Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης

Transcript

1 Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης Καινοτοµία: Προσδιοριστικοί Παράγοντες και Προβληµατισµοί για το Μέλλον της Ελληνικής Οικονοµίας Γρηγόρης Πραστάκος, Γιάννης Σπανός, Κώστας Κωστόπουλος Τεχνολογική Προοπτική ιερεύνηση στην Ελλάδα Φεβρουάριος 2003 Αθήνα

2 II Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών Εργαστήριο ιοικητικής Επιστήµης Καινοτοµία: Προσδιοριστικοί Παράγοντες και Προβληµατισµοί για το Μέλλον της Ελληνικής Οικονοµίας Κείµενο Εκκίνησης Γρηγόρης Πραστάκος, Γιάννης Σπανός, Κώστας Κωστόπουλος ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ FORESIGHT Φεβρουάριος 2003

3 III ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 Σύνοψη Το Νέο Ανταγωνιστικό Περιβάλλον και Καινοτοµία Τι ορίζουµε µε την έννοια Καινοτοµία; Καινοτοµία: Η διεθνής συζήτηση Εθνικά Συστήµατα Καινοτοµίας Το «µακρο» ε ί εδο: Η εθνική «υ οδοµή» Το «µεσο» ε ί εδο: ίκτυα ε ιχειρήσεων (clusters) Ο ρόλος των «συνδέσµων»: Η σύνδεση της έρευνας µε την αραγωγή Το «µικρο» ε ί εδο: Καινοτοµία και ε ιχειρήσεις Το ροφίλ της καινοτοµικής ε ιχείρησης Παράγοντες υιοθέτησης της καινοτοµίας σε «µικρο» ε ί εδο Γενεές καινοτοµικής διαδικασίας σε «µικρο» ε ί εδο Ποιες ε ιχειρήσεις καινοτοµούν στην Ευρώ η; Καινοτοµία: Α οτύ ωση της Ελληνικής ερί τωσης Εισαγωγή Γενική Ε ισκό ηση Τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής ερί τωσης Ηθέση της Ελλάδας στο διεθνές εριβάλλον ΗΑνά τυξη της Καινοτοµίας στην Ελλάδα ΗΕθνική «Υ οδοµή» Το «µεσο» ε ί εδο: Περιφέρειες, Κλάδοι, ίκτυα Το «µικρο» ε ί εδο: Καινοτοµία και Ελληνικές Ε ιχειρήσεις Καινοτοµία στην Ελλάδα: Προβληµατισµοί γύρω α ό την ορεία ρος το µέλλον Βιβλιογραφικές Αναφορές Παράρτηµα...51

4 1 1 Σύνοψη Η σηµασία της καινοτοµίας στη σηµερινή οικονοµία της γνώσης είναι αδιαµφισβήτητη. Η καινοτοµία προβάλλει σήµερα ως µια από τις πλέον σηµαντικές παραµέτρους για την ανάπτυξη, τόσο σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας όσο και στο επίπεδο της επιχείρησης, ενώ τίθεται σε θέση υψηλής προτεραιότητας στη πολιτική όλων σχεδόν των χωρών. Oι διαφορές ανταγωνιστικότητας και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος που παρατηρούνται ανάµεσα στις εθνικές οικονοµίες µπορούν σε ένα βαθµό τουλάχιστον, να αποδοθούν σε διαφορετικά επίπεδα καινοτοµικής δραστηριότητας και ανάπτυξης. Ως καινοτοµία ορίζουµε τη χρήση νέας γνώσης προκειµένου να προσφερθεί (δηλαδή να σχεδιαστεί και να εµπορευµατοποιηθεί) ένα νέο προϊόν ή µια νέα υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Η καινοτοµία µπορεί να αφορά ένα νέο προϊόν ή µια νέα υπηρεσία, τον τρόπο ή την τεχνολογία παραγωγής ενός προϊόντος ή µιας υπηρεσίας, καθώς επίσης µπορεί να αναφέρεται σε διοικητική διαδικασία ή οργανωτική δοµή (εσωτερικά ή εξωτερικά σε σχέση µε τους πελάτες ή τους προµηθευτές). Μια καινοτοµία µπορεί να είναι ριζική, ή σταδιακή (ανάλογα µε το πόσο αλλάζει και απαξιώνει υπάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης). Η προσπάθεια εξέτασης των παραγόντων που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµικής δραστηριότητας είναι καθοριστικής σηµασίας, καθώς επιχειρεί να απαντήσει σε δύο καίρια ερωτήµατα: Γιατί κάποιες οικονοµίες επιτυγχάνουν συγκριτικά µε άλλες- καλύτερες επιδόσεις 1 σε καινοτοµίες; Γιατί ενώ η επιστηµονική και τεχνολογική γνώση είναι (κατά το µάλλον ή ήττον) διασπαρµένη, η ένταση της παραγωγής καινοτοµίας εστιάζεται σε ένα συγκριτικά µικρό αριθµό χωρών; Σε αυτό το πλαίσιο, βασικό «εργαλείο» της ανάλυσης µας αποτελεί η έννοια του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (ΕΣΚ), που ενσωµατώνει τρία επίπεδα: το επίπεδο εθνικής οικονοµίας (µακρο-επίπεδο), το επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (clusters, µέσο επίπεδο) και το επίπεδο επιχείρησης (µικρο-επίπεδο) 2. Σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας, οι παράγοντες που διαµορφώνουν το πλαίσιο ανάπτυξης καινοτοµίας περιλαµβάνουν: Το επίπεδο επενδύσεων σε βασική έρευνα, κρατικές πολιτικές υποστήριξης, και χρηµατοδότησης της έρευνας, οι πολιτικές που σχετίζονται µε την φορολόγηση κεφαλαίων για Ε&Α. Ο ρόλος των δηµοσίων επενδύσεων είναι καθοριστικός, µιας και µέσα από τη βασική έρευνα αναπτύσσεται το ανθρώπινο κεφάλαιο της χώρας. Σηµαντική εδώ είναι και η συνεισφορά των ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α. Τη διαθεσιµότητα κεφαλαίων επιχειρηµατικού κινδύνου (venture capital), κάτι που θα βοηθήσει στην αρχική φάση σχεδιασµού και πειραµατικής εισαγωγής της καινοτοµίας, µιας και είναι γνωστό ότι µικρό µόνο ποσοστό των καινοτοµικών προσπαθειών καταλήγουν να είναι πετυχηµένα στην αγορά Το µέγεθος και η ποιότητα του ερευνητικού δυναµικού της χώρας, και το επίπεδο της πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης, σε χώρους τεχνολογικούς αλλά και σε χώρους που αφορούν τη διοίκηση και οργάνωση, τη παραγωγή κλπ Την υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, που επιτρέπουν την άµεση επικοινωνία και διασύνδεση, την άντληση µεγάλου όγκου δεδοµένων, την παράλληλη εργασία και συνεργασία, κλπ 1 Με τον όρο «επίδοση σε καινοτοµία» εννοείται η ικανότητα µιας οικονοµίας να αναπτύσσει νέα προϊόντα, υπηρεσίες και παραγωγικές διαδικασίες µε οικονοµική αξία, και που ταυτόχρονα είναι σε θέση να τα εισάγει µε επιτυχία στις διεθνείς αγορές. 2 Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index, Council on Competitiveness,

5 2 Το κατάλληλο θεσµικό πλαίσιο, που προβλέπει προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας, ευνοϊκή φορολόγηση δαπανών Ε&Α, αντιµονοπωλιακές πολιτικές, κλπ Το επίπεδο ωριµότητας της αγοράς, όσον αφορά εγχώρια ζήτηση για καινοτοµικά προϊόντα, έκθεση στο διεθνή ανταγωνισµό και προσέλκυση επενδύσεων, κλπ Σε επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (δηλαδή επιχειρήσεων που χαρακτηρίζονται από µια γεωγραφική εγγύτητα ή παρόµοια εξειδίκευση π.χ. επιχειρήσεις πληροφορικής) οι παράγοντες που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµικότητας περιλαµβάνουν: Την διαθεσιµότητα και ποιότητα απαραίτητων εισροών στο δίκτυο (δηλαδή συστήµατα µεταφοράς και ανταλλαγής γνώσεις µέσα στις επιχειρήσεις της οµάδας, δυνατότητα άντλησης χρηµατοδοτικών κεφαλαίων, προσέλκυσης ανθρώπινου δυναµικού υψηλού επιπέδου, κλπ) Την ύπαρξη ενός υγιούς ανταγωνιστικού πλαισίου ανάµεσα στις επιχειρήσεις, που αφορά τους κανόνες, τα κίνητρα, και τις πιέσεις που δέχονται οι επιχειρήσεις (π.χ. εσωτερικός ή διεθνής ανταγωνισµός)και που τις ωθούν να στραφούν προς την καινοτοµία Το επίπεδο ωριµότητας της αγοράς, όσον αφορά εγχώρια ζήτηση για συνεχή βελτίωση της ποιότητας, κάλυψη των µεταβαλλόµενων αναγκών της αγοράς, ικανοποίηση των απαιτητικών πελατών, κλπ. Την ύπαρξη σχετιζόµενων και «υποστηρικτικών» κλάδων που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη καινοτοµικών δραστηριοτήτων (π.χ. κατασκευαστές εξαρτηµάτων, κλπ) Σε επίπεδο επιχείρησης οι παράγοντες που συµβάλλουν στην ανάπτυξη καινοτοµιών περιλαµβάνουν: Η ύπαρξη ισχυρού τµήµατος Ε&Α, και το ύψος των επενδύσεων της επιχείρησης σε Ε&Α, η ύπαρξη επιχειρησιακού κλίµατος και ηγετικής οµάδας που να ευνοεί την ανάληψη κινδύνου, Η ύπαρξη και αξιοποίηση διανοητικού κεφαλαίου (intellectual capital) και εν γένει η διαχείριση της γνώσης της επιχείρησης, µιας και η γνώση αποτελεί καίριο παράγοντα στην ανάπτυξη καινοτοµίας. Στη διαχείριση της γνώσης συµβάλλει η τεχνολογία της πληροφορικής, αλλά και η ύπαρξη κατάλληλου κλίµατος εµπιστοσύνης για ανταλλαγή γνώσης Η υιοθέτηση αποκεντρωµένων και ευέλικτων οργανωτικών δοµών µε «ανοιχτή» επικοινωνία τόσο κάθετα (ανάµεσα στα οργανωτικά επίπεδα) όσο και οριζόντια (εντός των οργανωτικών επιπέδων) Η σύναψη στρατηγικών συµµαχιών και γενικότερα η δικτύωση των επιχειρήσεων, ή η ένταξή τους σε τεχνολογικά δίκτυα, κάτι που διευκολύνει σηµαντικά την ανταλλαγή της γνώσης και την επικοινωνία µε οµοειδείς επιχειρήσεις, µε προµηθευτές, µε πελάτες, κλπ Η πρόσβαση σε χρηµατοδοτικά κεφάλαια. Πέρα όµως από την ανάλυση των παραγόντων που επηρεάζουν τη καινοτοµία στα διάφορα επίπεδα ανάλυσης, είναι πολύ σηµαντική και η διασύνδεση µεταξύ της βασικής έρευνας µε τη παραγωγή. Υπάρχουν, για παράδειγµα, οργανωµένοι, και κυρίως, αποτελεσµατικοί θεσµοί που να συνδέουν µεταφέρουν τα επιτεύγµατα της βασικής έρευνας σε καθιερωµένα ή αναδυόµενα δίκτυα επιχειρήσεων; Σε ορισµένες χώρες (π.χ., Γερµανία και ΗΠΑ), παρουσιάζεται ιδιαίτερη δραστηριοποίηση σε κοινές ερευνητικές πρωτοβουλίες µεταξύ πανεπιστηµίων, επιχειρήσεων και κράτους, καταδεικνύοντας την ανάγκη διάχυσης των αποτελεσµάτων της βασικής έρευνας σε όλο το φάσµα της οικονοµίας Στην Ελλάδα, µολονότι έχει παρουσιαστεί βελτίωση στην ανάπτυξη καινοτοµιών, το επίπεδο καινοτοµίας παραµένει ιδιαίτερα χαµηλό και η χώρα µας παραµένει περισσότερο χρήστης των καινοτοµιών που έχουν αναπτυχθεί αλλού, παρά παραγωγός τους. Ποιοι είναι όµως οι λόγοι που οδήγησαν τη χώρα µας σε αυτή τη δυσχερή θέση; Μια πρώτη αποτύπωση των αιτιών αυτών θα µπορούσε να είναι: 1) ο µεγάλος αριθµός µικρού και µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεων, που διοικούνται από τον ιδιοκτήτη-επιχειρηµατία, 2) η έλλειψη 2

6 3 σοβαρής τεχνολογικής υποδοµής, 3) το µικρό σχετικά µέγεθος της εγχώριας αγοράς, κάτι που οπωσδήποτε επηρεάζει αρνητικά την ανάληψη κινδύνου, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζουν πολύ µικρά ποσοστά ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α, 4) το δυσµενές φορολογικό καθεστώς και ο κατά το παρελθόν προστατευτισµός των ελληνικών προϊόντων (που εµπόδισε τον διεθνή ανταγωνισµό), κ.ά. Κατά συνέπεια, η ύπαρξη όλων των παραπάνω συνθηκών οδήγησε τη χώρα µας στις τελευταίες θέσεις σε διάφορους διεθνείς δείκτες τεχνολογικής έρευνας και καινοτοµίας. Παρόλα αυτά, κατά τη τελευταία κυρίως πενταετία η χώρα µας εµφανίζεται ελαφρά βελτιωµένη στους περισσότερους από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη καινοτοµία τόσο σε εθνικό, όσο και σε επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων (π.χ., δηµόσιες επενδύσεις σε Ε&Α, δια βίου µάθηση, άτοµα µε ανώτατη µόρφωση, επιχειρηµατικά κεφάλαια υψηλού κινδύνου κ.α.), ωστόσο συνεχίζει να παραµένει αρκετά έως σηµαντικά πίσω συγκριτικά µε το µέσο όρο της ΕΕ. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι οι θετικές τάσεις πρέπει να επιταχυνθούν και να διευρυνθούν σε όλα τα επίπεδα του συστήµατος καινοτοµίας («µακρο», «µεσο» και «µικρο»). Υπό αυτό το πρίσµα, για µια τυπική ελληνική επιχείρηση θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι η «γρήγορη υιοθέτηση» καινοτοµιών µέσω µεταφοράς τεχνολογίας αποτελεί περισσότερο ρεαλιστική προοπτική από ότι η «πρωτογενής» ανάπτυξη τεχνολογίας. Από την άλλη µεριά, η επίτευξη υψηλών επιδόσεων στην καινοτοµία θα µπορούσε να επιτευχθεί από την σύγκλιση µιας σειράς παραγόντων όπως: Καθιέρωση ικανών κινήτρων για ανάπτυξη καινοτοµιών σε επίπεδο επιχείρησης, όπως η προστασία της πνευµατικής ιδιοκτησίας, φορολογικά κίνητρα, κλπ ιασφάλιση της δηµιουργίας νέας γνώσης, µε ανάληψη ευθύνης από το κράτος να χρηµατοδοτήσει την βασική έρευνα, και ανάληψη της ευθύνης για εµπορευµατοποίηση των αποτελεσµάτων από τον ιδιωτικό τοµέα. «Συνεταιρισµοί» (public-private partnerships) ανάµεσα σε δηµόσιους και ιδιωτικούς φορείς µπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατικοί σε αυτό το πλαίσιο, καθώς επιτρέπουν τον επιµερισµό του κόστους και τη διασφάλιση της αξιοποίησης των ερευνητικών αποτελεσµάτων από τον ιδιωτικό τοµέα. Αποτελεσµατικότητα στις κρατικές δαπάνες για καινοτοµία. Παράλληλα µε την χρηµατοδότηση της βασικής έρευνας οι κυβερνήσεις υποστηρίζουν την Ε&Α στον ιδιωτικό τοµέα µέσα από διάφορες µορφές άµεσων και έµµεσων χρηµατοδοτήσεων (π.χ. άµεσες επιχορηγήσεις, φορολογικές ελαφρύνσεις κτλ). Είναι σηµαντικό να διασφαλίζεται η αποτελεσµατικότητα στην αξιοποίηση αυτών των πόρων µέσα από π.χ. εισαγωγή ανταγωνιστικών διαδικασιών στην επιλογή των φορέων που χρηµατοδοτούνται από το κράτος Ενίσχυση της αλληλεπίδρασης ανάµεσα στους φορείς του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (επιχειρήσεις, πανεπιστήµια, δηµόσιοι ερευνητικοί φορείς) της χώρας µας. Η αλληλεπίδραση ανάµεσα στους βασικούς αυτούς φορείς που ασχολούνται µε την καινοτοµία, αποτελεί εξαιρετικά σηµαντική συνιστώσα επιτυχίας ενός Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας. Μέτρα και πολιτικές που αυξάνουν τις δυνατότητες µετακίνησης ερευνητών από τον δηµόσιο στον ιδιωτικό τοµέα και στην διασύνδεση δηµόσιων και ιδιωτικών φορέων, µε στόχο την µεγιστοποίηση της διακίνησης της γνώσης ανάµεσα τους έχουν κριθεί ως σηµαντικά. Καλλιέργεια και αξιοποίηση των δικτυώσεων ανάµεσα στις επιχειρήσεις, που στη χώρα µας υστερούν σηµαντικά έναντι αυτών των υπολοίπων χωρών της ΕΕ. ράσεις και µέτρα όπως ενέργειες ευαισθητοποίησης για τα οφέλη των δικτύων, υποστήριξη start-ups σε συγκεκριµένα δίκτυα, δηµιουργία κέντρων πληροφόρησης και τεχνολογικών κέντρων, κ.α. έχουν κριθεί ως σηµαντικά. Αντιµετώπιση των οργανωτικών και διοικητικών ανεπαρκειών που φαίνεται να υπολανθάνουν της αδυναµίας ή / και αδιαφορίας των επιχειρήσεων να εµπλακούν σε καινοτοµική δραστηριότητα. 3

7 4 2 Το Νέο Ανταγωνιστικό Περιβάλλον και Καινοτοµία Αποτελεί πλέον κοινό τόπο, και ενδεχοµένως κοινοτυπία, ο ισχυρισµός ότι το οικονοµικό περιβάλλον έχει αλλάξει δραµατικά τα τελευταία χρόνια. Οι επιχειρήσεις, και κατ επέκταση οι εθνικές οικονοµίες, δεν µπορούν να συνεχίζουν να βασίζονται στα παραδοσιακά τους προϊόντα και πρακτικές του παρελθόντος. Παρατηρούµε ότι ο κύκλος ζωής των προϊόντων έχει µειωθεί σηµαντικά, και οι επιχειρήσεις πρέπει να αναπτύσσουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες σε ρυθµούς πολύ εντονότερους από το παρελθόν. Οι κλασσικοί συντελεστές παραγωγής που θεωρούνταν θεµελιώδεις για µια επιχείρηση στο παρελθόν, όπως το κεφάλαιο, το εργατικό δυναµικό και οι πρώτες ύλες, δεν είναι σε θέση πλέον να παρέχουν ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα που θα κρατήσει στο χρόνο. Η παγκοσµιοποίηση και η έκρηξη των τεχνολογιών έχουν διαµορφώσει µια νέα πραγµατικότητα. Κάποιοι µιλούν για υπερανταγωνισµό (hypercompetition), µια κατάσταση δηλαδή που χαρακτηρίζεται από µικρές περιόδους ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος για κάποιες επιχειρήσεις διακοπτόµενες από συχνά κενά όπου επικρατεί έντονα ρευστότητα γύρω από το τι θα αποτελέσει µια νέα πηγή ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος. Κάποιοι άλλοι µιλούν για την «τούρµπο-οικονοµία» ενώ άλλοι κάνουν λόγο για ένα νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον (new competitive landscape). Είναι σαφές πως κάτι έχει αλλάξει: η Οικονοµία της Γνώσης (ΟτΓ) αν δεν αποτελεί ήδη πραγµατικότητα είναι σίγουρα προ των πυλών, µε συνέπειες που θα γίνονται ολοένα και πιο έντονες τα επόµενα χρόνια. Η ΟτΓ αποτελεί την συνισταµένη τριών συσχετιζόµενων µεταξύ τους φαινοµένων 3 : (α) η γνώση αποτελεί πλέον ένα αγαθό (commodity) που αγοράζεται και πουλιέται µε πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, (β) οι Τεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) κάνουν δυνατή την άµεση παραγωγή και διάθεση της πληροφορίας, και (γ) η ανταλλαγή πληροφοριών ανάµεσα σε άτοµα και οργανισµούς, ανεξάρτητα της γεωγραφικής χωροθέτησης έχει λάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Είναι προφανές ότι η ΟτΓ κινείται κυρίως µέσα από τις ΤΠΕ. Η επίδραση αυτών των τεχνολογιών τόσο σε µικρο όσο και σε µακρο επίπεδο είναι εξαιρετικά σηµαντική. Οι επιχειρήσεις έχουν την δυνατότητα κάποιοι ισχυρίζονται ότι έχουν αναγκαστεί- να προβούν σε σηµαντικές αναδιαρθρώσεις τόσο σε οργανωτικό - διοικητικό όσο και σε παραγωγικό επίπεδο, µε ιδιαίτερα ευνοϊκά αποτελέσµατα σε θέµατα κόστους, χρόνου, ποιότητας και ευελιξίας. Ταυτόχρονα οι ΤΠΕ ωθούν την παγκοσµιοποίηση των επιχειρησιακών δραστηριοτήτων και την διαµόρφωση νέων επιχειρηµατικών µοντέλων (βλ. ηλεκτρονικό εµπόριο και κυρίως την διασύνδεση ανάµεσα στις επιχειρήσεις Β2Β). Οι ΤΠΕ δεν αφορούν µόνο τις µεγάλες επιχειρήσεις. Αντίθετα, ο ρόλος τους για τις ΜΜΕ µπορεί να είναι ιδιαίτερα θετικός καθώς τους προσφέρουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε πληροφόρηση, αγορές και πόρους µε χαµηλό κόστος, πρόσβαση που ήταν σχεδόν αποκλειστικά προνόµιο των µεγάλων επιχειρήσεων στο παρελθόν. Ανεξάρτητα από αυτό όµως υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ΜΜΕ υστερούν πολύ στην αξιοποίηση των ΤΠΕ. Στο σηµείο αυτό υπάρχει σηµαντικό πεδίο για εφαρµογή πολιτικών που να υποστηρίζουν τις ΜΜΕ προς την κατεύθυνση αυτή (βλ. το Πρόγραµµα «ικτυωθείτε»). Σε µακρο επίπεδο, οι εθνικές οικονοµίες έχουν επηρεασθεί από την βελτίωση της παραγωγικότητας που αποδίδεται στην χρήση των ΤΠΕ, κυρίως αυτές που έχουν κάνει βήµατα στις αναγκαίες υποδοµές, δηλ., άνοιγµα των τηλεπικοινωνιακών τους αγορών µε την συνακόλουθη µείωση του κόστους και επενδύσεις σε δίκτυα µεταγωγής δεδοµένων υψηλών ταχυτήτων. Όσες χώρες δεν έχουν κάνει σηµαντικά βήµατα προς αυτή την κατεύθυνση είναι αναγκασµένες να το κάνουν σύντοµα και µια από αυτές τις χώρες είναι και η Ελλάδα -, διαφορετικά θα µείνουν πίσω στην κούρσα για την ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας τους. 3 European Commission, Innovation policy in a knowledge-based economy, ISBN , EUR-OP, Luxembourg,

8 5 Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας σηµαντικός παράγοντας πίσω από την ιδιαίτερα υψηλή ανάπτυξη της ανταγωνιστικότητας της αµερικανικής οικονοµίας κατά το µεγαλύτερο µέρος της δεκαετίας του 1990 ήταν (και συνεχίζουν να είναι) οι υψηλές επενδύσεις σε ΤΠΕ συγκριτικά µε την ΕΕ και Ιαπωνία. Το 1999 οι επενδύσεις αυτές έφθασαν στο 7,3% του ΑΕΠ, όταν το ίδιο ποσοστό γα την ΕΕ ήταν 5,8% 4. Σύµφωνα όµως µε µια πρόσφατη µελέτη του ΟΟΣΑ 5, από µόνες τους οι επενδύσεις σε ΤΠΕ δεν αποτελούν πανάκεια. Όπως φαίνεται από το παράδειγµα έντονα αναπτυσσόµενων οικονοµιών, οι ΤΠΕ αποτελούν εργαλείο για την ανάπτυξη συνθηκών που ευνοούν την επιχειρηµατικότητα, την επικοινωνία, έγκαιρη πληροφόρηση και ευθυγράµµιση µε την αγορά, την καλλιέργεια των δεξιοτήτων του ανθρώπινου δυναµικού, και την καινοτοµία. Η καινοτοµία πράγµατι προβάλλει ως µια από τις πλέον σηµαντικές παραµέτρους για την ανάπτυξη, τόσο σε επίπεδο εθνικής οικονοµίας όσο και στο επίπεδο της επιχείρησης. Oι διαφορές ανταγωνιστικότητας και του κατά κεφαλήν εισοδήµατος που παρατηρούνται ανάµεσα στις εθνικές οικονοµίες µπορούν σε ένα βαθµό τουλάχιστον, να αποδοθούν σε διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης καινοτοµικών προϊόντων, διαδικασιών ή υπηρεσιών (Dosi et al., 1990; Fagerberg, 1994,Tidd et al., 2001, Forbes, 2002). Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που συνηγορούν προς αυτήν την κατεύθυνση. Καταρχήν, τα νέα προϊόντα βοηθούν στο να διατηρηθούν και να βελτιωθούν τα µερίδια της αγοράς και η κερδοφορία της επιχείρησης σε αυτές τις αγορές. Στην εποχή µας, που έχει µειωθεί ριζικά ο κύκλος ζωής των προϊόντων, η ικανότητα µιας επιχείρησης να αναπληρώνει προϊόντα της µε νέα αποκτά όλο και µεγαλύτερη σηµασία. Η σηµασία αυτή γίνεται µεγαλύτερη αν αναλογισθεί κανείς το ευµετάβλητο του σηµερινού επιχειρηµατικού περιβάλλοντος. Οι διαρκείς αλλαγές στα κοινωνικοοικονοµικά δεδοµένα δηµιουργούν ευκαιρίες αλλά και περιορισµούς. Παρόµοιες καταστάσεις µπορεί να δηµιουργηθούν από αλλαγές στο θεσµικό πλαίσιο ή στη νοµοθεσία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις µια επιχείρηση χρειάζεται την ικανότητα καινοτοµίας προϊόντων. Η καινοτοµία σε επίπεδο παραγωγικών διαδικασιών µπορεί να παίξει ένα εξίσου σηµαντικό ρόλο. H κυριαρχία της Ιαπωνίας σε διάφορους κλάδους όπως αυτοκινητοβιοµηχανία, µοτοποδήλατα, ναυπηγική, ηλεκτρονικά, προήλθε σε µεγάλο βαθµό από καινοτοµίες στις παραγωγικές διαδικασίες. Ας µην ξεχνάµε ότι µερικές από τις σηµαντικότερες καινοτοµίες στο χώρο της αυτοκινητοβιοµηχανίας προήλθαν από τα καινοτόµα συστήµατα παραγωγής της Toyota (και τα αντίστοιχα της Honda και της Nissan), µε αποτέλεσµα να παρατηρείται διπλάσια απόδοση από µια µέση αυτοκινητοβιοµηχανία 6. Τέλος, η καινοτοµία στο χώρο των υπηρεσιών, µπορεί να δώσει σηµαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα. Ενδεικτικά, η Citibank ήταν η πρώτη που πρόσφερε υπηρεσίες µέσα από τα ΑΤΜ, µε αποτέλεσµα να αναπτύξει µια ηγετική θέση στον τραπεζικό χώρο. Με την τεχνολογία του Internet οι δυνατότητες καινοτοµιών στο χώρο των υπηρεσιών είναι πολύ µεγάλες. Μερικές από τις σηµαντικότερες επιχειρησιακές καινοτοµίες της τελευταίας πενταετίας έχουν να κάνουν µε νέα επιχειρησιακά µοντέλα τα οποία βασίζονται σε νέες τεχνολογίες. Για παράδειγµα, η γνωστή Amazon δηµιούργησε ένα νέο µοντέλο βιβλιοπωλείου µε επαναστατικά αποτελέσµατα. Κάτω από αυτό το πρίσµα, η καινοτοµία τίθεται σε θέση υψηλής προτεραιότητας στη πολιτική όλων σχεδόν των χωρών. Ήδη από το 1996 η Ευρωπαϊκή Κοινότητα θέσπισε το Σχέδιο ράσης για την Καινοτοµία στην Ευρώπη, που στοχεύει στη συνεχή παρακολούθηση των καινοτοµικών δραστηριοτήτων τόσο σε εθνικό όσο και σε Κοινοτικό επίπεδο, ενώ παρόµοιες πρωτοβουλίες έχουν αναλάβει και άλλοι διεθνείς οργανισµοί (π.χ., ΟΟΣΑ). 4 European Commission, European Competitiveness Report, ISBN , EUR-OP, Luxembourg, OECD, The New Economy beyond the Hype: The OECD Growth Project, Monden, Y., The Toyota Production System, Productivity Press, Cambridge, Mass.,

9 6 Μια πρόσφατη έρευνα 7 σε 12 ευρωπαϊκές χώρες έδειξε ότι περισσότερο από το 30% των πωλήσεων της βιοµηχανίας το 1999 προήλθε από νέα ή «βελτιωµένα» προϊόντα, στοιχείο που καταδεικνύει την σηµασία της καινοτοµίας, - και ευρύτερα της έρευνας και τεχνολογίας- στην οικονοµική ανάπτυξη. Σε µια σύγκριση των καινοτοµικών επιδόσεων ανάµεσα στην ΕΕ, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία 8 βρέθηκε ότι για τους περισσότερους δείκτες καινοτοµικότητας η µια ή η άλλη χώρα-µέλος παρουσιάζει καλύτερες επιδόσεις από τις ΗΠΑ και Ιαπωνία. Η ΕΕ, όµως, ως µια οντότητα, προηγείται σε µόνο τρεις από τους δέκα δείκτες για τους οποίους υπάρχουν συγκρίσιµα στοιχεία. Ειδικά στις πατέντες και στις επιχειρηµατικές δαπάνες για Ε&Α η ΕΕ έχει πολύ κακή επίδοση. Σηµειώνεται ότι οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις, κατά µέσο όρο, δαπανούν 1,2% του ΑΕΠ σε Ε&Α που αντιστοιχεί στο 60% και 55% αυτού που δαπανούν οι επιχειρήσεις των ΗΠΑ και Ιαπωνίας, αντίστοιχα. Επιπρόσθετα οι ευρωπαϊκές χώρες υπολείπονται κατά πολύ των ΗΠΑ και Ιαπωνίας στην κατάθεση πατεντών υψηλής τεχνολογίας. Το πρόβληµα για την Ευρώπη προέρχεται κυρίως από τις µικρές χώρες και ιδίως την Πορτογαλία και Ελλάδα, καθώς χώρες όπως η Σουηδία, Φινλανδία και ανία «στέκονται» πολύ καλά στην σύγκριση µε τις ΗΠΑ και Ιαπωνία. 2.1 Τι ορίζουµε µε την έννοια Καινοτοµία; Καινοτοµία είναι η χρήση νέας γνώσης προκειµένου να προσφερθεί ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Πρόκειται για ανακάλυψη + εµπορευµατοποίηση (invention + commercialization). Αυτή η νέα γνώση µπορεί να είναι σχετιζόµενη µε την τεχνολογία ή µε την αγορά. Η τεχνολογική γνώση είναι η γνώση των συστατικών µερών, της συνδεσµολογίας µεταξύ των συστατικών µερών, των µεθόδων, των διαδικασιών και τεχνικών που απαρτίζουν ένα προϊόν ή µια υπηρεσία. Η γνώση της αγοράς είναι η γνώση των καναλιών διανοµής, των εφαρµογών του προϊόντος και των προσδοκιών, προτιµήσεων, αναγκών και επιθυµιών των πελατών. Το προϊόν ή η υπηρεσία είναι νέο µε την έννοια ότι το κόστος του είναι χαµηλότερο, οι ιδιότητές του βελτιωµένες, έχει πλέον ιδιότητες που δεν είχε στο παρελθόν, ή ποτέ δεν είχε εµφανιστεί στην αγορά µέχρι εκείνη τη στιγµή. Ειδικότερα, η καινοτοµία µπορεί να κατηγοριοποιηθεί µε βάση τις ακόλουθες ιδιότητες ή χαρακτηριστικά που είναι δυνατόν να έχει: Καινοτοµία Προϊόντος ή Καινοτοµία ιεργασίας (Product vs. Process innovation). Αυτή η διάκριση αναφέρεται στις περιοχές και στις δραστηριότητες τις οποίες επηρεάζει µια καινοτοµία. Ενώ οι καινοτοµίες διεργασιών ορίζονται ως «εργαλεία», µηχανισµοί και γνώση σχετικά µε την παραγωγική διαδικασία, οι καινοτοµίες προϊόντος είναι προϊόντα ή υπηρεσίες που εισάγονται για το όφελος των πελατών. Ριζική ή Σταδιακή Καινοτοµία (Radical vs. Incremental innovation). Οι ριζικές καινοτοµίες προκαλούν θεµελιώδεις αλλαγές στις δραστηριότητες ενός οργανισµού και αποτελούν ένα σαφές σηµείο τοµής σε σχέση µε τις µέχρι τούδε χρησιµοποιούµενες πρακτικές. Τέτοιου είδους ριζικές καινοτοµίες τείνουν να αλλάξουν πλήρως τις υπάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης απαξιώνοντας τις, και µπορεί να έχουν ως αποτέλεσµα την αύξηση της αβεβαιότητας και τη ριζική αλλαγή της φυσιογνωµίας µιας επιχείρησης ή / και ενός ολόκληρου κλάδου. Οι σταδιακές καινοτοµίες, αντίθετα, έχουν περισσότερο το χαρακτήρα απλών βελτιώσεων και αντιπροσωπεύουν µικρές µόνο αλλαγές στις τρέχουσες πρακτικές της επιχείρησης. Τεχνική ή ιαχειριστική Καινοτοµία (Technical vs. Administrative innovation). Αυτή η διάκριση είναι σηµαντική διότι αντανακλά τη γενικότερη διάκριση µεταξύ της εσωτερικής δοµής της επιχείρησης και 7 OECD, Science, Technology and Industry Outlook Special Edition - drivers of growth: information technology, innovation and entrepreneurship, OECD, Innovation and Technology Transfer, Special Edition, October

10 7 της τεχνολογίας που χρησιµοποιεί. Οι τεχνικές καινοτοµίες αναφέρονται σε προϊόντα, διεργασίες και τεχνολογίες που χρησιµοποιούνται προκειµένου να παραχθούν αυτά τα προϊόντα. Σχετίζονται άµεσα στις βασικές δραστηριότητες του οργανισµού. Οι διαχειριστικές καινοτοµίες αναφέρονται στην οργανωσιακή δοµή, τις διοικητικές διεργασίες και στους ανθρώπινους πόρους του οργανισµού. Σχετίζονται έµµεσα µε το βασικό παραγωγικό κύκλο εργασιών του οργανισµού και σχετίζονται άµεσα µε τον τρόπο διοίκησής του. 7

11 8 3 Καινοτοµία: Η διεθνής συζήτηση 3.1 Εθνικά Συστήµατα Καινοτοµίας Ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά της καινοτοµίας είναι η συγκέντρωσή της σε µόνο λίγες περιοχές στον πλανήτη. Συγκεκριµένα, η Βόρειος Αµερική, η υτική Ευρώπη, η Ιαπωνία, η Κορέα, η Σιγκαπούρη, η Ταϊβάν και το Ισραήλ αντιστοιχούν στο περίπου 99% των πατεντών που εκδόθηκαν στις ΗΠΑ τον περασµένο χρόνο 9. Γιατί όµως κάποιες οικονοµίες επιτυγχάνουν συγκριτικά µε άλλες- καλύτερες επιδόσεις 10 σε καινοτοµίες; Γιατί ενώ η επιστηµονική και τεχνολογική γνώση είναι (κατά το µάλλον ή ήττον) διασπαρµένη, η ένταση της παραγωγής καινοτοµίας εστιάζεται σε ένα συγκριτικά µικρό αριθµό χωρών; Τα ερωτήµατα αυτά έχουν ιδιαίτερη σηµασία για δύο τουλάχιστον λόγους 11 : Πρώτον γιατί ενώ είναι αναµφισβήτητο ότι η καινοτοµία συµβάλλει καθοριστικά στην οικονοµική ανάπτυξη δεν είναι εξίσου σαφές ποιοι ακριβώς παράγοντες υπολανθάνουν της δυνατότητας µιας οικονοµίας να καινοτοµεί. εύτερον διότι η κατανόηση αυτών των παραγόντων έχει ιδιαίτερη σηµασία για τον σχεδιασµό και εφαρµογή κατάλληλων πολιτικών σε εθνικό (αλλά και υπερ-εθνικό π.χ. ΕΕ) επίπεδο. Σε αυτό το πλαίσιο, βασικό «εργαλείο» ανάλυσης αποτελεί η έννοια του Εθνικού Συστήµατος Καινοτοµίας (ΕΣΚ), που ορίζεται 12 ως «το σύνολο των διακριτών θεσµών που σε συνδυασµό και αυτόνοµα συµβάλλουν στην ανάπτυξη και διάχυση νέων τεχνολογιών και διαµορφώνουν το πλαίσιο εντός του οποίου η κυβέρνηση διαµορφώνει και υλοποιεί πολιτικές µε στόχο την διαδικασία καινοτοµίας. Ως τέτοιο, είναι ένα σύστηµα διασυνδεόµενων θεσµών για την παραγωγή, φύλαξη και διάχυση γνώσης, δεξιοτήτων και µηχανισµών για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών». Η εξέταση µέσω ΕΣΚ ενσωµατώνει τρία επίπεδα ανάλυσης: Το µακρο επίπεδο στο οποίο η οικονοµία γίνεται αντιληπτή ως ένα σύνολο διασυνδεόµενων δρώντων µηχανισµών που περιλαµβάνουν τις επιχειρήσεις, τα πανεπιστήµια και τους δηµόσιους ερευνητικούς φορείς, και ενδιάµεσους υποστηρικτικούς φορείς που σχετίζονται π.χ. µε την χρηµατοδότηση της καινοτοµίας, την τεχνική εκπαίδευση, την παροχή υπηρεσιών υποστήριξης µεταφοράς τεχνολογίας κτλ. Ιδιαίτερη σηµασία σε αυτό το επίπεδο έχει η ανάλυση των ροών γνώσης στο εσωτερικό του συστήµατος. Κεντρικό παράδειγµα εδώ είναι η διασύνδεση και διακίνηση γνώσης από τους δηµόσιους ερευνητικούς φορείς προς τις επιχειρήσεις (για θέµατα τεχνολογίας, κλπ), αλλά και αντίστροφα (για θέµατα αγοράς, κλπ) Το µεσο επίπεδο που εξετάζει τις αλληλοσυσχετίσεις ανάµεσα σε επιχειρήσεις µε κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για την γνωστή έννοια των δικτύων επιχειρήσεων (clusters) που αφορούν είτε παρόµοιες ή αλληλοσυµπληρούµενες δραστηριότητες, είτε γεωγραφική εγγύτητα, είτε και τα δύο. Το µικρο επίπεδο που εστιάζει στα ιδιαίτερα εσωτερικά χαρακτηριστικά και ικανότητες της επιχείρησης που σχετίζονται θετικά µε την ικανότητα της να καινοτοµεί. 9 Susan Kitchens, Survival of the Fastest, Forbes, 24 June Με τον όρο «επίδοση σε καινοτοµία» εννοείται η ικανότητα µιας οικονοµίας να αναπτύσσει νέα προϊόντα, υπηρεσίες και παραγωγικές διαδικασίες µε οικονοµική αξία, και που ταυτόχρονα είναι σε θέση να τα εισάγει µε επιτυχία στις διεθνείς αγορές. 11 Furman, Porter and Stern, The determinants of national innovative capacity, Research Policy, 31, , OECD, Managing National Innovation Systems,

12 9 Ακολουθώντας γενικά αυτό το µοντέλο ανάλυσης, µια πρόσφατη εµπεριστατωµένη έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ από τους καθηγητές Porter και Stern για λογαριασµό του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας των ΗΠΑ, εντοπίζει τρεις βασικές κατηγορίες παραγόντων πίσω από την επίδοση σε καινοτοµία µιας εθνικής οικονοµίας: η εθνική «υποδοµή» σε παράγοντες που υποβοηθούν και ενισχύουν την καινοτοµική δραστηριότητα, (π.χ. επενδύσεις σε βασική έρευνα). οι ιδιαίτερες συνθήκες που αναπτύσσονται σε δίκτυα επιχειρήσεων (clusters) (π.χ. επιχειρήσεις και κλάδοι που σχετίζονται µε την πληροφορική), και η ένταση των σχέσεων ανάµεσα στα παραπάνω, (π.χ, η ικανότητα σύνδεσης της βασικής έρευνας µε την παραγωγή, και αντίστροφα, η συµβολή της έρευνας που γίνεται στις επιχειρήσεις στην ανάπτυξη «δεξαµενής» υψηλού επιπέδου ερευνητών). Εθνική Υποδοµή ίκτυα Επιχειρήσεων ιάχυση αποτελεσµάτων µεταξύ κλάδων και δικτύων Ποιότητα συνδέσµων Σχήµα 1: Στοιχεία που συνθέτουν την ικανότητα µιας οικονοµίας να καινοτοµεί Το «µακρο» επίπεδο: Η εθνική «υποδοµή» Αν και σε τελευταία ανάλυση είναι η συµπεριφορά των επιχειρήσεων και κλάδων που καθορίζουν την επίδοση σε καινοτοµία µιας χώρας, η εθνική «υποδοµή» αφορά το ευρύτερο πλαίσιο που διατρέχει οριζόντια το σώµα της οικονοµίας. Μερικοί από τους παράγοντες που διαµορφώνουν το πλαίσιο αυτό είναι και οι ακόλουθοι: Επενδύσεις σε βασική έρευνα, Κρατικές πολιτικές υποστήριξης, και χρηµατοδότησης της έρευνας, Πολιτικές που σχετίζονται µε την φορολόγηση κεφαλαίων για Ε&Α ιαθεσιµότητα κεφαλαίων επιχειρηµατικού κινδύνου (venture capital), Επίπεδο εκπαίδευσης, Υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, 13 Πηγή: Porter Μ. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,

13 10 Προστασία πνευµατικής ιδιοκτησίας Έκθεση στο διεθνή ανταγωνισµό και προσέλκυση επενδύσεων Εγχώρια ζήτηση για καινοτοµικά προϊόντα Η βασική έρευνα, και ιδίως αυτή που «ανοίγει νέους δρόµους» µε τη παραγωγή και διάχυση επιστηµονικής γνώσης, αποτελεί το θεµέλιο για την µετέπειτα εξέλιξη σε εµπορικές καινοτοµίες. Ο ρόλος των δηµόσιων επενδύσεων εδώ είναι καθοριστικός. Η χρηµατοδότηση και εν γένει υποστήριξη της πανεπιστηµιακής έρευνας έχει επίσης ως αποτέλεσµα την ενδυνάµωση της «δεξαµενής» εξειδικευµένου και υψηλών προσόντων ανθρωπίνου κεφαλαίου. Σε πολλές περιπτώσεις οι επενδύσεις σε βασική έρευνα αποδίδουν µακροπρόθεσµα, ενώ τα αποτελέσµατα της διαχέονται σε µεγάλο εύρος της οικονοµίας, δυσχεραίνοντας έτσι την άµεση σύνδεση µεταξύ επενδεδυµένων πόρων και πραγµατοποιηθέντων αποτελεσµάτων (ΟΟΣΑ, 1999). Χώρες όπως η Φινλανδία και η Γαλλία κατέχουν αξιοσηµείωτα ποσοστά δηµόσιων επενδύσεων σε βασική έρευνα (µεταξύ 0,93%-1% του ΑΕΠ), σηµαντικά υψηλότερα του µέσου της ΕΕ (0,73%), αλλά και των ΗΠΑ (0,82%) και της Ιαπωνίας (0,64%). Στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό (0,35%) βρίσκεται σηµαντικά κάτω από το µέσο όρο της ΕΕ και των ποσοστών των ΗΠΑ και Ιαπωνία. Σχήµα 2: ηµόσιες επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό του ΑΕΠ για το έτος Εκτός όµως από τις δηµόσιες εθνικές δαπάνες, οι χώρες-µέλη της ΕΕ χρηµατοδοτούνται και από κοινοτικά κονδύλια για βασική έρευνα. Τα Κοινοτικά Πλαίσια Στήριξης (ΚΠΣ) αποτελούν αξιόλογη πηγή πόρων Ε&Α, συµπληρώνοντας τα αντίστοιχα εθνικά προγράµµατα. Στοχεύουν κυρίως στην εκπαίδευση και ενθάρρυνση της κινητικότητας των ερευνητών, µε τη παράλληλη διάχυση των ερευνητικών-καινοτοµικών αποτελεσµάτων µέσω της σύναψης διευρωπαϊκών συνεργασιών µεταξύ διαφόρων φορέων της οικονοµίας (βιοµηχανία, κυβέρνηση, εκπαιδευτικά ιδρύµατα). Είναι χαρακτηριστικό ότι το έκτο ΚΠΣ έχει ως κυρίαρχη προτεραιότητα τη δηµιουργία µιας ευρωπαϊκής περιοχής έρευνας, που θα εξασφαλίζει συνέπεια και αποτελεσµατικότητα των δραστηριοτήτων έρευνας και καινοτοµίας µε ένα συνολικό προϋπολογισµό ύψους 17,5 δισεκατοµµυρίων Ευρω. Όµως στις χώρες µε αυξηµένες επιδόσεις στην καινοτοµία, η έρευνα δεν διεξάγεται µόνο µε δηµόσιους ή κοινοτικούς πόρους. Αντίθετα, το ύψος των ιδιωτικών επενδύσεων για Ε&Α είναι σηµαντικά υψηλότερο. Οι ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α αντανακλούν την ικανότητα των επιχειρήσεων να παράγουν, να απορροφούν και να χρησιµοποιούν νέα γνώση µε στόχο την ενίσχυση 14 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

14 11 των καινοτοµικών τους ενεργειών 15. Για παράδειγµα, η Σουηδία, η Φινλανδία και η Γερµανία επενδύουν µεταξύ 2,85%-1,63% του ΑΕΠ της χώρας τους αντίστοιχα σε ιδιωτικές επενδύσεις Ε&Α, ενώ το ποσοστό αυτό για τις ΗΠΑ ανέρχεται σε 1,98% και για την Ιαπωνία σε 2,18%. Στη χώρα µας, ενώ το ποσοστό των δηµόσιων επενδύσεων για Ε&Α έχει αυξηθεί σηµαντικά, το αντίστοιχο ποσοστό ιδιωτικών επενδύσεων παραµένει εξαιρετικά φτωχό, κυµαινόµενο στο 28,5% επί του συνόλου των δαπανών για Ε&Α. Σχήµα 3: Ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α ως ποσοστό της συνολικής δαπάνης σε Ε&Α για το έτος Αντίστοιχα σηµαντικός είναι και ο ρόλος της διαθεσιµότητας κεφαλαίων κυρίως κεφαλαίων που αφορούν την χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου (risk capital, venture capital) -, για την δύσκολη φάση που η καινοτοµία περνάει από το στάδιο του βιοµηχανικού πρωτοτύπου σε αυτό της εισαγωγής της ως τελικού προϊόντος στην αγορά. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι µόνο ένα πολύ µικρό ποσοστό καινοτοµιών περνά στην φάση της εµπορικής εκµετάλλευσης, και από αυτό ένα επίσης πολύ µικρό ποσοστό επιτυγχάνει την αποδοχή των καταναλωτών. Η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου γνώρισε ιδιαίτερη αύξηση από το 1998, µε την αδιαµφισβήτητη κυριαρχία των ΗΠΑ ακολουθούµενες από την ΕΕ και την Ιαπωνία. Όµως, µε τη κρίση των εταιριών της «νέας οικονοµίας», κατά τη διετία η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου µειώθηκε κατά 62% στις ΗΠΑ και 37,8% στην ΕΕ. Είναι ιδιαίτερα κρίσιµο να τονίσουµε ότι ενώ ορισµένες µορφές χρηµατοδότησης και επένδυσης θεωρούνται ως οι πλέον σηµαντικές για την ανάπτυξη της καινοτοµίας (π.χ., κεφάλαια υψηλού κινδύνου), εντούτοις διάφορες χώρες έχουν υιοθετήσει και εφαρµόσει µε αποτελεσµατικότητα συνδυαστικές µεθόδους και θεσµούς. Για παράδειγµα, στην Ιαπωνία υλοποιούνται επενδυτικά προγράµµατα µε τη συνεργασία µεγάλων ιδιωτικών οργανισµών και δηµόσιων ερευνητικών ιδρυµάτων, ενώ στη Βόρεια Ιταλία σηµαντική πηγή κεφαλαίων καινοτοµίας αποτελούν τα δίκτυα µικροµεσαίων επιχειρήσεων και δηµόσιων χρηµατοοικονοµικών οργανισµών. Το µέγεθος και η ποιότητα του ερευνητικού δυναµικού µιας χώρας σε θέµατα τεχνολογίας και επιστηµών αποτελεί επίσης µια ιδιαίτερα σηµαντική συνιστώσα. Για παράδειγµα, ο αριθµός των ερευνητών ή κατόχων διδακτορικών διπλωµάτων κάθε χώρας καταδεικνύει το βαθµό απασχόλησης µε 15 Η ενίσχυση των καινοτοµιών σε επίπεδο επιχειρήσεων επηρεάζει, συνεκδοχικώς, την ανταγωνιστικότητα, την απασχόληση και τις οικονοµικές αλλαγές που συντελούνται σε εθνικό επίπεδο. 16 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

15 12 τη παραγωγή και απορρόφηση καινοτοµικής γνώσης. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ανάµεσα στους 4 και 7 ερευνητές ανά χίλιους εργαζοµένους, ενώ χώρες όπως η Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ιταλία βρίσκονται πολύ πιο πίσω. Παρόλα αυτά, οφείλουµε να παρατηρήσουµε ότι η χώρα µας παρουσιάζει κατά το διάστηµα αυξητικούς ρυθµούς της τάξης του 11,03%, καταλαµβάνοντας τη πρώτη θέση ανάµεσα στις χώρες της ΕΕ, στις ΗΠΑ και στην Ιαπωνία. Σχήµα 4: Μέση ετήσια αύξηση του αριθµού των ερευνητών ανά 1000 κατοίκους κατά το διάστηµα Βέβαια, η ανάπτυξη καινοτοµιών δεν εξαρτάται µόνο από καταρτισµένους ερευνητές. Η καινοτοµία αντλεί ιδέες και προϋποθέτει εισροές από χώρους όπως η διοίκηση και το µάρκετινγκ. Υπό αυτή την έννοια, ο βαθµός στον οποίο το εκπαιδευτικό σύστηµα µια χώρας παράγει ανθρώπινο δυναµικό υψηλού επιπέδου συµβάλλει στην δηµιουργία «δεξαµενής ταλέντων» από την οποία αντλούν οι καινοτοµικές επιχειρήσεις αλλά και άλλοι φορείς σε όλο το φάσµα της οικονοµίας. Χώρες όπως η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιρλανδία κατέχουν τα υψηλότερα ποσοστά αποφοίτων σε τεχνολογία και επιστήµες, σχεδόν διπλάσια των ΗΠΑ, ενώ άλλες χώρες όπως η Σουηδία η Βρετανία και η ανία κατέχουν τα υψηλότερα ποσοστά σε δια βίου εκπαίδευση. Οι πολιτικές που εφαρµόζει µια χώρα σε αυτόν τον τοµέα είναι κρίσιµες, καθώς δίνουν τη δυνατότητα βελτίωσης της ποιότητας του ερευνητικού δυναµικού σε θέµατα καινοτοµίας και εµπορικής εκµετάλλευσης νέων τεχνολογιών στη διεθνή αγορά. Για παράδειγµα, η κυβέρνηση της Φινλανδίας, προκειµένου να αυξήσει το επιστηµονικό και τεχνολογικό δυναµικό της χώρας, εφάρµοσε προγράµµατα που έστελνε φοιτητές για µεταπτυχιακές ή διδακτορικές σπουδές στο εξωτερικό µε υποτροφία, αλλά µε την υποχρέωση να επανέλθουν στην Φινλανδία να εργαστούν για ένα διάστηµα. Το εκπαιδευτικό σύστηµα κάθε χώρας οφείλει να παρουσιάζει συνοχή και συνέπεια σε όλα τα στάδια του -από το νηπιαγωγείο µέχρι τη µεταπτυχιακή εκπαίδευση- µε σαφή προσανατολισµό στη ποιότητα, στην ανανέωση των µοντέλων µάθησης και στις αρχές της δια βίου εκπαίδευσης. Η ικανότητα µιας χώρας να καινοτοµεί απαιτεί ολοκληρωµένη παιδεία. Στο πανεπιστήµιο της Καλιφόρνια (ΗΠΑ) εφαρµόζεται το πρόγραµµα Berkeley Pledge, κατά το οποίο τοποθετούνται φοιτητές ως σύµβουλοι σε γειτονικά δηµοτικά σχολεία. Σκοπός του προγράµµατος είναι η συνεργασία µε τους καθηγητές των σχολείων αυτών, που συνήθως βρίσκονται σε µη προνοµιούχες περιοχές, ενδυναµώνοντας την επίδοση των µαθητών στη λογοτεχνία, τις φυσικές επιστήµες και τα µαθηµατικά. Στο άλλο άκρο του εκπαιδευτικού συστήµατος εκείνου της δια βίου µάθησης- υλοποιείται το πρόγραµµα Berkeley 17 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

16 13 Extension, µε πάνω από 1200 σειρές µαθηµάτων απευθυνόµενες σε ενήλικες που επιθυµούν να ενισχύσουν και να ανανεώσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες τους. Ανεξάρτητα από την ύπαρξη κατάλληλου και ταλαντούχου ανθρώπινου δυναµικού, σηµαντικό ρόλο παίζει η υποδοµή για την διάχυση της πληροφόρησης στον ερευνητικό και επιχειρηµατικό ιστό µιας χώρας. Τα φαινόµενα που συνδέονται µε το ιαδίκτυο αποτελούν αδιάψευστο µάρτυρα για τα πολλαπλασιαστικά οφέλη που µπορεί να έχει η διάχυση της πληροφόρησης στην ανάπτυξη καινοτοµιών σε ένα ευρύ φάσµα κλάδων της οικονοµίας. Η υποδοµή αυτή περιλαµβάνει: εξοπλισµό και συστήµατα πληροφορικής (κεντρικές µονάδες, λειτουργικά συστήµατα, εκτυπωτές, µηχανές αποθήκευσης κλπ.), υπηρεσίες και λογισµικό πληροφορικής, υπηρεσίες και εξοπλισµός τηλεπικοινωνιών (τηλεπικοινωνιακά δίκτυα σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, παροχή υπηρεσιών ιαδικτύου κ.α.) 18. Το κατάλληλο θεσµικό πλαίσιο αποτελεί µια ακόµη σηµαντική παράµετρο για την δηµιουργία περιβάλλοντος που είναι δεκτικό στην ανάπτυξη καινοτοµιών. Σηµαντικός εδώ είναι ο ρόλος της προστασίας της πνευµατικής ιδιοκτησίας (π.χ. πατέντες, δικαιώµατα copyright κ.α. ). Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ξοδεύονται περίπου ένα δισεκατοµµύριο δολάρια κάθε µέρα για προστασία πνευµατικής ιδιοκτησίας στις χώρες µε τον υψηλότερο βαθµό καινοτοµίας. Η παράµετρος αυτή συµβάλλει στην εθνική «υποδοµή» καινοτοµίας µε τρεις κύριους τρόπους: Πρώτον, επιτρέπει και ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να εµπλακούν σε µακροχρόνιες επενδύσεις καινοτοµίας εξασφαλίζοντας τους σηµαντικά οφέλη δεύτερον, ενισχύει την ελκυστικότητα της χώρας ως το κατάλληλο µέρος ανάληψης καινοτοµικών ενεργειών σε διεθνές επίπεδο 19, και τρίτον, υποβοηθά τη διάχυση της γνώσης (που αποκαλύπτεται κατά τη διαδικασία προστασίας των δικαιωµάτων καινοτοµίας) σε όλο το εύρος της εθνικής οικονοµίας. Άλλοι παράγοντες του θεσµικού πλαισίου, όπως η φορολογική αντιµετώπιση δαπανών για Ε&Α, οι αντιµονοπωλιακές πολιτικές για την ενθάρρυνση του ανταγωνισµού, και το «άνοιγµα» της εσωτερικής αγοράς στο διεθνή ανταγωνισµό, δηµιουργούν ένα πλέγµα κινήτρων για την ενθάρρυνση της καινοτοµίας. Ειδικότερα, πολιτικές που ενισχύουν τη διακίνηση προϊόντων, υπηρεσιών, και ιδεών ανάµεσα στα κράτη έχουν ως αποτέλεσµα την αύξηση των ανταγωνιστικών πιέσεων σε εθνικό επίπεδο και την αναζήτηση καινοτόµων πρακτικών από τη διεθνή αγορά. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται, µακροπρόθεσµα, ανταλλαγή γνώσης αλλά και προσέλκυση κεφαλαίων χρηµατοδότησης έρευνας και καινοτοµίας από τις περισσότερο προς τις λιγότερο καινοτόµες χώρες. Οι «ανοικτές» στο διεθνή ανταγωνισµό οικονοµίες έχουν τη δυνατότητα ταχύτερης απορρόφησης και εκµετάλλευσης των παγκόσµιων αποτελεσµάτων Ε&Α. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα µιας χώρας που ανέπτυξε υψηλό επίπεδο καινοτοµικής ικανότητας είναι το Ισραήλ. Το Ισραήλ, επωφελούµενο από µια διµερή σύµβαση συνεργασίας µε τις ΗΠΑ που προέβλεπε φορολογικά κίνητρα για από κοινού έρευνα, καθιέρωσε στη δεκαετία του 80 ένα ανταποδοτικό πρόγραµµα Ε&Α, στο οποίο χρηµατοδοτούσε µε 50% των απαιτούµενων κεφαλαίων τους ερευνητές µε στόχο να τους βοηθήσει να φέρουν τα αποτελέσµατα της έρευνάς τους στη διεθνή αγορά. Μια τελική, και όχι πάντα προφανής, συνιστώσα της εθνικής «υποδοµής» είναι το επίπεδο απαιτήσεων της εγχώριας κατανάλωσης. Σε ένα µεγάλο βαθµό η καινοτοµία προέρχεται από τις απαιτήσεις που θέτει η πλευρά της ζήτησης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα εδώ είναι η ζήτηση για 18 OECD, Science, technology, and industry scoreboard: benchmarking knowledge-based economies, Σύµφωνα µε µελέτες της World Bank, κορυφαίες εταιρίες µε έµφαση στην έρευνα δεν προχωρούν σε καινοτοµικές δραστηριότητες σε χώρες µε χαµηλή προστασία των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας. είχνουν απροθυµία να µεταφέρουν τεχνολογία και τεχνογνωσία, να επενδύσουν σε Ε&Α και να συµµετάσχουν σε κοινοπραξίες ακόµα και µε θυγατρικές τους εταιρίες στις χώρες αυτές. 13

17 14 αµυντικές ή διαστηµικές τεχνολογίες από το Αµερικανικό δηµόσιο και η ώθηση που έχει αυτή δηµιουργήσει στους αντίστοιχους κλάδους, αλλά και στη εν γένει τεχνολογική ανάπτυξη των ΗΠΑ. Η ύπαρξη η µη όλων των ανωτέρω παραγόντων καθορίζει σε ένα µεγάλο βαθµό την ικανότητα µιας οικονοµίας να καινοτοµεί, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί δείκτη ελκυστικότητας ξένων κεφαλαίων και επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών Ε&Α. Σε µια πρόσφατη έρευνα της εταιρίας Cadence ανάµεσα στους µεγαλύτερους πελάτες της 20, οι παράγοντες εκείνοι που βρέθηκαν ως οι πλέον σηµαντικοί για την ανάληψη καινοτοµικών δραστηριοτήτων σε µια χώρα είναι: η πρόσβαση σε κατάλληλα εκπαιδευµένο τεχνικό προσωπικό µε εµπειρία σε παρόµοιους ή συµπληρωµατικούς κλάδους, η ευκολία πρόσβασης στους πελάτες και η δυνατότητα µεταφοράς ανθρώπων και δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας έξω από τη χώρα, και η ύπαρξη ενός θεσµικού πλαισίου που εξασφαλίζει τη πνευµατική ιδιοκτησία και διευκολύνει τη συνεργασία µεταξύ επιχειρήσεων και ερευνητικών ιδρυµάτων. Οι χώρες εκείνες που συγκεντρώνουν το µεγαλύτερο ποσοστό ξένων επενδύσεων σε Ε&Α είναι οι ΗΠΑ (55,5% επί του συνόλου στις χώρες του ΟΟΣΑ), η Γερµανία, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ιαπωνία. Σχήµα 5: Ποσοστό προσέλκυσης επενδύσεων επί του συνόλου των ξένων επενδύσεων σε Ε&Α στις χώρες του ΟΟΣΑ Το «µεσο» επίπεδο: ίκτυα επιχειρήσεων (clusters) Με τον όρο δίκτυα εννοούνται οι οµάδες επιχειρήσεων, κλάδων και θεσµών / ιδρυµάτων (institutions) που συνήθως χαρακτηρίζονται από γεωγραφική εγγύτητα και που εξειδικεύονται σε ένα συγκεκριµένο πεδίο δραστηριοτήτων (π.χ. πληροφορική, βιοτεχνολογία) και που συνδέονται µεταξύ τους µε συγκεκριµένα κοινά και αλληλοσυµπληρούµενα χαρακτηριστικά. Η έµφαση στα δίκτυα (π.χ. δίκτυο επιχειρήσεων πληροφορικής) έναντι συγκεκριµένων (υπό)κλάδων (π.χ. εκτυπωτές ή τυποποιηµένο λογισµικό) οφείλεται στο γεγονός ότι στα δίκτυα παρατηρούνται έντονα φαινόµενα διάχυσης (spillover effects) γνώσης, εµπειρίας και αλληλοσυµπλήρωσης ικανοτήτων που ενισχύουν το βαθµό της καινοτοµίας και ανταγωνιστικότητας των µελών του δικτύου (η διάχυση αυτή παρουσιάζεται στο Σχήµα 1 (σελ.10) µε τις καµπύλες γραµµές που ενώνουν τα διάφορα δίκτυα). Η καινοτοµικότητα των 20 Η έρευνα διεξήχθη κυρίως σε εταιρίες πληροφορικής, ηλεκτρονικών προϊόντων και τηλεπικοινωνιακού εξοπλισµού ( 21 Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

18 15 διαφόρων δικτύων, όπως γίνεται φανερό, προσδιορίζει και επηρεάζει την καινοτοµία σε εθνικό επίπεδο. Οι κατηγορίες παραγόντων που παίζουν ιδιαίτερο ρόλο για την ανάπτυξη της καινοτοµικότητας στο επίπεδο των δικτύων αφορούν 22 : την διαθεσιµότητα και ποιότητα απαραίτητων εισροών (factor conditions) την ύπαρξη ενός υγιούς ανταγωνιστικού πλαισίου ανάµεσα στις επιχειρήσεις, την ύπαρξη κατάλληλων ερεθισµάτων από την εσωτερική 23 αγορά, και την ύπαρξη σχετιζόµενων και «υποστηρικτικών» κλάδων. Οι «εισροές» περιλαµβάνουν ανθρώπινο κεφάλαιο υψηλού επιπέδου (τεχνικούς, ειδικούς επιστήµονες, διοικητικό προσωπικό), διεξαγωγή έρευνας σε ζητήµατα αιχµής, ένα αποτελεσµατικό σύστηµα µεταφοράς / ανταλλαγής γνώσης εντός της οµάδας και ύπαρξη χρηµατοδοτικών κεφαλαίων. Η σπουδαιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου ως κρίσιµη εισροή στη διαδικασία καινοτοµίας (τόσο σε επίπεδο δικτύων όσο και σε επίπεδο εθνικής υποδοµής) αναγνωρίστηκε σε πρόσφατο συνέδριο του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας 24, κατά το οποίο κρίθηκε ως απόλυτη προτεραιότητα για το µέλλον των Η.Π.Α. η διαθεσιµότητα υψηλής ποιότητας εργατικού δυναµικού προσανατολισµένο στη καινοτοµία. Το ανταγωνιστικό πλαίσιο αφορά τους κανόνες, τα κίνητρα, και τις πιέσεις που δέχονται οι επιχειρήσεις και που τις ωθούν να στραφούν προς την καινοτοµία. Ο έντονος εσωτερικός ανταγωνισµός και η πίεση από σηµαντικούς διεθνείς ανταγωνιστές αναγκάζει τις επιχειρήσεις να «υψώσουν το πήχη» της ανταγωνιστικότητας και τις αναγκάζει να πειραµατίζονται µε νέες ιδέες και νέα γνώση. Σχήµα 6: Το περιβάλλον για καινοτοµία Η ανάλυση εδώ αντλεί έντονα από την συµβολή του M. Porter του Harvard σχετικά µε την εθνική ανταγωνιστικότητα: M. Porter, The Competitive Advantage of Nations, Free Press, Η εσωτερική αγορά αφορά τόσο την κατά κυριολεξία εγχώρια ελληνική όσο και (µε αυξανόµενη σηµασία στο µέλλον) την ευρύτερη ενιαία αγορά της ΕΕ. 24 Στο συνέδριο συµµετείχαν πάνω από 150 ανώτατοι αξιωµατούχοι από το χώρο των επιχειρήσεων, της κυβέρνησης, των πανεπιστηµίων, και των εργατικών ενώσεων - βλέπε Competing Through Innovation, Council on Competitiveness, Πηγή: Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,

19 16 Ακόµα όµως και µε υψηλό επίπεδο εισροών και έντονο ανταγωνισµό το επίπεδο καινοτοµικότητας θα είναι χαµηλό εάν η εγχώρια ζήτηση δεν ωθεί τις επιχειρήσεις προς την συνεχή βελτίωση για την κάλυψη των συνεχώς µεταβαλλόµενων αναγκών της αγοράς. Οι «απαιτητικοί» πελάτες διαµορφώνουν ένα ισχυρό κίνητρο για καινοτοµία. Ανεξάρτητα από τους παραπάνω παράγοντες, η καινοτοµία είναι δύσκολη στο βαθµό που οι επιχειρήσεις είναι αποµονωµένες µεταξύ τους, ή στο βαθµό που δεν υπάρχει υποστήριξη στην καινοτοµική προσπάθεια από συµπληρωµατικούς κλάδους. Όπως σηµειώθηκε και παραπάνω, η καινοτοµία τείνει να αναπτύσσεται εντός δικτύων, ιδίως σε δίκτυα που χαρακτηρίζονται από γεωγραφική συγκέντρωση. Οι επιχειρήσεις εντός δικτύων τείνουν να αντιλαµβάνονται καθαρότερα και γρηγορότερα τις νέες ανάγκες όπως αυτές αναδύονται σε σύγκριση µε τις «αποµονωµένες» επιχειρήσεις. Επιπρόσθετα, έχει παρατηρηθεί ότι συνήθως είναι σε θέση να εισάγουν καινοτοµίες στην αγορά πιο γρήγορα και πιο αποτελεσµατικά ακριβώς επειδή, όντας µέλη του δικτύου, έχουν αµεσότερη πρόσβαση σε υπο-κατασκευαστές, εξαρτήµατα και άλλες αναγκαίες υπηρεσίες. Τέλος, αυτή καθαυτή η δικτύωση και η πίεση της συνεχούς σύγκρισης που ενέχεται ανάµεσα στις επιχειρήσεις που συναπαρτίζουν το δίκτυο, φαίνεται να είναι ένας ακόµα παράγοντας που ωθεί σε υψηλά επίπεδα καινοτοµικότητας. Επισηµαίνεται πώς είναι κυρίως οι ΜΜΕ που αντλούν πλεονεκτήµατα από την ένταξη τους σε δίκτυα. Κλασσικό παράδειγµα για τα παραπάνω είναι βέβαια η περίπτωση των εταιρειών πληροφορικής της Silicon Valley στις ΗΠΑ. Πολλές χώρες εφαρµόζοντας πολιτικές που ενθαρρύνουν τη δηµιουργία δικτύων κατάφεραν να αποκτήσουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα σε διάφορους κλάδους, πλεονεκτήµατα που πηγάζουν κυρίως από την επίτευξη υψηλού βαθµού καινοτοµικότητας προϊόντων, υπηρεσιών και διαδικασιών. Στη Φιλανδία, για παράδειγµα, παρουσιάζεται ιδιαίτερη καινοτοµικότητα στα δίκτυα / κλάδους των κατασκευών, χηµικών προϊόντων, ενέργειας, υγείας, υλικών, τηλεπικοινωνιών και περιβάλλοντος, ενώ αντίστοιχα στο Βέλγιο υψηλή καινοτοµία εµφανίζεται στην ενέργεια, τις τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών, τη βιοτεχνολογία και τα υλικά. Στο σχήµα που ακολουθεί καταγράφονται διάφορα δίκτυα / κλάδοι, επιλεγµένων χωρών του ΟΟΣΑ, µε έντονη καινοτοµική δραστηριότητα. Σχήµα 7: ίκτυα / Κλάδοι µε υψηλή καινοτοµικότητα Επιλεγµένες χώρες του ΟΟΣΑ Πηγή: OECD, Managing National Innovation Systems,

20 17 Ο βαθµός καινοτοµικότητας των διαφόρων δικτύων είναι ασφαλώς δύσκολο να µετρηθεί, ιδιαίτερα εάν επιθυµούµε να διεξάγουµε συγκρίσεις (µέσα σ ένα συγκεκριµένο χρονικό ορίζοντα) µεταξύ δικτύων σε εθνικό ή διεθνές επίπεδο. Εντούτοις, το ύψος των ιδιωτικών δαπανών και επενδύσεων για Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) αντανακλά το βαθµό δεκτικότητας ενός δικτύου στη καινοτοµία. Σύµφωνα µε την µελέτη των Porter και Stern 27 το ποσοστό των ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α αποτελεί ένα έµµεσο µέτρο της καινοτοµικότητας των δικτύων µιας χώρας καθώς και των βασικών συνθηκών που επηρεάζουν τη καινοτοµία σε επίπεδο δικτύων. Πρόσφατη έρευνα του Συµβουλίου Ανταγωνιστικότητας των Η.Π.Α. σε 120 υψηλόβαθµα στελέχη Ε&Α µεγάλων οργανισµών και πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων από τους χώρους (δίκτυα και κλάδους) της υγείας, της πληροφορικής, των υλικών, της αυτοκινητοβιοµηχανίας και των ταχυ-µεταφορών, ανέδειξε τη παρουσία και σηµαντικότητα εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν σε µεγαλύτερο βαθµό τη καινοτοµικότητα κάθε δικτύου ή κλάδου. Όπως παρατηρούµε από το πίνακα που ακολουθεί, παράγοντες όπως η διαθεσιµότητα επιστηµόνων και µηχανικών, τα διάφορα επιστηµονικά επιτεύγµατα και η ύπαρξη ενός ανταγωνιστικού περιβάλλοντος, αναγνωρίζονται ως αναγκαίες συνθήκες για την ανάπτυξη της καινοτοµίας σε όλα τα δίκτυα / κλάδους. Πίνακας 1: Παράγοντες καινοτοµικότητας σε επίπεδο δικτύων ίκτυα Παράγοντες Υποστήριξη Βασικής Έρευνας Υγεία Πληροφορική Υλικά Αυτοκινητοβιοµηχανία Ταχυ- µεταφορές X X X X ιαθεσιµότητα Ειδικών Επιστηµόνων Μηχανικών Επιστηµονικά Επιτεύγµατα και X X X X X X X X X X Συνεργασίες Πανεπιστηµίων/ Επιχειρήσεων/ Κράτους X X Ανταγωνιστικότητα Περιβάλλοντος Προστασία Πνευµατικής Ιδιοκτησίας Φορολογικό Καθεστώς X X X X X X X X X X X X Υποδοµή Τεχνολογιών Πληροφορικής X X 27 Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index,

21 18 ιαθεσιµότητα Κεφαλαίων X Πηγή: Going global: The new shape of American innovation, Council on Competitiveness, Ο ρόλος των «συνδέσµων»: Η σύνδεση της έρευνας µε την παραγωγή Όπως σηµειώθηκε νωρίτερα, οι αµφίδροµες σχέσεις που αναπτύσσονται ανάµεσα στην εθνική υποδοµή και τα δίκτυα επιχειρήσεων είναι ιδιαίτερα σηµαντικές, σύµφωνα µε την µελέτη 28, για την καινοτοµική ικανότητα µιας οικονοµίας. Είναι για παράδειγµα προφανές ότι κάθε δίκτυο επιχειρήσεων αντλεί από την κοινή εθνική υποδοµή αλλά ταυτόχρονα, µέσα από την ερευνητική / καινοτοµική δράση των «µελών» του δικτύου «χτίζονται» πλευρές της κοινής εθνικής υποδοµής. Υπάρχουν όµως, για παράδειγµα, οργανωµένοι, και κυρίως, αποτελεσµατικοί θεσµοί που να συνδέουν µεταφέρουν τα επιτεύγµατα της βασικής έρευνας σε καθιερωµένα ή αναδυόµενα δίκτυα επιχειρήσεων; H σύνδεση της έρευνας µε την παραγωγή αποτελεί µια γενικά «πολυχρησιµοποιηµένη» έννοια στην συζήτηση γύρω από την εθνική ανταγωνιστικότητα και καινοτοµία. Ανεξάρτητα όµως από την σχετική ρητορική φαίνεται πως η επίτευξη αυτού του στόχου έχει πραγµατικά θετικά αποτελέσµατα. Σύµφωνα µε τα συµπεράσµατα µιας πρόσφατης µελέτης 29 η ανταγωνιστικότητα της Γερµανικής οικονοµίας κατά την µεταπολεµική περίοδο σε σύγκριση µε αυτή της Βρετανίας και Γαλλίας οφείλεται -ανάµεσα σε άλλα- και στο προσανατολισµό του γερµανικού εκπαιδευτικού συστήµατος στην επιστηµονική και τεχνολογική έρευνα, και στο εύρος των µηχανισµών που «γεφυρώνουν» την ακαδηµαϊκή έρευνα µε την παραγωγή. Για παράδειγµα οι επιστηµονικές ανακαλύψεις διαχέονται στην παραγωγή µέσα από γραφεία Μεταφοράς Τεχνολογίας που κάθε Πανεπιστήµιο και ερευνητικό Ινστιτούτο διαθέτει. Τα γραφεία αυτά συνδέουν τους ερευνητές µε τις επιχειρήσεις, προωθούν τις υπηρεσίες που είναι σε θέση να προσφέρουν τα Πανεπιστήµια, βοηθούν στον ορισµό και εξειδίκευση των προβληµάτων που αντιµετωπίζει η παραγωγή, εγκαθιδρύουν σχέσεις και τέλος, βοηθούν στην τοποθέτηση των φοιτητών στην αγορά εργασίας. Τα Βιοµηχανικά Επιµελητήρια όπως και άλλοι αντίστοιχοι θεσµοί (π.χ. τα 217 Γραφεία Μεταφοράς Τεχνολογίας Steinbeis, Θερµοκοιτίδες επιχειρήσεων κ.α.) συµπληρώνουν αυτή την διαδικασία µεταφοράς τεχνολογίας από την έρευνα στην παραγωγή ιδίως αναφορικά µε την υποστήριξη των ΜΜΕ. Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι η ύπαρξη ενός οργανωµένου και ισχυρού µηχανισµού διασύνδεσης της έρευνας µε τη παραγωγή, µπορεί να αποτελέσει το συνδετικό κρίκο που θα τροφοδοτεί και θα ενισχύει τη καινοτοµία των δικτύων επιχειρήσεων. Επιπρόσθετα, εθνικές πολιτικές που ενθαρρύνουν τα πανεπιστήµια να πραγµατοποιούν βασική έρευνα και να παράγουν υψηλού επιπέδου εργατικό δυναµικό, καθώς και που κινητοποιούν τις ιδιωτικές επενδύσεις και πρωτοβουλίες στα διάφορα ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήµια, προωθούν τη διασύνδεση ανάµεσα στην εθνική υποδοµή και τα δίκτυα επιχειρήσεων. Στις ΗΠΑ, η σύνδεση αυτή αποτελεί µια από τις σηµαντικότερες κινητήριες δυνάµεις των µεγάλων πανεπιστηµίων. Η σύνδεση αυτή επιτυγχάνεται καταρχήν µε την ανάπτυξη συνεργασιών πανεπιστηµίων και εταιριών, που επιτρέπουν στις εταιρίες να αποκτήσουν την τεχνογνωσία που υπάρχει στα ιδρύµατα και να τις βοηθήσει να ανταγωνισθούν µε επιτυχία στο σηµερινό δύσκολο 28 Porter, M. and Stern, S., The New Challenge to America s Prosperity: Findings from the Innovation Index, Institute for Prospective Technological Studies, Benchmarking innovation practices of European firms, EUR EN, Seville,

22 19 περιβάλλον. Σε πιο προχωρηµένο επίπεδο, δηµιουργούνται δίκτυα, µε στόχο την εκπόνηση φιλόδοξων και συχνά διεπιστηµονικών ερευνητικών προγραµµάτων και συγχρηµατοδότηση από το κράτος. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το δίκτυο BEM Complex, στο οποίο δραστηριοποιούνται φορείς από τους χώρους της βιολογίας, χηµείας, φυσικής, πληροφορικής, νάνο-τεχνολογίας, και µηχανικής. Βασική φιλοσοφία του εγχειρήµατος αυτού είναι ότι η αντιµετώπιση των προβληµάτων του µέλλοντος προϋποθέτει τη «συγχώνευση» ιδεών από ένα ευρύ σύνολο επιστηµονικών πεδίων, µε τη παράλληλη µεταφορά και διάχυση των ερευνητικών αποτελεσµάτων σε όλο το φάσµα της οικονοµίας. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η διασύνδεση βασικής έρευνας και παραγωγής είναι παραδοσιακά λιγότερο ισχυρή από την αντίστοιχη των ΗΠΑ. Σήµερα, η χρηµατοδότηση βασικής έρευνας από ιδιωτικά κεφάλαια κυµαίνεται, κατά µέσο όρο, στο 5% για τις χώρες του ΟΟΣΑ, ενώ ειδικά στις ΗΠΑ το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 7% (Caloghirou et al, 2001). Η θεσµοθέτηση των Κοινοτικών Προγραµµάτων Στήριξης το 1984, διαµόρφωσε τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ενίσχυση της συνεργασίας µεταξύ των επιχειρήσεων και των ερευνητικών ιδρυµάτων σε διευρωπαϊκό επίπεδο. Πάνω από οργανισµοί (επιχειρήσεις, πανεπιστήµια, λοιπά ερευνητικά ιδρύµατα) συµµετείχαν σε κοινές ερευνητικές πρωτοβουλίες (Research Joint Ventures-RJV s), σε όλο το γεωγραφικό εύρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κατά το χρονικό διάστηµα (Σχήµα 8). Χώρες όπως η Γερµανία, η Γαλλία και το Ηνωµένο Βασίλειο κατέχουν τις πρώτες θέσεις, ενώ αξιοσηµείωτη είναι η έντονη παρουσία χωρών της ευρωπαϊκής «περιφέρειας» (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία), γεγονός που µας επιτρέπει να αισιοδοξούµε για το µέλλον. Οι κλάδοι δίκτυα επιχειρήσεων στους οποίους εκδηλώθηκε το µεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη δηµιουργία κοινών ερευνητικών πρωτοβουλιών, είναι εκείνοι των πληροφοριακών συστηµάτων, των ηλεκτρονικών προϊόντων, της τεχνολογίας υλικών, των τηλεπικοινωνιών κλπ. (Σχήµα 9). Σχήµα 8: Συµµετοχή οργανισµών σε κοινές ερευνητικές πρωτοβουλίες κατά το διάστηµα Πηγή: Caloghirou, Y., Tsakanikas, A., Vonortas, N., (2001), University Industry cooperation in the context of the European Frameworks Programmes, Journal of Technology Transfer, 26,

23 20 Σχήµα 9: Κατηγοριοποίηση των κοινών ερευνητικών πρωτοβουλιών (RJV s) ανά κλάδο κατά το διάστηµα ράσεις που αποσκοπούν στη σύνδεση της παραγωγής (επιχείρησης) µε το ακαδηµαϊκό-ερευνητικό περιβάλλον υπάρχουν σχεδόν σε κάθε χώρα, όπως και στην Ελλάδα, µε προγράµµατα όπως το ΠΑΒΕΤ, το ΠΡΑΞΕ, το ΑΚΜΩΝ, κλπ.. Στο σηµείο αυτό είναι κρίσιµο να τονίσουµε ότι η απουσία τέτοιων µηχανισµών σύνδεσης δύναται να οδηγήσει στη µεταφορά και εκµετάλλευση των διαφόρων ερευνητικών αποτελεσµάτων από άλλες χώρες. Για παράδειγµα, η Γερµανία αξιοποίησε τις ανακαλύψεις της Βρετανίας στη χηµεία, ενώ ιαπωνικές επιχειρήσεις κατάφεραν πρώτες να εκµεταλλευτούν εµπορικά τη τεχνολογία του βίντεο που αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α Το «µικρο» επίπεδο: Καινοτοµία και επιχειρήσεις Το προφίλ της καινοτοµικής επιχείρησης Αν οι παραπάνω παράγοντες σχετίζονται µε το «µακρο» (εθνική «υποδοµή» και «σύνδεσµοι») και το «µεσο» (δίκτυα) επίπεδο, η επιχείρηση καθεαυτή αποτελεί το «µικρο» επίπεδο. εδοµένου ότι, σε τελευταία ανάλυση, είναι οι επιχειρήσεις αυτές που εισάγουν στις αγορές καινοτοµικά προϊόντα, η εξέταση των παραγόντων που συνδέονται άµεσα µε τις ίδιες και που συµβάλλουν θετικά ή αρνητικά στην καινοτοµικότητά τους αποκτά ιδιαίτερη σηµασία. 31 Πηγή: Caloghirou, Y., Tsakanikas, A., Vonortas, N., (2001), University Industry cooperation in the context of the European Frameworks Programmes, Journal of Technology Transfer, 26, Rosenbloom, R and Gusumano, M., Technological pioneering and competitive advantage: the birth of VCR industry, California Management Review, 29, 4,

24 21 H σχετική βιβλιογραφία στο χώρο του µάνατζµεντ µπορεί γενικά να διακριθεί σε δύο ρεύµατα: το «παραδοσιακό» που εξετάζει κυρίως το περιβάλλον και τα οργανωτικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης, και το πιο πρόσφατο που δίνει έµφαση στους ιδιαίτερους πόρους, και κυρίως ικανότητες της επιχείρησης. Συνολικά, η θεωρητική όσο και εµπειρική έρευνα έχει δείξει ότι η δυνατότητα µιας επιχείρησης για καινοτοµία σχετίζεται τόσο µε το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου κινείται («µακρο» και «µεσο» επίπεδο ανάλυσης), όσο και µε τα ιδιοσυγκρασιακά της χαρακτηριστικά και ικανότητες. Αναφορικά µε την πρώτη κατηγορία παραγόντων ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι όπου το περιβάλλον ωθεί τις επιχειρήσεις στην ένταξη τους σε τεχνολογικά δίκτυα το αποτέλεσµα είναι ιδιαίτερα θετικό για την ανάπτυξη καινοτοµιών. Μια πρόσφατη έρευνα του ΟΟΣΑ (ΟΟΣΑ, 2000) έδειξε ότι η σύναψη στρατηγικών συµµαχιών και γενικά η δικτύωση ανάµεσα στις επιχειρήσεις τριπλασιάστηκε στην διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, γεγονός που κατά την µελέτη, συνετέλεσε στην αύξηση των καινοτοµιών που εισήχθηκαν στις διεθνείς αγορές. Σε ότι αφορά το «εσωτερικό περιβάλλον» της επιχείρησης, η έρευνα έχει γενικά καταλήξει στο ότι µια σειρά από (κυρίως) άϋλα (intangible) και ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά βρίσκονται πίσω από την καινοτοµική ικανότητα. Τα κυριότερα από αυτά σχετίζονται µε την υιοθέτηση αποκεντρωµένων και ευέλικτων οργανωτικών δοµών µε «ανοιχτή» επικοινωνία τόσο κάθετα (ανάµεσα στα οργανωτικά επίπεδα) όσο και οριζόντια (εντός των οργανωτικών επιπέδων). Η ύπαρξη επιχειρησιακού κλίµατος και ηγετικής οµάδας που ευνοεί την ανάληψη κινδύνου µια καινοτοµικής προσπάθειας, καθώς επίσης και αντίστοιχων πολιτικών και οργανωτικών δοµών για την ενθάρρυνση ανάληψης καινοτοµικών δράσεων είναι επίσης ιδιαίτερα σηµαντικά. Από την πλευρά των πόρων, η πρόσβαση σε χρηµατοδοτικά κεφάλαια, η ύπαρξη ισχυρού τµήµατος Ε&Α, και γενικά η ύπαρξη κατάλληλου ανθρώπινου δυναµικού φαίνεται να παίζουν ιδιαίτερα θετικό ρόλο. Η πλέον σηµαντική όµως παράµετρος, που σε πολύ µεγάλο βαθµό ενσωµατώνει τα προηγούµενα, είναι η ύπαρξη και αξιοποίηση διανοητικού κεφαλαίου (intellectual capital) και εν γένει η διαχείριση της γνώσης της επιχείρησης. Η γνώση και η αξιοποίηση της αποτελεί ένα καίριο παράγοντα στην ανάπτυξη καινοτοµίας και στην τεχνολογική αλλαγή εν γένει, δεδοµένου ότι αποτελεί κοινό τόπο ότι η καινοτοµία αναπτύσσεται µέσα από µια εξαιρετικά σύνθετη και πολυ-επίπεδη διαδικασία που εµπλέκει πολλούς δρώντες και είδη γνώσεων. Για να είναι σε θέση µια επιχείρηση να καινοτοµήσει θα πρέπει να είναι σε θέση να διαχειρίζεται µε αποτελεσµατικότητα τα αποθέµατα γνώσης στο εσωτερικό της αλλά και να είναι σε θέση να εντοπίζει τις πηγές γνώσης που δεν διαθέτει. Στο πλαίσιο αυτό, η αξιοποίηση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών φαίνεται να έχει ένα παίζει ένα σηµαντικό υποστηρικτικό ρόλο. (Στο Παράρτηµα 1 γίνεται αναλυτική παρουσίαση των κύριων πορισµάτων της βιβλιογραφίας σχετικά µε τους προσδιοριστικούς παράγοντες της καινοτοµικότητας των επιχειρήσεων.) Παράγοντες υιοθέτησης της καινοτοµίας σε «µικρο» επίπεδο Θεωρώντας ότι η χώρα µας αποτελεί κυρίως «χρήστη» και λιγότερο «παραγωγό» καινοτοµιών, η διαδικασία και οι παράγοντες που επηρεάζουν την υιοθέτηση της καινοτοµίας έχουν ιδιαίτερη σηµασία. Η καινοτοµία σε έναν οργανισµό µπορεί να προέλθει µε δυο κύριους τρόπους: είτε να δηµιουργηθεί εσωτερικά από τον ίδιο, είτε να υιοθετηθεί από το εξωτερικό του περιβάλλον. Στην πρώτη περίπτωση, η καινοτοµία αναπτύσσεται για ίδια χρήση από τον οργανισµό η για πώληση της σε κάποια άλλη επιχείρηση, ενώ η όλη διαδικασία ανάπτυξης καταλήγει σε ένα συγκεκριµένο αποτέλεσµα µε τη µορφή ενός νέου προϊόντος, υπηρεσίας, προγράµµατος, η τεχνολογίας. Η απόκτηση 21

25 22 αυτού του αποτελέσµατος από έναν άλλο οργανισµό ενεργοποιεί τη διαδικασία υιοθέτησης και διάχυσης της καινοτοµίας (Damanpour & Gopalakrishnan, 1998). Σύµφωνα µε τον Rogers 33 η διαδικασία υιοθέτησης περιλαµβάνει τη µετάβαση από τη γνώση της καινοτοµίας, στη διαµόρφωση συµπεριφοράς, στην απόφαση επιλογής η απόρριψης της καινοτοµίας, και τέλος στην εφαρµογή και επιβεβαίωση της ληφθείσας απόφασης. Με άλλα λόγια, η όλη διαδικασία έχει δυο βασικά σταδία: το αρχικό στάδιο (κατά το οποίο ο οργανισµός λαµβάνει γνώση της καινοτοµίας, διαµορφώνει συµπεριφορά, και αξιολογεί το νέο προϊόν η υπηρεσία), και το στάδιο της εφαρµογής (στο οποίο η επιχείρηση λαµβάνει την απόφαση απόκτησης και χρήσης της καινοτοµίας). Η µελέτη των παραγόντων που επιδρούν στη διαδικασία υιοθέτησης της καινοτοµίας αποτελεί αντικείµενο µελέτης διαφόρων ερευνητών εδώ και αρκετά χρόνια (π.χ., Rogers, 1995; Zaltman et al, 1993; Morisson, 1996). Σε αυτό το σηµείο οφείλουµε να τονίσουµε ότι ενώ η διαδικασία υιοθέτησης αποτελείται από διάφορα στάδια, εντούτοις οι περισσότερες µελέτες επικεντρώνονται στην εξέταση εκείνων των παραγόντων που επηρεάζουν την απόφαση επιλογής η απόρριψης µιας καινοτοµίας. Συνεπώς, η γνώση των επιδράσεων διαφόρων παραγόντων στα διαφορετικά στάδια της όλης διαδικασίας είναι σχετικά περιορισµένη (Olshavsky & Spreng, 1996). Μια πρώτη κατηγορία παραγόντων αναφέρονται στα χαρακτηριστικά της ίδιας της καινοτοµίας. Τα οφέλη (οικονοµικά κυρίως) που συνεπάγεται η υιοθέτηση της καινοτοµίας, η συµβατότητα µε τις πολιτικές και τους στόχους της επιχείρησης, η πολυπλοκότητα, καθώς και η αβεβαιότητα των δυνατοτήτων εφαρµογής της αποτελούν ορισµένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της καινοτοµίας που επηρεάζουν την επιλογή και χρήση της. Επιπρόσθετα, στοιχεία του οργανισµού που υιοθετεί τη καινοτοµία ασκούν σηµαντικές επιδράσεις. Τέτοια κυρίως είναι το µέγεθος, η οργανωτική δοµή, και ο προσανατολισµός του οργανισµού προς την E&A. Πέρα όµως από τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της καινοτοµίας αλλά και του ενδοεπιχειρησιακου περιβάλλοντος, σηµαντικό ρόλο παίζει και το εξωτερικό περιβάλλον. Για παράδειγµα, η συµµετοχή των µελών του οργανισµού σε διάφορα δίκτυα (π.χ., κλαδικές ενώσεις, ερευνητικά σωµατεία, άτυπες επαγγελµατικές λέσχες κλπ.), ενισχύει τη διάχυση της πληροφόρησης για συγκεκριµένες καινοτοµίες, διευκολύνοντας έτσι τη ταχύτητα υιοθέτησης της. Επιπλέον, η ύπαρξη ενός έντονα ανταγωνιστικού περιβάλλοντος σε συνδυασµό µε τις πιέσεις για χρήση της καινοτοµίας, ενδεχοµένως να οδηγήσουν στη γρηγορότερη υιοθέτηση και χρήση της καινοτοµίας προκείµενου να µη βρεθεί ο οργανισµός σε δυσµενέστερη θέση συγκριτικά µε τον ανταγωνισµό 34. (Στο Παράτηµα 2 γίνεται παρουσίαση των ερευνητικών αποτελεσµάτων σχετικά µε εκείνους τους παράγοντες που ασκούν τις σηµαντικότερες επιδράσεις στη διαδικασία υιοθέτησης της καινοτοµίας από έναν οργανισµό / επιχείρηση.) 33 Rogers, E.M., (1995), Diffusion of innovations, 4th ed., New York: The Free Press 34 Η έρευνα στο χώρο της στρατηγικής διοίκησης έχει δείξει ότι η αξία, και συνεπώς η πιθανότητα υιοθέτησης µιας καινοτοµίας, εξαρτάται σε µεγάλο βαθµό από το εάν τη χρησιµοποιούν και οι υπόλοιποι φορείς του οικονοµικού / ανταγωνιστικού περιβάλλοντος (προµηθευτές, πελάτες, ανταγωνιστικές επιχειρήσεις, κυβερνητικοί οργανισµοί). Ασφαλώς οι επιδράσεις αυτές ποικίλουν ανάλογα µε τη στρατηγική σηµασία της καινοτοµίας για την αποτελεσµατικότητα και αποδοτικότητα των διαδικασιών του οργανισµού που σχεδιάζει να την αποκτήσει. 22

26 Γενεές καινοτοµικής διαδικασίας σε «µικρο» επίπεδο Από τη στιγµή που η καινοτοµία παίζει ένα ιδιαίτερα κρίσιµο ρόλο στο σύγχρονο οικονοµικό περιβάλλον, είναι αναγκαία η κατανόηση όχι µόνο των παραγόντων που την προωθούν αλλά και της διαδικασίας ανάπτυξης και διάχυσης της στην αγορά. Η µελέτη της καινοτοµικής διαδικασίας αποτελεί αντικείµενο έρευνας, τόσο σε εθνικό όσο και σε επιχειρησιακό επίπεδο, εδώ και πολλά χρόνια (π.χ., Schmookler, 1966; Nelson & Winter, 1982; Roobeek, 1987; Rothwell, 1992). Η πρώτη προσέγγιση µελέτης της διαδικασίας καινοτοµίας (πρώτη γενεά) βασίστηκε στην επίδραση της βασικής έρευνας και της τεχνολογίας. Η προσέγγιση αυτή, κυρίαρχη µεταξύ , θεωρούσε τη καινοτοµία ως µια γραµµική διαδικασία που ξεκινά µε µια επιστηµονική ανακάλυψη και, περνώντας από τα στάδια του σχεδιασµού και της βιοµηχανικής επεξεργασίας, καταλήγει στη διάθεση και πώληση ενός νέου προϊόντος ή υπηρεσίας. Σύµφωνα µε αυτή τη θεώρηση υπήρχε άµεση θετική συσχέτιση µεταξύ Ε&Α και ποσοστού καινοτοµιών, δίνοντας ελάχιστη έµφαση στη διαδικασία µετασχηµατισµού και στο ρόλο της αγοράς. Όπως παρατηρούµε και στο σχήµα που ακολουθεί, στη διαδικασία αυτή δεν υπάρχουν αλληλεπιδράσεις µεταξύ των διαφόρων σταδίων. Η πρώτη αυτή γενεά καινοτοµικής διαδικασίας φάνηκε να βρίσκει εφαρµογή κυρίως σε σχετικά απλές κατηγορίες προϊόντων όπως τα πετρελαιοειδή ή χηµικά προϊόντα, στις οποίες τα νέα προϊόντα αποτελούν απόρροια των αποτελεσµάτων της βασικής έρευνας. Σχήµα 10: Πρώτη γενεά καινοτοµικής διαδικασίας 35 Από τα µέσα της δεκαετίας του 1960, υιοθετήθηκε µια δεύτερη, επίσης γραµµική, προσέγγιση της διαδικασίας καινοτοµίας βασιζόµενη στην επίδραση των συνθηκών και αναγκών της αγοράς. Η δεύτερη αυτή γενεά καινοτοµικής διαδικασίας θεωρούσε την αγορά ως πηγή ιδεών, που κατεύθυναν τις ενέργειες των επιχειρήσεων για Ε&Α. Συνεπώς, ο ρόλος των επιχειρήσεων κατά τη διαδικασία καινοτοµίας ήταν δευτερεύουσας σηµασίας και κυρίως αντιδραστικός προς τις διάφορες αλλαγές της αγοράς. Ο µεγαλύτερος κίνδυνος που απορρέει από µια τέτοια θεώρηση είναι η εστίαση σε βραχυπρόθεσµες επενδύσεις για την αντιµετώπιση συχνών αλλαγών στις καταναλωτικές ανάγκες και προτιµήσεις, µε τη παράλληλη αδιαφορία σε µακρόπνοα αναπτυξιακά προγράµµατα που εξασφαλίζουν βιωσιµότητα σε µεγάλες τεχνολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. Σχήµα 11: εύτερη γενεά καινοτοµικής διαδικασίας 36 Η είσοδος στη δεκαετία του 1970 ανέδειξε την αδυναµία και των δύο προηγούµενων γραµµικών προσεγγίσεων της καινοτοµικής διαδικασίας. Ειδικότερα, διάφορες εµπειρικές µελέτες (π.χ., Utterback, 1975; Rothwell, 1976; Schock, 1974) έδειξαν ότι τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη γενεά αποτελούν ακραία και µη αντιπροσωπευτικά παραδείγµατα της γενικότερης καινοτοµικής διαδικασίας, η οποία πρέπει να συνδυάζει τόσο τις ερευνητικές ικανότητες όσο και τις ανάγκες της 35 Πηγή: Rothwell, R., (1994), Towards the fifth-generation innovation process, International Marketing Review, 11, 1, ες υποσηµείωση 35 23

27 24 αγοράς. Προς αυτή τη κατεύθυνση, η τρίτη γενεά καινοτοµικής διαδικασίας περιλαµβάνει µοντέλα που ενσωµατώνουν και συνδυάζουν τόσο τις επιδράσεις της βασικής έρευνας όσο και αυτές της αγοράς. Αποτελείται από ξεχωριστά αλλά αλληλοσυνδεόµενα στάδια που, ως σύνολο, αποτυπώνουν το δίκτυο των ενδο και έξω-επιχειρησιακών σχέσεων για την ανάπτυξη της καινοτοµίας 37. Σηµαντικός εδώ είναι ο ρόλος συγκεκριµένων ατόµων-κλειδιά µε επιχειρηµατική αντίληψη και αφοσίωση στη καινοτοµία, που συντονίζουν την όλη διαδικασία. Η προσέγγιση αυτή θεωρείτο από τις περισσότερες επιχειρήσεις, µέχρι τις αρχές του 1980, ως υποδειγµατική πρακτική, παρόλο που ουσιαστικά εξακολουθούσε να είναι µια γραµµική διαδικασία µε πολλές όµως αλληλεπιδράσεις µεταξύ των διαφόρων στοιχείων της. Σχήµα 12: Τρίτη γενεά καινοτοµικής διαδικασίας 38 Η δεκαετία του 1980 χαρακτηρίστηκε από τη κυριαρχία των ιαπωνικών επιχειρήσεων στους τοµείς της τεχνολογίας και της καινοτοµικής ανάπτυξης. ύο κύρια χαρακτηριστικά της καινοτοµίας στις ιαπωνικές επιχειρήσεις αποτέλεσαν τα κοµβικά σηµεία της τέταρτης γενεάς καινοτοµικής διαδικασίας: ολοκλήρωση και παράλληλη ανάπτυξη. Η θεώρηση αυτή περιλαµβάνει τους προµηθευτές ως µέρος της όλης διαδικασίας, ενώ ταυτόχρονα ολοκληρώνει τις δραστηριότητες όλων εκείνων που εµπλέκονται στη διαδικασία καινοτοµίας (έρευνα, παραγωγή, µάρκετινγκ) µε ένα τρόπο όχι γραµµικό αλλά παράλληλο. Η µορφή της όλης διαδικασίας οδηγεί σε επικαλύψεις των διαφόρων σταδίων ανάπτυξης καινοτοµίας υπό καθεστώς «ασαφούς» καταµερισµού εργασίας, υιοθετώντας τη λεγόµενη προσέγγιση «τύπου ράγκµπι» (Nonaka & Takeuchi, 1995). Η προσέγγιση αυτή (που εφαρµόστηκε κυρίως από τους ιάπωνες κατασκευαστές αυτοκινήτων) ενώνει όλα τα λειτουργικά τµήµατα για την επίτευξη του κοινού στόχου (νέο προϊόν / υπηρεσία / διαδικασία), συµπιέζοντας το χρόνο που µεσολαβεί µέχρι την εισαγωγή της καινοτοµίας στην αγορά, γεγονός που επιφέρει σηµαντικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα 39. Χαρακτηριστικό παράδειγµα τέτοιας καινοτοµικής διαδικασίας είναι η αυτοκινητοβιοµηχανία Nissan. 37 Όπως φαίνεται στο σχήµα 12 (σελ. 24) το δίκτυο των σχέσεων συνδέει τις διάφορες επιχειρησιακές λειτουργίες (Ε&Α, παραγωγή, µάρκετινγκ / πωλήσεις) και διαµορφώνει τους διαύλους επικοινωνίας και αλληλόδρασης µεταξύ της επιχείρησης και της επιστηµονικής κοινότητας καθώς και της αγοράς. 38 ες υποσηµείωση Η επίτευξη ανταγωνιστικών πλεονεκτηµάτων στηριζόµενοι στο χρόνο, αποτελεί ιδιαίτερα κρίσιµη παράµετρο στο σύγχρονο επιχειρηµατικό περιβάλλον των ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών και της µείωσης του κύκλου ζωής των προϊόντων. 24

28 25 Σχήµα 13: Τέταρτη γενεά καινοτοµικής διαδικασίας το παράδειγµα της Nissan 40 Σήµερα, µε την εντυπωσιακή εξέλιξη της τεχνολογίας σε κάθε τοµέα της επιχειρηµατικής δράσης, η διαδικασία καινοτοµίας τείνει να υιοθετεί όλο και περισσότερο τα τεχνολογικά επιτεύγµατα. Κρατώντας τα βασικά χαρακτηριστικά της τέταρτης γενεάς (τουτέστιν την ολοκλήρωση και τη παράλληλη ανάπτυξη), φαίνεται να περνάµε σε µία πέµπτη γενεά µε κύριο χαρακτηριστικό τη χρήση ηλεκτρονικών µέσων (π.χ., συστήµατα CAD, CAM, CIM, EDI, ERP, χρήση του ιαδικτύου) για τη βελτίωση της αποδοτικότητας των λειτουργιών του συνόλου της καινοτοµικής διαδικασίας (Rothwell, 1994). Η νέα αυτή προσέγγιση χαρακτηρίζεται επίσης και από µια έµφαση στη στρατηγική ολοκλήρωση µε τους προµηθευτές αλλά και τη σύναψη στρατηγικών συνεργασιών µε όλους τους φορείς που επηρεάζουν τη δράση των επιχειρήσεων Ποιες επιχειρήσεις καινοτοµούν στην Ευρώπη; Σε µια πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 41 αναλύονται τα αποτελέσµατα της δεύτερης κοινοτικής έρευνας (CIS2) που διεξήχθη την περίοδο µε έτος αναφοράς το Η έρευνα αφορά τα χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων που καινοτοµούν στην ΕΕ. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, κατά µέσο όρο, µια στις δύο βιοµηχανικές επιχειρήσεις και δύο στις πέντε παροχής υπηρεσιών είναι καινοτόµοι υπό την έννοια ότι στο διάστηµα που µεσολάβησε από την πρώτη κοινοτική έρευνα (CIS ), δηλαδή την περίοδο εισήγαγαν τουλάχιστον ένα προϊόν ή υπηρεσία που είτε ήταν νέο για την αγορά είτε ήταν σαφώς βελτιωµένο σε σχέση µε αυτό που ήταν πριν διαθέσιµο. υστυχώς, µεθοδολογικές διαφορές σε σχέση µε την CIS 1 καθιστούν αδύνατη την αποτύπωση της εξέλιξης στο βαθµό καινοτοµίας από την µια περίοδο στην άλλη. Ανεξάρτητα από αυτό, οι βελτιώσεις έναντι των πραγµατικά νέων προϊόντων ήταν όπως θα ανέµενε κανείς πολύ περισσότερες (80% και 20% αντίστοιχα για την βιοµηχανία). Περίπου τα 2/3 των καινοτοµικών βιοµηχανικών επιχειρήσεων καινοτόµησαν τόσο σε προϊόντα όσο και σε παραγωγικές διαδικασίες. Οι εξαγωγικές επιχειρήσεις παρουσιάζονται να είναι περισσότερο καινοτοµικές από τις µη εξαγωγικές. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι η τάση προς καινοτοµία αυξάνεται µε το µέγεθος της επιχείρησης. 40 Πηγή: Graves, A., (1987), Comparative Trends in Automotive Research and Development, DRC Discussion Paper No. 54, Science Policy Research Unit, Sussex University, Brighton, Sussex. 41 European Commission, Statistics on Innovation in Europe, Luxembourg, (ISBN ),

29 26 Τα παραπάνω αφορούν µέσους όρους στο πλαίσιο της ΕΕ. Όπως θα ανέµενε κανείς υπάρχουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα. «Πρωταθλήτριες» σε καινοτοµικότητα είναι οι βιοµηχανικές επιχειρήσεις της Ιρλανδίας (74%), ανίας (71%) και Γερµανίας (69%). Αντίθετα πολύ χαµηλά βρίσκονται επιχειρήσεις χωρών όπως το Βέλγιο (34%), η Ισπανία (29%), η Ελλάδα (26,5%) και η Πορτογαλία (26%). Σε ότι αφορά τις υπηρεσίες, πρωταθλήτρια είναι η Ιρλανδία (58%) ενώ η χώρα µας καταλαµβάνει ποσοστό 11% βρισκόµενη στη τελευταία θέση. Οι διαφορές του επιπέδου καινοτοµικότητας ανάµεσα στους βιοµηχανικούς κλάδους, σύµφωνα µε την έκθεση, δεν φαίνεται να είναι τόσο µεγάλες. Κατά µέσο όρο, ένα 70% των επιχειρήσεων είναι καινοτόµοι στους κλάδους των χηµικών προϊόντων, ηλεκτρικού και οπτικού εξοπλισµού, και γενικού εξοπλισµού. Στα προϊόντα ξύλου και χάρτου το ποσοστό των καινοτοµικών επιχειρήσεων ήταν 45%, ενώ στην κλωστοϋφαντουργία και δέρµα το ποσοστό ήταν 35%. Πάντως εν γένει οι επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας ήταν σηµαντικά περισσότερο καινοτοµικές από αυτές σε κλάδους χαµηλής τεχνολογίας: στην πρώτη περίπτωση καινοτόµησε το 75% ενώ στην δεύτερη το 42%. Είναι σηµαντικό πάντως να σηµειωθεί ότι οι διαφορές ανάµεσα στις χώρες είναι περισσότερο σηµαντικές από ότι οι διαφορές ανάµεσα σε κλάδους. Σε ότι αφορά τις δαπάνες που σχετίζονται µε την καινοτοµική δραστηριότητα, οι βιοµηχανικές επιχειρήσεις επένδυσαν, κατά µέσο όρο, το 4% του τζίρου τους το 1996, ενώ οι επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών το 3%. Όπως θα αναµενόταν, οι επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας δαπάνησαν σηµαντικά περισσότερο για καινοτοµία από ότι αυτές που δραστηριοποιούνται σε κλάδους χαµηλής τεχνολογίας: 10% επί του τζίρου στην πρώτη περίπτωση και 2% στην δεύτερη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι εσωτερικές (in-house) δαπάνες σε Ε&Α αντιπροσωπεύουν το µεγαλύτερο µέρος αυτών των δαπανών, ενώ το 73% των καινοτοµιών σε προϊόντα προήλθε από ίδιους πόρους και δαπάνες. Αντίστοιχα ενδιαφέρον όµως είναι και το γεγονός ότι το 58% των βιοµηχανικών επιχειρήσεων και το 40% των υπηρεσιών δεν κάνουν εσωτερικά Ε&Α και ότι το 28% των καινοτοµιών στην παραγωγική διαδικασία βασίστηκε σε εξωτερικές (της επιχείρησης) πηγές. 26

30 27 4 Καινοτοµία: Αποτύπωση της Ελληνικής περίπτωσης 4.1 Εισαγωγή Η δοµή του Ελληνικού Συστήµατος Καινοτοµίας γνώρισε σηµαντικές αλλαγές τις τελευταίες δύο δεκαετίες, ενώ πολλά από τα συστατικά στοιχεία του έχουν προστεθεί µέσα σε αυτό το χρονικό διάστηµα. Αντίθετα, σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες οι δοµές είναι περισσότερο ώριµες. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελούν τα ελληνικά περιφερειακά πανεπιστήµια, τα περισσότερα από τα οποία ιδρύθηκαν ή έφτασαν σε φάση ανάπτυξής µετά το Επιπρόσθετα, οι ενδιάµεσοι φορείς που αποτελούν το συνδετικό κρίκο ανάµεσα στη βασική έρευνα και τις επιχειρήσεις άρχισαν να αναπτύσσονται µόλις τη δεκαετία του Σχήµα 14: Χαρτογράφηση του Ελληνικού Συστήµατος Καινοτοµίας 42 Τις δύο αυτές δεκαετίες το κράτος ανέλαβε την πρωτοβουλία για τη συµπλήρωση των σηµαντικών κενών που παρουσίαζε το σύστηµα, ιδιαίτερα σε µηχανισµούς σύνδεσης της έρευνας µε τους υπόλοιπους φορείς της οικονοµίας. Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε ήταν top-down και βασίστηκε κυρίως στην αντιγραφή πρακτικών που είχαν εφαρµοστεί σε άλλες, ευρωπαϊκές κυρίως, χώρες. Η συµµετοχή του ιδιωτικού τοµέα στην προσπάθεια αυτή ήταν ελάχιστη, είτε γιατί δεν εκδηλώθηκε πραγµατικό ενδιαφέρον, είτε γιατί κυριάρχησε η λογική ότι καθετί που σχετίζεται µε την έρευνα ήταν αρµοδιότητα της ακαδηµαϊκής και ερευνητικής κοινότητας. Παράλληλα, ο δηµόσιος χαρακτήρας των δοµών αυτών ευνόησε την ανάπτυξη κουλτούρας και πρακτικών που απέχουν από τις αντίστοιχες του ιδιωτικού τοµέα. Το αποτέλεσµα ήταν να δηµιουργηθούν δοµές εσωστρεφείς που έµειναν περισσότερο κοντά στα δηµόσια ερευνητικά κέντρα και τα πανεπιστήµια και πολύ λιγότερο στη 42 Πηγή: Γενική Γραµµατεία Έρευνας & Τεχνολογίας, Τεχνολογική Προοπτική ιερεύνηση στην Ελλάδα, Ελλάδα 2001: Έρευνα Τεχνολογία - Καινοτοµία,

31 28 βιοµηχανία, στην οποία και θα έπρεπε να προσφέρουν υπηρεσίες ενδυνάµωσης της καινοτοµικής τους δράσης. 4.2 Γενική Επισκόπηση Τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής περίπτωσης Η Ελλάδα, δυστυχώς, κατέχει τα χαµηλότερα ποσοστά σε βασική έρευνα και αποδοτικότητα καινοτοµίας σε ευρωπαϊκή κλίµακα (European Trend Chart on Innovation, 2001). Η παραπάνω διαπίστωση δύναται να εξηγηθεί από µια σειρά κοινωνικο-οικονοµικών παραγόντων, οι οποίοι επηρέασαν σε µεγάλο βαθµό την ανάπτυξη και διάχυση της καινοτοµίας στην Ελλάδα τόσο σε εθνικό όσο και σε «µέσο» και «µικρο» επίπεδο (Souitaris, 2001a): Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας έχει κυρίως βασιστεί στη µεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας από το εξωτερικό (Giannitsis & Mavri, 1993). Η εγχώρια Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) είναι εξαιρετικά περιορισµένη 43. Επιπρόσθετα, τα υπάρχοντα εθνικά Ιδρύµατα και Ινστιτούτα Έρευνας και Τεχνολογίας αδυνατούν να προσφέρουν τα απαιτούµενα επίπεδα βασικής έρευνας τόσο για το δηµόσιο όσο και για τον ιδιωτικό τοµέα (Sakkas & Spyropoulou, 1995). Η ελληνική οικονοµία κυριαρχείται από µικρού και µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεις, που διοικούνται συνήθως από τον ιδιοκτήτη-επιχειρηµατία. Μ αυτόν το τρόπο η πλειοψηφία των καινοτοµικών δραστηριοτήτων αποτελεί απόρροια πρωτοβουλιών του ίδιου του ιδιοκτήτη ή µιας µικρής διοικητικής οµάδας, και όχι στρατηγικές επιλογές οργανωµένων τµηµάτων Ε&Α και µάρκετινγκ ή αποτέλεσµα υποστηρικτικών προγραµµάτων της Πολιτείας (Sakkas & Spyropoulou, 1995; Γενική Γραµµατεία Έρευνας και Τεχνολογίας, 1996). Η Ελλάδα αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα υποδοµής σε θέµατα νοµοθεσίας, δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας, επάρκειας επιστηµονικού προσωπικού, καθώς και ξεπερασµένων συστηµάτων εκπαίδευσης που δε συνδέονται µε τις ανάγκες της αγοράς. Ταυτόχρονα, η πολύ χαµηλή γεωγραφική και δια-επιχειρησιακή κινητικότητα του επιστηµονικού προσωπικού εµποδίζει σηµαντικά τη µεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, περιορίζοντας έτσι τις εισροές για ισόρροπη καινοτοµική δραστηριότητα (Tsipouri, 1991). Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80, η ύπαρξη υψηλής φορολογίας σε συνδυασµό µε τον κρατικό προστατευτισµό των ελληνικών προϊόντων (π.χ., υψηλοί δασµοί σε ξένα ανταγωνιστικά προϊόντα) οδήγησαν σε χαµηλά επίπεδα ανταγωνιστικότητας και επιχειρηµατικών επενδύσεων σε καινοτοµικά προϊόντα και υπηρεσίες (Maggina, 1992) Η θέση της Ελλάδας στο διεθνές περιβάλλον Η ύπαρξη όλων των παραπάνω συνθηκών οδήγησε τη χώρα µας στις τελευταίες θέσεις σε διάφορους διεθνείς δείκτες τεχνολογικής έρευνας και καινοτοµίας. Μολαταύτα, η Ελλάδα σήµερα ανήκει σε εκείνη την οµάδα χωρών της ΕΕ που παρουσιάζει µια ιδιαίτερα µεγάλη αύξηση του ρυθµού επενδύσεων σε υποδοµές Ε&Α. Οι υποδοµές αυτές περιλαµβάνουν τη σύνθεση στοιχείων όπως: συνολική δαπάνη σε Ε&Α, αριθµός ερευνητών και κατόχων διδακτορικών διπλωµάτων, συνολική 43 Η καθαρή εγχώρια δαπάνη σε Ε&Α αποτελούσε µόνο το 0,68% του Εθνικού Εγχώριου Προϊόντος για το Αντίθετα, σε χώρες όπως η Σουηδία ή η Ιαπωνία τα ποσοστά κυµαίνονταν στο 3,78% και 2,98% αντίστοιχα (European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures 2002). 28

32 29 επένδυση στο εκπαιδευτικό σύστηµα και στη δια βίου µάθηση, και δαπάνες που σχετίζονται µε τον εκσυγχρονισµό των δηµόσιων υπηρεσιών (Σχήµα 15). Σχήµα 15: Συνθετικός δείκτης επενδύσεων σε υποδοµές Ε&Α. Σχετική θέση των χωρών της ΕΕ το 1999 και παρουσίαση του ετήσιου ρυθµού αύξησης κατά τα έτη Όπως παρατηρούµε, η Ελλάδα µαζί µε τις Πορτογαλία και Ιρλανδία παρουσιάζουν εξαιρετική πρόοδο κατά το χρονικό διάστηµα , η οποία ξεπερνά και την αντίστοιχη των σκανδιναβικών χωρών (Φινλανδία, ανία, Σουηδία) που θεωρούνται ως οι πλέον δεκτικές σε Ε&Α παγκοσµίως. Η Ελλάδα αν και υπολείπεται σηµαντικά από το µέσο όρο της ΕΕ σε επίπεδο επενδύσεων, εµφανίζεται να συγκλίνει µε πολύ ικανοποιητικό ρυθµό. Επιπρόσθετα, οφείλουµε να τονίσουµε τη κυριαρχία των ΗΠΑ αλλά και της Ιαπωνίας, αν και σε ορισµένες περιπτώσεις (π.χ., ανία, Σουηδία) χώρες της ΕΕ έχουν υψηλότερα ποσοστά και από τα δύο αυτά κράτη. Ασφαλώς όλες οι χώρες έχουν κάποια δυνατά και κάποια αδύνατα σηµεία στο σύστηµα καινοτοµίας τους. Όπως φαίνεται στο πίνακα που ακολουθεί (Πίνακας 2), στα δυνατά σηµεία των πρωτοπόρων της καινοτοµίας στην ΕΕ κυριαρχούν οι υφιστάµενες συνθήκες και παράγοντες που ευνοούν τη καινοτοµία (δια βίου µάθηση, διπλώµατα ευρεσιτεχνίας, επιχειρηµατικά κεφάλαια κ.α.), µε εξαίρεση τη Φινλανδία που παρουσιάζει και ισχυρή τάση ενίσχυσης των ιδιωτικών επιχειρηµατικών δαπανών σε Ε&Α. Ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι αρκετές χώρες µειονεκτούν στους δείκτες εκπαίδευσης (π.χ., Γερµανία, Ιταλία, Πορτογαλία, ανία). Η Ελλάδα, όπως άλλωστε διεφάνει και από το Σχήµα 15, παρουσιάζεται ιδιαιτέρως δυνατή στη τάση αύξησης των επενδύσεων σε Ε&Α, γεγονός ενθαρρυντικό της µελλοντικής πορείας σύγκλισης µε τον ευρωπαϊκό µέσο όρο. Εντούτοις, αδυναµίες στις τάσεις για τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας και κυρίως στην πρόσβαση των νοικοκυριών στο ιαδίκτυο (σηµείο στο οποίο πλεονεκτούν έξι χώρες της ΕΕ) χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής ( Ο Ευρωπαϊκός Πίνακας Αποτελεσµάτων για τη Καινοτοµία, 2002). 44 Ο οριζόντιος άξονας δείχνει τη θέση κάθε χώρας, συγκριτικά µε το µέσο όρο της ΕΕ, ως προς τις επενδύσεις της σε υποδοµές Ε&Α για το έτος 1999 (οι αρνητικές τιµές του άξονα υποδηλώνουν ότι η χώρα βρίσκεται κάτω από το µέσο όρο της ΕΕ). Ο κάθετος άξονας µετρά το βαθµό προόδου κάθε χώρας κατά το διάστηµα Πηγή: European Commission, Towards a European Research Area Science, Technology and Innovation Key Figures

33 30 Πίνακας 2: Σχετικά δυνατά και αδύνατα σηµεία των κρατών-µελών της ΕΕ Πηγή: Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, (2002), Έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της επιτροπής: Ο Ευρωπαϊκός Πίνακας Αποτελεσµάτων για τη Καινοτοµία, Βρυξέλλες Τα νούµερα εντός των παρενθέσεων αποτελούν τους κωδικούς κάθε δείκτη, σύµφωνα µε την σηµειολογία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ειδικότερα, η χώρα µας εµφανίζεται ελαφρά βελτιωµένη στους περισσότερους από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη καινοτοµία τόσο σε εθνικό, όσο και σε επίπεδο δικτύων επιχειρήσεων, συνεχίζει όµως να παραµένει αρκετά έως σηµαντικά πίσω συγκριτικά µε το µέσο όρο της ΕΕ (Σχήµα 16). Οι δαπάνες για τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών βρίσκονται ακριβώς στο κοινοτικό µέσο όρο, ενώ η πλειοψηφία των παραγόντων (δηµόσιες επενδύσεις σε Ε&Α, δια βίου µάθηση, άτοµα µε ανώτατη µόρφωση, επιχειρηµατικά κεφάλαια υψηλού κινδύνου κ.α.) δείχνουν πρόοδο κατά τα έτη 30

34 (ή 2000 ανάλογα µε τη διαθεσιµότητα των στοιχείων), µε εξαίρεση τις ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α που δυστυχώς παρουσιάζουν σχετική στασιµότητα. Θα πρέπει ακόµη να σηµειωθεί ότι για να καλυφθεί η απόσταση που µας χωρίζει από τον ευρωπαϊκό µέσο όρο, ο ρυθµός ανάπτυξης επιβάλλεται να ενισχυθεί σηµαντικά. Σχήµα 16: Ενδεικτικές τάσεις καινοτοµικών παραγόντων στην Ελλάδα κατά το διάστηµα Σε µια προσπάθεια γενικότερης θεώρησης της Ελλάδας, σε παγκόσµια κλίµακα (χώρες ΕΕ, ΟΟΣΑ κλπ.), αναφορικά µε τους παράγοντες και δείκτες καινοτοµίας τόσο σε «µακρο» όσο και σε «µεσο» και «µικρο» επίπεδο, διαπιστώνουµε τις χαµηλές επιδόσεις µας αλλά και την απόσταση που µας χωρίζει από τις υπόλοιπες χώρες. Σε µια πρόσφατη επιστηµονική µελέτη, οι Porter και Stern 48 αξιολόγησαν την ικανότητα διαφόρων χωρών να καινοτοµούν (national innovation capacity) βάσει τεσσάρων κύριων δεικτών: του δείκτη επιστηµονικού και τεχνικού προσωπικού, του δείκτη καινοτοµικής πολιτικής 49, του δείκτη καινοτοµικότητας των διαφόρων δικτύων επιχειρήσεων 50, και του δείκτη των «συνδέσµων» µεταξύ βασικής έρευνας και παραγωγής 51 (Πίνακας 3). 46 Ο οριζόντιος άξονας παρουσιάζει τη ποσοστιαία µεταβολή των παραγόντων σε εθνικό επίπεδο κατά το διάστηµα , ενώ ο κάθετος άξονας απεικονίζει τις διαφοροποιήσεις από το µέσο όρο της ΕΕ. Οι παράγοντες εκείνοι που βρίσκονται δεξιά του κάθετου άξονα παρουσίασαν βελτίωση, ενώ αυτοί που είναι πάνω από τον οριζόντιο άξονα υπερτερούν του κοινοτικού µέσου όρου. 47 Πηγή: European Commission (2001), European Trend Chart on Innovation, Country Report: Greece, Brussels 48 Porter, M., Stern, S., (2001), The global competitiveness report , New York, Oxford University Press 49 Περιλαµβάνει παράγοντες της εθνικής «υποδοµής» όπως την αποτελεσµατικότητα της προστασίας των δικαιωµάτων πνευµατικής ιδιοκτησίας, την ικανότητα µιας χώρας να απασχολεί το επιστηµονικό της προσωπικό, και τη φορολογική πολιτική ιδιωτικών επενδύσεων σε Ε&Α. 50 Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται µε βάσει τις πιέσεις για καινοτοµία από τη πλευρά της ζήτησης, την ύπαρξη προµηθευτών προσανατολισµένων στην Ε&Α, και του εύρους του δικτύου. 51 Περιλαµβάνει παράγοντες που σχετίζονται µε τη ποιότητα των επιστηµονικών και ερευνητικών ιδρυµάτων, και µε τη διαθεσιµότητα κεφαλαίων υψηλού κινδύνου. 31

35 32 Πίνακας 3: Η ικανότητα διαφόρων χωρών να καινοτοµούν 1999/2000 Πηγή: Porter, M., Stern, S., (2001), The global competitiveness report , New York, Oxford University Press 32

36 33 Όπως µπορούµε να παρατηρήσουµε, η χώρα µας βρίσκεται µόλις στην τεσσαρακοστή δεύτερη θέση στην ικανότητα της να καινοτοµεί, σύµφωνα µε το συγκεντρωτικό δείκτη της πρώτης στήλης του Πίνακα 3 που συνθέτει και τους τέσσερις επιµέρους δείκτες. Χώρες όπως η Βραζιλία, η Εσθονία, η Τσεχία, η Πολωνία, η Κορέα, και η Κόστα Ρίκα παρουσιάζουν καλύτερες αποδόσεις καινοτοµίας, ενώ η Ελλάδα βρίσκεται στη χαµηλότερη θέση από όλες τις χώρες τις ΕΕ. Το γεγονός αυτό ασφαλώς και οφείλει να µας προβληµατίσει, ενώ οι θετικές τάσεις που παρουσιάζονται κατά τη τελευταία πενταετία (κυρίως στις δαπάνες για Ε&Α) πρέπει να επιταχυνθούν και να διευρυνθούν σε όλα τα επίπεδα του συστήµατος καινοτοµίας («µακρο», «µεσο» και «µικρο»). 4.3 Η Ανάπτυξη της Καινοτοµίας στην Ελλάδα Η είσοδος στη δεκαετία του 90 βρήκε την ελληνική βιοµηχανία µε πολύ χαµηλές επιδόσεις στην ανάπτυξη νέων προϊόντων και στην προώθηση τεχνολογικών αλλαγών. Σύµφωνα µε τη πρώτη Κοινοτική Απογραφή της καινοτοµίας ( ) µόνο 297 µεταποιητικές επιχειρήσεις ανέπτυξαν κάποια µορφή καινοτοµίας. Την τελευταία δεκαετία, παρόλα αυτά, η ελληνική οικονοµία γνώρισε µια περίοδο έντονων µετασχηµατισµών µε αντανάκλαση και στην καινοτοµικότητα των επιχειρήσεων τόσο της µεταποίησης όσο και των υπηρεσιών. Την τριετία ο αριθµός των καινοτόµων επιχειρήσεων (της µεταποίησης και των υπηρεσιών) υπερ-τριπλασιάζεται φτάνοντας τις 1045, ενώ κατά το διάστηµα παρουσιάζεται νέα αύξηση της τάξης του 10% (ΓΓΕΤ, 2001). Κατά την πρώτη περίοδο ( ) οι καινοτόµες µεταποιητικές επιχειρήσεις αντιπροσώπευαν το 16,9% επί του συνόλου, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για το κλάδο των υπηρεσιών κυµαίνονταν στο 10,1%. Για το επόµενο χρονικό διάστηµα ( ) τα αντίστοιχα ποσοστά ανήλθαν στο 18,4% για τη µεταποίηση και στο 11,2% για τις υπηρεσίες (Πίνακας 4). Πίνακας 4: Ανάπτυξη καινοτοµιών Τοµέας % επιχειρήσεων που καινοτοµούν % επιχειρήσεων που καινοτοµούν Μεταβολή (%) Μεταποίηση 16,9 18,4 8,9 Υπηρεσίες 10,1 11,2 11,1 Πηγή: ΓΓΕΤ, Η Εθνική «Υποδοµή» Η ανάπτυξη καινοτοµιών προϋποθέτει την ύπαρξη σηµαντικών τεχνολογικών και επιστηµονικών επενδύσεων σε «µακρο» επίπεδο. Προς τη κατεύθυνση αυτή η κρατική χρηµατοδότηση επιστηµονικής και τεχνολογικής έρευνας παρουσιάζει διαχρονικά σχετική αύξηση, φτάνοντας το 2000 στο 0,32% του ΑΕΠ (Πίνακας 5). Η ενίσχυση των κεφαλαίων για Ε&Α φαίνεται να αποδίδει καρπούς καθώς, όπως είδαµε, παρουσιάζεται εντατικοποίηση καινοτοµικών δραστηριοτήτων τόσο στη µεταποίηση όσο και στο κλάδο των υπηρεσιών (ΓΓΕΤ, 2001). 33

37 34 Πίνακας 5: Κρατική Χρηµατοδότηση Επιστηµονικής και Τεχνολογικής Έρευνας ΕΤΟΣ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ (εκ. δρχ.) ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΤΙΜΕΣ 1995 (εκ. δρχ.) ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ ΤΙΜΕΣ (ετήσια µεταβολή %) ΠΟΣΟΣΤΟ ΑΕΠ (%) , ,5 0, , ,7 5 0, , ,7 4,8 0, , ,7 1,8 0, , ,7 11,9 0, , ,7 7,7 0,32 Πηγή: ΓΓΕΤ, 2001 Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ελλάδας συγκριτικά µε τις περισσότερες χώρες του ΟΟΣΑ και της ΕΕ, είναι η κυριαρχία του κράτους ως ο µεγαλύτερος χρηµατοδότης και παραγωγός Ε&Α (Πίνακας 6). Η συνολική δηµόσια χρηµατοδότηση, η οποία περιλαµβάνει και τις χρηµατοδοτήσεις των διαρθρωτικών ταµείων και των Προγραµµάτων Πλαισίων της ΕΕ, ανέρχεται στο 71% της συνολικής δαπάνης για Ε&Α µε τάσεις ελαφράς συρρίκνωσης. Την ίδια στιγµή, τα ΑΕΙ και τα Κρατικά Ερευνητικά Ιδρύµατα εκτελούν το 71% της Ε&Α. Αντίθετα, στην ΕΕ η δηµόσια χρηµατοδότηση δεν ξεπερνά το 35% µε 40% και η εκτέλεση της έρευνας από κρατικούς φορείς και πανεπιστήµια το 36% (Τεχνολογική Προοπτική ιερεύνηση στην Ελλάδα, 2002). Πίνακας 6: ιάρθρωση των µηχανισµών χρηµατοδότησης και εκτέλεσης προγραµµάτων Ε&Α ως ποσοστό της συνολικής δαπάνης Ε&Α 1999 (1993) Πηγή: Γενική Γραµµατεία Έρευνας & Τεχνολογίας, Τεχνολογική Προοπτική ιερεύνηση στην Ελλάδα, Ελλάδα 2001: Έρευνα Τεχνολογία - Καινοτοµία, 2002 Τα νούµερα εντός των παρενθέσεων αντιπροσωπεύουν τα αντίστοιχα ποσοστά για το έτος 1993 Παράλληλα, ιδιαίτερα χαµηλές είναι και οι ιδιωτικές επενδύσεις σε Ε&Α, οι οποίες ανήλθαν στο 24% της συνολικής εγχώριας δαπάνης για Ε&Α το 1999 (Πίνακας 6). Τα αντίστοιχα ποσοστά για την ΕΕ κυµαίνονται στο 54%, γεγονός που φανερώνει την αδυναµία του συστήµατος χρηµατοδότησης αλλά και του ευρύτερου εθνικού περιβάλλοντος που δεν ενθαρρύνει την ιδιωτική καινοτοµική 34

38 35 δραστηριότητα. Την παραπάνω διαπίστωση ενισχύει και η ελάχιστη χρηµατοδότηση που δέχονται οι ιδιωτικές επιχειρήσεις από τους υπόλοιπους φορείς (υπουργεία, ΑΕΙ κλπ.), αναγκαζόµενες να χρηµατοδοτήσουν τις δράσεις Ε&Α από ίδιους πόρους (τέταρτη στήλη του Πίνακα 6). Ένα ακόµα σηµείο στο οποίο υστερεί η χώρας µας είναι η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου (venture capital). Στις ΗΠΑ αλλά και την ΕΕ, η χρηµατοδότηση υψηλού κινδύνου έχει εξελιχθεί σε µια από τις κύριες πηγές κεφαλαίων για τις νέες επιχειρήσεις τεχνολογικής βάσης, και κατά συνέπεια σε ένα από τα κύρια εργαλεία ενίσχυσης της καινοτοµίας. Ειδικότερα, η Ελλάδα επενδύει κεφάλαια επιχειρηµατικού κινδύνου για τη σύσταση καινοτόµων εταιριών σε ποσοστό 0,17% του ΑΕΠ, βρισκόµενη πίσω από τον αντίστοιχο µέσο όρο της ΕΕ (0,38%), προηγούµενη ωστόσο χωρών όπως η Ισπανία, η Ιταλία, η Πορτογαλία και η Αυστρία (Research Directorate-General, 2001). Στο πλαίσιο ενδυνάµωσης των µηχανισµών χρηµατοδότησης υψηλού κινδύνου εντάσσεται και η πρωτοβουλία δηµιουργίας του Ταµείου Ανάπτυξης Νέας Οικονοµίας (ΤΑΝΕΟ), που αναλαµβάνει τη χρηµατοδότηση καινοτόµων εταιριών. Εκτός όµως από την χρηµατοδότηση, µια σειρά άλλων παραγόντων ασκούν επίδραση στη διαδικασία ανάπτυξης καινοτοµίας. Ο αριθµός των απασχολούµενων ερευνητών, για παράδειγµα, αποτελεί κρίσιµο πόρο στη διαδικασία καινοτοµίας, µε την Ελλάδα να καταλαµβάνει την τελευταία θέση ανάµεσα στις χώρες-µέλη της ΕΕ 52, εµφανίζοντας ωστόσο αυξητικές τάσεις (Πίνακας 7). Επίσης, η συµµετοχή στη δια βίου µάθηση είναι πολύ χαµηλή. Η Ελλάδα καταλαµβάνει την τελευταία θέση ανάµεσα στις χώρες της ΕΕ, µε ποσοστό πληθυσµού (της ηλικιακής οµάδας ετών) που συµµετέχει στη δια βίου µάθηση µόλις 1,1%, ενώ ο µέσος όρος της ΕΕ είναι 8,4%, της Ιρλανδίας και της Ισπανίας είναι 5,2%, της Φιλανδίας 19,6%, και της Σουηδίας 21,6%. Πίνακας 7: Απασχολούµενοι ερευνητές µε διδακτορικό ή µεταπτυχιακό τίτλο σπουδών µε βάση τον εργοδότη Πηγή: ΓΓΕΤ, Η έρευνα στην Ελλάδα Η σύνθεση του εργατικού δυναµικού είναι επίσης ετεροβαρής σχετικά µε το ποσοστό του εξειδικευµένου επιστηµονικού και τεχνικού προσωπικού που απασχολείται στην Ε&Α. Η Ελλάδα καταλαµβάνει την 13η θέση µαζί µε την Ισπανία, µε το ποσοστό του ανθρώπινου δυναµικού που σχετίζεται µε την επιστήµη και την τεχνολογία να ανέρχεται στο 17,2% (επί του συνόλου του εργατικού δυναµικού της χώρας). Παρόλα αυτά, διαφαίνεται µια τάση ενίσχυσης της θέσης της Ελλάδας καθώς καταλαµβάνει την πέµπτη θέση στους ρυθµούς ανάπτυξης του αντίστοιχου ποσοστού κατά την περίοδο , µε την Ιρλανδία να καταλαµβάνει την πρώτη θέση (Πίνακας 8). Επιπρόσθετα, η υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών 53 είναι αρκετά περιορισµένη καθώς η Ελλάδα βρίσκεται πολύ κάτω από το µέσο όρο της ΕΕ (European Trend Chart 52 Ο αριθµός των ερευνητών (ανά 1000 εργαζοµένους) στην Ελλάδα ανέρχεται στο 2,57% του συνόλου του εργατικού δυναµικού, όταν ο αντίστοιχος µέσος όρος της ΕΕ είναι 5,28%, της Ιαπωνίας 9,26% και των ΗΠΑ 8,08% (Research Directorate-General, 2001). 53 Η υποδοµή σε τεχνολογίες πληροφορικής και τηλεπικοινωνιών µπορεί να µετρηθεί βάσει των συνδροµητών κινητής τηλεφωνίας ή του διαδικτύου, καθώς και βάσει του αριθµού των πληροφοριακών µονάδων παροχής υπηρεσιών διαδικτύου Web Servers- (OECD, 1999). 35

39 36 on Innovation, 2001). Η µείωση των γραφειοκρατικών µηχανισµών 54 κρίνεται απαραίτητη για την εύκολη ίδρυση νέων, καινοτόµων εταιριών. Επιπλέον, η διασύνδεση ερευνητικών κέντρων, πανεπιστηµιακών ιδρυµάτων και επιχειρήσεων σε συνδυασµό µε την ενθάρρυνση της κινητικότητας σπουδαστών και ερευνητών (στην Ελλάδα αλλά κυρίως προς και από το εξωτερικό) προσφέρει ευκαιρίες δηµιουργίας καναλιών µεταφοράς και ανταλλαγής τεχνογνωσίας και πληροφοριών Ε&Α, στοιχεία που αποτελούν κρίσιµες εισροές στη διαδικασία καινοτοµίας 55. Πίνακας 8: Σύνθεση του ανθρώπινου δυναµικού απασχολούµενο στην Ε&Α - ΕΕ Πηγή: OECD, based on data from Eurostat Labour Force Survey and US Current Population Survey, STAN database, May 2001 Η σηµασία των παραπάνω παραγόντων φαίνεται να αναγνωρίζεται από τους ελληνικούς φορείς καθώς έχει ήδη ξεκινήσει η υλοποίηση αρκετών προγραµµάτων (π.χ., Επιχειρησιακά Προγράµµατα: Απασχόληση και Επαγγελµατική Εκπαίδευση, ΠΕΝΕ 56, ENTER 57, ικτυωθείτε 58, ΠΡΑΞΕ 59, 54 Σύµφωνα µε το ιεθνές Παρατηρητήριο Μικροµεσαίων Επιχειρήσεων η Ελλάδα έχει από τις πλέον γραφειοκρατικές δοµές σε παγκόσµια κλίµακα. Πρόσφατη νοµοθετική ρύθµιση επιχειρεί να µειώσει τις διαδικασίες δηµιουργίας νέων επιχειρήσεων καθώς και τον µέσο χρόνο έκδοσης των απαιτούµενων δικαιολογητικών (από τις 53 ηµέρες στις 26). 55 Κατά την περίοδο , το 6,25% των ελληνικών επιχειρήσεων είχαν κάποια συνεργασία µε άλλες εταιρίες, ερευνητικά ινστιτούτα ή πανεπιστήµια για την ανάπτυξη καινοτοµιών. Το ποσοστό αυτό αυξήθηκε κατά το διάστηµα στο 8%. 56 ΠΕΝΕ : Στοχεύει στην εκπαίδευση νέου ερευνητικού προσωπικού και στην υποστήριξη του ήδη υπάρχοντος. 36

40 37 ΑΚΜΩΝ 60 ) που στοχεύουν στην εξασφάλιση εκείνων των συνθηκών που θα διευκολύνουν την ανάπτυξη καινοτοµικών δραστηριοτήτων Το «µεσο» επίπεδο: Περιφέρειες, Κλάδοι, ίκτυα Σε περιφερειακό επίπεδο η ανάπτυξη πολιτικής καινοτοµίας στην Ελλάδα βρίσκεται σε αρχικό στάδιο. Παρατηρείται έντονη συγκέντρωση δραστηριοτήτων Ε&Α και καινοτοµίας στην Αθήνα, ακολουθούµενη σε αρκετά µεγάλη απόσταση- από τη Θεσσαλονίκη, και τη Κρήτη. Το γεγονός αυτό εξηγείται βάσει της ερευνητικής υποδοµής (π.χ., τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών) και των οικονοµικών πόρων που, κατά κόρον, συγκεντρώνονται στις περιοχές αυτές, εµποδίζοντας έτσι την ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη και τη µείωση των καινοτοµικών ανισοτήτων (Komninos & Sefertzi, 1998). Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η περιφερειακή κατανοµή της ακαθάριστης εγχώριας δαπάνης για Ε&Α, η οποία παρουσιάζεται συγκεντρωµένη σε ποσοστό 70% στις περιφέρειες Αττικής και Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 9). Πίνακας 9: Περιφερειακή κατανοµή της ακαθάριστης εγχώριας δαπάνης για Ε&Α (σε εκ. ρχ.) Πηγή: ΓΓΕΤ, ENTER: Προσέλκυση και τοποθέτηση ξένων ερευνητών στο ελληνικό σύστηµα έρευνας και τεχνολογίας. 58 ικτυωθείτε : Εξοικείωση µικροµεσαίων επιχειρήσεων µε το ηλεκτρονικό επιχειρείν και τις νέες τεχνολογίες. 59 ΠΡΑΞΕ: Ενθάρρυνση δηµιουργίας θυγατρικών (spin offs) εταιριών από τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα. 60 ΑΚΜΩΝ: Ενδυνάµωση των συνεργασιών µεταξύ ερευνητικών κέντρων, πανεπιστηµίων, και επιχειρήσεων µέσω του συστήµατος αµοιβαίας χρηµατοδότησης και εκµετάλλευσης των ερευνητικών αποτελεσµάτων. 37