιανούς, την Ιστορία του Νικήτα Χωνιάτη, την οικονοµική ιστορία του µεσαιωνικού Βυζαντίου και τις βυζαντινές ιστορίες Αποκάλυψης για το τέλος του κόσµου». 5

Αν είχε επικρατήσει η εικονοµαχία θα είχαν επιτελεστεί ελάχιστα στο πεδίο της θρησκευτικής τέχνης.

Σχετικά έγγραφα

Η Σόφη Θεοδωρίδου στο arive.gr

Η Σόφη Θεοδωρίδου στο arive.gr συνέντευξη πωλίνα_ταϊγανίδου Με αφορμή την παρουσίαση του νέου της βιβλίου, Στεφάνι από ασπάλαθο Λίγα λόγια για το έργο: Μια όμορφη καλοκαιρινή μέρα του 1939, η Κασσιανή