Soomaaliya. Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya 2002 THE WORLD BANK. Public Disclosure Authorized. Public Disclosure Authorized

Transcript

1 Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Public Disclosure Authorized Sahan lagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka THE WORLD BANK Soomaaliya Warbixin Lam. 1 Waaxda La Socoshada Soomaaliya 2003

2

3

4 Sahan lagu sameeyey Dhaqaale- Bulsheedka Soomaaliya Warbixinta tirakoobka Soomaaliya, waxaa laga soo ururiyey sahan lagu sameeyey qoysas kala duwan, iyadoo la waafajiyey hannaanka kala uwanaanshaha xaaladda dadka iyo xogta Dhaqaale-Bulsheedka.

5 Soomaliya 2002 Sahanlagu sameeyey Dhaqaale-Bulsheedka Soomaaliya Warbixin Lam.1 Waaxda La Socoshada Soomaaliya 2003 i

6 Bangiga Adduunka S.B , Nayroobi, Kenya Tel: ( ) /400 Fakis: ( ) Soomaaliya Hay adda Qaramada Midoobay u qaabilsan Horumarinta Xafiiska dalka Soomaaliya S.B , Nayroobi, Kenya Tel: ( ) Fakis: ( ) Xuquuqda keydsan 2003 Bangiga caalamiga ah ee dib-u-dhiska iyo Horumarinta/Bangiga adduunka 1818 h street, N.W. Washington D.C , USA Xogta daabacaaddani ay xambaarsan tahay waxa lo adeegsan karan dibu daabicid, keydin la xiriirta hababka dib-u-qaabaynta iyo baahinta, iyadoo la isticmaalayo dhammaan qalab kasta oo sancada. Elektaroonikada ah, Makaanikada, duubista ama wixii kale oo soo raaca, iyadoo aan la waydiisani oggolansho, laakiin, waxa lagamamaarmaan ah in la xuso isha laga helay daabacaddan iyo kaalinta y kuleedahay: Soomaaliya, 2002 oo ay hirgaliyeen Waaxda la Socoshada Soomaaliya, Bangiga Adduunka iyo UNDP. Masawirrada: UNICEF iyo UNDP ii

7 Soomaliya 2002 Tusmada Buugga Xarfo kooban oo macnaynaya erayo la soo gaabiyey Gogol-dhig xi Milicsiga Soomaliya Hordhac 1 Cutubka 1aad Guriyeynta iyo baaxadda dadka ku dhaqan 10 Cutubka 2aad Shaqaalaha iyo dakhliga 20 Cutubka 3aad Adeegyada asaasiga ah 28 Cutubka 4aad Is-gaarsiinta 34 Cutubka 5aad ka qaybgalka haweenka 38 Cutubka 6aad Xaaladda Deegaanka 42 Cutubka 7aad Arrimaha aan lagu talo-galin 46 Cutubka 8aad Gebegebo 54 Lifaaqa liiska jadwalka khaanadaha 56 iii

8 Liiska khariiddada Cutubka 1aad Xaaladda dadka iyo Guriyeyn 1.1 Kala duwanaanshaha qiyaastii tirada dadka ee kala duwanaanshaha wadarta guud ee da da dadka Kala duwanaanshaha da da dadka magaalooyinka Kala duwanaanshaha da da dadka Reer Guuraaga ah Heerka waxbarashada dadka waaweyn Da da marxaladda koowaad ee Guurka Kala duwanaanshaha dadka guursanaya Xaaladda guurka ee qoysaska Dheddiggu Hoggaamiyaan Kala duwanaanshaha xaaladaha dhimashada ee la tilmaamay Kala duwanaanshaha qoysaska noocyada guryaha ay degan yihiin Kala duwanaanshaha qolalka ay Guryuhu ka kooban yihiin Kala duwanaanshaha guryaha halka qol ka kooban ee dhawr qoys wada degan yihiin Cutubka 2aad Shaqda iyo dakhliga 2.1 Xaaladda dhaqaalaha ee dadka Xaaladda shaqada ee dadka xoogga wax soorka dhaqaalaha kobciya Kala duwanaanshaha ilaha dakhliga qoyska Kala duwanaanshaha kororka dakhlisannadeedkaheer gobol Kala duwanaanshaha Dakhliga Qoyska Cutubka 3aad Adeegyada Asaasiga ah 3.1 Kala duwanaanshaha Goobaha ay carruurtu ku dhashaan Kala duwanaanshaha gargaarka ay helaan carruurta dhalata Kala duwanaanshaha noocyada Musqulaha Qoysaska iv

9 Soomaliya 2002 Cutubka 4aad Is-gaarsiinta 4.1 Habka is-gaarsiinta Habka Waraaqaha lagu helo Cutubka 5aad Kaalinta Haweenka 5.1 Kaalinta ka qaybgalka haweenka ee Go aan qaadashada qoyska Cutubka 6aad Arrimaha Deegaanka 6.1 Xiriirka u dhexeeya arrimaha deegaanka ee la tilmaamay 42 Cutubka 7aad Arrimaha aan lagu talo-galin 7.1 Kala duwanaanshaha noocyada shidaalka ay qoysaska u isticmaalaan cunto karsiga Ka qaybgalka guryaha ee dhinaca Maaweelada Danaynta ciyaaraha isboortiga ee Qoysaska Saamiga dadka jawaab-celinta ku sheegay inay maqleen Cudurka HIV/AIDS-ka kala duwanaanshahaha qoysasku sida ay isku saameeyan dhacdooyinka kala duwan ee badbaadada bini aadmiga Lifaaqa tixraacyada Liiska shaxda Xaaladda dadka iyo Guryaha 1.1 Qiyasta tirakoobka dadka Kala duwananshaha tirada ay qoysasku ka kooban yihiin 1.3 Qiyaas lagu sameeyey qoysaska qaarkood Kala duwanaanshaha qoysaska da dooda iyo jinsigooga- Magaalooyinka Kala duwanaanshaha qoysaska da dooda iyo jinsigooga-reer Guuraaga v

10 1.6 Kala duwanaanshaha qoysaska da dooda iyo jinsigooga- Soomaaliya Heerka waxbarashada dadka waaweyn Celceliska iyo marxaladda da da dhexe ee guurka koowaad Kala duwanaanshaha xaaladda guurka ee dadka Kala duwanaanshaha hogaamiyayaasha dheddig-labood ka ee Qoysaska Xaaladda Guurka ee dheddigga hoggaamiya... Qoysaska Kala duwanaanshaha dadka u dhintay intii lagu jiray sanadkii hore xaaladaha dhimashada la tilmaamay Kala duwananshaha noocyada deegaanka ee qoysaska Kala duwananshaha Qoysaska noocyada Goobaha ay degan yihiin Kala duwanaanshaha Qoysaska noocyada Guryaha, lahaanshaha iyo sida loo deganyahay Kala duwananshaha Qoysaska xaaladaha Hoogaamiyayaasha Dheddig-laboodka iyo lahaanshaha deegaanka Kala duwananshaha tirada qolalka Qoysaska inta ruux ee midkiiba ku nool Kala duwananshaha tirada qoysaska wadaaga tiro qolol ah oo isku goob keliya ku yaal Shaqada iyo dakhliga 2.1 Kala duwananshaha xaaladda shaqo iyo dhaqaale ee dadka Ku shaqaysiga carruurta Qiyaaska dakhliga Qoyska Qiyaasta hor-dhaca ah ee saboolnimada Kala duwanaanshaha isku-dheelitir la aanta adakhliga Adeegyada asaasiga ah 3.1 Heerka Wadarta qaadashada ardayda Dugsiyada H/Dhexe Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada iyo waqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada- Magaalooyinka Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada iyo waqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada-reer Guuraaga vi

11 Soomaliya Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada iyo waqtiga lagu tegi karo goobaha waxbarashada- Soomaaliya Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagu tegi karo goobaha waxbarashada Magaalada Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagu tegi karo goobaha waxbarashada-reer Guuraaga Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafada lagu tegi karo goobaha waxbarashada-soomaaliya Warbixinta qoysaska ee helitaanka, awoodda, masaafada iyo waqtiga lagu tegi karo goobaha caafimaadka Kala duwanaanshaha xarumaha ilaaha caafimaadka qoysaska Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay ku gaari karaan goobaha caafimaadka-magaalooyinka Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay ku gaari karaan goobaha caafimaadka-reer Guuraaga Kala duwanaanshaha qoysaska ee masaafadda ay ku gaari karaan goobaha caafimaadka-soomaaliya Kala duwanaanshaha Goobaha ay carruurtu ku dhashaan Kala duwanaanshaha gargaarka ay carruurtu ka helaan xilliga dhalmada celceliska masaafada iyo waqtiga lagu gaari karo goobaha biyaha xilliyada Roobka iyo Abaaraha Kala duwanaanshaha qoysaska ilaha muhiimka ah ee biyaha la cabbo xilliyada Roobka iyo Abaaraha Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Magaalooyinka Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Reer Guuraaga Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Abaaraha-Soomaaliya Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Roobka-Magaalooyinka Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Roobka-reer Guuraaga Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku ku gaari karo goobaha biyaha xilliyada Roobka-Soomaaliya Kala duwanaanshaha qoysaska ee warbixinta biyaha la daaweeyey vii

12 3.24 Kala duwanaanshaha Noocyada Musqulaha ay qoysasku isticmaalaan Masaafada iyo waqtiga lagu gaari karo suuqa Kala duwanaanshaha masaafada ay qoysasku u jiraan Suuqa Is-gaarsiinta 4.1 Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta ee ay qoysasku isticmaalaan-magaalooyinka Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta ee ay qoysasku isticmaalaan-reer Guuraaga Kala duwanaanshaha noocyada qalabka warbaahinta ee ay qoysasku isticmaalaan-soomaaliya Kala duwanaanshaha habka is-gaarsiinta ee ay qoysasku isticmaalaan Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku waraaqaha ku helaan Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku ku helaan waraaqaha Berriga Kala duwanaanshaha qaabka ay qoysasku ku helaan waraaqaha Caalamiga ah Kala duwanaanshaha qaabka Gaadiidka caadiga ah ee la isticmaalo Ka qaybgalka kaalinta haweenka 5.1 Kala duwanaanshaha kaalinta go aan qadashda Haweenka ee qoysaska Kala duwanaanshaha kaalinta ay haweenku ka qaataan hawlaha la tilmaamayee qoysaska Dhibaatooyinka Deegaanka 6.1 Kala duwanaanshaha aragtida qoysasku ay ka qabaan dhibaatooyinka waaweyn ee deegaanka Kala duwananshaha qoysaska ee sida ay isku saameeyaan dhibaatooyinka deegaanka la tilmaamay Waxyaabaha aan lagu talo-galin 7.1 Kala duwanaanshaha noocyada shidaalka ee ay qoysasku wax ku karsadaan viii

13 Soomaliya Kala duwanaanshaha Qiimaha tooska ah ee shidaalka ay qoysasku wax ku karsadaan Kala duwanaanshaha shidaalka ay qoysasku iftiinka/ilayska ka helaan Kala duwanaanshaha qiimaha tooska ah ee shidaalka ay qoysasku iftiinka/ilayska ku bixiyaan Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska ee maaweelada iyo Ciyaaraha Isboortiga-Magaalooyinka Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska ee maaweelada iyo CiyaarahaIsboortiga-Reer Guuraaga Kala duwanaanshaha ka qaybgalka Qoysaska ee maaweelada iyo Ciyaaraha Isboortiga-Soomaaliya Kala duwanaanshaha aqoonta Qoysaska ee jiritaanka cudurka HIV/AIDS-ka Kala duwanaanshaha wacyi-gelinta asaasiga ah ee Qoysaska ee cudurka HIV/AIDS-ka Kala duwanaanshaha ilaha xogta cudurka HIV/AIDS-ka ay Qoysasku ka helaan Kala duwanaanshaha Aragtida Qoysaska ay ka qabaan arrimaha nabadgalyada deegaankooda Kala duwanaanshaha Aragtida Qoysaska ee saamaynta arrimaha la tilmaamay iyo nabadgalyada bini aadmiga Kala duwanaanshaha Qoysaska ee helitaanka nidaamka Garsoorka ee ay tilmaameen Kala duwanaanshaha aragtida Qoysaska ee xaaladaha helitaanka nidaamka Garsoorka ee shaqayn kara Haysashada qalabka Guryaha ee cimriga dheer/cimridheeri-u-ekaha ah Is-bar-bar-dhigga tilmaamayaasha laga soo xulay Soomaaliya iyo Waddamada ku dhaw-dhaw ix

14 Liiska cutubyada Xarfo kooban oo macnaynaya erayo la soo gaabiyey AIDS CCA GDP DHL FAO FEWS NET FSAU HDI HF HIV ICRC IDP IFRC LICUS MCH MDG NGO OPD PCF PPP SWB TBA UNDP UNESCO UNFPA UNICEF UNIFEM WBI WHO Dulinka waxyeeleeya unugyada difaaca Jirka Daraasadda wadajirka heer qaran Xaddiga wax soo saarka gudaha Shirkadda maaraynta Dukumeentiga Hay adda Cuntada iyo Beeraha Shabakadda digniinta hore ee abaaraha Waaxda Daraasaadka Badbaadada cuntada Tixraaca horumarinta bini aadmiga Mawjadaha warbaahinta Dulinka waxyeeleeya unugyada Difaaca jirka Hay adda Laanqayrta Cas ee Caalamiga ah Dadka gudaha ku bara-kacay Hay adda fedeelaalka caalamiga ah ee Laanqayrta cas iyo Bisha cas Waddamada dakhligoodu hooseeyo ee Xaaladaha Ba an ay ka jiraan Daryeelka caafiimaadka hooyada iyo Dhallaanka Yoolasha horumarinta Millenium-ka Hay adaha aan dawliga ahayn Waaxda Bukaan socod-eegtada Santuukha gargaarka marxaladda dagaalka kaddib Awoodda isku dheelitirka wax soo iibinta La socoshada xaaladda Soomaliya Umuliso Dhaqameed Hay adda Horuminta Qaramada Midoobay Hay adda Waxbarashada, Sayniska Iyo Dhaqanka ee Qaramada Midoobay Santuukha Dadweynaha ee Qaramada Midoobay Santuukha Carruurta ee Qaramada Midoobay Satuukha Horumarinta haweenka Qaramada Midoobay Machadka Bangiga Adduunka Hay adda Caafimaadka Adduunka x

15 Gogol-dhig Soomaaliya Soomaliya 2002 Tallaabadani waxay noo tahay farxad weyn oo aan ku soo bandhigayno sahan-warbixineed lagu sameeyey Soomaaliya, sanadkii Warbixintani oo ahayd natiijooyinkii sahanno isku dhafan oo dalka oo dhan laga qaaday waaxyaha saameeya qalabka guryaha, taas oo ahayd sahankii ugu horreeyey ee noociisa ah oo dalaka laga sameeyo in ka abadn 20 sano. Warbixintani waxay xambaarsan tahay tirakoobyada xaaladda adahbnta ah ee deegaannada, guryada, dadka, iyo helitaanka fursadaha asaasiga ah e nolosha, dakhliga qoyska, shaqada, hababka isgaarsiinta, iyo doorka haweenku ay ku leeyihiin go aan qaadashada heer bulsho iyo hawlaha kale ee la xiriira noloshooda. Shakhsi ahaan, tirakoobyadani waxay ka bixinyaan xog dheeraad ah dhinacyo kala duwan oo saameeya heerka Dhaqale-Bulsheedka qaybaha bulshada, iyadoo ay ka dhex muuqato celceliska hab-nololeelka, celceliska qoysaska Soomaaliyeed. Si lagu helo xog waqtiga waafaqsan oo ka tarjumayasa xaqiiqda deegaanka ee waaxyaha dhaqaale-bulsheed, way adag tahay marka laga hadlayo qorshaynta, barnaamijyada, iyo xogta siyaasaded iyo hananka go aan qaadashada mujtamaca Soomaaliyeed la eego, asaaska tirakoobyada ee tilmaamayasha hananka horumarinta iyo ku soo helitaanka xog-xilliyeedka, waxay lagama maarmaan u tahay in la sameeyo qaab hufan oo barnaamijyada lagu taba-galiyo, iyadoo ay barbar socoto qaabka kormeerka joogtada ah saamaynta daraasadaha. Xitaa dagaalka sokeeye ka hor, waxaa jira qaabab tirakoobyo fara badan oo laga qaaday dhinacayada Dhqaalaha iyo bulshada e heer qaran Soomaaliya oo dhan, taas oo ay sii xumeeyeen dagaaladii sokeeye iyo burburkii qorshaha guud ee hay adihii maareynta dhaqaalaha ee dumay. Kaddib markii la xaqiijiyey baahida haatan jirta, ayaa wadajir ahaan hay adda UNDP iyo Bangiga Adduunku u hirgaliyeen barnaamij lagula soconayo xaaladaha taagan oo hoos tagaya waaxada la socoshada Soomaaliya, kaas oo ay maalgalinayso santuukha bangiga Adduunka ee Marxaladda dagaalka kaddib, iyadoo la diyaarinayo xog rasmi ah, laguna xoojinayo tirakoobka hay adaha Soomaaliya iyo kaalmaynta abuuritaanka xog asaasi ah oo saldhig u noqota sidii loola socon lahaa xaaladda Dhaqaale-Bulsheedka iyo xaaladda xi

16 dhaqaalaha yar-yar ee bulshadu ku tiirsan tahay. Warbixintani waa tii ugu horreyasay warbixinno xiriir ah oo ay wadajir ahan u soo diyaariyeen Bangiga/UNDP, iyadoo warbixin-tirakoobkani ay kobcinayso arrimaha Dhaqaale-Bulsheedka xogta la xiriirta, taasoo soo bandhigaysa baahida iyo farqiga ay dareemayaan soomaaliya iyo beesha caalamkuba. Hawlgallada Waaxdan la socoshada Soomaaliya, waxay dhisaysaa xoojinta istaratiijiyadda Bangiga/UNDP ay ku fulinayso waajibaadka, iyagoo iskaashi kala yeelanaya hay adaha wadaagga ah ee kale. Waxan ku faraxsanahay kooxda uu madaxada u yahay Dr. K.N.S. Nair, oo xiriiriya barnaamijka la socoshada Soomaaliya iyo barnaamijyada soo kabashada dhaqaalaha iyo hoos-u-dhigidda faqriga, iyadoo UNDP ay iska xilsaartay dhammaaystirka shaqadan. Mahad gaar ah waxan u jeedinaynaa Ms. Mariam Alwi, xiriiriyaha heer qaran, Mr. Richard Nge tich, madaxa diyaarinta xog uruurinta, UNDP, Ms. Priya Gajraj, sarkaalka Soomaaliya ee bangiga Adduunka u qaabilsan. Waxaan kaloo mahadnaq u soo gudbinaynaa Mr. Maxwell Gaylard, madaxa hay adda UNDP ee barnaamijyada dhinaca bini aadminimada iyo Mr. Randolph Kent, madixii hore ee UNDP ee xiriirinta kaalamada bini aadminida. Waxaan kaloo u mahadcelinaynaa kaalmadii ay noo fidiyeen qaar ka mid ah asxaabta bangiga adduunka, labadaraadle, waaxda ka hortagga khilaafaadka iyo kooxda dib-u-dhiska waddamada uu dakhligoodu hooseeyo ee xaaladaha qalafsan ku jira (LICUS) shabakadda maareynta dhaqaalaha iyo hoosu-dhigidda faqriga iyo machadka bangiga adduunka. Waxaan kaloo u mahadnaqaynaa, qaar ka mid ah asxaabta hay adda UNDP, labadaraadle, Mr. El-Balla Hagona, Ms. Susan Kavanagh, Mr. Dirk Boberg, Mr. Eddie Boyle, Mr. Abdusalam Omer, Mr. David Allen, iyo Ms. Laila Shamji, gacantii ay na siiyeen awgeed. Waxaan kaloo u mahad celinaynaa Mr. Yasin Ciise Wardhere oo buuggan u tarjumay afka Somaliga. Sahankan wuxuu ku hirgalay gacantii ay na siiyeen maamullada kooxaha kala duwan ee Soomaaliya, taas oo aan si gaar ah uga mahadcelinayno qaababkii su aalihii kala duwanaa ee aanu waydiinay ay naga siiyeen diyaarinta warbixintan iyo dib-u-eegistii warbixintan ay ku sameeyeen hay adaha FAO, FEWS NET, FSAU, UNESCO, UNFPA, UNICEF, UNIFEM, WBI, iyo WHO. Waxaan u mahadcelinaynaa dhammaan hay adahan oo dhan, sidoo kale kooxihii ka qaybqaatay soo uruurinta tirakoobyadan iyo kaalamadoodiiba. Waxan hubaa in bilowga hawshani ay sii xoojin doonto isku duwidda xogta la xiriirta baaritaanada faqriga iyo khariidaynta faqriga ka jira dalka Soomaaliya. Waqtiga dheeradka ah, dib u dhiska mashaariicda yar yar ee Dhaqaale-Bulsheedka iyo xogta la xiriirta Dhaqaale-Bulsheedka waxay noqon doontaa mid aad muhiim ugu ah sidii loo ogaan lahaa, islamarkaana loola socon lahaa xaaladda mashaariicda yar-yar, si lagu gaaro xogta ugu wanaagsan ee lagu taabba-galin karo hannaan siyaasadeed oo dabooli kara baahida ka jirta Soomaaliya. Andrea Tamagnini Agaasimaha heer qaran ee hay adda UNDP Soomaaliya Makhtar Diop Agaasimaha heer qaran ee B/Adduunka ee Kenya, Eritrea, & Soomaaliya xii

17 Soomaliya 2002 Milicsiga Soomaaliya 2002 xiii

18 Milicsiga Soomaaliya 2002 F. G.: Tirada ku jirga bisha waxay u taagan tahay dagaalka ka hor ( ) xiv

19 Hordhac Marka la doonao xog rasmi ah oo la xiriirta tirada dadka iyo dhaqaalebulsheedka, waxaa loo baahan yahay in tilmaamayaashu ay leeyihiin qorshayn, barnaamijyo iyo xog warran go aan qaadasho. Tiro ka mid ah hindisayaasha caalamiga ah si loo soo qadimo, tayada iyo is-barbardhiga xogta tirakoobka, si loo taabba-galiyo xajmiga hay adaha tirakoobyada heer qaran ee waddamada soo koraya, iyadoo la raacayo tayada iyo khadka waqtiyeynta tirakoobka ee xogta la hayo. Waddamada sida Soomaliya, ee weli ku dhex jira colaadda daba dheeraatay kama qaybagali karaan hindisahan, sidaas awgeed laguma dari karo inta badan daabacadaha la barbardhigayo qaramada iyo heerka Goboleed ee tirakoobyada horumarinta. Xirfadaha tirakoobyada rasmiga ah ee Soomaliya, waxay ahaayen kuwa xadidan muddo shan iyo toban sano ka badan. Waxaa u jiray, tirakoobyo waaxyo gaar ah la xiriiray oo ay soo uruuriyeen hay ado caalami ah, iyagoo kaashanayey Maamullada kooxaha iyo wadaagayaal deegaannada maxaliga ah. Xog la aani waa dhibaatada ugu culus sidii lagu diyaarin lahaa qoraallo, sida darasaadka wadajirka ah ee heer qaran(cca). Waxaa kaloo loo baahan yahay khadka asaasiga ah ee xogta, taas oo astaan u ah hannaanka Qorshaha horumarineed iyo hab-raacyada faqriga iyo khariidaynta. Nidaamka tirakoobyada Soomaliya wuxuu dhibaato la kulmay ka hor intii aan xukuumaddii hore burburin 1991kii. Hay adda UNDP ayaa gacan ka siin jirtay Soomaliya, soo uruurtinta xogta marxaladaha dhexe iyo marxaladaha sare ee waaxda qorshaynta qaranka, hay adaha dawliga ah, hay adaha aan dawliga ahayn iyo hy adaha kale ee shaqada la wadaaga ilaa 1995kii. Dadaalka noocaan ah wuxuu keenay in wax laga ogaado tirada dadka iyo xaaladdooda Dhaqaale-bulsheed ee ku dhaqan sagaal ka mid ah 18ka gobol ee dalka, iyadoo ay qiyaasta dadweynaha tiradiisa Santuukha Qaramada midoobay u qaabilsan dadka (UNFPA) iyo golaha Tirakoobka ee dalka maraykankan. Hay adda UNDP, waxay kaloo gacan u fidisay maamullada kooxaha si xadidan inay ku ogaadaan xoojinta tirakoobyada iyo soo uruuririnta xogta 1

20 looga baahan yahay qaar ka mid ah Arrimaha dhaqaalaha iyo maamulka. Marka la eego dadaalka xilligan uu Bangiga uu go aansaday isagoo kalshanaya UNDP inuu Soomaliya aka hirgaliyo xogta muhiimka ah ee lagu soo uruurin karo xaaladda baahida maagalinta dhaqaalaha yar-yar ee la fahmi karo, taasoo lagu dhiirigalinayo in la helo xog dheeraad ah oo waafaqsan xaaladda Soomaliya. Waaxda la socoshada Soomaliya Warbixinta tirakoobka, ee laga soo uruuriyey sahanka qoyas badan oo isku dhafan. Intii u dhaxaysay Nofember 2001 ilaa July 2002, taas oo ay isku duwday, soo diyaarisay Barnaamijka waaxda la socoshada Soomaliya. Waaxdan la socoshadu, waxay qaabilsan tahay hannaanka bangiga adduunku uu ku ogaanayo xaaladda Dhaqale-bulsheed ee dagaalka/ dagaalka kaddib, waddamada xogta laga helay dhaqaalaha yar yar ee ay ku tiirsan yihiin dadka xaaladda qalafsan ku sugan. Barnaamijka la socoshada Soomaliya, wuxuu wadajir ahaan ula shaqeeyaa santuukha qiime-wadaagga ee bangiga adduunku ugu tala-galay marxaladda dagaalka kaddib, iyadoo ay barbar socoto la tashiga hay adda UNDP ee Maamullada Soomaaliya. Hadafka ugu weyn barnaamijyadaasna waxaa ka mid ah: i) in la xaqiijiyo baahida xogta asaasiga ah iyo farqiyada; ii) in la sameeyo nidaam iyo hannaan loo soo uruuriyo xogta tirakoob qorshaysan; iii) in loo sameeeyo hannaan lagu xoojinayo hay adaha qorshaynta ee jira; iv) in la sameeyo khadadka asaasiga ah ee xogta la xiriirta dhaqale-bulsheedka, si loo sii amba-qaado hannaanka siyaasadda, qorshaynta iyo la socoshada. Barnaamijka waxa meel marisay hay adda UNDP, iyadoo la kaashanaysa maamullada Soomaaliya ka jira iyo hay adaha caalamiga ah ee shaqada la wadaaga ee xog uruurinta ku hawlan. Hadda waxay maraysaa dhinaca dhamaystirka magalooyinka Garowe, Hargeisa iyo Muqdishu, iyadoo ay gacan ka gaysteen maamullada goobahaas ka jira. Hase yeeshee, xogta laga soo uruuriyey Dhaqaalaha yar-yar iyo baaxadda qorshaha awoodaynta iyo celcelisyada ay samaysay hay adda la socoshada Soomaliya, ayaa waxay sii xoojin doontaa dadaalka bangiga/undp ee ku wejehan istaraatiijiyadda Soomaliya iyadoo la kaashanaysa hay adaha kale ee shaqada la wadaaga. Barnaamijkani, waxa hadda dhamaystiraya hay adda UNDP oo ay weheliso hay adda Cuntada iyo Beeraha ee FAO, hay adda federaaliga caalamiga ah ee laanqayrta cas(ifrc), Santuukha carrruurta ee qaramada midoobay (UNICEF), Hay adda caafimaadka Adduunka(WHO) iyo hay ado kale. Warbixintani waxay soo bandhigaysaa xog laga soo xulay sahan lagu sameeyey qoysas kala duwan xaaladdooda dhaqaale-bulsheed. Arrintani waa noocii ugu horreysay tirakoobyo xiriir ah taas oo ku soo bixi doona hawlgallada bangiga/undp ee barnaamijka waaxda la socoshada Soomaaliya. 2

21 Maxladda dhexe ee qorshahani, waa soo uruurinta xogta qorshaynta iyo xoojinta awoodda hay adaha ka shaqeeya tirakoobyada iyo dhismaha hab-raacyadooda shaqo. Hadafka iyo baaxadda Hadafka sahankani, waxaa uu ku salaysnaa soo uruurinta iyo helitaanka xogta asaasiga ah tirada iyo xaaladda dadka ee la xiriirta heerka Dhaqaale- Bulsheedka qoysaska, si loo xaqiijiyo noocda loogu baahi badan yahay iyo farqiyada u dhexeeya, taas oo looga gol-leeyahay in la sameeyo daraasado rasmi ah ee waafaqsan hannaanka siyaasadeed, qorshaynta, iyo la socoshada dhaqan-celinta, dib-u-dhiska iyo horumarinta. Intaas waxa dheer, iyadoo laga rajaynayo sahankani inuu horseedo xog waafaqsan daraasaadka wadajirka ah ee heer qaran (CCA) tilmaamayaasha, yoolasha Horumarinta Millenium-ka (MDG) tirakoobyada saboolinimada iyo tilmaamayaasha. Waxa intaa soo raaca, heerka qiyaasta jaantusyada lagu muujinayo sahanka qoysaska ee sida badan la xiriira Dhaqaale-bulsheedka, waaxyahaasna waxaa ka mid ah; helitaanka adeegyada asaasiga ah, hababka is-garsiinta, kaalinta haweenku ay ku leeyihiin go aan qaadashada, helitaanka nidaamka garsoorka, xulashada iyo helitaanka agabka qoyska baraarujinta dulinka HIV/AIDS-ka iyo arrimaha deegaanka, taasoo suuragal ka dhigi karta in la fahmo xaaladaha Dhaqaale-bulsheed ee Soomaaliya. Sahanka iyo naqshadaynta Marka si faahfaahsan loo eego habraacyada iyo qeexitaannada sahanka, jaan-qoynta hay adaha sahminta iyo dhammaystirka uruurinta xogta iyo jadwalka sahanka la samayanayo, waxay leeyihiin dukumeentiyo kala duwan, taasoo hadda cinwaankeedu yahay warbixin farsamo ee dhaqaale bulsheedka sahanka qoysaska. Si kastaba ha aheetee, dulmar kooban oo lagu sameeyey hab-raacyada iyo xaalado kale oo sahmiskan,kuwaas oo ku faahfaahsan qormooyinka hoose, si loo sahlo fahamka ugu wanaagsan tirakoobyada ay warbixintani xambaarsan tahay. Hab-raaca sahanka Samaynta caalamadaha qaabka shaqada, si loo habeeyo sahankani, waxay ahayd hawl aad u dhib badan, iyadoo hawsha labaadna ay tahay oo keliya sidii looga hirgalin lahaa, sahanka noocaan ah dal ay colaadi ka taagan tahay. Calamadaha hawlgalkan,waxaa naqshadaas laga soo qaaday magaalooyinka iyo qaybaha kale ee deegaannada, ee loo yaqaan miyiga ama goobaha aan magaalooyinka ahayn, taasoo caddaynaysa inay aad u adag tahay in xog gaar ah lagu daro dadka reer miyiga ah. Xaalado isku dhafan oo muujinaya calamadaha oo si qiyaas ah loo diyaariyey ayaa la socda xulashada astaamaha loo qatay qoysaska. Tirada calaamadaha oo ka kooban 3,600 oo 3

22 qoys ama 300 oo kooxood oo ay weheliyaan 12 agab qoyseed halkii kooxba. Kooxaha qoysaska isku gobolka ah, waxaa laga soo xulay liis deegaan/isku goob biyood wadaaga ee aan magaalo ahayn iyo degmooyinhoosaadyo ee magaalooyink. Dhammaan caasimadaha gobollada iyo degmooyinka, waxaa loogu dhaqmaa magaalo, maadama nidaamku sidaas ahaa dagaalka ka hor. Deegaamaynta sahankii hore ay gacanta uga gaysatay hay adda UNDP, ayaa noqday gogol-xaar tixraac noqday ee degaannada iyo goobaha biyaha laga helo sagaal ka mid ah 18ka gobolka ee dalka. Gobollda soo haray, dagalka ka hor liiska xaaladdoodu waxay ahayd mid sugan oo la isticmaalay. Kormeerayaasha sahankani, waxay keeneen liiska deegaamaynta, si loogu badalo, qiyaasta bakhtiyo nasiibka loo sameeyey xaalado gaar ah oo jira awgeed. Tan waxaa keenay iyadoo ay jirto xaalado dadku aysan goobahaas ku sugnayn oo xanibaad badani jirtay ama ay ka qaxeen dadkii goobahaas degenaa markii dagaalladu dheceen. Xaqiijinta iyo xulasha qoysaska waxa laga sameeyey goobahaas, iyadoo la raacayey calaamada bakhtiya-nasiib ahaan loo raacayey. Is-bedelka calaamada qiyaaseed waxaa loo isticmaalay waaxyaha miisaan ahaaneed si loo qiyaaso tirakoobka heer Qaran. Su aalaha sahanka loo adeegsaday, Shan su aalood ayaa loo adegsaday sahanka: a) hal su aal oo muhiim ah oo la adeegsaday sahanka qoyska; b) hal su aal oo gaaban oo loo adeegsaday waaxda miraha beeraha si loo ogaado hannaanka bulshadu ay u adeegsadaan tacabka beeraha ee ay ku daaboolayaan baahida kooxahaas; c) Hal Su aal oo gaaban oo loo adeegsaday xoola-dhaqatada, oo muujinaysa sida reer guuraagu ay uga faa iidaystaan kooxaha isku goob kuwada dhaqan; d) Hal su aal oo la xiriirta qiimaha badeecadaha ee suuqa ee kooxaha isku meel kuwa dhaqan; e) Hal su aal oo la xiriirta soo uruurinta qiimaha wax lagu kala bedesho lacagaha jira ee ay kooxahaasi isticmaalaan. Dhawr hay adood oo horumarineed, oo ay ka mid yihiin, kuwa heer caalami ah iyo kuwa deegaaneed, ayna weheliyaan shaqaalaha tirakoobka ee maamullada ka jira dalka ayaa gacan ka gaystay jadwalka samaynta qoysaska.waxaana tijaabooyinka goobaha deegaanka ee su aalahan looga qaaday heer Soon (Aag). 4

23 Khariidad muujinaysa sahanka Dhaqaale-Bulsheed ee Qoysaska

24 Qaabka maaraynta sahanka Kooxda sahanka oo ka kooban hal xiriire farsamo, hal ruux oo xiriiriye heer qaran ah, afar xiriiriyayaal gudaha, afar la taliyayaal caalami ah, 10 kormeere iyo 41 diiwaangeliyaal ah. Wadarta shaqaaluhu waa 61 ruux, 56 waa aqoonyahanno Soomaliyeed. Intaas waxaa dheer, labo oday (celcelis) ahaan min Gobolladkasta ayaa kooxda ka mid ah, si ay ugu caddeeyaan qaabdhismeedka qoysaska, uguna fududeeyan kooxda sahanka calaamadaha qoysaska bulshada iyo sahanka. Arrimaha kale ee muhiimka ah, waxa ka mid ah inay ka taxadaraan kooxda sahanku meelaha miinada la galiyey iyo goobaha aan ammaanka ahayn, iyadoo la adeegsanayo qaab talo bixin ilaha deegaanka ee dhexdhexaadnimo iyo tilmaamo la iska dhex arki karo, siiba marka arrimaha dhaqaale ay bulshada deegaanku ka helayso. Barnaamijyada tababarrada iyo sahannada yar-yar, ayaa waxaa iyana qabanqaabiya xiriiriyaal Soomaliyeed, iyagoo gacan ka helaya kooxda farsamo/ xiriiriyayaasha heer qaran iyo la taliyayaasha caalamiga ah oo kaalshanaya komeerayaasha iyo diiwaangaliyayaasha min heer Soon (Aag) ilaa heer Gobol. Tijaabooyinka su aalaha waxaa lagu qaaday heer Soon (kooxo goboleedyo). Marka la eego xaaladda nabadgalyo darro ee haatan ka taagan Soomaaliya,waxa sahankan loo qaaday labo weji intii u dhaxaysay Nofember 2001 ilaa January 2002 iyo Maarso 2002 ilaa July Kooxaha sahanka si ay u dhammaystiraan, caddaymaha iyo saxitaan dib-u-eegid lagu sameeyey kooxaha qoysaska kala duwan. Baaxadda jograafiyeed ee uu ku fadhiyo sahanka, marka loo eego degmooyinka, waxay ku xusan yihiin khariidada hoos ku qoran. Qaar ka mid ah degmooyinka ma lahan calaamada kooxaha, kuwas oo aan sahan lagu samaynin, waxaana lagu bedlaym caamadaha cusub ee kooxaha ay isku gobolka yihiin. Kooxaaha ka muuqdaa, waa ay yar yihiin tiro ahaan si ayasan u yeelan u iilasho la buunbuuniyey marka ala qadayo qiyaasta tirakoobka heer qaran. Natiijada sahanka Sahanakani wuxuu dulmar guud ku samaynayaa natiijooyionka Dhaqaalebulsheed, waana midkii ugu horreeyey afar warbixinood oo xiriir ah ay samayasay waaxda barnaamijka ala socoshada Soomaliya. Seddexda warbixinood waxa loo qorsheeyey sida soo socota: 1) xaaladda tirada dadka iyo tirakoobyada kala dheeraaynta dhalmada; 2) dakhliga qoyska iyo hannaanka kharajka; 3) Tirakoobka tirada dadka tabaalaysan. Dhibaatooyinka jira Nabadgalyo la aanta iyo xasilooni darrida, ayaa noqotay dhibaatooyinka waaweyn ee ka horyimid dhammaystirka sahanka. Deegaanno gaar ah sida gobollada bartamaha iyo Koofurta Soomaliya iyo qaybo kale sida ay muujinayeen shan kooxood oo kale oo sahan samayey ay caddeeyeen, iyadoo ay ka haboonaan lahayd in hal koox oo qura ay ku hirgalin karaan marka xaaladdu ay degen tahay. Dhibaatooyinka waaweyn waxay u muuqdaan iska horimaadyada iyo sheegashada kooxaha iska soo horjeeda gacan ku haynta goobahaas. 6

25 Dhibaatooyinka kale waxaa ka mid ah: 1) lacagaha kala duwan ee ka socda Soomaaliya (Tusaale, waxa ka socda seddex nooc oo shilinka Soomaali ah, Somaliland, shilinka Somaliland, US Doolar, Djibouti Franc, Birta Ethiopia, shilinka Kenya iyo Riyaalka Sucuudiga); 2) sicirro kala duwan oo lagu kala iibsado qiyaas isku mid ah marka cabbir kaloo eego (Tusaale, tanagga waxa ku kala jira 3 ilaa 5 litir, gadac waxa ku jira 1 ilaa 1/8 litir, shood, waxa ku jira 1 ilaa Ω kg); 3) Rajada dhaqaalaha ee bulshooyinka deegaanada ku dhaqan (shaqada iyo kiraynta gaadiidka) u horseedidda iska horimaadyada oo lagu danaysanayo iyo si aan haboonayn oo looga manaafacaadsanayo khayraadka; 4) Rajada oo sare u kacaysa dhinaca taageerada caalamiga ah; 5) Baahida loo qabo wada xaajoodka maamullo kala duwan ee heer deegaan/degmo/gobol; 6) Tirakoob la aan dhinaca hay adaha sharciga. Xaddidnaata xogta Xaddidnaanta ugu weyn ee xogta la heli karo min sahminta heer qoys-, iyadoo ay adag tahay xusuusta jawaabceliyayasha. Midda labaad, qaar ka mid ah jawaabaha ay bixiyaan dadka wax la weydiiyey waxay saamayn ku yeesheen qaabka fahamkooda iyo turjumidda hannaan ku haboon su aasha la weydiiyey (tusaale, Fiican, macquul ah, liidata, ka qaybgalka, Dhibaato ). 7

26 8 Soomaaliya

27 CUTUBKA 1aad 9

28 CUTUBKA 1aad Xaaladda tirada dadka iyo Guriyeynta Xogta Xaaladda tirada dadka Soomaaliya waa mid aan sugnayn oo cakiran. Tirakoobka xilligan ay ay isticmaalaan hay adahja caalamiga ah ee barnaamijyada qorshaynta waa toradii ay soo diyarisay hay adda UNFPA sanadkii 1995kii ee tilmaamayasay (5.76 million) kaddib markii ay dib- u - eegtay hay adda UNDP iyo Golaha tirakoobka adalaka maraykanaka. UNDP waxay markii ay dib-u-eegid ku samaysay tirakoobkii mashruuca UNFPA ay ku qiyaastay (6.56 million) taas oo ku dartay qoxootiga dibadda uga soo laabaaty Soomaaliya, iyadoo ay sii ballaranayan magaloyinkii, gaar ahan waqooyiga. Bartamihii sanadkii 2002 waxa lagu qiyaasay tirada adaweynaha Soomalida ilaa 6.8 million iyadoo wadarta tirada dadweynaha Magaalooyin lagu qiyaasay, taas oo u dhiganta 34 boqolkiiba wadarta guud. Dhaqan ahan, caasimadaha heer qaran, gobol iyo degmo waxa loo yaqaan magaalooyinka Soomaaliya, xitaa haddii qaar ka mid ah ay aad u yar yihiin, halkaas oo ay kamaqan yihiin astaamaha lagu yaqaan magalooyinka. Haddana astaamo kuwaas la mid ah ayaad ku arki doontaan sahankan soo socda. Celceliska tirada Qoysku qiyaastii waa 5.8, taas oo wadarta tiradeedu gaarayso 1.17 million qoys. Qoysaska ugu badan waxay gaarayaan (65.8% magaalada iyo 70.7% miyiga iyo reer guudraaga) taas oo ka kooban 4 ilaa 7 ruux. 10

29 Kala duwanaanshaha da da dadka Sahanka qoyska iyo tirakoobyadu waxay labaduba leeyihiin mudnaan xog muhiim ah oo loo isticmaalo kala duwanaanshaha da da ku dhxe jira qoqobka bisha. Si kastaba ha haatee, xogta la xiriirta da da, waxaa raad ku yeeesha khaldad dhinaca mudnansiinta tirada u dhaxaysa 0-9. Mararka qaarkood, dadku ma garanayaan da dooda, sidaas awgeed jawaabceliyaha ama dadka diiwaangalinaya ayaa u soo qaada tiro-qiyaaseed. Sida badan, mundaansiinta tiradu waxay meegaartaa tirada ku dhammaata 0 ama 5. Qaar kalena waxay si khaladan u sheegaan da dooda, xitaa haddii ay si sax ah u garanayaan da da rasmiga ah, taas oo ay sabab u tahay mudnansiinta tirada. Boqolleyda xogta kala duwanaanta da du kooxda isku jiilka ah, waxay muujisaa in si khalad ah ay sheegaan dalka Soomaliya. Hannaanka ugu xoog badan waxaa loo isticmaalay sixitaanka dhibaatada noocaan ah 1. Jaantusyada soo socda ee 1.2 ilaa 1.4 waxay qeexayaan hab-dhismeedka da da dadka. Qaabka Ahraamta oo kale, wuxuuna ka kooban yahay qaabka dhismaha dadku u kala baxaan wadamada soo koraya, iyadoo lagu muujinayo xaaaladda taranka iyo dhimashada heerkeedu sarreeyo. 1 Waxaa jira habab kala duwan oo uu soo bandhigay Carrier Farag, karup-king Newton, Arriaga iyo Qaramada Midoobay.farsamootinka ugu xoogga badan ee la isticmaalay marka ay jiraan khatar baaxad leh ee ka muuqata kala duwanaanshaha da da. Dhammaan habkan waxaa loo isticmaalay in lagu hagaajiyo is-waafajinta da da, waxaana habka ugu xoog badan lagu saleeyey sixitaanka tixraacyada. 11

30 12 Soomaaliya

31 Heerka wax qorisakhriska dadka waaweyn Heerka dadka waaweyn aqoontooda, waxaa laga tixraacaa awoodda tirada dadweynaha da adoodu 15 sano iyo wixii ka sarreeya ee wax akhriska iyo qorista, taas oo ah astaan fariimeed. Diiwangaliyayashu waxa lagula taliyaa inay isticmaalaan tijaabooyin fudud oo ay ku miijinayaan wax-qorisakhis la aanta, marka ay jawabaha qorayaan. Natiijada sahankani waxay muujinaysaa in dalka soomaaliya lagu tilmaami karo wadamada ugu aqoon hooseeya dunida, aqoonta dadka markii dagaallada sokeeye dheceen, labadaraadle, dhulka miyiga iyo reer guuraaga, goobaahaas oo tiro aad u fara badan oo da da dugsiyada gaaray aysan helin fursad ay aqoonta asaasiga ah ku helaan. Inkastoo qaar ka mid ah Dugsiyada Quranku ay Carabi wax ugu dhigaan, haddana qaar badan oo ardayda ka mid ah ayaa noqday kuwa aan waxba aqoonin markii dambe. Da da guurka koowaad Da da qaangaarka ah ee guurka kowaad ee Dheddigga iyo Laboodka waxa lagu qiyaasaa 20 ilaa 25 sano jir. waaweyn wuxuu isku bedeshaa qiyaastii 34.9 boqolkiiba dhinaca magaalooyinka, ilaa 1.9 boqolkiiba deegaanada miyiga iyo reer guuraaga, taas oo wadarata guud noqonayasa 19.2 boqolkiiba dalka soomaaliya. Dheddigga waaweyn aqoontooda ee dhinaca miyiga iyo reer guuraaga, waxay ka yar tahay qiyaastii 6.7%. Qaybtani waxay tilmaamaysaa fursado waxbarasho la aan, kaddib Waxa jira oo keliya farqiyo qiyaaseed u dhexeeya deegaannada magaalada iyo kuwa aan magaalada ahayn marxaladda dhexe ee guurka, ayaa iyaduna muujinaysa natiijo isku mid ah. Natiijadani waxay caddaynaysaa, aragti ka soo horjeedda in dadka Soomaliyeed ay guursan jireen marxaladda dhallinyaranimada, labadaraadle, deegaannada miyiga iyo reer guuraaga. 13

32 Xaaladda Guurka Saamiga dadka guursaday qiyaastii waa 36.8 Boqolkiiba oo ka koban 33.3 Boqolkiiba oo lab ah, iyo 40.5 Boqolkiiba dheddigga. Qiyaas ahaan waa is le eg tahay tirada magalada iyo meelahaan magaalada ahayn(miyiga iyo reer guuraaga). Sida caadiga ah saamiga asarreeya ee dadka guursaday waxa inta badan lagu macneeyaa, in xaqiiqdu tahay mid xiillikasta la xuso, waeyo raggu wuxuu guursan kara afar haween ah, laakiin haweenku hal nin bay guursan karaan. Waxaa kaloo taas lala xiriirin karaa in raga iyo Dumarku ay mar kale is-guursan karaan. Sidaas darteed, waxaa iska caadi ah in raga iyo Dumarkuba ay is-furi karan, mar kalena ay dib u guursan karaan, hase yeeshee, dib u guusashada haweenku ma badna, siiba marka ay gaaran da da soddon jirka. Dhaqanka guursashada ee la guursado xaska mar uu walaalka qabay (uu dhawaan guursado, balse waa marka uu qabo in ka yar afar Haween ah) ama xaaskiisa walaasheed (taas oo aan hadda la guursan), taas oo uu guursanayo ruuxa badbaadaytaas oo la xirriirta xaalad dhibmasho sayga ama haweentiisa-ma ahan wax mar walba dhaca, inkastoo dhaqanku sidaas oggol yahay, dagaallada sokeeye iyo qaxa faraha badan ayaa iyaduna qayb ka qaadatay tirada Garoobada ku sii kordhaya bulshada. Saamiga ragga ay xaasaska furay ama ay ka dhinteen waxaa lagu qiyaasay 1.5 Boqolkiiba marka loo eego haweenka agoonleyda ah ama garoobada ah oo gaaraya 4.5 Boqolkiiba. Qiyaasta tirada kuwa la furay ayaa ah 0.9 Boqolkiiba iyo 2.0 Boqolkiiba. Qiyaas yar oo dadka ka mid ah waxay ku dhacdaa, heerka kuwa la dayacay ama raggoodu ku gaboodfaleen. (1.0 Boqolkiiba ragga iyo 3.0 Boqolkiiba dheddgga). Kala duwananshaha xadiga Boqolleyda kuwa hore u soo guursaday marka loo eego xaaladdooda guurka xilligan, waxay ka muuqdaan jaantuska soo socda. 14

33 Hoggaamiyaasha Qoyska ee Lab iyo Dheddig Saamiga hoggaamiyayasha qoyska lab iyo dheddig waxa lagu qiyaasaa 14.3 boqolkiiba magaalooyinkan iyo 11.7 Boqolkiiba miyiga iyo Reer guuraaga. Qiyaastii 20 Boqolkiiba oo keliya ee haweenkan ayaa xilliga la guursaday, inta soo hartay ayaa intooda badani ay Agoonley yihiin ama la furay. Habku waa isku mid marka loo eego magaalada, miyiga iyo reer guuraaga. Haweenku waxay ku leeyihiin bulshada door lixaad leh ee gacan siinta qoyska, marxaladda dagaalka kaddib. Waxay kaloo haweenku kaalin muhiim ah ka qaataan dhismaha qoyska iyo go aan qaadashada oo ay si hufan uga qaybgalaan (Eeg Jaantuska 5aad). 15

34 Xaaladaha dhimasho ee la muuiyey Intii sahankani socday, mid ka mid ah su aalihii dadka la weydiiyey waxay ahayd tirada dhimashada tan iyo sanadkii la soo dhaafay iyo sababihii geeridaas keenay. Ilaa 61 Boqolkiiba dhimashada guud waxay muujisay arrimo xanuun la xiriiray, iyadoo ay wehelisay dadka waayeelka ah (19%), shilka uusan ku jirin miinada (7.4%), dagaal (4.3%), iyo miinada (3.4%). Qaababka guryeynta Ilaa 24 Boqolkiiba guryaha Soomaaliya waxay ka samaysan yihiin qalab adag oo waqti dheer jiraya. Waxaana lagu gartaan qaabdhismeedka adkaysiga joogtada ah leh. In wax yar kabadan 56 Boqolkiiba waxay leeyihiin darbi ama saqaf laga sameeyey qalab kuwa dhaw agabka adkaysi dheeraadka ah leh. Boqolkiba 20ka soo hartayna waxay hoos tagayan qalabaka dhismaha ku meel gaarka ah, Sababaha dhimashada keenay 2 waxay leeyihiin qiyaas isku mid ah marka la eego magaalada iyo goobaha aan magaalada ahayn, marka laga reebodhimashada ay keento xanuunka, shilka iyo dagaalada. Kala duwanaanshaha magaalada iyo miyigu waxay ka muuqdaam jaantuska soo socda. maadaama ay inta badan meel ka guurayaan, oo meel kale degayaan, waxay adeegsadaan dhigo/laamo, bacyaal wax lagu dhisto iyo qalab kale oo la mid ah. Waxa jira farqi la calaamadayn karo oo u dhexeeya tayada guryahaas iyo deegaanada kale. Boqolkiiba 6 oo kel; iya guryaha miyiga reer guuraaga waxa lagu tilmaami karaa inay yihiin dhismayal adkaysi joogto ah leh marka la barbar-dhigo Boqolkiiba 60 guryaha magaalooyinka farqi noocaan ah wuxuu kaloo ka jiraa qaababka kale waaxyaha guryaha loo dhiso. 2 Xaaladaha dhimashada sababay, waa in loo qaataa oo keliya tilmamayaal ahaan, sida dadka waaweyn, balse aan run ahaantii ahayn sabab dhimasho 16

35 Waxa jira labo qol oo celcelis ahaan uu ka koban yahay aqalka Soomaliya: 2.5 ayuu ka koobma guri kasta oo magaalada iyo 1.7 Miyiga iyo reer guuraaga. Shan waaxood, waax ka mid ah guryaha magalada waxay ka kooban yihiin hal qol oo keliya. Qiyaas ahaan seddex waaxood waax ahaanna guryahaasi waxay ka kooban yihii labo qol, labadaba magaalada iyo meelaha aan magalada ahayn. Ilaa 43 Boqolkiiba guryaha magalada waxay leeyihiin seddex ama qolal ka badan marka la barbar-dhigo ilaa 14 Boqolkiiba miyiga iyo reer guuraaga. Dhibaatooyinka guriyenta ee deegaannada magaalada waxa sii cusleeyey dadka fara badan ee miyiga ka soo qul-qulaya, dadka soo barakacay, iyo qoxootiga dibadda ka soo laabanaya. Seddex meelood meel ahaan qoysaska magaalooyinka ku nool waxay leeyihiin labo ama qoysas ka badan oo ku wada nool hal qol. Iyadoo in ka badan mid ka mid ahi ay wadaagan guryo hal qol ka kooban. Miyiga iyo reer guuraaga, labo iyo wax ka badan ayaa qoysaska wada dega ilaa 10.5 Boqolkiib guryaha, kuwaas oo seddex meelood meel ay degan yihiin guryo hal qol ka koban. 17

36 Waxaa kaloo jira farqi weyn oo u dhexeeya guryaha magaalada iyo deegaannada aan magaalada ahayn. Halkaas oo dadka degan magaladu ay leeyihiin in ka yar 60 Boqolkiiba Guryaha, in ka badan 90 Boqolkiiba ay leeyihiin dadka miyiga iyo reer guuraaga ah. Hal ka mid ah afartii guriba wa kiro deegaannada Magalooyinka, taas oo u dhiganta hal ka mid ah 25 guri ee miyiga iyo rer guuraaga ah. Habka lahaanshaha xilligan ee guryaha, waxay muujinaysaa in in ay guryo yaraani jirto magaalooyinka, taas oo qiyaastii 18 Boqolkiiba qoysasku ay ku degan yihiin Guryo kiro ah, kuwa bannaan ama dawladdu ay lahayd. Tani waxaa laga yaabaa inay saldhig u tahay xiisadaha degenaansho la aanta ah ee jira. 18

37 CUTUBKA 2aad 19

38 CUTUBKA 2aad Shaqada iyo dakhliga Shaqaalaha Da kooxeedyada Tirada dadka ee ka kooban 15 ilaa 64 ee shaqalaha ah ama u diyaar ah shaqada, waxaa loo yaqaan dadka xayiga u ah fulinta shaqada. Dadkaasi waxay ka kooban yihiin 56.4 qiyasaa shaqooyinka wax soo saarka leh 38.5 Boqolkiiba magaalooyinka, iyadoo 59.3 boqolkiiba lagu qiyaaso miyiga iyo reer guuraaga, halka boqolkiiba 52.6 ay tahay dalka. Sida awgeed, heerka dadka aan shaqaynin wuxuu gaarayaa 65.5 Boqolkiiba dhinaca magaalooyinka, iyadoo 40 boqolkiibana ay tahay deegaannada aan magaalada ahayn, 47.4 Boqolkibana lagu qiyaaso guud Boqolkiiba tirada guud ee bulshada. Tani waxay qiyaastii gaarayaan xoogsatadu 3.8 million, taas oo 1.3 million ay magaalooyinka ku nool yihiin, halka 2.6 Boqolkiiba ay degen yihiin miyiga iyo reer guuraaga. Shaqaalaynta Wadarta shaqaalaynta (waxay ka kooban tahay, shaqo naftaada ah, shaqo mushaar leh, shaqooyinka wax soo saarka leh ee guryaha laga qabto, balse an mushaarka lahay), waxaana lagu ahaan dalka. Tirooyinkan, waxaa keliya oo loo adeegsaday tilmaan ahaan, maadaama aan loo qaadan karin xog sugan oo laga helay hay ado loo shaqeeyo, shaqaale-xilliyeed iwm. Faahfaahin dheerad ah oo sahankan lagu sii horumariyo ayaa loo baahan yahay, si loo qiyaaso heerka da da iyo Dheddig-laboodka gaarka ah ee xoogga shaqada ka qaybgalaya, iyadoo baaritaan lagu samaynayo xiriirka tirada dadka aan shaqaynin iyo kuwa u shaqeeya marka la eegoo waaxyaha kala duwan shaqaalaynta, beelaha (oo 20

39 ay ku jiran Kalluumaysiga, kaymaha iyo Macdanta) waxa lagu qiyaasaa 67 Boqolkiiba, warshadaynta (oo ay ku jiraan Dhismaha, hawl-gacmeedka) boqolkiiba 12 iiyo adeegyada oo lagu qiyaaso Boqolkiiba 21. marka 4.3 Boqolkiiba carruurta lab Boqolkiiba iyo 1.9 Boqolkiiba carruurta dheddig ee ku jira da kooxeedyada 5 ilaa 9 jir waxay ka shaqeeyaan deegaannada magaalooyinka, iyadoo tirada kale ee ka shaqaysa miyiga ay yihiin 15.3 Boqolkiiba iyo 15.7 Boqolkiiba. Marka la eego da kooxeedyada jir, heeka shaqalaha Shaqaalaynta carruurta Heerka carruurta la shaqaaleeyey ee da kooxeedyada 5 ilaa 9 jir waxa lagu qiyaasay 9.7 Boqolkiiba oo lab ah iyo 8.2 boqolkiiba oo dheddig. Tirooyinka kale ee da kooxeedyada 10 ilaa 14 jir oo labka iyo dheddigguna waa 22.6 boqolkiiba iyo 24.3 Boqolkiiba. Waxa kaloo jira farqi weyn oo u dhexeeya xoogga shaqalaha carruurta ee heerka magaalada iyo miyiga. Tusaale ahaan, carruurtu ee miyiga iyo reer guuraaga waxuu labo goor ka badan yahay kuwa magaalada. Dadka iskood u shaqaysta iyo shaqaalaha hadba markuu shaqo helo shaqeeya, waxaa laga helaa magaalooyinka, maadaama ay fursadio wanaagsan halkaas ka jiraan. Miyiga iyo bulshada reer guuraaga ah, waxaa carruurta saamayn ku yeeshay shaqooyin aysan wax mushaar ah ka helin sida beero falista. 21

40 Dakhliga qoyska Sahankani wuxuu kaloo so uruuriyey xogta dakhliga qoyska iyo kharajka ku baxa. Qoqobyada dakhligu waxay soo koobayaan dhaman ilaha-hawlgallada dhaqalaha qosku ka yimaasdo, gunnooyinka dakhliga, dakhliga ka soo xarooda shaqooyinka iskaa loo qabto, iyo wax kala wareejinta, iyadoo sidoo kale ay jiraan dakhliyo ay qoysasku ka helaan mas uuliyadda hadba ay fuliyaan. Xogta dakhliga ee wax soo saarka miraha beeraha, xoolalah nool, iyo xawilaadaha, aya la soo uruuriyey, maadama la xaqiijiyey inay kaalin muhiim ah ka qaatan dhaqaalaha adalka Soomaaliya. Baahida arrintani waxay sababtay in loo kala sameeyo qoqobyo jadwaleed lagu garto. Faahfaahinta kharjyada, qayb kku saabsanna waa lagu daray, iyadoo hadba lagu kordhinayyey xogta soo korortay, si ay u xoojiso miisaanka xigta la uruuriyey, taas oo leh tirooyin muujinaya qiimaha macaamiishu adeegsatay. Xoolaha nool iyo wax soo saarka miraha beeraha oo iyaguna leh adeegsi gar ah aya qiyaas iyo tiraakoob laga sameeyey dakhliga qoyska. Wadarta dakhliga qoysku waxa lagu qiyaasay 1.5 Billion Doolarka maraykanka dalka Soomaaliya, tas oo ka kooban 672 million doolar magalooyinka iyo 875 million Doolar miyiga iyo reer guuraaga. Xisaabtan marka loo eego dakhliga guud ee kororka sanadkii mar, waxay gaaraysaa USD 226, iyadoo dakhliga ku kordhay sanadkiiba uu dhan yahay USD 291 dhinaca magaalooyinka, iyo USD 195 miyiga iyo reer guuraaga. Meesha uu ka yimaado dakhliga Qoyska Dakhliga kasoo xarooda shaqooyinka iskaa loo qabto ayaa lagu qiyaasaya boqolkiiba 50 wadarta guud ee heerarka dakhliga iyo gunnooyinka shaqada oo gaaraya 14 Boqolkiiba. Dakhliga laga helo xawilaadaha, ayaa isna lagu qiyaasay USD 360 million, taas oo u dhiganta 22.5 Boqolkiiba wadarta dakhliga guud 3. Ilaha kale ee 3 Qiyasta wadarta shirkadaha xawilaadda iyo wax kala wareejinta, ayaa lagu qiyaasay $ Million sanadkiiba. Qayb keliyo oo dakhligan ka mid ah ayaa loo isticmaalaa dakhliga qoyska. Waxaa kale oo iyana jira lacago la kala bedelayo oo ay ku jiraan ganacsiga caadiga ah, iyo lacago loo diro wadamada deirska ah iwm. 22

41 dakhliga, waxa ka mid ah kirada iyo hantida mucaawanada ah oo inta soo hartay 13.5 Boqolkiiba lagu qiyaaso. Waxaa kaloo iyana jira farqi mudan in la tirgaliyo, marka laga hadlayo xaaladda dakhligan gunnooyinka shaqaaluhu ka yimaado iyo dadka iskood u shaqaysta ee ku dhaqan magaalooyinka iyo miyiga, taas oolagu muujiyey jaantuska soo socda: Kala duwanaanshaha dakhliga Qiyaasta hor-u-dhaca ah ee koror sanadeedka dakhliga qoyska aya la sameeyey, si celcelis loogu sameeyo isbedelada ka muuqda kala duwanaanshaha gobollada dakhligooda. Intii lagu guda-jiray marxaladii dagaalka ka hor, qaar gobollda koofureed ka tirsan,waxa lagu tilmaami jiray inay taajiriin ahaayeen, marka loo fiiriyo hannanka ganacsiga khayradka beeraha ee ay haysteen, sidas oo kale, waxaa jiray tixgalin dheerad ah oo dhicaadeegyada warshadaha culus oo ka hawlgalayey caasimadda Muqdishu, taas oo ka dhigtay gobolka ugu taarijsan dalka dagaalka ka hor. Si kastaba ha ahaatee, qiyasaha haatan la asameeyey waxay caddaynayan in gobollada nabadgalyada iyo degenansha haysta ay xaaladdooda dakhligu ay heer sare gaartay, taas oo marka la barbar-dhigo gobollada ay xiisaduhu weli kataagan yihiin, ay muuqato in horumarkoodu hooseeyo. Sidas awgeed, waxa loo baahan yahay sahamo badan iyo daraasado dheeraad ah oo lagu oganayo saamaynta 23

42 dagaalada ay ku yeesheen koritaanka dhaqaalaha Soomaaliya. Dhibcaha Kororka dakhlisanadeedka, waxay muujinayaan inaysan isku dheelitirnayn dakhliga qoyska dalka Soomaaliya. Tusale ahaan, boqolkiiba 30 wadarta guud ee dadweynaha waxay helaan ilaa 7.8 boqolkiiba wadarta dakhliga guud, iyadoo meelaha ugu dhibcaha sarreeya ay ka helayan qiyaas dhan 35.6 Boqolkiiba wadarta dakhliga. Tani waxay kaloo caddaynaysaa laanqayrta derida leh ee ka muuqata boggan hoose. Qiyaasta tirooyinka Giniga ee dhan (Tirooyinka ginigu waxay u dhexeeyaan 0 ilaa 100. Qiimaha ugu sarreeya ee eberka ee ayaa tilmaamaya isku dheelitir sugan iyo 100 dhab ah balse aan isku dheelitirnayn). Saboonimada xad dhaafka ah waxa lagu qeexaa qiyaasta dadweynaha ee maciishadda noloshoodu maalintii ka hoosayso $1 US Doolar, taas oo lagu cabbiro hannaanka awoodaynta isku dheelitirka wax gadashad (PPP) marka la adeegsado is-barbar-dhiga heer caalami ah. Qiyaasta tirada dadweynaha ee ku noool xaaaladda ba an ee saboolnimada ee lagu qiyaasay 43.2 Boqolkiiba inay Soomaliya ka jirto. Saboolnimada xad dhaafka ah ee magaalooyinka, ayaa lagu qiyaasaa

43 Boqolkiiba iyo reer guraaga oo gaaraya 53.4 Boqolkiiba. Xaaladaha rasmiga ah, marka tirada dadka ku nool xaaladda ba an ee saboolnimada, waxa iyana lagu qiyaasaa 2.94 million, taas oo isugu jirta 0.54 million oo magaalooyinka ah iyo 2.4 million oo deegaannada miyiga ah. Qiyaasta guud ee saboolnimada waxaya saldhig u ah tiro dad ah oo ku nool $2 US Doolar maalintii oo ah 73.4 Boqolkiiba dalka Soomaliya, taas oo ka kooban 60.7 boqolkiiba magaalooyinka, iyadoo 79.9 Boqolkiiba ay ku nool yihiin deegaannada miyiga. Sida ay qiyastani caddaynayso, 5 million oo ruux oo Soomaliya ku nool, ayaa sabool ah, taasoo oo loo qaybin karo 1.4 Million inay magaalooyinka ku nool yihiin, 3.6 Million ruuxna ay miyiga degan yihiin. Celcelis sanadeedka dakhilga kororka (ee la wafajiyey hannaanka isku dheelitika awoodda wax gadashada) dadka noloshoodu ka hoosayso khadka saboolnida xad dhaafka ah, ayaa lagu qiyaasay ilaa $US Doolar 210. Qiyaasta heer qaran ee saboolnimada sida gaarka loo tilmaamay waxaa la isku dayi doonaa, marka laga baaraandago hannaanka qeexidda qoqobyada kharajka. 25

44 Yoolasha horumarinta Millenium-ka Yoolka ugu horreeya horumarinta Millenium-ka (MDG), waxay ku dhawaaqayey in kala bar la dhimo tirada dadka ku nool xaaladda ba an ee saboolnimada xad dhaafka ah sanadku marka uu gaaro 2015-ka, marka la eego heerka ay marayasay 1990kii. Tan macneheedu waa yaraynta saamiga dadka gaarayey 43.2 Boqolkiiba oo ah kuwa faqriga xad dhaafka ah ku nool in la gaarsiiyo 21.6 Boqolkiiba sanadka 2015ka dalka Soomaaliya (Taas oo laga qiyaas qaatay inaysan min 1990kii wax hoos u dhac ah la taaban karo samaynin). Taas oo muujinaysa in tirada dadka ku dhaqan miyiga ee xaaladda saboolnimada ba an ku nool in ay gaarayaan 53.4 boqolkiiba, kuwaas oo u baahan in laga yareeyo qiyaas ahaan 26.7 Boqolkiiba haddii ay dhici karto in si siman loo yareeyo saboolnimada magalooyinka iyo goobaha miyiga ka jirta. Shaqadani waa mid dhib badan, hase yeeshee, ma ahan waxaan suuragal ahayn, haddii la qaado tallabooyinka asaasiga ah ee lagula daagalamo saboolnimada, iyadoo la adeegsanayo istaraatiijiyadda hoos u dhigidda xaaladaha Saboolinimada soo noq-noqonaysa ee dalka Soomaaliya. Dhacdooyinka iyo iska horimaadyada lama filaanka ah ee qaybo ka mid ah dalka Soomaaliya haatan ka jira, ayaa sii murjinaya xaaladda nabadgalyada iyo xasiloonida goobahaas, wallow intooda badan la go doomin karo ama lagu salayn karo dhacdooyin deegaanno gaar ah ku kooban. Si guud marka loo eego, waxa muuqata rajo guulo laga gaaray dhinacyada soo kabashada dhaqaalaha iyo dib-u-dhiska horumarinta. Najiijooyinkaa waxaa lagu gaaray dadaal deegaannada gudaha laga sameeyey, kuwaas oo ay horseed ka yihiin Waaxyaha ganacsiga gaarka loo leeyahay. Si kastaba ha ahaatee, kaalmada caalamiga ahi way kooban tahay. Hawlaha baaxadda leh, adeegyada isku dhafan ee waaxyaha dib-u-dhiska/barnaamijyada horumarinta ayaa iyana ka mid ah talabooyinka lagu yarayn karo saboolnimada gobolladan xasiloonidu ku guulaystay. Tani, si kastaba ha ahaatee, waxay u bahan tahay faham weyn oo ku wejhan xiriirka u dhexeeya saboolnimada iyo dagaallada. Waxa kaloo lagama marmaan ah in loo hawlgalo khariidaaynta saboolnimada, iyadoo la samaynayo hannaan lagula soconayo darasaadka saboolinuimada soo noqnoqonaysa, si lagu ogaado dhibaatooyinka iyo xaalahada sababa. 26

45 CUTUBKA 3aad 27

46 CUTUBKA 3aad Adeegyada asaasiga ah Dhawr ka mid ah adeegyada asaasiga ah ee soomaaliya, ayaa waxaa ka mid ah hay adaha waxbarashada, daryeelka caafimaadka iyo ilaha biyaha, iyadoo loo qaybiyo goobaha ay khasaaraha culus la soo derseen xilliyadii dagaalka sokeeye socday iyo iska horimaadyadii ka dambeeyey. Qaar ka mid ah adeegyadan ayaa si wacan uga hirgalay meelaha qaarkood, kuwaas oo ka faa iidaystay taageerada caalamiga ah iyo gacan ay ka heleen waaxyada ganacsiga madax-banaan ee Soomaaliay. Si kastaba ha ahaatee, marka laga reebo xogta laga hayo adeegyada Dugsiyada hoose/dhexe, ma jiraan xog kale oo guud ahaan dalka ka jirta. Sidaas awgeed, jadwalka sahankani wuxuu isku taxa-luujiyey in la naqshadeeyo qaab baaritaan dhab ah loogu sameeyo sida dadweynaha loogu heli karo adeegyada noocaan ah. Marka la eego su aalaha la weydiiyey ee ku wejehan helitaanka, awoodda, masaafada, waqtiga lagu gaari karo goobaha waxbarashada, caafimaadka iyo ilaha biyaha (helitaanka markan waxa loola jeedaa, sida rasmi ahaan lagu gaari karo, iyadoo awooddana loola jeedo, fursadda dhaqaalaha). Heerka qaadashada ardayda Soomaliya waxay ka mid tahay wadamada ugu hooseeya tirada arday loo qaadanayo dugsiyada qaaradda Afrika. Sahan ay hay adda UNICEF ku sameeysay dugsiyada H/dhexe ayaa qiyaastii muuijyey in ardayda ku biirayasa fasalka 1-8aad ay dhamaayeen 286,808 sanadkii 2002, kuwaas oo isugu jiray 64 Boqolkiiba Wiilal ah iyo 36 boqolkiiba oo Gabdho ah. Tiradan qaadashada waxa lo isticmaalay qiyaasta Dugsiyada H/dhexe heerka ku biiraysa ee wiilasha iyo Gabdhaha iyadoo ay weheliso qiyaasta tirada dadweynaha ee heerka da kooxeedyada. Haddaba, tirada guud ee qaadashada ardayda dalka Soomaaliya waxaa lagu qadaray 16.9 Boqolkiiba, iyadoo 20.8 Boqolkiiba ay wiilal yihiin, 12.7 Boqolkiibana ay gabdho yhiin. Machadyada waxbarashada Dugsiyada Quraanku waxay ku wejehan yihiin barashada Quraanka kariimka ah, iyadoo qaar kalena ay ilaa xad Afka carabiga wax ugu dhigaan ardayda. Qiimaha machadkani, aad buu u hooseeya dhinaca waxbarashada, taas oo ay sabab u tahay, iyadoo ay maamulaan, taageerana ay bulshadu u fidiso. Intooda badani waxay ku shaqeeyaan dhismayaal ku meel gaar ah ama geedaha hoostood, islamarkaana xarumahani waa ay bahsan yihiin, waana la awoodi karaan in wax lagu barto. Celceliska Masaafada dugsiyada Quraanku, waxa lagu qiyaasaa Rubuc Kiloomitir wax aan ka badnayn magaalooyinka iyo Deegaannada Miyiga. Celceliska masaafada Dugsiyada H/dhexe waxaa lagu qiyaasaa Hal kiloomitir oo Rubuc Dhiman. Masaafadani wax aan sidaas u badnayn bay ka yar tahay dhinaca miyiga iyo reer guuraaga marka la barbar-dhigo magaalooyinka. Tani waxaa weeye guryo isku dhafan meelaha aan magaalooyinka ahayn. Haddaba, masaafada waxa loo la jeedaa ilaa 48 Boqolkiiba oo keliya dhinaca Qoysaska reer Miyiga ah marka la barbar-dhigo 93.8 Boqolkiiba qoysaska magaalooyinka, kuwas oo la sheegay 28

47 inay heli karaan Dugsiyada H/dhexe. Ma jiraan Fursado Dugsiyada Sare ah deegaannada reer miyiga ah. Helitaanka machadyada farsamada, aya la sheegay inay dhan yihiin 15.7 Boqolkiiba tirada dadka reer magaalka ah, taas oo marka la barbar-dhigo ilaa 1.9 Boqolkiiba inta badan deegaanada reer miyiga. Inta badan jiritaanka fursadaha waxbadashadu ma ahan wax la damanad qaadi karo helitaankooda, nabadgalyo darrida awgweed, deegaannoo badan oo ku yaalla gobollada bartamaha iyo koofurta soomaaliya ayea saamaysay helitaankii fursadahan. Inta badan dadka jawaabahn bixiyey, waxay xaqiijiyeen, in helitaanka waxbarashada dhaqaale ahan la awoodi karo. Si kastaba ha ahaatee, tani waxay ka tarumaysaa aragtida guud ee jawaab-celiyayaasha la waraystay, marka la tago xaqiiqda ama awoodda adeegsadaha oo keliya. Adeegyada caafimaadka Ilaa 56 Boqolkiiba dadka magalooyinka ku dhaqan iyo 60 Boqolkiiba dadka reer guuraaga ah, ayaa la xaqiijiyey inay ugu yaraan heli karaan hal xarun caafimaad celceliska masaafad gaaraysa 1.3 km iyo 2.4 km si caadiga ah. Ilaa 63 boqolkiiba qoysaska deegaannada Magaalada ku dhaqan iyo 36 boqolkiiba Bulshada reer guuraga ah, ayaa la xaqiijiyey inay awoodaan, xarumaha waaweyn ee caafimaadka ee hooyada iyo dhallaanka (MCH, 42.4%) iyo cisbitaalada (41.2% ee magaalooyinka iyo rugaha caafimaadaka (23.9%) iyo MCH-yada (19%) goobaha reer guuraaga. Adeegyada kale ee ay ka midka yihiin b u k a a n - s o c o d - e e g t o o y i n k a daawooyinka bixiya (OPD), Rugaha caafimaadka wareega iyo xarumaha caafimaadka. Goobaha Dhalmada Natiijooyinka sahankani waxay muujiyeen in inta badan ilmahu ay ku dhashaan goobo aan lahayn daryeel caafimaad oo haboon. Dhab ahaantii, marka dalka si guud loo eego, 88.2 Boqolkiiba carruurta dhalata muddo hal sano gudaheed ah, sahanku wuxuu tilmaamay inay guri ku dhashaan; 8.8 Boqolkiiba oo keliya, ayaa cisbillaada ama Goobaha kale ee caafimaadka ku dhasha. Gargaarka caafimadka, ayaa sida caadiga ah meesha ka maqan, marka uu ilamhu ku dhalanayo deegaannada miyiga, taas oo lagu qiyaaso 0.5 Boqolkiiba inay haweenku ku umulaan cisbitaallo ama goobaha kale ee cafimaadka. Tani waxay u muuqataa, inaan guud ahaan la haynin daryeel caafimad oo taabba-gal ah. 2.9 Boqolkiiba oo keliya, ayaa la xaqiijiyey in qoysaska reer guuraaga ahi ay heli karaan fursado Cisbitaal. 29

48 Ilaha gargaarka, xilliga dhalmada Ilaha ugu waaweyn ee gargaarka xilliga dhalmada waa umuliso dhaqameedyada (TBA). Ilaa 43 Boqolkiiba dhammaan ilmaha magaalooyinka ku dhasha iyo 61 Boqolkiiba ilmaha Miyiga ku dhasha, waxaa Umuliya, umuliso Dhaqameedyada. Kalkaaliyaasha/umulisooyinka caafimaadka ayaa iyaguna umuliya qiyaas ahaan 23 Boqolkiiba ilamaha dhasha oo isugu jira 40.7 Boqolkiiba magaalooyinka iyo 11.7 Boqolkiiba reer guuraaga. Xubnaha qoysaska ayaa caawiya ilaa 18.7 Boqolkiiba, halka 7.2 Boqolkiiba magaalooyinka iyo 25.5 Boqolkiiba goobaha aan magaalooyinka ahayn. Dhakhatiirta ayaa gargaara haweenka ku dhasha magaalooyinka, taas oo lagu qiyaaso 6 Boqolkiiba wadarta guud. Xubnaha qoysaska ayaa, qaraabada am a saaxiibada aya iyaguna caawiya afartii ilmood mid ahaan carruurta ku dhalata deegannada miyiga. 30

49 Biyaha Celceliska masaafada ilaha biyaha uu bin aadmigu isticmaalo waa ilaa 0.5 km inta lagu jiro xilliyada Roobabku jiraan iyadoo 0.7 km lagu qiyaaso xilliyada Abaaraha deegaannada magaalooyinka. Tirooyinka u dhigma goobaha reer guuraga waa qiyaastii 1.2 km iyo 5.8 km. Ilaa seddex meelood meel ahaan dadka waxay fursad u hela inay biyaha tuubbo gashtaan dhinaca magaalooyinka marka la barbar-dhigo ilaa 3.8 Boqolkiiba Goobaha miyiga. In ka badan nus magaalooyinka waxay ku tiirsan yihiin ceelasha caadiga ah ama kuwa matoorka leh laba xilli ee roobka iyo abaartaba, iyadoo sidoo kale reer Guuraaguna ceelashaasi u yihiin ilaha ugu muhiimsan xiilliyada Abaaraha, waxayna Baraagaha (barkado loo samaysto inay u celiyaan biyaha Roobka), waxaana la dhisaa xilliyada abaaraha. Ilaa 47 Boqolkiiba dadka magaalooyinka iyo 96 Boqolkiiba miyiga, ayaa caddeeyey inaysan isticmaalin biyo la daweeyey. Si kastaba ha ahaatee, waa in maskaxada lagu hayaa, in tirooyinkani inay ku salayasan yihii naragtiyo deegaaneed, islamarkaana aan loo qaadan Karin aragti ay hay aduhu qabaan. 31

50 Faya-dhawrka Nus ka mid ah dadweynuhu fursad uma helaan musqulo wanaagsan. Tani waxaa magalooyinka lagu qiyasaa ilaa Boqolkiiba 6, halka 70 Boqolkiiba dhinaca miyaga lagu qiyaaso. Fayadhawr la aanta, waxa ka mid ah qashinka aan la uruurin, kaas oo sida la xaqiijiyey 27 Boqolkiiba dadweynaha ay dhibaatooyinka ugu xun ee deegaanku ay ka jiraan magaalooyinka. Tirada u dhiganta deegaannada reer guuraaga waxa weeye 6 Boqolkiiba, iyadoo taas sabab looga dhigayo iyadoo aysan ka jirin wacyi-gelin dhinaca faya-dhawrka ah. Fursad la aanta daryeelka caafimaadka, biyo nadiif ah oo la cabbo iyo faya-dhawr haboon sidoo loo heli lahaa qayb baaxad leh oo dadweynaha ka mid ah, ayaa u muuqata inay dhibatooyinka ugu waaweyn ee ka qaybqaataan cudurrada iyo dhimashada dheeradka ah iyo cimri gaabnida bulshada la soo deristay.waxay kaloo raadadka xaaaladahani dhimashadu ina tusaysaa ilaa muddo hal sano ka hor intii sahankan la qaaday natiijadii ka soo if baxday. 32

51 CUTUBKA 4aad 33

52 CUTUBKA 4aad Dhaqan ahaan, bulshada Soomaliyeed habka oraahda aan qornayn ee ay wax isku gaarsiiyaan, ayaa ah hab is-gaasiineed oo muhiim ah. Si kastaba ha ahaatee, wax yar baa laga og yahay hannankiisa is-waafaqajinta sancada casriga ah ee habka isgaasiinta. Sidaas awgeed, sahanku wuxuu isku taxaluujiyey inuu soo uruururiyo xog, si lagu xaqiijiyo ilaha iyo baaxadda hirarka ee uu ku baaho noocyada qalabka warbaahinta ee jira. Isticmaalka qalabka warbaahinta Ugu yaraan waxaa lagu qiyasay in halkii ruux oo lab ah ee 78 Boqolkiiba qoysaska iyo hal Ruux oo dheddig ah 63 Boqolkiiba qoysaska magaalooyinka u dhagaystaan Idaacadda si joogto ah. Tirooyinka dhiggooda ah ee deegaannada reer guuraaga ayaa lagu qiyaasay iyagana 44 Boqolkiiba iyo 31 Boqolkiiba. Boqolkiiba 19 qoyasaska reer magaalka ah, ugu yaraan hal ruux oo lab ah, ayaa joornaalada si rasmi ah u akhriya. Tirada dhiggeeda ah ee dheddigga ayaa ah 9 Boqolkiiba. Inkastoo joornaalada iyo wargaysyada waraaqaha ah laga soo saaro magaalooyinka waaweyn, baaxaddooda, tusmadooda iyo xilliyadooduna way kala duwan yihiin, taas oo xitaa joogtayntoodu ay iyaduna kala duwan tahay meel ilaa meel.qiyaas ahaan nus ka mid ah qoysaska reer magaalka ah iyo 90 Boqolkiiba reer Guuraagu weligood ma akhriyaan joornaalada iyo wargaysyadaba. Tani waxay muujinaysaa sarreynta wax-qoris akhris la aanta dadka waaweyn, iyagoo ay dhibatada qayb ka tahay inaan wargaysyada laga helin deegannada miyiga iyo Magaalooyinka yar yar. Qaabka is-garsiinta Telefoonka (18.7%), Raadiyaha Fooniyaha (HF) (33.4%) iyo Fariinqaadaha (39%) ayaa ah ilaha joogtada ah ee ugu waaweyn ama is-gaasiinta munaasabadeedka Soomaaliya (Jaantuska 4.1). Habku waa isku mid deeegaannada magalaad iyo miyigaba, farqiga u weyni waa heerka gaarka ah ee ay tefoonada u isticmaalaan dadka magaalooyinka. Arrintan waxaa u sabab ah, iyadoo aan guud ahaan telefoonada laga isticmaalin deegaanaada reer guuraaga ah, taas oo iyana ka duwan Fariin-qaadaha iyo adeegyada Raadiyaha. 34

53 Boostada berriga iyo caalamiga Dal aan nidaamka Boostada lahayn, waa muhiim in la baaro fursada lagu gaarsin karo waraaqaha berriga iyo heer caalami (ee ay ka midka yihiin fariimaha codadka ah). Iyadoo la raacayo, sahankan su aalo gaar ah oo saameeya helitaanka waraaqha berriga iyo kuwa caalamiga ah. Ilaa 48 Boqolkiiba qoyayska ayaa la xaqiijiyey inay helaan waraaqaha berriga iyo 40 Boqolkiiba ay helaan waraaqaha caalamiga ah muddo hal sano ka hor intii uu socday sahankani. Habkani wuxuu si weyn ula mid yahay deegaarada magaalooyinka iyo reer guuraaga ah. Isha ugu weyn ee kala wareejinta waraqahani waa fariin-qaadaha, taas oo ku kala duwan qiyaas ahaan 44 Boqolkiiba (magaaladawaraaqaha caalamiga ah) ilaa 61.6 Boqolkiiba (deegaannada Reer guuraaga ah ee Waraaqaha Berriga). Tan waxa la xiriira raadiyaha (28-30%) waraaqaha Berriga, iyadoo Telefoonkuna yahay (35-38%) waraaqaha caalamiga ah. Hay adda ICRC-(laanqayrta Cas ee caalamiga ah) ayaa iyaduna gacan ka gaysata kala wareejinta waraqaha, laakiin tani waxay inta badan la xiriirtaa magaalooyinka. 35

54 Hababka Gaadiidka Ilaa 44 Boqolkiiba qoysaska Soomaaliyeed waxay gaadiid ahaan joogto ah u isticmaalaan baabuur/ gawaarida. Istcmaalka gaadiidkan ee dhinaca magaalooyinku wuxuu labo goor ka ballaaran yahay marka la barbar-dhigo kan laga isticmaalo deegaannada reer guuraaga ah oo qiyaastii magaalooyinka (67.9%) iyo reer guuraaga (32.3%). Socdaalka cagta la deegsado wuxuu caado u yahay dhinaca miyiga ama reer guuuraaga (34.4%) marka loo eego adeegsiga baabuurta.dameeraha ayaa iyagana Gaadiid ahaan si baaxad leh looga isticmaalaa deeegaanka Reer guuraaga ah (25.9%), iyadoo geeluna uu ku soo xigo qiyaas dhan (6.6%). 36

55 CUTUBKA 5aad 37

56 CUTUBKA 5aad Kaalinta Haweenka Dhaqan ahaan, haweenka Soomaaliyeed kaalin muuqata kuma lahayn labadaba hawlaha qoyska iyo bulshada guud ahaan. Si kastaba ha ahaatee, hadda waxaa jira ifa-faalo caddaynaya inay door muhiim ah ku leeyihiin dhinacayada dhaqaalaha iyo jahada bulshada wixii ka dambeeyey dagaallada sokeeye. Jadwalka sahankani wuxuu caddaynayaa qiyaasaha kaalinta go aan qaadashada hawlaha qoyska iyo arrimo kale oo ay kaalin muuqata kaga jiraan sida dhinacayada dhaqaalaha iyo bulshada. Su aalahani waxay ku salaysan yihiin oo keliya xubnaha qoyska ee Dheddigga ah. Marka la barbar-dhigo su aalaha guud ee kale, heerka jawaab la aanta, ayaa ah tan ugu sarraysa waaxdan. Guud ahaan waxaa la xqiijiyey hawlgallada dhaqaalaha iyo bulshada si lagu ogaado kaalinta haweenku ay ka qaataan go aan qaadashada. Haweenka ayaa mid ahaan kaalin ku leh la tashiga ama inay go aan ka gaaran marka Qoyska loo soo iibinayo qalabka cimriga dheer/cimri-dheerida u-ekaan kara (73%), madadaalinta martida (68%), Kaalmaynta qaraabada (77%), bixinta kharajka xafladaha (71%), maamulidda miisaaniyadda Qoyska (79%), waxbarista carruurta (81%) iyo iibinta wax soo saarka Qoyska (50%). Habkani waa isku mid labada deegaan ee magaalada iyo Reer guuraga ah. 38

57 Kaalinta haweenka ee ka qaybgalka hawlagallada dhaqaale-bulsheed Xubnaha dheddig ee qoyska ayaa la weydiiyey kaalinta ay ka qaataan wax qabadka kooxaha haweenka iyo golayaasha deegaanka. Kooxda ugu caansan bulshada ee ku wejehan dhinaca haweenku, waa Ururka haweenka, kuwaas oo sida badan ka jira heer degmo oo ka wakiil ah dhammaan qaybaha haweenka kala duwan ee Bulshada. 6.4 Boqolkiiba iyo 16.8 Boqolkiiba qoysaska magaalooyinka iyo 3.6 Boqolkiiba iyo 13 Boqolkiiba qoysaska reer guuraaga ah, ayaa la caddeeyey inay si joogto ah ama munaasable ah ay uga qaybgalaan kooxaha haweenka. Sidoo kale, heerkooda ka qaybgalka golayaasha deegaanku aad ayuu u hooseeyaa. Inkastoo aysan jirin tirooyin la barbar-dhigi karo dagaallada ka hor, sidaas awgeed, dareenka guud wuxuu u muuqdaa in heerka ka qaybgalkoodu uu sare u soo kacay. Tani waxay caddayn u tahay inay kaalin mug leh ka qaatan hawlgallada dhinaca Dhaqaalaha. Ilaa 21 Boqolkiiba qoysaska, ayaa la sheegay inay si joogto ah uga shaqeeyaan beeraha qoyska/xoolo dhaqashada, 11 Boqolkiibana ay ka shaqeeyaan Dukaanno, ama Dabakaayooyin, iyadoo 8 Boqolkiiba, ay gunnooyin ka helaan shaqooyinka ay fuliyaan. Haween gaaraya min 71.2 Boqolkiiba qoysaska reer magaalka ah iyo 78 Boqolkiiba Qoysaska deegaanada miyiga ah, ayaa muujiyey inaysan weligood ka qaybagalin wax hawl ah oo ay leeyiihiin kooxaha haweenka. 39

58 40 Soomaaliya

59 CUTUBKA 6aad 41

60 CUTUBKA 6aad Xaaladaha Deegaanka Waxyeelada deegaanka Soomaliya, waxaa in muddo ahba indhahooda soo jiidatay indhaha Bulshada maxaliga ah iyo kuwa caalamiga ah. Maqnaanshaha hay adihii ay arrintani khusaysay ee dawliga ahaa awgeed, ayaan waxan jirin wax hab-raac ah oo lagu baari goobo khasaaraha deegaanka iyo la socoshada xaaladihiisa. Sidaas awgeed, sahankani wuxuu raadiyey sababaha keenay waxyeelada soo gaartay deegaanka. Jawaab-celiyaasha, waxa la weydiiyey inay sheegaan nooca ay u malaynayaa inuu sababay ama ka mid yahay dhibaatooyinka ugu culus ee waxyeeleeya deegaanka. Si haddaba loo ogaado tilmaanta dhabta ah ee wacyi-gelinda deegaanka, nooca ay qoyskasta tilmaameen ma noqonin sida ay wax u qeexeen mid ku filan baaxadda waxyeeladaas. Abaaraha ayey qoysasku xaqiijiyeen 28.5 Boqolkiiba inay yihiin kuwa ugu muhiimsan waxyeeladaas, iyagoo ku xijiyey Kaneecada/Qaniinka diqsiga-tse-tse fly-ga (14.3%), faya dhawr la aanta (8.5%), carro guurka (8.2%), Gubista Dhuxusha (7.8%), Jarista keymaha (6%), iyo Qashinka oo aan la uruurin (4.8%). Noocyada kale ee la xaqiijiyey waxaa ka mid ah nabadgalyo la aan, hoos u dhaca isku dheelitirka biyaha, Gaajada, daadadka, cayayaanka miraha gala, miinada, wasakhaynta deegaanka iyo Hoos-u-dhaca shaxda biyaha roobka. Arrimah muhiimka ah ee lagu xusay dhinaca jaridda keymaha, waxay tilmaantay iyadoo ay sii badanayaan deegaanada cusub ama ku meel gaarka ah ee laga dhisayo meelaha keymaha dhirta laga banneeyey. Fikirkaas ka duwan oo ay qabaan reer magaalka iyo reer guuraagaba, ayaa tilmaamaya, in waxyeelada ugu ballaaran ee deegaanku ay soo gaartay xilliyada dagaallada 42

61 sokeeye ay dalka ka dheceen. Waxa iyana jirta tilmaamo farqiyo u baahan in la tixgaliyo oo ay ka midaysan yihiin. Magaalooyinka iyo deegaannada Miyiga, waxyeellooyinka ugu ba an ee deegaanka dhibaateeya, marka laga reebo Kaneecada/Diqsiga qaniinka, jarista keymaha iyo miinada. Hoosaynta boqoleyda miinada (0.6%) ma muujinayso muhiimadda saamaynta guud ee ay leedahay. Qoysaska jawaabceliyey, waxaa markii hore la su aalay, nooca ay la tahay inuu ugu muhiimsan yahay waxyeeladiisu. Kaddib markii ay caddeeyeen jawaabahooda, waxa haddana la su aalay inay ka jawaab-celiyaan, sida ay isku saameeyaan noocyada ay sheegeen ee ahaa qaniinyada kaneecada iyo Diqsiga, Gubista dhuxusha, jarista kaymaha, Musqulo la aanta, xaalufka daaqista xoolaha, hoos-u-dhaca roobabka, hoos-u-dhaca tayada biyaha iyo hoos-u-dhaca jillaabashada Kallunka, ay deeganka u gaystaan. Inkastoo magaalooyinka iyo reer Guuraguba ay isku eg-yihiin noocyada ay deegaanka ku tilmaameen haddana xaaladaha Deegaanku waxay kaloo leeyihiin astaamo ka badan kuwa ay jawaab-celiyayaashu sheegeen, dhammaan noocyada kala duwan, marka laga reebo waxyeellada qaniinyada kaneecada iyo Diqsiga. Tusaale ahaan, Gubista dhuxushu waxaa la xaqiijiyey inay ka mid tahay dhibaatooyinka ugu culus deegaanka oo gaaraysa 56.5 Boqolkiiba ee qoysaska magaalooyinka, marka la barbar-dhigo ilaa 74.3 Boqolkiiba goobaha reer Miyiga. Saamaynta ay dhammaan noocyadaasi deegaanka u leeyhiin, ayaa si ka ballaaran u raadaynaya deegaannada reer guuraagu ay ku dhaqan yihiin. 43