φροντίδα υγείας Primary Health Care

Transcript

1 ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΥΓΕΙΑΣ Primary Health Care Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007 ΚΩΔ πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας Primary Health Care Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Quarterly edited by the Greek Association of General Practitioners Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007, Volume 19, Number 3, July - September 2007 Της Σύνταξης 104 Ν. Αντωνάκης: Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛ.Ε.ΓΕ.ΙΑ. 106 Κ. Μακρή, Ν. Αντωνάκης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος Ερευνητικές εργασίες 108 Α. Αρβανίτης, Ν. Ραζής. Ελληνικά ιατρικά περιοδικά 19ου αιώνα ( ) 117 Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Γ. Αρσένη, Κ. Νεονάκης, Χ. Τράπαλης, Ν. Τσακουντάκης, Σ. Δημητρακόπουλος, Ν. Κονταράκης, Ε. Λαδουκάκη: Mελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών 124 Ι. Τσερμενίδης, Ν. Νικητίδης, Φ. Δάντση, Θ. Βλαχάκη: Αξιολόγηση προγράμματος εμβολιασμών στο χώρο του σχολείου μετά από είκοσι έτη συνεχούς εφαρμογής του Ανασκόπηση 131 Δ. Ζήκος, Π. Σουρτζή, Μ. Διομήδους, Ι. Μαντάς. Νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού: Βιβλιογραφική Ανασκόπηση Νέα 139 Νέα από την Ακαδημία Γενικής Ιατρικής 142 EGPRN στο Nijmegen 143 Στρογγυλή τράπεζα για την έννοια της ποιότητας στη Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας 144 Προσεχή Διεθνή Συνέδρια 145 Προσεχή συνέδρια στην Ελλάδα ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ ΚΕΜΠ.ΑΘ. Αριθμός Άδειας 451/91 Παπαδιαμαντοπούλου 4, ΑΘΗΝΑ ISSN Cited in Index Copernicus Recognised by the Greek Ministry of Health and Welfare

2 πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας Primary Health Care ISSN ΕΚΔΟΤΗΣ: Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Μ. Χουρμούζη 28 Κ. Τούμπα Θεσσαλονίκη Τηλ. (2310) ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Διοικητικό Συμβούλιο της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Πρόεδρος Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Αντιπρόεδρος Α Δημήτριος Έλληνας Αντιπρόεδρος Β Στέλλα Αργυριάδου Γενικός Γραμματέας-Ταμίας Αθανάσιος Συμεωνίδης Ειδικός Γραμματέας Ανάργυρος Μαριόλης Μέλη Αντώνης Μπατίκας Νικόλαος Παπανικολάου Βίκη Γκαρμίρη Κυριάκος Κιντζογλανάκης Executive Board of the Greek Association of General Practitioners President Bodosakis-Prodromos Merkouris Vice-President A Dimitrios Ellinas Vice-President B Stella Argiriadou General Secretary Treasurer Athanasios Symeonidis Special Secretary Antonis Batikas Members Anargiros Mariolis Nikolaos Papanikolaou Viky Garmiri Kyriakos Κintzoglanakis Γραμματεία Σύνταξης: Αναστασία Ρωμανίδου Τηλ.: (2810) , (28310) tasrom@yahoo.co.uk Εκτύπωση: ΤΕΧΝΟΓΡΑΜΜΑ Μ. Αυγέρη 12, Αγ. Παρασκευή Τηλ.: , Fax: techn@hol.gr Διευθυντής Σύνταξης Χρήστος Λιονής, Aναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο Τηλ. (2810) , Fax. (2810) lionis@galinos.med.uoc.gr Αναπληρωτές Δ/ντές Σύνταξης Νίκος Αντωνάκης (Ηράκλειο) Ελευθέριος Θηραίος (Αθήνα) Επίκουροι Δ/ντές Σύνταξης Παύλος Θεοδωράκης (Ιωάννινα) Κορνηλία Μακρή (Ηράκλειο) Ανάργυρoς Μαριόλης (Αθήνα) Μέλη Συντακτικής Επιτροπής Θωμάς Αγγελόπουλος (Θάσος) Άλκης Αλεβίζος (Αθήνα) Ελένη Γεωργακίλα (Αθήνα) Νίκη Γλύστρα (Ζαγκλιβέρι) Αικατερίνη Κάβουρα (Ην. Βασίλειο) Δ. Κουναλάκης (Ένωση Γενικής Ιατρικής) Ρένα Οικονομίδου (Διαβατά) Νίκος Παπανικολάου (Καρπενήσι) Βαγγέλης Πετροβίτσος (Θεσσαλονίκη) Νίκος Ρουσάκης (Λιτόχωρο) Κική Στεφανίδου (Σκύδρα) Γιώργος Τζανίδης (Πάρος) Ειρήνη Χατζοπούλου (Θεσσαλονίκη) Αναστασία Χριστοφέλη (Αλίαρτος) Γραμματεία Σύνταξης Βίκη Γκαρμίρη (Θεσσαλονίκη) Ιωάννης Λέντζας (Αθήνα) Ζωή Τσιμτσίου (Θεσσαλονίκη) Ανταποκριτές Σύνταξης Έλενα Ευαγγελάκη (Κύπρος) Θεοδώρα Ζαχαριάδου (Κύπρος) Llukan Rrumbullaku (Αλβανία) Συμβουλευτική Επιτροπή Π. Βάρδας, Καθηγητής Καρδιολογίας Παν/μίου Κρήτης Μ. Γείτονα, Επίκ. Καθηγήτρια Διοίκησης Υπηρ. Υγείας Παν/μίου Θεσσαλίας Ε. Γελαστοπούλου, Επίκ. Καθηγήτρια Υγιεινής Παν/μίου Πατρών Δ. Γλάρος, Ομότιμος Καθηγητής Ιατρικής Φυσικής Παν/μίου Ιωαννίνων Α. Καφάτος, Ομότιμος Καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής & Διατροφής Παν/μίου Κρήτης Ι. Κυριόπουλος, Καθηγητής Οικονομικών της Υγείας Εθνικής Σχ. Δημόσιας Υγείας Θ. Κωνσταντινίδης, Επίκ. Καθηγητής Υγιεινής, Πανεπιστήμιο Θράκης Β. Μαυρέας, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων M. Σγάντζος, Λέκτορας Ανατομίας Παν/μίου Θεσσαλίας K. Σιαμόπουλος, Καθηγητής Νεφρολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων Ν. Σιαφάκας, Καθηγητής Πνευμονολογίας Παν/μίου Κρήτης K. Σουλιώτης, Διδάκτωρ Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας Λ. Σπάρος, Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών T. Φιλαλήθης, Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Κρήτης Γ. Χριστοδούλου, Καθηγητής Ψυχιατρικής Παν/μίου Αθηνών Editor-in-Chief Christos Lionis, Αssociate Professor Faculty of Medicine, University of Crete P.O. Box 2208, Heraklio Tel.: , Fax: lionis@galinos.med.uoc.gr Associate Editors Nick Antonakis (Heraklio) Εleftherios Thireos (Athens) Assistant Editors Pavlos Theodorakis (Ioannina) Kornilia Makri (Heraklio) Anargiros Mariolis (Athens) Members of Editorial Board Thomas Aggelopoulos (Thessaloniki) Alkis Alevizos (Athens) Eleni Georgakila (Athens) Niki Glistra (Zagliveri) Ekaterini Kavoura (UK) D. Kounalakis (Union of Greek General Practice) Rena Ikonomidou (Diavata) Nikos Papanikolau (Karpenisi) Vaggelis Petrovitsos (Thessaloniki) Nikos Rousakis (Litochoro) Kiki Stefanidou (Skidra) Giorgos Tzanidis (Paros) Irini Chatzopoulou (Thessaloniki) Anastasia Christofeli (Aliartos) Journals Managers Elena Euaggelaki (Cyprus) Ioannis Lentzas (Athens) Zoi Tsimtsiou (Thessaloniki) Corresponding Editors Elena Evaggelaki (Cyprus) Theodora Zaxariadou (Cyprus) Llukan Rrumbullaku (Αlbania) Advisory Board P. Vardas, Professor of Cardiology, University of Crete M. Geitona, Assistant Professor, University of Thessalia E. Gelastopoulou, Assistant Professor of Hygiene, University of Patras D. Glaros, Εmeritus Professor of Medical Physics, University of Ioannina A. Kafatos, Εmeritus Professor of Health Promotion and Nutrition, University of Crete Τh. Konstantinides, Assistant Professor of Hygiene, University of Thrace J. Kyriopoulos, Professor of Health Economics, National School of Public Health V. Mavreas, Professor of Psychiatry, University of Ioannina M. Sgantzos, Lecturer of Anatomy in University of Thessalia K. Siamopoulos, Professor of Nephrology, University of Ioannina N. Siafakas, Professor of Lung and Thorax, University of Crete K. Souliotis, PhD, Health Policy and Economics L. Sparos, Εmeritus Professor of Social Medicine, University of Athens A. Philalithis, Associate Professor of Social Medicine, University of Crete G. Christodoulou, Professor of Psychiatry, University of Athens

3 ÅËËÇÍÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÃÅÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ 20 o ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΘΑ ΧΟΡΗΓΗΘΟΥΝ ΜΟΡΙΑ ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ (c.m.e. CREDITS) ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ GRECOTEL OLYMPIA RIVIERA RESORT KAΣΤΡΟ KYΛΛΗΝΗΣ ΗΛΕΙΑΣ, 30 ΑΠΡΙΛΙΟΥ - 4 ΜΑΪΟΥ 2008 Γραμματεία: "ΕΨΙΛΟΝ" Αθηνα: Παπαδιαμαντοπούλου 4, Τηλ.: , Fax: , info@epsiloncongress.gr, web site: ΘεσΣΑΛΟΝικη: Ν. Κουντουριώτη 21, 54625, Τηλ. Kέντρο: , , Fax: , elegeia@otenet.gr, web site:

4 πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας Primary Health Care Τριμηνιαία Έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Γενικής Ιατρικής Quarterly edited by the Greek Association of General Practitioners Τόμος 19, Τεύχος 3, Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2007, Volume 19, Number 3, July - September 2007 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Της Σύνταξης Ν. Αντωνάκης: Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛΕΓΕ.ΙΑ Κ. Μακρή, Ν. Αντωνάκης: Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος Ερευνητικές εργασίες Α. Αρβανίτης, Ν. Ραζής. Ελληνικά ιατρικά περιοδικά 19ου αιώνα ( ) Θ. Βασιλόπουλος, Ι. Τσιλιγιάννη, Γ. Αρσένη, Κ. Νεονάκης, Χ. Τράπαλης, Ν. Τσακουντάκης, Σ. Δημητρακόπουλος, Ν. Κονταράκης, Ε. Λαδουκάκη: Mελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών Ι. Τσερμενίδης, Ν. Νικητίδης, Φ. Δάντση, Θ. Βλαχάκη: Αξιολόγηση προγράμματος εμβολιασμών στο χώρο του σχολείου μετά από είκοσι έτη συνεχούς εφαρμογής του Ανασκόπηση Δ. Ζήκος, Π. Σουρτζή, Μ. Διομήδους, Ι. Μαντάς: Νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού: Βιβλιογραφική Ανασκόπηση Νέα Νέα από την Ακαδημία Γενικής Ιατρικής EGPRN στο Nijmegen Στρογγυλή τράπεζα για την έννοια της ποιότητας στη Δημόσια Πρωτοβάθμια Περίθαλψη και Φροντίδα Υγείας Προσεχή Διεθνή Συνέδρια Προσεχή συνέδρια στην Ελλάδα CONTENTS Editorials Ν. Αntonakis: Which Medical Research needs Greece nowadays; Thoughts opinions in 19th Congress of ELEGEIA Κ. Μakri, Ν. Αntonakis: What is published in this issue Original Papers Α. Αrvanitis, Ν. Razis: Greek Medical Journals of 19th century ( ) Th. Vassilopoulos, Ι. Τsiliyianni, G. Arseni, Κ. Νeonakis, Ch. Τrapalis, Ν. Τsakountakis, S. Dimitrakopoulos, Ν. Κontarakis, Ε. Ladoukaki: Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) assessment among a selected group of patients Ι. Τsarmenidis, Ν. Νikitidis, F. Dantsi, Th. Vlachakaki: Evaluation of school vaccine program after twenty years of application Review D. Ζikos, P. Sourtzi, Μ. Diomidous, Ι. Μantas: Morbidity of occupational etiology regarding the farming population: a literature review News Νews from the Academy of General Practice of Medicine EGPRN at Nijmegen Round Table for the meaning of the Public Health Care Upcoming international conferences Upcoming conferences in Greece

5 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Της Σύνταξης Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, , 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, , 2007 τησ συνταξησ editorial Ποια ιατρική έρευνα χρειάζεται σήμερα η Ελλάδα; Σκέψεις απόψεις στον απόηχο του 19ου συνεδρίου της ΕΛΕΓΕ.ΙΑ Οι μέρες των συνεδρίων είναι ημέρες ανταλλαγής απόψεων, συζήτησης, προβληματισμού και αυτοκριτικής κάθε επιστήμονα που φιλοδοξεί να ασχολείται με το δύσκολο πεδίο της ιατρικής έρευνας. Ο προβληματισμός που ρίζωσε, χωρίς να το θέλω, φέτος στο μυαλό μου τις μέρες του συνεδρίου μας ήταν: ποιο προσανατολισμό έχει όλο αυτό το ερευνητικό έργο που παρουσιάζεται; ποιο σκοπό πραγματικά εξυπηρετεί; ποιες είναι οι πραγματικές ανάγκες του τόπου μας σε ιατρική έρευνα σήμερα; Από την περιήγηση στις αίθουσες των αναρτημένων ανακοινώσεων και την παρακολούθηση των προφορικών ανακοινώσεων ένα συμπέρασμα έβγαινε εύκολα: Συνήθως επιλέγουμε ερευνητικά ερωτήματα που η απάντηση τους δεν απαιτεί χρήματα (δεν υπάρχουν άλλωστε) και μπορούν να απαντηθούν μέσα από τη ρουτίνα του ιατρείου μας χωρίς πολύ επιπλέον κόπο και χρόνο. Άλλες φορές δεν υπάρχει καθόλου ερευνητικό ερώτημα και το εφευρίσκουμε εκ των υστέρων! Πριν από δέκα χρόνια στο Κέντρο Υγείας που εργάζομαι εγκαταστάθηκε ο πρώτος αυτόματος αναλυτής Γενικής Αίματος. Οι πρώτες παρατηρήσεις μας τότε ήταν ότι κάποιες παράμετροι της ανάλυσης της ερυθράς σειράς ήταν πολύ συχνά παθολογικές. Επικοινωνήσαμε με την εταιρεία από την οποία είχε αγοραστεί ο αναλυτής και η εξήγηση ήταν η εξής: τα στατιστικά πρότυπα που χρησιμοποιεί ο αναλυτής για να λειτουργήσει δεν είναι ελληνικά, γιατί δεν έχουν περιγραφεί τέτοια πρότυπα στην Ελλάδα. Έτσι συχνά κάποιες τιμές εμφανίζονται παθολογικές ενώ πιθανότατα δεν είναι. Η μελέτη της βιβλιογραφίας επιβεβαίωσε την ανυπαρξία τέτοιων ερευνητικών εργασιών και την εγκυρότητα της παραπάνω εξήγησης 1. Με απλά λόγια συνάδελφοι: Δεν γνωρίζουμε το φυσιολογικό αιματοκρίτη (και όχι μόνο) των Ελλήνων και αυτό δημιουργεί προβλήματα. Η ταπεινή πορεία μου στην ιατρική έρευνα στην Ελλάδα από το 1988 μέχρι σήμερα με δίδαξε ότι η χώρα μας χρειάζεται πρωτίστως «εφαρμοσμένη» έρευνα. Χρειάζεται δηλαδή έρευνα που θα παράγει όλη αυτή τη γνώση της οποίας η εισαγωγή από το εξωτερικό είναι δύσκολη, ασύμφορη ή και αδύνατη. Η Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας (Π.Φ.Υ.) είναι ο νεοσσός των ιατρικών κλάδων στην Ελλάδα και είναι φυσικό να απαιτεί την «εφαρμοσμένη» αυτή έρευνα περισσότερο από τους υπόλοιπους ιατρικούς κλάδους. Είναι απαραίτητο, για παράδειγμα, να μεταφραστούν και να προτυποποιηθούν στην ελληνική γλώσσα ερωτηματολόγια και κλινικά «εργαλεία», όπως τα ερωτηματολόγια μέτρησης της ποιότητας της ζωής 2. Πρέπει να αναπτυχθεί τεχνογνωσία και να παραχθεί εμπειρία σε πολλούς τομείς όπως η τηλεϊατρική 3. Πρέπει να μελετηθεί καλλίτερα η επιδημιολογία του ελληνικού πληθυσμού. Η προσπάθεια που έχει γίνει στον τομέα αυτό τα τελευταία χρόνια είναι σημαντική και η βιβλιογραφία που παρατίθεται μόνον ενδεικτική 2-6. Μια περιήγηση σε αξιόπιστες βάσεις δεδομένων όπως η Scopus 7, η ICI Web of Knowledge 8 και η PubMed 9 θα πείσουν τον αναγνώστη για την προσπάθεια που γίνεται σήμερα στην Ελλάδα και θα του δώσουν μια σφαιρική εικόνα για το έργο που έχει δημοσιευτεί. Η γνώση όμως που έχει παραχθεί μέχρι σήμερα μοιάζει με σταγόνα 104

6 Της Σύνταξης Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 στον ωκεανό, σε σχέση με αυτή που χρειάζεται ακόμη η χώρα μας. Ποιοι είναι λοιπόν οι λόγοι που συχνά οδηγούν την έρευνα στην ελληνική Π.Φ.Υ. σε αποσυντονισμό και λάθος προσανατολισμό; Κατά τη γνώμη μου, οι κυριότεροι από αυτούς είναι οι ακόλουθοι: Η έλλειψη οργανωμένων τομέων Γενικής Ιατρικής στα ελληνικά πανεπιστήμια Η έλλειψη χρηματοδοτήσεων των ερευνητικών προγραμμάτων Η σύγχυση του ρόλου του κλινικού ιατρού και του ιατρού ερευνητή Η φτωχή εκπαίδευση των Ελλήνων ιατρών σε θέματα μεθοδολογίας της έρευνας 10 Η ανυπαρξία κεντρικού σχεδιασμού για την έρευνα στην ιατρική και φυσικά στην Π.Φ.Υ. Ο τρόπος εξέλιξης και αξιολόγησης των ιατρών του Εθνικού Συστήματος Υγείας Όμως από το παραπάνω σκεπτικό προκύπτει ένα ακόμη εύλογο ερώτημα, που άκουσα από πολλούς συναδέλφους στο συνέδριο μας: η Ελλάδα χρειάζεται μόνο «εφαρμοσμένη» έρευνα; Γιατί να μην γίνονται στη χώρα μας μεγάλες κλινικές δοκιμές θεραπευτικών μεθόδων, έρευνα στη γενετική, έρευνα με τη χρήση μοριακής βιολογίας κ.λπ.; Αυτό νομίζω ότι πρέπει να είναι ένας δεύτερος στόχος. Σήμερα, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που καταβάλλονται από πολλές ομάδες συναδέλφων, η έλλειψη χρηματοδοτήσεων, υποδομών και οργάνωσης φοβάμαι πως κάνει τα δικά μας ερευνητικά κέντρα και προγράμματα μη ανταγωνιστικά σε σχέση με αυτά του εξωτερικού. Δρ. Αντωνάκης Νίκος Ιατρός Γενικής Ιατρικής Αν. Διευθυντής Σύνταξης Βιβλιογραφία 1. Beutler E, Lichtman M, Coller B, Kipps T, Seligsohn U. Williams Haematology (six edition) Mc- Grow-Hill Medical Publishing Division, New York 2001, Chapters 22, Erevnidou K, Launois R, Katsamouris A, Lionis C. Translation and validation of a quality of life questionnaire for chronic lower limp venous insufficiency into Greek. Int Angiology, 23: , Chronaki C, Lees PJ, Antonakis N, Chiarugi F, Vrouchos G, Nikolaidis G, Tsiknakis M, Orphanoudakis SC. Preliminary results from the deployment on integrated teleconsultation services in rural Crete. Computers in Cardiology, 28: , Stamatiou Y, Skipenes E, Henrikson E, Stathiakis N, Sikianakis A, Charalampous E, Antonakis N, Stolen K, Den Brader F, Lund MS, Papadaki K, Valvis G. The CORAS approach for model-based risk management applied to a telemedicine service. Stud Health Technol inform, 95: , Antonopoulou M, Ekdahl C, Sgantzos M, Antonakis N, Lionis C. Translation and standardisation into Greek of the standardised general Nordic questionnaire for the musculoskeletal symptoms. Eur J Gen Pract 10:33-34, Anastasiou F, Antonakis N, Haireti G, Theodorakis P, LionisIdentifying dyspepsia in the Greek population: Translation and validation of a questionnaire. BMC Public health, 6:56, pubmed 10. Λιονής X. Συνήθη λάθη στον σχεδιασμό έρευνας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Εισήγηση στο Σεμινάριο με θέμα «Μεθοδολογία έρευνας στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας». Ελληνική Εταιρεία Γενικής Ιατρικής-Τμήμα Θεσσαλίας. Λάρισα Ιανουαρίου

7 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Της Σύνταξης Τι δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος Το περιοδικό μας ακολουθώντας και φέτος την παράδοση πολλών ετών, δημοσιεύει στο τρίτο τεύχος της χρονιάς εργασίες βραβευμένες στο ετήσιο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής. Το τρίτο λοιπόν τεύχος κάθε χρονιάς είναι το τεύχος των νέων συνήθως συναδέλφων που κατάφεραν να αποσπάσουν κάποιο βραβείο από το συνέδριο και η Συντακτική Επιτροπή με μεγάλη ικανοποίηση δημοσιεύει τις εργασίες τους. Είναι όμως το τεύχος αυτό και το δυσκολότερο του έτους, γιατί οι εργασίες έχουν γραφτεί για το συνέδριο και ο τρόπος παρουσίασης τους είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν των εργασιών που υποβάλλονται εξαρχής για δημοσίευση στο περιοδικό. Οι συγγραφείς συχνά δεν έχουν μεγάλη εμπειρία και τα χειρόγραφα που υποβάλλουν δεν είναι κατάλληλα για δημοσίευση. Παρά το ότι η βράβευση προϋποθέτει τα χειρόγραφα να ακολουθούν τις οδηγίες για τους συγγραφείς του περιοδικού, σπάνια αυτό συμβαίνει. Έτσι είμαστε αναγκασμένοι ζητάμε από τους συγγραφείς πολλές διορθώσεις των κειμένων αυτών, σύμφωνα με τις υποδείξεις των κριτών του περιοδικού. Παρά τις προσπάθειες μας για βελτίωση των κειμένων, καμιά φορά, το τεύχος αυτό υστερεί τελικά σε ποιότητα σε σχέση με τα υπόλοιπα τεύχη του ίδιου έτους. Παρόλα αυτά, πιστεύουμε στο θεσμό των βραβείων του συνεδρίου και στην σκοπιμότητα της δημοσίευσης των βραβευμένων εργασιών και θα συνεχίσουμε να τις δημοσιεύουμε ακόμη και αν απαιτούν μεγάλη προσπάθεια στη φάση της προετοιμασίας. Τα θέματα που πραγματεύονται οι εργασίες που βραβεύτηκαν φέτος ήταν εξαιρετικά ενδιαφέροντα. Το άρθρο των Μαριόλη και συν. που πραγματευόταν τη ζήτηση υπηρεσιών υγείας σε περιοχή με ιδιαιτερότητες (Μάνη) δημοσιεύτηκε ήδη στο δεύτερο τεύχος του 2007 και οι εντυπώσεις που άφησε στο συνέδριο αλλά και στη Συντακτική Επιτροπή ήταν άριστες. Στο τεύχος αυτό δημοσιεύουμε τρεις ακόμη βραβευμένες εργασίες, που επίσης πιστεύουμε ότι είναι εξίσου ενδιαφέρουσες και αξιόλογες. Η πρώτη από αυτές (των συναδέλφων Αρβανίτη και Ραζή) διερευνά την ελληνική περιοδική ιατρική βιβλιογραφία του 19 ου αιώνα. Οι συγγραφείς έχουν ερευνήσει το θέμα σε βάθος και η παρουσίαση των ευρημάτων τους είναι ιδιαίτερα γλαφυρή. Το άρθρο έχει εμπλουτιστεί 106 με σπάνιες εικόνες που πράγματι μας ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο και στην αγωνιώδη προσπάθεια της ελληνικής ιατρικής αν αποκτήσει δικό της πρόσωπο από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι την ανατολή του 20 ου αιώνα. Πρόκειται για ένα κείμενο που διαβάζεται ευχάριστα. Η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια, χωρίς αμφιβολία απασχολεί καθημερινά το γιατρό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και γιαυτό θεωρούμε ότι το βραβευμένο άρθρο των Βασιλόπουλου και συν. θα ενδιαφέρει όλους τους συναδέλφους. Η εργασία αυτή τεκμηριωμένα απαντά στο ερώτημα της νοσηρότητας της ΧΑΠ σε μια μονάδα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας της Κρήτης. Επιχειρεί επίσης απλή παρέμβαση που, επίσης τεκμηριωμένα, αποδίδει καρπούς σε μικρό χρονικό διάστημα. Πραγματικό δείγμα των δυνατοτήτων της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και των Κέντρων Υγείας στη διαχείριση χρονίων νοσημάτων. Η τρίτη βραβευμένη εργασία που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό σχετίζεται με ένα επίσης σοβαρό θέμα, αυτό της αξιολόγησης των προγραμμάτων πρόληψης. Οι σύγχρονες αντιλήψεις σχετικά με την Προληπτική Ιατρική, θέτουν αυστηρότατες προϋποθέσεις και κριτήρια για την έναρξη των προληπτικών προγραμμάτων αλλά και θεωρούν απαραίτητη την εκ των υστέρων επιστημονική αξιολόγηση της απόδοσης του προγράμματος. Η αντίληψη που επικράτησε αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ότι δηλαδή κάθε πρόγραμμα Προληπτικής Ιατρικής κάτι έχει να προσφέρει, οδήγησε σε προγράμματα δαπανηρά με φτωχά ή και αρνητικά για τους πολίτες αποτελέσματα. Ο εμπλουτισμός των αλεύρων με σίδηρο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου προγράμματος, που σήμερα έχει εγκαταλειφθεί. Η εργασία που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό και έχει γραφεί από τους Τσερμενίδη και συν. αξιολογεί την αποτελεσματικότητα του προγράμματος εμβολιασμών στην περιοχή ενός Κέντρου Υγείας. Την καλά σχεδιασμένη αυτή εργασία αξίζει να προσέξει ο αναγνώστης του περιοδικού. Η δημοσίευση μίας τουλάχιστον ανασκόπησης σε κάθε τεύχος είναι μέσα στους στόχους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού. Η ανασκόπηση που δημοσιεύουμε στο τεύχος αυτό προέρχεται από

8 Της Σύνταξης Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 το τμήμα Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αναφέρεται στη νοσηρότητα επαγγελματικής αιτιολογίας του αγροτικού πληθυσμού. Το θέμα ενδιαφέρει τους ιατρούς των Κέντρων Υγείας στη χώρα μας, αφού τα περισσότερα καλύπτουν αγροτικό πληθυσμό. Πιστεύουμε ότι και φέτος το τρίτο τεύχος της χρονιάς, μετά από τις πολλές περιπέτειες που προηγήθηκαν της έκδοσης του, έχει αρκετά να προσφέρει στον γιατρό της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Μακρή Κορνηλία Δρ. Αντωνάκης Νίκος Επίκουρη Ιατρός Γενικής Ιατρικής Διευθύντρια Σύνταξης Αν. Διευθυντής Σύνταξης 107

9 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, , 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, , 2007 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER Ελληνικά Ιατρικά Περιοδικά 19ου Αιώνα ( ) Α. Αρβανίτης 1, Ν. Ραζής 2 Περίληψη Η κριτική παρουσίαση εντύπων του παρελθόντος, πέραν από την ιστορική τους σηµασία είναι ωφέλιµη γιατί οδηγεί σε χρήσιµα συµπεράσµατα, πολύ περισσότερο όταν εξετάζουµε το ελληνικό γίγνεσθαι και αναφερόµαστε στα πρώτα του βήµατα. Σκοπός της παρούσης µελέτης, είναι η εκτενής παρουσίαση και κριτική αξιολόγηση των ελληνικών ιατρικών περιοδικών του 19ου αιώνα. Ανατρέξαµε σε αρχειακές πηγές δεδοµένων, σε βιβλιοθήκες διαφόρων τύπων και σε αντίστοιχες παλαιότερες συγγραφικές αναφορές. Ανάµεσα στο 1836 (όπου εµφανίζεται το 1ο) έως και το 1897 (καταληκτική χρονιά για όλα πλην ενός) ανευρίσκουµε 27 τίτλους, στην πλειοψηφία τους µηνιαίους (10) και δεκαπενθήµερους (7): Ασκληπιός Α ( , , ), Νέος Ασκληπιός ( , 1847), Ιατρική Μέλισσα ( ), Η µέλισσα των Αθηνών ( ), Ιατρική Εφηµερίδα Α ( ), Γαληνός (1859), Ο ιατρός του λαού (1860), Ιπποκράτης ( , 1865), Ιπποκράτης Ζακύνθου ( ), Ηµερολόγιο ιατρικό και φαρµακευτικόν (1874), Φοίβος ( ), Γαληνός Β ( ), Ιατρική Επιθεώρησις (1879), Εφηµερίς της Εταιρείας της Υγιεινής ( ), Εβδοµαδιαία Ιατρική Εφηµερίς ( ), Πρόοδος της Παιδιατρικής (1885), Ακαδηµία ( ), Ιατρικόν Δελτίον ( ), Ιατρικόν Ηµερολόγιον ήτοι πρακτικός οδηγός των Ιατρών (1889), Ιατρική Εφηµερίς του στρατού ( ), Δελτίον ιατρικό και φαρµακολογικό ( ), Υγεία ( ), Ιατρική Επιθεώρησις ( ), Ιατρική και Φαρµακευτική Εφηµερίς (1896), Ιπποκράτης Β ( ), Ιατρική πρόοδος ( ) και Σύγχρονος Θεραπευτική (1897). Η διάρκεια έκδοσής τους (σε έτη) είναι: έως 1έτος 8 τίτλοι, 2 έτη 6 τίτλοι, 3 έτη 7 τίτλοι, 8 έτη 1 τίτλος, 15 έτη 1 τίτλος, 18 έτη 2 τίτλοι, ενώ του µακροβιότερου περιοδικού ήταν τα 57. Τόποι έκδοσης είναι η Αθήνα (22), η Πάτρα (1), η Ερµούπολη (1), η Ζάκυνθος (1), το Ναύπλιο (1), η Κωνσταντινούπολη (1). Ως αιτία περιορισµένης µακροβιότητας αναφέρεται η οικονοµική δυσπραγία, η έλλειψη υλικού, οι έριδες µεταξύ των συντακτών, η απροθυµία των συνδροµητών και του κοινού, οι περιορισµένες δυνατότητες εξάπλωσής τους, η ένδεια των µέσων (τυπογραφικών, εκτύπωσης, βιβλιοδέτησης και διασποράς), η έλλειψη οργάνωσης (προβολής και διαφήµισης), µε καθοριστικότερο τις εθνικές και κοινωνικές περιπέτειες. Η εµφάνισή τους κρίνεται πολύ ικανοποιητική, η βιβλιογραφία τους θα µπορούσε να είναι πλουσιότερη, ενώ το γλωσσικό πρόβληµα της απόστασης µεταξύ της οµιλούµενης και γραφόµενης γλώσσας µε χρήση ιατρικής ορολογίας και λατινικών χαρακτήρων παρουσιάζεται σε αξιοσηµείωτο βαθµό. Ολοκληρώνοντας, αξιόλογες είναι διάφορες προτάσεις που έχουν αναφερθεί για βελτίωσή τους όπως πυκνότερη και συνεπέστερη κυκλοφορία, ανανέωση συντακτών συνεργατών ύλης και επιπέδου, σε τέτοιο στυλ ώστε να προσφέρεται σε όλους τους γιατρούς ανεξαρτήτως βαθµίδων και ενδιαφερόντων. Συµπερασµατικά, η πλειοψηφία του Ελληνικού Ιατρικού Τύπου του 19ου αιώνα, όχι µόνο είναι αξιοσηµείωτη ακόµη και στην εποχή µας, αλλά και µέσα από τις σελίδες του ξεπηδούν ηθικά διδάγµατα και προτροπές χρήσιµες και στην σηµερινή πραγµατικότητα, όπως η συνέπεια στην κυκλοφορία και ο πλουραλισµός στην ύλη. 1 Γενικό Νοσοκομείο Πατρών «Ο Άγιος Ανδρέας», 2 Κέντρο Υγείας Κλειτορίας Εισαγωγή Η ενημερωτική μελέτη και παρουσίαση του ιατρικού «γίγνεσθαι» του παρελθόντος, είναι αναγκαία όχι μόνο για καθαρά ιστορικούς λόγους, αλλά και γιατί συμβάλλει τα μέγιστα να αξιοποιηθούν διδάγματα και να αποφευχθούν προγενέστερα λάθη, κατανοώντας τη διαδρομή διαμέσου της οποίας προσεγγίσαμε τη σημερινή πραγματικότητα. Τα έντυπα μέσα παραχωρούν τη δυνατότητα συστηματικής προσέγγισης. Σκοπός είναι η παρουσίαση μέσα από αρχειακά και βιβλιογραφικά δεδομένα και λοιπές συγγραφικές πηγές των ελληνικών ιατρικών περιοδικών του 19ου αιώνα, η κριτική αξιολόγησή τους και η εξαγωγή ορισμένων συμπερασμάτων σχετικά με την εν γένει παρουσία τους. Τα ιατρικά δημοσιεύματα άρχισαν να εμφανίζονται ήδη από τον 18ο αιώνα Λέξεις κλειδιά (MeSH Hellas): ιατρικά περιοδικά, έντυπα μέσα, ενημέρωση, τύπος, παρουσίαση Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Ανδρέας Αρβανίτης, Ειδικ/νος Γενικής Ιατρικής, Γενικού Νοσοκομείου Πατρών «Ο Άγιος Ανδρέας», Τηλ.: (2610) , , Φαξ: (2610) a_arvanitis@yahoo.com 108

10 Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 Greek Medical Journals of 19 th century ( ) A. Arvanitis, Ν. Razis Summary Aims: The presentation of medical journals from the past is beneficial, apart from their historical importance, because it leads to useful conclusions, especially when the various aspects of the Greek mode of medical writing and medical reporting in its first steps are examined. The aim of this study was to make an extensive presentation and critical appraisal of all the Greek Medical Journals published in the 19th century. Methods: Archives were recovered from different types of libraries and reference material, and reviewed. Results: Between 1836 and 1897, 27 medical journals were found, most of which were monthly (10) and fortnightly (7): Ασκληπιός Α ( , , ), Νέος Ασκληπιός ( , 1847), Ιατρική Μέλισσα ( ), Η Mέλισσα των Αθηνών ( ), Ιατρική Εφηµερίδα Α ( ), Γαληνός (1859), Ο ιατρός του λαού (1860), Ιπποκράτης ( , 1865), Ιπποκράτης Ζακύνθου ( ), Ηµερολόγιο ιατρικό και φαρµακευτικόν (1874), Φοίβος ( ), Γαληνός Β ( ), Ιατρική Επιθεώρησις (1879), Εφηµερίς της Εταιρείας της Υγιεινής ( ), Εβδοµαδιαία Ιατρική Εφηµερίς ( ), Πρόοδος της Παιδιατρικής (1885), Ακαδηµία ( ), Ιατρικόν Δελτίον ( ), Ιατρικόν Ηµερολόγιον ήτοι πρακτικός οδηγός των Ιατρών (1889), Ιατρική Εφηµερίς του στρατού ( ), Δελτίον ιατρικό και φαρµακολογικό ( ), Υγεία ( ), Ιατρική Επιθεώρησις ( ), Ιατρική και Φαρµακευτική Εφηµερίς (1896), Ιπποκράτης Β ( ), Ιατρική πρόοδος ( ) and Σύγχρονος Θεραπευτική (1897). The duration of their publication was: up to one year - 8 journals, up to two years - 6 journals, up to three years - 7 journals, up to eight years - 1 journal, up to 15 years - 1 journal, up to 18 years - 2 journals. The longest lasting journal was published for 57 years. The places of publications were: Athens (22), Patras (1), Ermoupoli (1), Zante (1), Nafplio (1), Istanbul (1). The causes of limited longevity of the journals were: the economic recession, lack of material, controversies among publishers, no interest among readers, limited numbers of copies, insufficient promotion and, last but not least, social and national conflict. The appearance of the journals was satisfactory, but their references could have been better. The most significant problem confronted in the journals was the linguistic differences between the colloquial language and the use of medical terms in the writing. It is worthy of mention that for all the journals, the idea prevailed of their distribution to all the Greek doctors. Conclusions: The standard of the majority of the Greek Medical Journals of the 19th century was remarkable, even in comparison with those of the years to follow. Up until the present time. Keywords: medical journals, information, press, presentation σαν ιατρικά άρθρα στον τύπο. Οι οικονομικές, κοινωνικές, επιστημονικές συγκυρίες στον ελληνικό χώρο ήταν δραματικές και δεν επέτρεπαν τυπογραφικές δραστηριότητες. Επιλέξαμε τον 19ο αιώνα επειδή τότε συμφωνήθηκε ομοφώνως η χρήση συγκεκριμένης γλώσσας και ορολογίας για τη συγγραφή των επιστημονικών εντύπων. Υλικό Μέθοδος Βασιστήκαμε σε συγγράμματα του Ιατρικού Τύπου της εποχής δημοσιεύσεις εργασιών Πανελληνίων Συνεδρίων από προγενέστερους ερευνητές ιατρούς αρχεία Εθνικών Βιβλιοθηκών διαφόρων πόλεων και αρχειακά δεδομένα των Ενόπλων Δυνάμεων Ιατρικών Συλλόγων και της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. Μεθοδολογικά έγινε χρονολογική καταγραφή του Έντυπου Ιατρικού Τύπου που ταξινομήθηκε σύμφωνα με τον τόπο προέλευσης και τη διάρκεια της έκδοσης. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στο περιεχόμενο και στην κριτική αξιολόγηση της εκάστοτε εκδοτικής προσπάθεια και της συμβολής που είχε αυτή στο επιστημονικό γίγνεσθαι της ημεδαπής αλλά και της αλλοδαπής καταξίωσης των συγγραφέων επιστημόνων και της ενημέρωσης των εν γένει συναδέλφων. Αποτελέσματα Η πρώτη ελληνική εφημερίδα να εκδίδεται στη Βιέννη από τον ζακυνθινό λόγιο Γεώργιο Βεντόνη το Ιατρικό άρθρο πρωτοεμφανίζεται το 1811, πρόκειται για δημοσίευση του γιατρού Ιωάννη Ασσάνη που αφορούσε «το σύστημα διεγερτημότητας και τη θεωρητική γέννηση των νόσων» στη 15θήμερη εφημερίδα «Ερμής ο Λόγος ή Φιλολογικαί αγγελίαι» που εκδόθηκε από τον δάσκαλο του μεγάλου δασκάλου του γένους Ανθιμο Γαζή. Στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος, ήταν φανερή η ανάγκη για έκδοση ενός καθαρά ιατρικού περιοδικού. Ήδη η Ιατρική Εταιρεία Αθηνών (ΙΕΑ) από τις πρώτες συνεδριάσεις της (1835) είχε ασχοληθεί με το θέμα αυτό, προβάλλοντας (πολύ σωστά) ως λόγους ύπαρξής του τη σημαντικότητα σχηματισμού της επιστημονικής γλώσσας και την ανάδειξη των ιατρικών θεμάτων. Φυσικά αναφέρθηκαν και τα αρνητικά στοιχεία ενός τέτοιου διαβήματος, όπως η εξερεύνηση της αναγκαίας ύλης, η κάλυψη των οικονομικών αναγκών και η συμφωνία των μελών της ΙΕΑ περί του κανονισμού έκδοσης. Τελικά, μετά από οικονομική ενίσχυση 500 δραχμών του Υπουργείου Εσωτερικών και με Διευθυντή Έκδοσης τον Νικόλαο Κωστή, το πρώτο 109

11 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής ελληνικό ιατρικό περιοδικό κυκλοφόρησε με το όνομα Ασκληπιός την 1η Αυγούστου Ο διευθυντής έκδοσης στον πρόλογό του κάνει λόγο «μεταξύ των άλλων» για τους σκοπούς του πονήματος που είναι «πρωτότυπαι διατριβαί, αξιόλογες παρατηρήσεις και ανακαλύψεις ξένων εφημερί δων». Επίσης, γίνεται νύξη για τα αγαθά της ελευθερίας. Το πρώτο άρθρο που περιλαμβάνεται είναι το «Περί χολέρης» του Αναστασίου Γεωργιάδου-Λεύκια. Η ετήσια συνδρομή είχε οριστεί στις 25 δραχμές. Στον πρώτο τόμο δημοσιεύτηκαν 69 κείμενα σε 430 σελίδες. Επίσης εκδόθηκε παράρτημα (στο 1ο φυλλάδιο) διαλέξεων με 10 σελίδες. Η 1η περίοδος έκδοσής του διακόπηκε το Επανεκδόθηκε το 1856 με συντακτική επιτροπή τους Δ. Αιγηνίτη, Ανδρ. Αναγνωστάκη, Θ. Αφεντούλη, Σ. Κρίνο, Ε. Ξύνη και Δ. Ορφανίδη (αντιπρόεδρο ΙΕΑ που ορίστηκε και γραμματέας σύνταξης). Το 1859 η συντακτική επιτροπή αντικαταστάθηκε από τους Θ. Αρεταίο, Α. Βισάρη και Σ. Σούτσο, γεγονός που συμπίπτει με την ανακήρυξη της ΙΕΑ ως Βασιλική Ιατρική Εταιρεία με νέο κανονισμό λειτουργίας που επικυρώθηκε απ την κυβέρνηση. Το 1860 ο ομογενής Δ. Μπερναρδάκης (Ρωσία) θα προσφέρει χρήματα ως αρωγός. Η έκδοση διεκόπη τον Μάιο του 1863, λόγω τριβών της συντακτικής επιτροπής με την Εταιρεία. Στην Τρίτη περίοδο ( ) η συντακτική επιτροπή είναι οι Α. Αντωνιάδης, Γ. Καραμήτσας, Α. Ζίκης, Α. Γεώργαινας και Σπ. Μαγγίνας. Ακολούθως ανευρίσκομε το Νέο Ασκληπιό ( και 1847) που πρωτοεκδόθηκε από τον καθηγητή Γενικής Παθολογίας Γ. Πρινάρη (παρά την ύπαρξη μόνο 108 γιατρών πανελληνίως) με περιεχόμενα πρωτότυπες εργασίες ανακοινώσεις ΙΕΑ μεταφρασμένες εργασίες θέματα ιατρικής ορολογίας παρουσιάσεις βιβλίων εκδόσεις εργασίες ιστορίας ιατρικής κ.α. Αξίζει ειδικής μνείας η δημοσίευση της πρώτης νάρκωσης στην Ελλάδα (Στρατιωτικό Νοσοκομείο) με αιθέρα. Μετέπειτα έχουμε την Ιατρική Μέλισσα (1853), έκδοση του Γ. Γούδα με ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις, επιστολές, θέματα ιστορίας ιατρικής, ειδήσεις, ανασκοπήσεις, βιογραφίες ιατρών. Στη συνέχεια ( ) έχουμε τη Μέλισσα των Αθηνών πάντα από τον Γ. Γούδα που τυπώθηκε από το Εθνικό Τυπογραφείο και περιελάμβανε πέρα των ιατρικών θεμάτων τόσο επαγγελματικά και κοινωνικά ζητήματα όσο και σημειώσεις Δημόσιας Υγιεινής. Είναι η πρώτη ιατρική επιθεώρηση που ασχολήθηκε με επαγγελματικά ζητήματα. Ακολουθεί η Ιατρική Εφημερίς ( ) που είναι και το πρώτο εβδομαδιαίο περιοδικό με συντακτική επιτροπή τους Α. Αναγνωστάκη, Θ. Αφεντούλη και Γ. Πρινάρη, με ειδήσεις, μεταφράσεις ξένων άρθρων και νομοθετικά διατάγματα. Ο Havier Landerer ιδρυτικό μέλος ΙΕΑ, αυλικός φαρμακοποιός είχε την ευθύνη μιας σελίδας με φαρμακευτική ύλη. Το 1859 εκδόθηκε ο Γαληνός Α, όργανο της εν Παρισίοις Ελληνικής Ιατρικής Εταιρίας με συντακτική επιτροπή του κ. Ρώτα και Φ. Πανά, σε μηνιαία βάση. Στη θεματολογία του είχε την επιμόρφωση των νέων γιατρών με δημοσιεύσεις, κλινικές συζητήσεις, ιατρικές ειδήσεις και ανασκοπήσεις. 110

12 Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 Ο Ιατρός Λαού εκδόθηκε στο Ναύπλιο το 1860 και ανά 15ήμερο, με εκδότη τον Δ. Οικονομόπουλο, δεχόταν και συνεργασίες άλλων γιατρών και αναδημοσίευσε άρθρα από ιατρικά αλλά και μη ιατρικά έντυπα. Ο γιατρός Γ. Καλιβάρτσης έκδωσε μηνιαίο περιοδικό υπό το όνομα Ιπποκράτης που συνεργαζόταν με 27 ξένα περιοδικά με στόχους την ενημέρωση στα νέα δεδομένα της επιστήμης και όραμα την έκδοση έργων των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και τη γαλλική μετάφραση αξιόλογων εργασιών σύγχρονων Ελλήνων γιατρών. Στη Ζάκυνθο ( ) εκδόθηκε και ο Ιπποκράτης Ζακύνθου. Ο καθηγητής Κ. Δηλιγιάννη κυκλοφόρησε (1874) το Ημερολόγιο Ιατρικόν και Φαρμακευτικόν με φιλοδοξία να είναι ετήσιο εύχρηστο ημερολόγιο πρακτικών σημειώσεων με παράθεση γνώσεων προς πρακτική εφαρμογή και σημειώσεις για αντίδοτα, θεραπείες, πληροφορίες για οργανισμούς και ιδρύματα κ.α. Ο Φοίβος εκδόθηκε ( ) με διευθυντή και συντάκτη τoν Ι. Πύρλα-Θεοδωρόπουλο (Ιατροφιλόσοφο Καθηγητή Υγιεινής που πρωτοεμφάνισε την ηλεκτροθεραπεία στην Ελλάδα, εκδότη και πολιτικής εφημερίδας) και ήταν επιθεώρηση κοινωνικής και οικονομικής υγιεινής, οδηγός για επείγουσα ιατρική στην οικογένεια όταν δεν υπάρχει γιατρός. Τον Ιανουάριο του 1879 εκδόθηκε το εβδομαδιαίο περιοδικό Γαληνός Β από τους Α. Γεωργαντά, Ν. Δελλαπόρτα, Μάκκα και Σ. Σκιαδαρέση. Μετά την αποχώρηση αυτών έως το 1895 διευθυντής ανέλαβε ο Π. Ρομόπουλος. Το 1882 έφτασε να κυκλοφορεί σε 1000 φύλλα, ενώ στην ύλη του συμπεριλαμβάνονται κλινικές περιπτώσεις, ενημερωτικά άρθρα, διαφημίσεις, ειδήσεις, στατιστικές, κοινωνικά κ.α. Στην Πάτρα (1875) από τους Γ. Διαμαντόπουλο, Θ. ΖαÀμη, Ε. Σταθακόπουλο και διευθυντή τον Θ. Βαχατώρη εκδίδονται 5 τεύχη της Ιατρικής Επιθεώρησης με ύλη πρωτότυπα- μεταφρασμένα ανθρωπολογικά έργα, ιατρικές εκδόσεις κ.α. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αποτελεί το 1ο ιατρικό περιοδικό της Πάτρας. Από την Εταιρία Υγιεινής, εκδίδεται ( ) η Εφημερίδα της για την έκδοση της οποίας συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή υπό τον Γ. Βάφα που στοιχειοθετήθηκε ο κανονισμός έκδοσης. Ιωάννης Πύρλας ( ) 111

13 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Καλλιβωκάς κυκλοφορεί το Ιατρικό Δελτίο (1889) μέχρι τη διαφωνία τους (1821) με άρθρα από καθηγητές επί διδακτικών κλινικών περιπτώσεων. Περιείχε επίσης αποσπάσματα από συνεδριάσεις της ΙΕΑ ενημερώσεις ύλης ξένων περιοδικών και βιβλιοθηκών κ.α. Το Ιατρικό Ημερολόγιο (1879) με πίνακες μέτρων και σταθμών δοσολογίες φαρμάκων και αντίδοτων, καταστάσεις Νοσοκομείων και Υγειονομικών Σταθμών απέτυχε να καθιερωθεί παρά του ότι συμπεριλάμβανε δημοσιεύσεις νομοθετικών διαταγμάτων που είχαν σχέση με την άσκηση του επαγγέλματος. Η Ιατρική Εφημερίς του στρατού ήταν το πρώτο περιοδικό που εκδοθηκε (1890) μηνιαίως από υγειονομικούς των ενόπλων δυνάμεων μετά από έγκριση του Υπουργείου Στρατιωτικών. Ανάμεσα σε άλλους συντακτική επιτροπή ήταν οι Ι. Τυπάλδος, Ι. Αμπελάς, Σ. Χωματιανός, Δ. Καμπούρογλου, Αλ. Χωματιανός, Σ. Αντωνιάδης, Π. Μανούσος, Ι. Παπαθεοδώρου ενώ την επιμέλεια Αξιοσημείωτο ήταν ότι προέβλεπε οικονομική αποζημίωση για τον Διευθυντή Σωτάμη και τους συντάκτες. Διευθυντής του περιοδικού διετέλεσαν οι Γ. Βάφης, Χ. Ράλλης. Δημοσιεύονταν σχετικά με τη δημόσια υγιεινή άρθρα. Οι Αλεξανδρογιάννος (ή Αλεξανδρόπουλος), Γ. Καρδαρά, Α. Πετρίνη και Γ. Σακελλαρίου, εκδίδεται η Εβδομαδιαία Ιατρική Εφημερίς από το Η ύλη του ήταν κυρίως πρακτικού προσανατολισμού με μαθήματα (προς τούτο) από καθηγητές πανεπιστημίου μεταφράσεις από Ευρωπαϊκά και Αμερικανικά περιοδικά οδηγίες για συνταγογραφία παρενέργειες υγιεινής, δελτία θανάτου. Στη συνέχεια υπάρχει η πρόοδος της Παιδιατρικής (1885) με εκδότη το γιατρό Λ. Χρήστοβιτς που συγκέντρωνε θέματα σχετικά με συγγενείς και επίκτητες παιδιατρικές ασθένειες καθώς και σχόλια από παιδοχειρουργικές επεμβάσεις Ελλήνων γιατρών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το παράρτημα του περιοδικού εκδίδει φυλλάδιο με τίτλο θεραπευτική ενηλίκων. Ο Κ. Κοκολάτος εκδίδει ( ) το περιοδικό Ακαδημία με παράρτημα το Ιατρικό Δελτίο το οποίο στη συνέχεια κυκλοφόρησε αυτοτελής. Σε συνεργασία με τον Κ. Κοκκολάτο, ο Α. 112

14 Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 σύνταξης είχαν οι γιατροί Σ. Χωματιανός και Ι. Τυπάλδος. Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα θέματα που περιλάμβανε άρθρα στρατιωτικών ιατρών και πολιτικών για ιατρική πολέμου, υγιεινή στρατού, επιφυλλίδες, κτηνιατρικά, ιατρική ιδεοντολογία και ηθική, αθέμιτη προβολή γιατρών. Από το 1891 έως το 1892 κυκλοφορεί (αρχικώς ως 15ήμερο και μετά ως μηνιαίο) το Δελτίο Ιατρικό και Φαρμακευτικό από τον Α. Καλλιβωκά και Ι. Καραβία πάντα με ποικίλα θέματα και πρωτοτυπία τη φοιτητική τιμή. Επίσης συμπεριλάμβανε ανεξάρτητη μονογραφία ως παράρτημα δώρο. Χρονολογικά ανευρίσκουμε στη συνέχεια το δεκαπενθήμερο περιοδικό αγωγή υγείας Υγεία που κυκλοφόρησε από το 1895 έως το 1897 (εποχή του καταστρεπτικού πολέμου). Εκδότες του οι Τ. Καρδαράς και Λ. Χρήστοβιτς (με τον 2ο να αποσύρεται μετά τον 1 χρόνο κυκλοφορίας του). Περιλαμβάνει θέματα αγωγής υγείας, ιδιαίτερα χρήσιμα σε μια εποχή που τα ποσοστά της βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας ήταν ιδιαιτέρως υψηλά. Πέρα από την ύπαρξη πρωταρχικών άρθρων που αφορούσαν το κάπνισμα από μαθητές («Παίδες καπνίζοντες») και την ιατρική εργασία («εν τοις εργοστασίοις κίνδυνοι»), αξίζει προσοχής το γεγονός ότι χρειάστηκε περίπου ένας αιώνας ώστε να καθιερωθεί επαγγελματικά στη χώρα μας η Αγωγή Υγείας, ιδιαίτερα μέσα από τις ειδικότητες της Γενικής και Προληπτικής Ιατρικής. Η Ιατρική και φαρμακολογική Ιατρική είναι βραχύβιο περιοδικό που κυκλοφόρησε από τους Έλληνες Ιατρούς επί Κωνσταντινουπόλεως το Με το όνομα Ιπποκράτης είχαμε το 1896 την κυκλοφορία από τον γιατρό και εκδότη Α. Γεωργιάδη ενός 15ήμερου περιοδικού με 16σέλιδα τεύχη με φαρμακευτικά και ιατρικά θέματα. Το σημαντικότερο και μακροβιότερο περιοδικό του 19αιώνα είναι η Ιατρική Πρόοδος που πρωτοκυκλοφόρησε την 1 Ιανουαρίου 1896 από την Ερμούπολη Σύρου ο εκ Σπάρτης γιατρός Ι. Φουστάνος, ο οποίος είχε σπουδές και στη Φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετεκπαιδεύσεις (μικροβιολογία ιστολογία παθολογική ανατομική) στη Γαλλία όπου ως συνεργάτης τη Semaive Medicale απέκτησε εμπειρία στον ιατρικό τύπο. Στο 1ο τεύχος της Ιατρικής Προόδου αναγγέλλεται ότι «διανεμήθηκε εις 2030 γιατρούς εν Ελλάδι και εις 1172 εν της αλλοδαπής (από νησιά Αιγαίου, Κρήτη, Μικρά Ασία, Αίγυπτο κ.α.). Σημαδιακά είναι το πρώτο περιοδικό που έβγαλε ξενόγλωσσο παράρτημα και που καθιερώθηκε σε ευρωπαϊκό επίπεδο και έγινε σεβαστό από ξένους εκδότες. Τα πρώτα (ήδη) χρόνια της έκδοσής του ανταλλάσσονταν με 85 περιοδικά από όλο τον κόσμο (Ρωσία, ΗΠΑ, Ινδίες, Ιαπωνία, Αλγερία, Ισπανία, Γαλλία κ.α.).από την 1η χρονιά της έκδοσής της πρόσφερε στους συνδρομητές μεταφρασμένες και πρωτότυπες ιατρικές εργασίες σε σχήμα 16σέλιδου ή 32σέλιδου βιβλίου. Γράφει σχετικά το περιοδικό «Διαρκές δώρο προς τους συνδρομητές προσφέρονται τακτικώς και αναλυτικώς φύλλα διάφορων ιατρικών συγγραφών... υπό την επιγραφήν Βιβλιοθήκη της Ιατρικής Προόδου και συγγραφή θεραπευτικός οδηγός των νέων φαρμάκων υπό Ι. Φουστάνον...». Συνολικά είχαν καταγραφεί 43 παρόμοιοι τίτλοι. Το περιοδικό δημοσίευε κλινικές μελέτες, πρωτότυπα άρθρα, στατικές έρευνες, βιβλιογραφικά δελτία, παρουσιάσεις βιβλίων, αλληλογραφία, διαφημίσεις, ιατρικές εκδόσεις, πρακτικά συνεδριάσεων ιατρικών εταιριών και εκλογών ειδικοτήτων και ποικίλη ύλη. Η φήμη του εξαπλώνεται. Ο ίδιος ο Φουστάνος έγραφε το 1903 «Η Ιατρική Πρόοδος σήμερον αριθμεί συνδρομητάς όσους ουδέν ελληνικό περιοδικό έσχε μέχριν σήμερον απανταχού του κόσμου Τουρκί- 113

15 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας αν, Παραδουνάβιας χώρας, Ρωσσίαν, Αιγύπτου, τούσους ώστε να υπερβάλουν την σήμερον τους συνδρομητάς του εσωτερικού πέρατα Αφρικής και Ασίαν χώρας αγνώστου των δια την Ελλάδα ως παρατήρησαν ήδη οι αναγνώστες ημών εν τη Greca Medicale δεν δημοσιεύομεν «μη αποκλειστικής μόνον ελληνικάς εργασίας». Το 1906 δημοσιεύεται αναγγελία έκδοσης των απάντων των Ελλήνων Ιατρών της αρχαιότητας με φροντίδα του Φουστάνου και του κ. Λαμέρα (μαιευτήρα-γυναικολόγο, γνωστού ιστορικού της ιατρικής). Εν αυτό γνωστή είναι η παρουσίαση του Μαρκέλλου του Ειδήτου από το Σκείο Ζερβό. Το 1912 η έδρα του περιοδικού μεταφέρθηκε από τη Σύρο στην Αθήνα (λόγω εγκατάστασης στην πρωτεύουσα του Φουστάνου) και το 1921 η διεύθυνση του περιοδικού ανατέθηκε στον Π. Ρουσόπουλο (συνταξιοδοτήθηκε ιδρυτής και πέθανε το 1933 σε ηλικία 77 χρόνων). H Ιατρική πρόοδος διέκοψε την κυκλοφορία της το 1952 αφού ήδη το 1940 είχε κυκλοφορήσει ο 45ος τόμος του, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη διαμόρφωση της ιατρικής γλώσσας και στην απόδειξη των αρχαιοελληνικών μεθόδων ενός πλήθους επινοήσεων που θεωρούνται ως σύγχρονες. Κατά τη διάρκεια της έκδοσής του έγιναν διάφορες λίαν τιμητικές εκδηλώσεις και απενεμήθησαν έως και κρατικά παράσημα στον ιδρυτή του. Στις 3/2/1924 η ΙΕΑ οργανώνει ειδική εκδήλωση και τιμά τον Φουστάνο για τα 25 χρόνια της Ιατρικής Προόδου. Στην πανηγυρική αυτή συνεδρία η επιτροπή με τον Σ. Λιβιεράτο προσέφερε τιμητικό τίτλο που είχε ειδικά εκδοθεί. Το 1936 εκδίδεται πάλι από επιτροπή στην οποία προεδρεύει ο Σ. Λιβιεράτος «Πανηγυρικό τεύχος για τα 40 χρόνια της Ιατρικής Προόδου» με ποικιλία ευχητηρίων. Απρίλιο 1897 εκδίδεται ως μηνιαίο περιοδικό από τον καθηγητή Ε. Καλλιοντζή με τη συνεργασία των Μ. Καντά, Δ. Κοκκόρη, Κ. Λούρου, Κ. Μέρμηγκα, Θ. Παπαιωάννου, Ι.Χρυσοσπάθη, η Σύγχρονος Θεραπευτική με γραμματέα σύνταξης τον Κ. Λαμέρα. Η έκδοση διακόπτεται την ίδια χρονιά. Η περιοδικότητα έκδοσης του ιατρικού τύπου ήταν, στην πλειοψηφία τους, μηνιαία (10 περιοδικά στα 27), ακολουθούμενη στατιστικά από τη 15ήμερη έκδοση (7), εβδομαδιαία (3), ετήσια (2), ενώ χρονική αστάθεια κυκλοφορίας ανευρίσκουμε σε τρία περιοδικά (Σχήμα 1). Ως ημερομηνίες έκδοσης εμφανίζεται (ανά μία) τα έτη Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής , το 1875 είχαμε 3 εκδόσεις, το 1889 δύο, ενώ το 1896 ήταν η πιο παραγωγική χρονιά αφού είχαμε την εμφάνιση 4 τίτλων (Σχήμα 2). Ως τόπος έκδοσης, η Αθήνα καταλαμβάνει τη μερίδα του λέοντος (22 στα 27), ακολούθησε (με μόλις ένα περιοδικό) η Πάτρα, η Ζάκυνθος, το Ναύπλιο, η Ερμούπολη, η Σύρος και η Κωνσταντινούπολη (Σχήμα 3). Σχήμα Ι. Περιοδικότητα έκδοσης του ιατρικού τύπου. Σχήμα ΙΙ. Ημερομηνίες έκδοσης ιατρικού τύπου. Σχήμα ΙΙΙ. Τόπος έκδοσης ιατρικού τύπου. 114

16 Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 Η μακροβιότητα των ιατρικών περιοδικών ήταν στην κυριολεξία δραματική. Με μονάδα μέτρησης το έτος, οκτώ έκλεισαν πριν τη συμπλήρωσή του, έξι πριν από τα δύο έτη, επτά πριν τα τρία, ένα στα επτά, ένα στα δεκαπέντε, δύο στα δέκα οκτώ, ενώ η Ιατρική Πρόοδος έφθασε τα πενήντα επτά. Για τη στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα Microsoft Office Excel ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η περιορισμένη διάρκεια ζωής του Ελληνικού ιατρικού τύπου οφείλεται σε διάφορα αίτια. Ανάμεσά τους ανευρίσκουμε την έλλειψη ύλης που μόνο εν μέρει μπορεί να δικαιολογηθεί (λόγω νεοσύστατου ελληνικού κράτους) διότι συχνότατα παρουσιάζονται είτε μεταφρασμένες έρευνες είτε και ξένες συνεργασίες. Η απροθυμία των συνδρομητών και ο μικρός τους αριθμός αποτελεί τροχοπέδη στη διάδοσή τους αφού όπως ήταν φυσικό ούτε οι απλοί πολίτες μπορούσαν να στηρίξουν μια τέτοια προσπάθεια. Όπως ήταν φυσικό οι δυνατότητες εξάπλωσης ήταν δεδομένες για το νέο κράτος. Επιπλέον τότε διαθέσιμα μέσα ήταν πολύ περιορισμένα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν προβλήματα τυπογραφίας, εκτύπωσης, βιβλιοδέτησης και διασποράς. Σ όλα αυτά συνέλαβε αρνητικά και η συνηθισμένη στα Ελληνικά δεδομένα έλλειψη οργάνωσης προβολής και διαφήμισης. Επηρέασε ακόμη περισσότερο την αδυναμία καθιέρωσης του ιατρικού περιοδικού μέσα στο χρόνο. Όμως το μεγάλο πλήγμα στη διάδοσής τους ήταν οι έριδες μεταξύ των συντακτών που είχαν ως βάση την έλλειψη εσωτερικού κανονισμού έκδοσης που να όριζε με ξεκάθαρο τρόπο τους επιμέρους τομείς ευθύνης και δραστηριότητας. Το αξεπέραστο (όπως αποδείχτηκε) συμπέρασμα όμως ήταν οι κοινωνικές και εθνικές περιπέτειες: όπως μετά τον καταστρεπτικό πόλεμο του 1897 μόνο ένα ιατρικό περιοδικό (η Ιατρική Πρόοδος), μπόρεσε να επιβιώσει ως την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Αξίζει να επισημανθεί ότι το γλωσσικό είναι ένα θέμα που αξίζει να εξετασθεί από δύο πλευρές: από τη μια υπήρχε πάντα το τεχνικό χάσμα ανάμεσα στην ομιλούμενη και γραφόμενη γλώσσα, με την προσπάθεια ανατροπής καθιερωμένων και δοκίμων όρων. Χάσμα που το μεγάλωνε η (αναγκαία) χρήση της ιατρικής ορολογίας και η χρησιμοποίηση λατινικών όρων. Από την άλλη όμως είναι η τεράστια συμβολή αυτού τούτου του ελληνικού περιοδικού στη διαμόρφωση της «ατόφιας» ελληνικής γλώσσας, ουσιαστική υπηρεσία ανυπολόγιστης αξίας. Τα ήδη αναφερθέντα οικονομικά προβλήματα, δεν επηρέασαν την εμφάνιση ελληνικών περιοδικών, που στάθηκαν σε πολύ υψηλό (ειδικά για την εποχή και τα διαθέσιμα μέσα) επίπεδο, σε αντίθεση με τη βιβλιογραφία που (δικαιολογημένα λόγω της περιορισμένης ως τότε δραστηριότητας στον επιστημονικό τομέα) δε μπορεί να χαρακτηρισθεί ιδιαίτερα πλούσια ή εκτενής. Κλείνοντας, αξίζει να σταθούμε σε διάφορες προτάσεις που κατά καιρούς είχαν εκφραστεί και αφορούσαν τη βελτίωση του Ελληνικού Περιοδικού (προτάσεις που φαντάζουν διαχρονικές). Ανάμεσά τους ανευρίσκουμε την πυκνότερη και συνεπέστερη κυκλοφορία τους, την ανανέωση της ύλης τους σε τρόπο ώστε να προσφέρεται στο γιατρό όλων των βαθμίδων. Βιβλιογραφία 1. Foustanos J. Histoire de le pressa Medicale Grecque, La Grece Medicale 2, Αλιβιζάτος Γ. Πρόλογος. Αρχεία Υγιεινής. Κλινική, Ανώνυμος. Έκθεσις Ιατρικού Τύπου. Ελληνική Ιατρική, Γερουλάνος Μ. Αναμνήσεις Έκδοση Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιατρικού Αρχείου. Αθήνα, Δέγλερης Ν. Συμβολή στη μελέτη του Ελληνικού Ιατρικού Περιοδικού Τύπου του ΙΘ αιώνα. Διδακτορική διατριβή, Αθήνα Κουρτίδης Κ. Άπαντα του εν Σουφλίω Ιατρού Κ. Κουρτίδη. Θεσσαλονίκη, Μοσχόπουλος Ν, Σπίθα Ε, Χατζιάρα Χ, Σταματίου Μ. Επιστημονική φαντασία ήτοι σχέσεις με επιστήμη εκφράσεις σύγχρονη αντιμετώπιση. Ερευνητική Εργασία. Ιωάννινα, Παϊδούσης Μ. Διονύσιος Πύρρος ο Θεσσαλός. Εισαγωγή στη φωτοτυπική επανέκδοση της φαρμακοποιίας, Αθήνα, Ραζής Ν. Θεματολογία Γενικής Ιατρικής. Αλεξανδρούπολη, Ραζής Ν, Βλαδίμηρος Λ, Ριζόπουλος Α. Γιατροί του παρελθόντος με πλούσια κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα. Εκδόσεις Δήμου Αροανίας, 115

17 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Α. Αρβανίτης και Ν. Ραζής Διευθυντής/Συντονιστής έκδοσης Α. Αρβανίτης, Πάτρα, Ρηγάτος ΓΙ. Φουστάνος ένας πρωτοπόρος του ιατρικού τύπου. Από τα πρακτικά της Ιατρικής Εταιρίας Σύρου στην Ιατρική Πρόοδο. Ιατρική 57, Συμπλήρωμα 55, Ιατροβιβλιογραφία, Ρηγάτος Γ, Απάκη Κ, Σάμιος Β. Ελληνικός Ιατρικός Τύπος ( ), Εκδόσεις Ιατροτέκ, Αθήνα, Ρομόπουλος Π. Ιστορία του Ελληνικού Ιατρικού Τύπου. Ιατρική Πρόοδος, Σπεράντζας Σ. Οι Έλληνες γιατροί και λογοτέχνες. Εκδόσεις Μ. Πεχλιβανίδη. Αθήνα, Υπουργείο Εσωτερικών/Γραφείο Στατιστικής: Στατιστική του Ελληνικού Τύπου κατά τους πρώτους έξι μήνες του Αθήνα,

18 Θ. Βασιλόπουλος και συν. Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 Primary Heatlh Care, Volume 19, Number 3, , 2007 Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, Τόμος 19, Τεύχος 3, , 2007 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ORIGINAL PAPER Μελέτη προσδιορισμού της πιθανότητας εμφάνισης Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε επιλεγμένη ομάδα ασθενών Θ. Βασιλόπουλος 1, Ι. Τσιλιγιάννη 2, Γ. Αρσένη 2, Κ. Νεονάκης 1, Χ. Τράπαλης 2, Ν. Τσακουντάκης 3, Σ. Δημητρακόπουλος 1, Ν. Κονταράκης 1, Ε. Λαδουκάκη 4 Περίληψη Σκοπός: της µελέτης ήταν η πρώιµη ανίχνευση ασθενών σε στάδιο 0 και Ι της χρόνιας αποφρακτικής πνευµονοπάθειας, σε άτοµα ηλικίας µε ιστορικό καπνίσµατος >15 πακέτα/έτος. Η αξιολόγηση πιθανής βελτίωσης της πνευµονικής λειτουργίας µετά την εφαρµογή κατάλληλης θεραπείας. Υλικό και Μέθοδοι: Mελετήθηκαν 143 άτοµα (117A/26Γ) ηλικίας ετών µε ιστορικό καπνίσµατος 15 πακέτα/έτος τα οποία προσήλθαν στο Κ.Υ. µε συµπτωµατολογία εκ του αναπνευστικού. Σπιροµετρικός έλεγχος διενεργήτο ανά τρίµηνο. Αποτελέσµατα: 81 άτοµα αποκλείστηκαν από τη µελέτη έχοντας φυσιολογική FEV1/FVC και FEV1. Βρέθηκαν 62 άτοµα µε παθολογικό λόγο FEV1/FVC= Σε όλους δόθηκαν οδηγίες διακοπής καπνίσµατος, µείωσης βάρους, φυσικής άσκησης κ.α. Σε 3 µήνες έγινε επανέλεγχος. 3 άτοµα διέκοψαν το κάπνισµα έχοντας βελτίωση της σπιροµέτρησης, 18 άτοµα δεν είχαν καµία συµµόρφωση στις οδηγίες και καµία βελτίωση της σπιροµέτρησης, 41 άτοµα είχαν µείωση της καπνιστικής συνήθειας και 24 εξ αυτών παρουσίασαν και βελτίωση της σπιροµέτρησης. Φαρµακευτική αγωγή δόθηκε και στα 35 άτοµα που δεν εµφάνισαν βελτίωση τιµών. Στην τρίτη σπιροµέτρηση 14 άτοµα δεν προσήλθαν. Οι 3 ασθενείς πού διέκοψαν το κάπνισµα και αυτοί που το µείωσαν είχαν σαφή βελτίωση και της τρίτης σπιροµέτρησης. Από τα 18 άτοµα που δεν είχαν καµία συµµόρφωση λαµβάνοντας αγωγή προσήλθαν 12 µε βελτιωµένες τιµές σπιροµέτρησης. Συµπεράσµατα: Aσθενείς που µείωσαν ή έκοψαν το κάπνισµα εµφάνισαν σηµαντική βελτίωση της σπιροµέτρησης. Ασθενείς που δεν διέκοψαν το κάπνισµα βελτιώθηκαν µόνο όταν χορηγήθηκε φαρµακευτική αγωγή. Χρόνια αποφρακτική πνευµονοπάθεια. µπορεί να παρουσιάσουν και άτοµα νεαρής ηλικίας που βρίσκονται σε αρχικά στάδια και δεν γνωρίζουν ότι νοσούν. Εποµένως είναι σηµαντικός ο περιοδικός έλεγχος της κοινότητας και η πρώιµη ανίχνευση της νόσου προκειµένου να αποφευχθούν οι βαρύτερες συνέπειες της. Εισαγωγή Η Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια (ΧΑΠ) είναι ένα εξελικτικό σύνδρομο περιορισμού της εκπνευστικής ροής αέρα, που προκαλείται από χρόνια φλεγμονή των αεραγωγών και του πνευμονικού παρεγχύματος 1-3. Πρόκειται για πολυπαραγοντική νόσο, με το κάπνισμα να είναι ο συχνότερος παράγοντας κινδύνου. Οι καπνιστές εμφανίζουν αυξημένο επιπολασμό συμπτωμάτων, μεγαλύτερο ετήσιο ρυθμό έκπτωσης της FEV1, και μεγαλύτερη θνητότητα λόγω ΧΑΠ 1,3,4. Στην Ελλάδα, ο συνολικός επιπολασμός της ΧΑΠ στον πληθυσμό είναι περίπου 8.4% 5. Λόγω της ΧΑΠ, σε μια μέση Περιφέρεια Υγείας αναφέρονται 1000 εισαγωγές και επισκέψεις στα επείγοντα, κάθε χρόνο. Σε μια τυπική μελέτη Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης 1 Κ.Υγείας Αγίας Βαρβάρας Ηρακλείου, 2 Κ.Υγείας Αρκαλοχωρίου, 3 Αγροτικό ιατρείο Μαλίων, 4 Αγροτικό ιατρείο Πύργου ΚΡΗΤΗ Λέξεις κλειδιά (MeSH Hellas): ΧΑΠ, πρώιμη διάγνωση, νεαροί ενήλικοι καπνιστές, σπιρομέτρηση Υποβλήθηκε: Η εργασία υποβλήθηκε ως ελεύθερη ανακοίνωση στο 19ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γενικής Ιατρικής και έλαβε βραβείο από την επιτροπή κρίσης. Δημοσιεύεται με κοινή απόφαση της Συντακτικής Επιτροπής του Περιοδικού και της Οργανωτικής Επιτροπής του Συνεδρίου. Υπεύθυνος αλληλογραφίας: Θ. Βασιλόπουλος. Κέντρο Υγείας Αγίας Βαρβάρας, Ηρακλείου Κρήτης, Τηλ , thvasilop@yahoo.gr 117

19 f ) Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Θ. Βασιλόπουλος και συν., y r - - t :. - r t Chronic obstructive pulmonary disease (COPD) assessment among a selected group of patients T. Vasilopoulos, I. Tsiligianni, G. Arseni, K. Neonakis, C. Trapalis, N. Tsakountakis, S. Dimitrakopoulos, N. Kontarakis, E. Ladoukaki Summary Aims: This study aimed at the early diagnosis of chronic obstructive pulmonary disease (COPD) stages 0 and 1 in patients aged years with a history of smoking more than 15pack/years, and evaluation of the impact of therapeutic intervention on lung function. Population and Methods: The study included 143 patients (117 men, 26 women), who presented at the health centre with respiratory symptoms and fulfilled the age and smoking status criteria. Spirometry was performed at the first visit and after an interval of 3 and 6 months. Results: After the first spirometry, 81 patients with normal FEV1/FVC were excluded, and 62 patients were found to have reduced FEV1/FVC ratio (66 ±1.3). Instructions for smoking cessation, weight reduction and exercise were given to all patients. Three months later, only 3 patients had stopped smoking, with a slight improvement on spirometry, 18 had not complied with the instructions and their spirometry performance had not changed, while the remaining 41 patients had reduced smoking, 24 of whom showed improved lung function. At 6 months, 14 patients did not attend for follow up. The 3 patients who had stopped smoking and those who reduced smoking all showed significant improvement at the third spirometry. Of the 18 patients in the non-compliance group, 12 demonstrated a better FEV1/FVC ratio under treatment. Conclusions: Patients with COPD who reduced or stopped smoking had a significant improvement in spirometric values. Some patients who did not stop smoking improved their lung functioning under medical treatment. COPD is not uncommon among young adult smokers. General practitioners should investigate this population and take action against this health problem, since almost all of these patients were unaware of their disease and its consequences. Key words: COPD, early diagnosis, young adult smokers, spirometry αναμένονται 54 θάνατοι λόγω ΧΑΠ κάθε χρόνο. Πρέπει, ωστόσο, να τονιστεί ότι η συχνότητα της ΧΑΠ παρουσιάζει διακυμάνσεις ανάλογα με το πόσο πολύ και επί πόσα χρόνια καπνίζει κανείς, καθώς και με το φύλλο, την ηλικία και τον τόπο κατοικίας 5. Η πρώιμη διάγνωση της Χ.Α.Π. αποτελεί το κλειδί της επιτυχούς αντιμετώπισής της και σίγουρα χαρίζει στον ασθενή μία μοναδική ευκαιρία να αλλάξει τον τρόπο ζωής του. Ο χρόνιος επίμονος βήχας, ιδίως ο πρωινός βήχας, δεν αποτελεί «φυσικό» επακόλουθο του καπνίσματος και δεν πρέπει να αφήνει τον καπνιστή αδιάφορο 6,7. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό που δεν πρέπει να υποεκτιμάται είναι η εμφάνιση προοδευτικής αναπνευστικής δυσχέρειας κατά τη διάρκεια σωματικής άσκησης. Κάθε ασθενής (με ιστορικό έκθεσης σε έναν από τους παραπάνω παράγοντες κινδύνου) που εκδηλώνει αυτά τα συμπτώματα πρέπει να υποβάλλεται σε λειτουργικό έλεγχο της αναπνοής (σπιρομέτρηση, οξυμετρία, αξιολόγηση βαθμού απόφραξης αεραγωγών) 8,7. Τόσο η πρώιμη ανίχνευση όσο και η διάγνωση της ΧΑΠ επιβεβαιώνονται με σπιρομέτρηση 13-15, η οποία στη μελέτη μας χρησιμοποιήθηκε ως διαγνωστικό κριτήριο και ως δοκιμασία παρακολούθησης (follow-up) των ασθενών. Σκοπός της μελέτης ήταν η πρώιμη ανίχνευση ασθενών σε στάδιο 0 και Ι της χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας, σε άτομα ηλικίας με ιστορικό καπνίσματος >15 πακέτα/ έτος καθώς και η αξιολόγηση πιθανής βελτίωσης της πνευμονικής λειτουργίας μετά την εφαρμογή κατάλληλης θεραπείας, στο Κ.Υ. Αγίας Βαρβάρας, Ηρακλείου. Ιδιαίτερη αίσθηση είχε προκαλέσει το γεγονός ότι νέα άτομα προσέρχονταν στο κέντρο υγείας με συμπτωματολογία εκ του αναπνευστικού και συχνά παραπονούνταν για παραγωγικό βήχα σε καθημερινή σχεδόν βάση και φλέγμα. Η πλειοψηφία ήταν καπνιστές και μάλιστα τουλάχιστον 1,5 πακέτο την ημέρα, ενώ κάπνιζαν επί χρόνια. Έχει παρατηρηθεί ότι σε αγροτικές περιοχές όπως είναι και η περιοχή ευθύνης του κέντρου υγείας Αγ.Βαρβάρας, οι νέοι αρχίζουν το κάπνισμα σε ιδιαίτερα μικρή ηλικία, ακόμα και γύρω στα έτη. Επομένως, στην ηλικία των ετών πιθανολογήσαμε ότι θα μπορούσαν να εμφανίζουν πρώιμα συμπτώματα της ΧΑΠ ή και να έχουν ήδη εγκατεστημένη νόσο, έστω και στα αρχικά της στάδια. Με αυτές τις σκέψεις και στηριζόμενοι στην κλινική συμπτωματολογία αλλά και στο ιστορικό των ατόμων αυτών και κυρίως στις καπνιστικές τους συνήθειες, ξεκινήσαμε τη διεξαγωγή της μελέτης μας, με σκοπό την πιθανή πρώιμη διάγνωση της ΧΑΠ σε αυτούς τους νεαρούς ενήλικες και τη βελτίωση της καθημερινής συμπτωματολογίας τους. Στη βιβλιογραφία, μάλιστα, δεν υπάρχουν αρκετές μελέτες που να αφορούν στη διάγνωση της ΧΑΠ σε τέτοια ηλικιακή ομάδα 9,10. Η ανάγκη όμως για ανίχνευση της νόσου σε όσο το δυνατό πρωιμότερο στάδιο είναι επιτακτική, προκειμένου τα άτομα αυτά να αλλάξουν τρόπο ζωής διακόπτοντας το κάπνισμα και βέβαια με την κατάλληλη αγωγή να επιβραδυνθεί η εξέλιξη της νόσου. 118

20 Θ. Βασιλόπουλος και συν. Τόμος 19, Τεύχος 3, 2007 Πληθυσμός μελέτης και μέθοδοι Για τη διενέργεια της μελέτης, επιλέχθηκαν 143 άτομα, εκ των οποίων 117 ήταν άνδρες και 26 γυναίκες (διάγραμμα 1), ηλικίας ετών, που ανήκαν στην περιοχή ευθύνης του Κέντρου Υγείας Αγίας Βαρβάρας (Κ.Υ.Α.Β.), Ηρακλείου Κρήτης. Και τα 143 άτομα είχαν ιστορικό καπνίσματος τουλάχιστον 15 πακέτα/έτος, και προσήλθαν στο Κ.Υ.Α.Β με συμπτωματολογία εκ του αναπνευστικού. Συγκεκριμένα, παρουσίαζαν δύσπνοια, αναπνευστική δυσχέρεια, παραγωγικό βήχα. Για τις ανάγκες της έρευνάς μας, όλοι οι ασθενείς υποβλήθηκαν σε σπιρομετρικό έλεγχο αμέσως μετά την ύφεση των αρχικών συμπτωμάτων τους. Για την πιθανή διάγνωση της ΧΑΠ και τον προσδιορισμό του σταδίου στο οποίο ανήκαν οι ασθενείς της μελέτης, στηριχθήκαμε στη σταδιοποίηση κατά GOLD της Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας 3. Για τη διενέργεια των σπιρομετρήσεων, χρησιμοποιήθηκε σπιρόμετρο τύπου MASTERSCOP PC, ERICH JAEGER. Πρόκειται για αυτόματο σπιρόμετρο, συνδεδεμένο με Η/Υ Pentium IV, και πρόγραμμα γραμμένο στα Windows 98. Μετρά παραμέτρους σπιρομετρίας, καμπύλης όγκου ροής, MW, με ευρωπαικές φυσιολογικές τιμές αναφοράς και πνευμοταχογράφο υψηλής γραμμικότητας σε όλο το εύρος των ροών. Η σπιρομέτρηση δεν διαφοροποιεί από μόνη της την αιτία της απόφραξης, δηλαδή αν πρόκειται για άσθμα ή ΧΑΠ, αλλά όταν χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με τη δοκιμασία αναστρεψιμότητας, είναι ένας ευαίσθητος δείκτης διάγνωσης της ΧΑΠ. Διάγραμμα Ι. Συνολικό δείγμα ασθενών της μελέτης. Για να είναι τα αποτελέσματα της σπιρομέτρησης αξιολογήσιμα, θα πρέπει η εξέταση να γίνεται σωστά. Τα κριτήρια αποδεκτής σπιρομετρικής προσπάθειας είναι τα εξής: Πλήρης εισπνοή Καλή επαφή με το επιστόμιο Πραγματοποίηση της μέγιστης προσπάθειας Απουσία βήχα Απουσία πρώιμης εισπνοής Διάρκεια εκπνοής για τουλάχιστον 6 δευτερόλεπτα Πλατό στην καμπύλη όγκου Ο ασθενής πρέπει να πραγματοποιήσει 3 προσπάθειες τουλάχιστον και η FVC να είναι μέσα στο 5% στις δύο από τις τρείς. Αξιολογούνται οι καλύτερες τιμές της FEV1 και της FVC. Τα αποτελέσματα της σπιρομέτρησης πρέπει να ερμηνεύονται πάντα βάση των προβλεπόμενων για τον ασθενή τιμών. Η διάρκεια της μελέτης ήταν 9 μήνες, με επανάληψη της σπιρομέτρησης ανά τρίμηνο για την παρακολούθηση της πορείας των ασθενών. Οι ασθενείς που έλαβαν μέρος στη μελέτη ανηκαν στην ηλικιακή ομάδα Και αυτό, διότι ελάχιστες μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα με θέμα τη διάγνωση Χρόνιας Αποφρακτικής Πνευμονοπάθειας σε νεαρούς ενήλικες και γιατί μόνο οι μακροχρόνιες μελέτες του νέου πληθυσμού θα μπορούσαν να επιτρέψουν την πρώιμη ανίχνευση και διάγνωση αυτής της νόσου και την πιθανή επιβράδυνση της εξέλιξής της και την αναστρεψιμότητα ίσως των αλλοιώσεων που τη χαρακτηρίζουν. Αποτελέσματα Μετά την ύφεση των αρχικών συμπτωμάτων, (δύσπνοια, αναπνευστική δυσχέρεια, βήχα και παραγωγή πτυέλων),διενεργήθηκε η πρώτη σπιρομέτρηση στο σύνολο των 143 ασθενών, εκ των οποίων 117 και 26. Οι 81 ασθενείς (59 και 22 ) είχαν φυσιολογικές τιμές στη σπιρομέτρηση, οπότε και αποκλείστηκαν από τη μελέτη (διάγραμμα 2). Στα υπόλοιπα 62 άτομα (58 και 4 ) βρέθηκε παθολογικός λόγος FEV1/FVC 66±1,3 (διάγραμμα 3). Στους 62 αυτούς ασθενείς δόθηκαν γενικές οδηγίες καθώς και συμβουλές διακοπής καπνί- 119