Καθημερινά στη ζωή μας, βρισκόμαστε «επί σκηνής χωρίς πρόβα» και παίζουμε λιγότερο ή περισσότερο σημαντικές, αλλά κάθε φορά μοναδικές και

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Albert Camus (Αλμπέρ Καμύ) υποστήριξε ότι «η ζωή είναι το άθροισμα των επιλογών». Σε κάποιον βαθμό έχει δίκιο. Αναμφισβήτητα, ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτον περιορισμούς, ο οποίος γίνεται όλο και περισσότερο πολύπλοκος, αντιφατικός, ανταγωνιστικός, δαρβινικός, ίσως και πιο απάνθρωπος. Πράγματι, δεν επιλέξαμε εμείς τα γονίδια και τους γονείς μας, την εποχή, τη χώρα και τον κόσμο όπου γεννηθήκαμε. Πράγματι, υπάρχει η τυχαιότητα και το μοιραίο. Έτσι, θεωρώ ότι, αν συμπληρώσουμε την προηγούμενη ρήση του Camus με αυτή του Erich Fromm που υποστηρίζει ότι «είμαστε αποτελέσματα της ιστορίας, αλλά ταυτόχρονα γράφουμε την ιστορία», προσεγγίζουμε καλύτερα την αλήθεια. Πιστεύω, λοιπόν, ότι το πεπρωμένο μας, ως άτομα και ως κοινωνία, δεν είναι γραμμένο στις σελίδες κάποιου βιβλίου, αλλά διαμορφώνεται διαρκώς και καθορίζεται από τις αναπόφευκτες συνέπειες των δικών μας επιλογών και πράξεων. Χωρίς να παραβλέπει κανείς τους υπαρκτούς περιορισμούς, εμείς επιλέγουμε τα όνειρά μας, τους στόχους, τις προτεραιότητες, τις επιθυμίες και τα θέλω μας. Εμείς επιλέγουμε τις αξίες, τον ιδανικό μας εαυτό, το πώς σκεφτόμαστε, το τι καταναλώνουμε, το πώς διασκεδάζουμε, το επάγγελμά μας και τους πολιτικούς που μας κυβερνούν. Δική μας επιλογή είναι οι άνθρωποι με τους οποίους αναπτύσσουμε σχέσεις ή ζούμε μαζί τους. Δική μας επιλογή είναι το πώς αντιμετωπίζουμε τα δύσκολα, τις αβεβαιότητες, τις αντιξοότητες, τα διλήμματα, τους φόβους και τα άγχη μας. Δική μας επιλογή είναι οι στάσεις και οι συμπεριφορές απέναντι στον εαυτό μας, στους άλλους ανθρώπους, στα πράγματα, στις καταστάσεις, στη φύση και στο περιβάλλον μας γενικότερα. Εμείς επιλέγουμε να μιλάμε ή να σιωπούμε, να διεκδικούμε ή να παραιτούμαστε, να αντιστεκόμαστε ή να συμβιβαζόμαστε, να επαναστατούμε ή να αλλοτριωνόμαστε, να μαθαίνουμε ή να μη μαθαίνουμε. Συνεπώς, το να αξιοποιήσουμε την ελευθερία μας, να κάνουμε σωστές επιλογές και να τις πραγματοποιούμε αποτελεσματικά καθορίζει το κατά πόσο εμείς δημιουργούμε το πεπρωμένο μας ή αφήνουμε τους άλλους και το περιβάλλον μας να το δημιουργήσουν. Από αυτό εξαρτάται το αν θα πάμε εμείς τη ζωή μας ή θα μας πάει αυτή, το αν θα ζήσουμε τη ζωή που εμείς θέλουμε ή αυτή που θέλουν οι άλλοι.

2 Καθημερινά στη ζωή μας, βρισκόμαστε «επί σκηνής χωρίς πρόβα» και παίζουμε λιγότερο ή περισσότερο σημαντικές, αλλά κάθε φορά μοναδικές και διαφορετικές, πράξεις, κάνοντας τις δικές μας επιλογές σχετικά με το σενάριο και τους ρόλους μας. Και, δυστυχώς, εμείς δεν έχουμε την «πολυτέλεια» των προκαθορισμένων ρόλων και της πρόβας που έχουν οι ηθοποιοί. Συνεπώς, η μόνη προετοιμασία που μπορούμε να έχουμε είναι να εφοδιαστούμε με έννοιες, με αρχές, με μεθόδους, με ικανότητες και με αξίες, ώστε να κάνουμε σωστές επιλογές για να παίξουμε όσο γίνεται καλύτερα, για εμάς και για αυτούς που αγαπάμε, επί σκηνής χωρίς πρόβα. Άλλωστε, η ανάπτυξη ενός τέτοιου υποβάθρου συμβάλλει στο μαθησιακό μας ταξίδι, στην ολοκλήρωση και στην ωριμότητά μας, που αποτελούν προϋποθέσεις για να καθορίσουμε εμείς το πεπρωμένο μας, να μην αφεθούμε στο μοιραίο [στον ετεροκαθορισμό και στο τυχαίο????], να πραγματώσουμε τις δυνατότητές μας και να ζήσουμε, όσο γίνεται, τη ζωή που εμείς θέλουμε, σε έναν κόσμο γεμάτον αβεβαιότητες, περιορισμούς και επιβολές. Σε τούτο το βιβλίο, παρουσιάζω, με δοκιμιακό, αλλά απλό και εκλαϊκευμένο λόγο, γνώσεις από τις κοινωνικές επιστήμες που θεωρώ χρήσιμες για το θέατρο της ζωής μας, προσωπικές ιστορίες, μεταφορές, παραβολές και παραδείγματα. Στο πρώτο κεφάλαιο, προσπαθώ, καταρχήν, να αναλύσω το θεμελιώδες για όλους μας ερώτημα «για ποια ζωή αξίζει ο κόπος» ή ποια είναι αυτή που οι φιλόσοφοι ήδη από την αρχαιότητα ορίζουν ως «καλή ζωή». Στη συνέχεια, αφιερώνονται αρκετές σελίδες στο ζήτημα της ελευθερίας των επιλογών και στις δυνατότητές μας να μην αφήσουμε να ετεροκαθορίζεται ο εαυτός και η ζωή μας από τους περιορισμούς και τις επιταγές που οι άλλοι επιδιώκουν να μας επιβάλλουν σύμφωνα με τα δικά τους θέλω και συμφέροντα. Με βάση αυτό, περιγράφεται η μεγάλη εικόνα των τεσσάρων κατηγοριών ικανοτήτων που συνιστούν τις τέσσερις θεμελιώδεις νοημοσύνες υπαρξιακή, νοητική, κοινωνική και πολιτική που είναι αναγκαίες για να αξιοποιήσουμε την ελευθερία μας, να κάνουμε σωστές επιλογές και να παίζουμε αποτελεσματικά, αν και χωρίς πρόβα, τις πράξεις του θεάτρου της ζωής μας. Το δεύτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στην αυτογνωσία και στις επιλογές μας σχετικά με τον ιδανικό μας εαυτό, τις αξίες, τα όνειρα, τους στόχους, τις προτεραιότητες της ζωής μας, καθώς και τα εφόδια για να μπορέσουμε να κάνουμε πραγματικότητα τα παραπάνω, ώστε, όταν φθάσουμε στο τέλος, να μην

3 αισθανόμαστε την πικρία των ανεκπλήρωτων ονείρων και μιας αβίωτης ζωής σύμφωνα με την έκφραση του I. Yalom. Στο τρίτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται έννοιες, αρχές και μέθοδοι που μας είναι χρήσιμες για να αξιοποιούμε όσο γίνεται περισσότερο το μυαλό μας, αποφεύγοντας τα εμπόδια και τις παγίδες που καθημερινά αντιμετωπίζουμε, ούτως ώστε να ορίζουμε σωστά τα προβλήματα, να βρίσκουμε δημιουργικές λύσεις και να παίρνουμε σωστές αποφάσεις. Το τέταρτο κεφάλαιο αφορά την κοινωνική νοημοσύνη, δηλαδή, περιλαμβάνει ένα σύνολο γνώσεων που μας είναι αναγκαίες και χρήσιμες για να αναπτύσσουμε αποτελεσματικές στάσεις και συμπεριφορές και, μέσα από αυτές, να χτίζουμε σωστές ανθρώπινες σχέσεις, που τόσο έχουμε ανάγκη για να ζούμε καλά εμείς, αλλά και οι άλλοι που είναι σημαντικοί για εμάς. Οι δύσκολες και επικίνδυνες καταστάσεις που βιώνει σήμερα η κοινωνία επικαθορίζουν άμεσα την προσωπική μας ζωή και απαιτούν, με τρόπο επιτακτικό πλέον, από όλους να οξύνουμε την πολιτική νοημοσύνη μας, ώστε να κάνουμε σωστές πολιτικές επιλογές για εμάς και για το μέλλον των παιδιών μας. Γι αυτό, στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, αναπτύσσονται ιδέες και προβληματισμοί που αφορούν την πολιτική μας σκέψη και κρίση, τις πολιτικές στάσεις, συμπεριφορές και επιλογές μας. Στο πρώτο μέρος του, δεδομένης πια της ανεπάρκειας των κυριάρχων ιδεολογιών, προσπαθώ να θέσω τα βασικά ερωτήματα που αφορούν την αναζήτηση μιας νέας θεμελιώδους ιδεολογίας ή μετα-ιδεολογίας, για ένα κόσμο πιο ανθρώπινο και περισσότερο πολιτισμένο. Τέτοια ερωτήματα αφορούν την αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός εναλλακτικού μοντέλου κατανάλωσης και παραγωγής, που θα εξασφαλίζει την ικανοποίηση των πραγματικών ανθρώπινων αναγκών και την ουσιαστική ευημερία (well being), την αειφόρο ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος και όχι την περιττή κατανάλωση για την εξασφάλιση της μεγιστοποίησης των κερδών. Αφορούν, επίσης, την οργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας, τους θεσμούς της αγοράς και της επιχείρησης, καθώς και την αναγκαιότητα για καινοτομίες στο πολιτικό σύστημα και τη λειτουργία της δημοκρατίας. Το δεύτερο μέρος του κεφαλαίου αφιερώνεται στην εφιαλτική σημερινή κατάσταση της χώρας μας και στην αναζήτηση προοπτικής διεξόδου από τη δίνη της κρίσης. Οι προβληματισμοί εστιάζονται στην κατανόηση των αιτιών που μας οδήγησαν έως εδώ, στην επιτακτική ανάγκη να ακολουθήσουμε μια διαφορετική πορεία από αυτή που οι δανειστές μας μας έχουν επιβάλει, στην αναγκαιότητα για

4 ένα νέο όραμα, για μια νέα στρατηγική ανάπτυξης και για τον ολικό επαναπροσδιορισμό του κράτους. Αναμφισβήτητα, κανένας δεν κατέχει τις απόλυτες αλήθειες, αφού τέτοιες δεν υπάρχουν. Όλοι μας κατέχουμε μια μικρή γνώση σε σύγκριση με την πολυπλοκότητα ή το χάος που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, την κοινωνία και τον κόσμο. Όμως, η πρόοδος απαιτεί τη συνεχή αναζήτηση, τη συνεχή βελτίωση, τον πειραματισμό, την καινοτομία και τη συνεχή μάθηση. Ελπίζω οι γνώσεις από τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, που επέλεξα να παρουσιάσω εκλαϊκευμένα σε αυτό το βίβλο, να προσθέσουν ένα λιθαράκι στο μαθησιακό ταξίδι της ζωής μας ως άτομα και ως κοινωνία. Αυτό, ασφαλώς, θα εξαρτηθεί κυρίως από τις δικές μας επιλογές που αφορούν την ανάγνωσή του. Για να είναι χρήσιμη η ανάγνωσή του, πιστεύω ότι πρέπει να είναι κριτική και να αποτελέσει πηγή δικών μας σκέψεων. Να αποτελέσει ερέθισμα και ευκαιρία για να κοιταχτούμε στον καθρέπτη, να αυτοαξιολογηθούμε διαμέσου όσων βρίσκουμε σωστά και χρήσιμα για εμάς στις σελίδες αυτού του βιβλίου, να κάνουμε την ενδοσκόπηση και τον αυτοστοχασμό μας. Να επιλέξουμε και να αξιοποιήσουμε όσες ιδέες πιστεύουμε ότι μας χρησιμεύουν στο να βελτιώσουμε τον τρόπο σκέψης, τις ικανότητες, τις στάσεις και τις συμπεριφορές μας, ώστε να παίζουμε «τις πράξεις επί σκηνής» με τέτοιον τρόπο που θα μας επιτρέψει να ζήσουμε αυθεντικά, να πραγματώσουμε τις δυνατότητές μας και να φύγουμε όπως θέλουμε, αφήνοντας κληρονομιά έναν καλύτερο κόσμο. Ειλικρινά, εύχομαι να αξίζει ο χρόνος και ο κόπος της ανάγνωσής σας.

5 Ι. ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ: ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΕΣ

6 Για ποια ζωή αξίζει ο κόπος Η «καλή ζωή» η ευτυχία, η ευδαιμονία, η ποιότητα της ζωής απασχολεί από τους αρχαίους χρόνους τους φιλοσόφους και άλλους επιστήμονες, αφού όλοι αυτή θέλουμε κι επιζητούμε. Mέχρι σήμερα, έχει «χυθεί πολύ μελάνι», έχουν γραφτεί αμέτρητες σελίδες για αυτό το ζήτημα, έτσι δεν έχω λόγο να προσθέσω κι εγώ μερικές ακόμα. Άλλωστε, δεν είμαι ειδικός επί του θέματος και, ειλικρινά, δυσκολεύομαι να ορίσω την ευτυχία, την ευδαιμονία ή την ποιότητα της ζωής. Δεν μπορώ όμως να μην κάνω μερικές θεμελιώδεις επισημάνσεις που, λίγο-πολύ, μας αφορούν όλους και είναι σχετικές με την καταναλωτική φρενίτιδα, την αλλοτρίωση, το «λάθος δρόμο πήραμε, ζωή» και τελικά την αβίωτη ζωή. Καταρχήν, το ερώτημα «για ποια ζωή αξίζει ο κόπος ή αξίζει να ζούμε» δεν μπορεί να μας το απαντήσει κανείς, παρά μόνο εμείς οι ίδιοι. Η ζωή που αξίζει να ζήσουμε είναι αυτή που εμείς θέλουμε να ζήσουμε, ώστε, όταν φτάσουμε στο τέλος, να μην αισθανόμαστε ότι περάσαμε μια αβίωτη ζωή που κατέληξε με την πίκρα ανεκπλήρωτων ονείρων. Αντίθετα, το ιδανικό για όλους μας είναι να ζήσουμε τη ζωή με τέτοιον τρόπο που, αν ήταν να ξαναζήσουμε μια δεύτερη φορά, να θέλαμε να επαναλάβουμε την ίδια. Αυτό, ασφαλώς, απαιτεί καλή γνώση του εαυτού μας, διαρκή κατανόηση των αναγκών και των αξιών μας, προσδιορισμό του νοήματος και των ονείρων της ζωής μας, των θέλω, των επιθυμητών ηδονών, ικανοποιήσεων και απολαύσεών μας. Απαιτεί να συνειδητοποιήσουμε ότι, από τη στιγμή που εξασφαλίζουμε μια αξιοπρεπή διαβίωση, δηλαδή την ικανοποίηση των βασικών μας αναγκών όπως τροφή, στέγη, υγεία, ένδυση κλπ., η ευημερία, η ευδαιμονία, η ευτυχία, η χαρά, η ψυχική ηρεμία και η γαλήνη μας δεν εξαρτώνται από την απόκτηση και κατανάλωση υλικών αγαθών. Η «καλή ζωή» (σύμφωνα με τη φιλοσοφική έννοια), πάνω από όλα, σημαίνει αυτοσεβασμό, αυτοεκτίμηση και αγάπη για τον εαυτό μας να αποδεχθούμε την ανθρώπινη φύση μας, με τα θετικά και τα αρνητικά της, όπως και αποδοχή των όσων έχουμε πράξει ή ζήσει στο παρελθόν. Η «καλή ζωή» πηγάζει, επίσης, από τις σχέσεις μας με τους άλλους: από τη δυνατότητα να δίνουμε και να παίρνουμε αγάπη, τρυφερότητα, έρωτα, στοργή, συμπάθεια, συμπόνια, χαρά, συντροφιά, γνήσια και βαθιά φιλία, γενναιοδωρία, συνεργασία, υποστήριξη, εκτίμηση, αναγνώριση και ευγνωμοσύνη. «Καλή ζωή»

7 σημαίνει να ζούμε με όνειρα, σκοπό και στόχους που μας συνεπαίρνουν, μας δίνουν νόημα στην καθημερινότητα και την ευκαιρία να ταξιδέψουμε σε γοητευτικές και απολαυστικές διαδρομές για να τα φτάσουμε. «Καλή ζωή» σημαίνει, ακόμη, ανεξαρτησία, αυτονομία και ελευθερία από προσταγές, από επιταγές, από επιθυμίες, από πιστεύω, από φόβους και από απαιτήσεις των άλλων, που μας εμποδίζουν να είμαστε ξεχωριστοί, μοναδικοί, δηλαδή να είμαστε ο εαυτός μας και να αξιολογούμε με βάση τις δικές μας αξίες και τα δικά μας πρότυπα. «Καλή ζωή» σημαίνει, τέλος, συνεχή προσωπική καλλιέργεια, ανάπτυξη του πνεύματός μας, των ικανοτήτων και των δυνατοτήτων μας, ώστε να δημιουργούμε, να αξιοποιούμε ευκαιρίες και να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά τις προκλήσεις, τα προβλήματα, τις δύσκολες καταστάσεις, τις αβεβαιότητες και τις απειλές που θα συναντήσουμε στη ζωή μας. Αν δεν συνειδητοποιήσουμε και δεν λάβουμε υπόψη μας τις παραπάνω σκέψεις, τότε κινδυνεύουμε να σπαταλήσουμε τη ζωή μας στο απύθμενο πηγάδι της διαρκούς επιθυμίας απόκτησης και κατανάλωσης υλικών αγαθών συνήθως μίας χρήσης που, όσο περισσότερα αποκτούμε, τόσο περισσότερα χρειαζόμαστε για να ικανοποιηθούμε. Ασφαλώς, ως βιολογικοί οργανισμοί, έχουμε ανάγκες που πρέπει να ικανοποιήσουμε με υλικά αγαθά. Πέραν όμως αυτών, όπως αναλυτικά παρουσιάζω στο επόμενο κεφάλαιο, έχουμε μια σειρά πολλών άλλων κοινωνικών, πνευματικών, ψυχικών ή ανθρώπινων αναγκών, που μόνο ως ψευδαίσθηση μπορούμε να ικανοποιήσουμε με υλικά αγαθά. Η αγάπη, η στοργή, η ψυχική μας γαλήνη και ηρεμία, η αίσθηση δημιουργίας, η προσωπική μας καλλιέργεια, οι κοινωνικές και πνευματικές μας ανάγκες δεν ικανοποιούνται με τη συσσώρευση υλικών αγαθών, με χρήματα, ακριβά ρούχα, αυτοκίνητα και σπίτια, παρ ότι το σύστημα που ζούμε, λόγω συμφερόντων, προσπαθεί να μας πείσει και, δυστυχώς, τα καταφέρνει για το αντίθετο. Πάνω σε αυτό το ζήτημα, ο Schopenhauer (Σοπενχάουερ) μας προσφέρει δύο σημαντικές σκέψεις. Πρώτον, υποστηρίζει ότι η συσσώρευση πλούτου και αγαθών είναι ατελείωτη και δεν προσφέρει αληθινή ικανοποίηση. Ο πλούτος είναι σαν το νερό της θάλασσας: όσο περισσότερο πίνουμε, τόσο περισσότερο διψάμε. Στο τέλος, αντί να κατέχουμε εμείς τα αγαθά, μας κατέχουν αυτά, αφού μας δεσμεύουν χρόνο, μας δημιουργούν άγχη και αγωνίες, μας κάνουν να χάνουμε τον δρόμο και μας κλέβουν τη ζωή. Έχουν ως αποτέλεσμα την εξουθένωση, την εκμετάλλευση και την ανισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Πολλοί γονείς θυσιάσαμε τα παιδιά μας και τις ευχάριστες στιγμές μαζί τους στον βωμό της κατανάλωσης.

8 Εγκλωβισμένοι στην επιδίωξη της απόκτησης υλικών αγαθών, δεν μας έμεινε χρόνος να τα δούμε να μεγαλώνουν. Δεν είχαμε χρόνο να ακούσουμε αυτά που ήθελαν να μας πουν. Κι ύστερα, όταν φύγουν, τρέχουμε πίσω τους σκουπίζοντας το δάκρυ της ενοχής, της αίσθησης της απώλειας του μισού μας εαυτού και της αβίωτης ζωής. Πολλές φορές, στερούμαστε την ψυχική γαλήνη και ηρεμία, την ανθρώπινη επαφή, τις παρέες, τη συντροφιά, τον έρωτα, τη φύση, το διάβασμα, την πνευματικότητα, τη διασκέδαση, τη χαρά της κοινωνικής συνεισφοράς, την ξεκούραση και το άκουσμα της εσωτερικής μας φωνής. Φτάνουμε, συχνά, να παραμελούμε ακόμη και τη φροντίδα του σώματος και της υγείας μας. Κι όλα αυτά λόγω του άγχους και της έλλειψης χρόνου: των βασικών συνεπειών του διαρκούς πολέμου που κάνουμε για την απόκτηση και κατανάλωση υλικών αγαθών. Πολλοί μετανιώνουμε κάποτε, αλλά τότε είναι αργά. Ο χρόνος δυστυχώς δεν γυρίζει πίσω. Δεύτερον, ο Schopenhauer τονίζει, αφενός, ότι η φήμη (ή η δημοσιότητα) είναι το ίδιο εφήμερη όσο και τα υλικά πλούτη και, αφετέρου, ότι πολλές ανησυχίες και αγωνίες μας προέρχονται από την έγνοια μας για τη γνώμη των άλλων. Ειδικά για το τελευταίο, σημειώνει ότι πρέπει να «βγάλουμε αυτό το αγκάθι από τη σάρκα μας». Σε αυτή τη σκέψη, προσθέτω την κοινή διαπίστωση πολλών ερευνών, σύμφωνα με την οποία η ικανοποίηση ή η δυσαρέσκεια από όσα υλικά κατέχουμε δεν προκύπτει από αυτά καθαυτά, αλλά κυρίως από τη σύγκρισή τους με αυτά που κατέχουν οι άλλοι. Πρόκειται για εγωιστική ή ανταγωνιστική προσέγγιση, που μάλλον αφαιρεί παρά προσθέτει στην απόλαυση της ζωής μας. Αυτή η ματαιοδοξία της συσσώρευσης πλούτου και της καταναλωτικής φρενίτιδας γίνεται πιο φανερή με τα λόγια ενός ανώνυμου φοιτητή στο διαδίκτυο που είχαν περίπου ως εξής: «Κάναμε μεγάλα σπίτια και μικρότερες οικογένειες. Πήγαμε στο φεγγάρι, αλλά δεν βρίσκουμε τον δρόμο να πάμε στον γείτονά μας. Κατακτήσαμε το διάστημα και χάσαμε τον πλανήτη μας. Έχουμε περισσότερες γνώσεις και λιγότερη κρίση. Πολλαπλασιάσαμε τα υπάρχοντά μας και χάσαμε τις αξίες μας. Έχουμε πλατύτερους δρόμους και στενότερες αντιλήψεις. Έχουμε περισσότερες ανέσεις και λιγότερο χρόνο. Αγαπάμε σπάνια, ζηλεύουμε και μισούμε συχνά. Έχουμε τις βιτρίνες μας γεμάτες και τις αποθήκες της ψυχής μας έρημες και άδειες. Δώσαμε χρόνια στη ζωή μας και δεν δώσαμε ζωή στα χρόνια μας». Επίσης, πολύ διδακτικό και σχετικό με την παραπάνω σκέψη είναι το γνωστό ανέκδοτο. Ένας μεξικανός με το σομπρέρο του είναι αραχτός σε μια όμορφη παραλία και ψαρεύει με το καλάμι και την πετονιά του. Ένας αμερικανός τουρίστας,

9 επιχειρηματίας, τον πλησιάζει με διάθεση να τον συμβουλεύσει και γίνεται μεταξύ τους ο εξής διάλογος: Αμερικανός: Πόσα ψάρια βγάζεις κάθε μέρα; Μεξικανός: Όσα χρειάζομαι για να τρώω. Αμερικανός: Γιατί δεν ρίχνεις ταυτόχρονα περισσότερες πετονιές να πιάνεις περισσότερα; Μεξικανός: Και τι να τα κάνω; Αμερικανός: Θα τα πουλάς, θα μαζέψεις χρήματα, θα αγοράσεις βάρκα και δίχτυα, θα πιάνεις και θα πουλάς περισσότερα ψάρια και θα βγάζεις ακόμη περισσότερα χρήματα. Μεξικανός: Και μετά; Αμερικανός: Μετά θα αγοράσεις ένα καΐκι και θα αυξήσεις πολύ τα χρήματα που θα βγάζεις. Μεξικανός: Και μετά; Αμερικανός: Μετά θ αγοράσεις περισσότερα καΐκια, θα κάνεις μεγάλο στόλο και θα γίνεις πλούσιος. Μεξικανός: Και μετά; Αμερικανός: Μετά θα δουλεύουν άλλοι για σένα και εσύ θα κάθεσαι και θα απολαμβάνεις. Μεξικανός: Γιατί; Τώρα τι κάνω; Με βάση τα παραπάνω, για να ζήσουμε τη ζωή μας όπως τη θέλουμε, πρώτα πρέπει να ξέρουμε το πώς θέλουμε να ζήσουμε. Για να κάνουμε τα όνειρά μας πράξη, πρέπει πρώτα να έχουμε όνειρα. Για να ολοκληρωθούμε ως άνθρωποι και να πραγματώσουμε τις δυνατότητές μας, χρειάζεται να ανακαλύψουμε ποιο είναι το νόημα της ζωής για εμάς. Καλή ζωή σημαίνει, βεβαίως, να κάνουμε τα όνειρά μας πραγματικότητα, αλλά ταυτόχρονα σημαίνει να κάνουμε και την πραγματικότητά μας όνειρο, ζώντας και απολαμβάνοντας την κάθε στιγμή. Να δίνουμε νόημα στα μεγάλα αλλά και στα μικρά καθημερινά πράγματα. Να απολαμβάνουμε τον αέρα που αναπνέουμε, τον ουρανό, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα άστρα που αντικρίζουμε, το κρασί που πίνουμε, τη μουσική που ακούμε, τους ανθρώπους που συναντούμε, τις σκέψεις που κάνουμε, τα πράγματα που δημιουργούμε, τη στοργή, την αγάπη και την εκτίμηση που παίρνουμε και δίνουμε. Να κάνουμε, δηλαδή, πράξη το carpe diem (άδραξε τη μέρα) που κήρυσσε ο καθηγητής-πρωταγωνιστής στην ταινία «Ο κύκλος των χαμένων ποιητών».

10 Δυστυχώς, η ζωή μας είναι μικρής διάρκειας και κάθε στιγμή που φεύγει δεν ξανάρχεται. Όσο περισσότερες ευχάριστες και απολαυστικές στιγμές ζήσουμε, τόσο πιο πλούσια η ζωή μας. Αλλά και τις δύσκολες στιγμές, όπως αυτές της θλίψης, της λύπης, της οργής, του θυμού, μπορούμε να τις βιώνουμε λιγότερο ή περισσότερο θετικά, λιγότερο ή περισσότερο γοητευτικά. Ακόμα και στην εργασία μας ανεξαρτήτως τού αν αποτελεί επιλογή μας ή την κάνουμε εξαναγκαστικά για την επιβίωση μπορούμε να βρούμε τις θετικές πτυχές, όπως η χρησιμότητα και η συμβολή της στα αποτελέσματα, οι επαφές με τους συναδέλφους, η δημιουργία και η βελτίωση με νέες ιδέες και πειραματισμούς, το ευχάριστο και διασκεδαστικό κλίμα. Όπως χαριτολογώντας λέω, «αφού θα το φάμε που θα το φάμε, τουλάχιστον να το απολαύσουμε όσο είναι δυνατόν», εννοώντας το επάγγελμα, το ωράριο ή το αφεντικό. Αρκετοί από μας κάνουμε συχνά δύο λάθη που μας εμποδίζουν να απολαύσουμε τη ζωή. Το πρώτο, που περιγράφεται πολύ καλά στο βιβλίο του I. Yalom (Στον κήπο του Επίκουρου), είναι ότι αποφεύγουμε να μπούμε στη ζωή και να την απολαύσουμε, επειδή μας τρομοκρατεί η ιδέα μήπως χάσουμε πάρα πολλά. Η μεταφορά του Yalom είναι εξαιρετική για τούτο το λάθος: «Είναι σαν να πηγαίνεις κρουαζιέρα στη θάλασσα και να αρνείσαι να κάνεις φιλίες ή να ασχοληθείς με μερικές ενδιαφέρουσες δραστηριότητες, για να αποφύγεις την οδύνη του αναπόφευκτου τέλους του ταξιδιού». Επίσης, η ρήση του Otto Rank είναι αποκαλυπτική: «Ορισμένοι άνθρωποι αρνούνται το δάνειο της ζωής για να αποφύγουν το χρέος του θανάτου». Το δεύτερο λάθος είναι ότι δεν απολαμβάνουμε το παρόν, διότι διαρκώς νοσταλγούμε το παρελθόν και ελπίζουμε για το μέλλον. Ασφαλώς, μπορούμε να φέρνουμε στη σκέψη τις όμορφες στιγμές του παρελθόντος και να βιώνουμε τα ευχάριστα συναισθήματα που μας προκαλούν. Επίσης ασφαλώς, πρέπει να ελπίζουμε και να φροντίζουμε να ζήσουμε καλύτερες στιγμές στο μέλλον. Δεν θα ζήσουμε όμως ποτέ το παρόν, αν διαρκώς ζούμε με το παρελθόν και το μέλλον. Δηλαδή, θα ζήσουμε, έτσι, μια αβίωτη ζωή, μια μίζερη ζωή. Αν οι παραπάνω σύντομες σκέψεις είναι περίπου αλήθεια, διότι σε αυτά τα υπαρξιακά ζητήματα δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες, το θεμελιώδες ερώτημα που τίθεται επιτακτικά αφορά το κατά πόσο στον κόσμο που ζούμε είμαστε ελεύθεροι να επινοήσουμε, να επιλέξουμε και να κάνουμε τη ζωή που θέλουμε. Σε ποιον βαθμό είμαστε ελεύθεροι να «πάμε» εμείς τη ζωή και να μην αφήσουμε να μας πάει αυτή; Σε ποιον βαθμό μπορούμε να ζήσουμε εμείς τη ζωή μας και να μην αφήσουμε να μας

11 τη ζήσουν οι άλλοι; Σε ποιον βαθμό μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας και όχι ο εαυτός που θέλουν οι άλλοι; Στις σελίδες που ακολουθούν θα προσπαθήσω να παρουσιάσω μερικές σκέψεις που αφορούν άμεσα αυτά τα ερωτήματα. Πέραν αυτών, όμως, το σύνολο των σελίδων του βιβλίου, όπως αναφέρω και στον πρόλογο, θα μπορούσαν να μας δώσουν μερικές χρήσιμες ιδέες σχετικά με αυτά.

12 Από το μοιραίο στο πεπρωμένο: η ελευθερία των επιλογών μας Από μικρό παιδί είχα μεγάλη απέχθεια προς τη μοιρολατρία. Είναι ένα συναίσθημα που μου είχε δημιουργήσει η τόσο ισχυρή πίστη της μάνας μου στη μοίρα. «Ό,τι είναι γραμμένο, παιδάκι μου, να συμβεί, θα συμβεί. Αν είναι στη μοίρα σου να ζήσεις καλά, θα ζήσεις. Αν είναι στο ριζικό σου να παντρευτείς, θα παντρευτείς. Αν είναι γραμμένο να περάσεις στη ζωή σου βάσανα, θα τα περάσεις». Παρ ότι παιδί και φοβισμένο από τη ζωή, τον κόσμο και την πίστη μου στον Θεό, όχι μόνο δεν μπορούσα να δεχθώ τη μοιρολατρία, αλλά ταυτόχρονα θύμωνα με όσους πίστευαν σε μια τέτοια δοξασία. Όταν ενηλικιώθηκα, κατανόησα ότι πράγματι υπάρχει η τύχη και το μοιραίο, όμως το πεπρωμένο μας δεν είναι γραμμένο στις σελίδες κάποιου βιβλίου, αλλά κυρίως το γράφουμε εμείς με τις επιλογές και τις πράξεις μας. Βεβαίως, δεν έχουμε εμείς επιλέξει τους γονείς μας ή το να γεννηθούμε στον συγκεκριμένο χρόνο, στη συγκεκριμένη χώρα και στη συγκεκριμένη κοινωνική τάξη. Από πολύ νέος, έλεγα χαριτολογώντας ότι «εγώ γεννήθηκα σε λάθος χώρα, σε λάθος τάξη και σε λάθος εποχή». Προφανώς, δεν επιλέξαμε τα γονίδιά μας, τη μητρική μας γλώσσα και τον κόσμο μέσα στον οποίο μάς έφεραν να ζήσουμε. Παρ όλα αυτά, το ποιοι είμαστε, το πώς ζούμε και θα ζήσουμε, το πού πάμε, το πώς θα φύγουμε από τη ζωή και το τι θα αφήσουμε πίσω μας είναι σε μεγάλο βαθμό αποτελέσματα των δικών μας επιλογών και πράξεων. Είναι αλήθεια ότι με έφεραν να ζήσω σε έναν κόσμο που δεν μου αρέσει. Σε έναν κόσμο που πιστεύω ότι είναι λάθος φτιαγμένος και γεμάτος προσταγές και περιορισμούς. Είναι, επίσης, αλήθεια ότι υπάρχει η καλή και η κακή τύχη για ένα μικρό ποσοστό ανθρώπων. Η συντριπτική πλειονότητα, όμως, όπως κι εγώ, είμαστε άξιοι της τύχης μας. Το ποιος είμαι, το πώς πορεύτηκα και έζησα μέχρι τώρα, το πού βρίσκομαι και ζω, το πώς θα ζήσω για κάποια χρόνια ακόμα, το πώς θα φύγω και το τι θα αφήσω πίσω είναι όλα αποτελέσματα των δικών μου επιλογών. Δική μου επιλογή ήταν στα δεκαέξι μου να παρατήσω το γυμνάσιο και να μπω σε στρατιωτική σχολή υπαξιωματικών (ΣΤΥΑ), δική μου επιλογή ήταν, λίγο πριν ορκιστώ μόνιμος μετά από δύο χρόνια, να την παρατήσω και να δουλέψω σκληρά για να ξεχρεώσω το σημαντικό ποσό που έπρεπε να πληρώσω. Εγώ επέλεξα σωστά ή λανθασμένα να μπω στην ΑΣΟΕΕ και να φύγω για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γαλλία χωρίς χρήματα και με ελάχιστα γαλλικά. Δική μου επιλογή ήταν να επιλέξω την ακαδημαϊκή καριέρα και όχι άλλες. Εγώ επέλεξα τους φίλους μου κι είναι

13 αλήθεια ότι με κάποιους από αυτούς δεν ταίριαξα και με πίκραναν. Δική μου επιλογή και ευθύνη ήταν να επενδύσω (όχι στο χρηματιστήριο) τις αποταμιεύσεις μου και να τις χάσω (πριν κάποια χρόνια). Δική μου επιλογή και ευθύνη ήταν να φτιάξω δύο σπίτια και, αργότερα, να το μετανιώσω και να τα πουλήσω, χάνοντας αρκετά χρήματα. Δικές μου επιλογές ήταν οι έρωτες που έζησα και το ρίσκο που πήρα για τον πόνο και την πίκρα του τελειωμού τους. Δική μου επιλογή ήταν να παντρευτώ τη γυναίκα μου, να κάνω παιδιά και να ζω διαρκώς μαζί της. Δική μου επιλογή και ευθύνη ήταν να είμαι κομματικό μέλος για δέκα χρόνια και να σταματήσω να ασχολούμαι με την πολιτική εδώ και εικοσιπέντε χρόνια. Δική μου επιλογή ήταν να δανείσω χρήματα και να μην τα πάρω ποτέ πίσω. Δική μου επιλογή είναι να ζω σε τούτη τη χώρα. Δική μου επιλογή είναι το πόσο και πώς θα διασκεδάζω. Εγώ επιλέγω να φοβάμαι ή να μη φοβάμαι τον θάνατο. Δική μου επιλογή είναι να καπνίζω (λανθασμένη, βεβαίως!), να πίνω και να τρέχω με το αυτοκίνητο. Δική μου επιλογή είναι να έχω ή να μην έχω εξωσυζυγικές σχέσεις. Εγώ επιλέγω το τι καταναλώνω, τη μουσική που ακούω, τα ρούχα που φοράω. Δική μου επιλογή είναι το τι, το πώς και το πόσο σκέφτομαι, το να μιλάω ή το να σιωπώ. Δική μου επιλογή είναι το πού δίνω την προσοχή μου, το πώς αξιολογώ και ερμηνεύω τα όσα συμβαίνουν μέσα μου και στο περιβάλλον μου. Δική μου επιλογή είναι να μη βλέπω τα σκουπίδια της τηλεόρασης και να μην επηρεάζομαι από τις διαφημίσεις και την πολιτική προπαγάνδα. Δική μου επιλογή είναι να επιλέγω ή να μην επιλέγω. Δική μου επιλογή είναι να επιλέγω εγώ ή να αφήνω να επιλέγουν οι άλλοι για μένα. Δική μου επιλογή είναι να παραιτούμαι ή να διεκδικώ, να συμβιβάζομαι ή να είμαι ασυμβίβαστος. Εγώ επιλέγω αν θα ψηφίσω, ποιο κόμμα και ποιον βουλευτή. Εγώ επιλέγω τι θέλω και τι δεν θέλω. Δική μου επιλογή είναι να ακούω ή να μην ακούω τους άλλους, να τους κάνω ή να μην τους κάνω τα χατίρια, να τηρώ ή να μην τηρώ τις υποσχέσεις μου, να είμαι ή να μην είμαι ειλικρινής. Μπορώ να συνεχίσω τον κατάλογο των επιλογών μου μέχρι που να βαρεθείτε αλλά προφανώς δεν με συμφέρει, γι αυτό επιλέγω να σταματήσω εδώ. Με όλα αυτά, δεν επιχειρώ σε καμία περίπτωση να σας πείσω ότι είμαστε παντοδύναμοι και πλήρως ελεύθεροι να επιλέγουμε ό,τι θέλουμε ή πως έχουμε απεριόριστες επιλογές. Άλλωστε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δεν είμαι βέβαιος αν όλες αυτές οι πιο πάνω επιλογές είναι πράγματι δικές μου ή είναι άλλων, και εγώ απλώς νομίζω ότι είναι δικές μου. Αυτό που θέλω να δείξω είναι ότι, συνήθως, έχουμε περισσότερες από μία επιλογές και έχουμε την ελευθερία να επιλέξουμε αυτή

14 που μας συμφέρει περισσότερο, αρκεί να ξέρουμε το τι μας συμφέρει. Αυτό, βεβαίως, συνεπάγεται και τη δική μας ευθύνη για τις συνέπειες των επιλογών και των πράξεών μας. Με βάση αυτή τη λογική, το πεπρωμένο μας δεν είναι τίποτα άλλο από τις αναπόφευκτες συνέπειες ή τα αποτελέσματα των πράξεών μας. Αρκετοί στοχαστές από τον Αριστοτέλη, τον Spinoza, τον Goethe (Γκαίτε), τον Nietzsche (Νίτσε) μέχρι και τον Sartre υποστηρίζουν αυτή τη δυνατότητα του ανθρώπου. Οι κλασικές φράσεις του Nietzsche «Δημιούργησε το πεπρωμένο που μπορείς να αγαπήσεις» και «Γίνε αυτός που είσαι», καθώς και η σύγχρονη έννοια της αυτοπραγμάτωσης του Abraham Maslow, ουσιαστικά εκφράζουν τη δυνατότητά μας να ζούμε εμείς τη ζωή μας και να μην αφήνουμε να μας ζει αυτή ή να μας τη ζουν οι άλλοι. «Να δημιουργήσουμε εμείς το πεπρωμένο μας και να μην αφήσουμε να μας το δημιουργήσουν οι άλλοι», όπως έλεγε ο J. Welch, ένας από τους πιο φημισμένους μάνατζερ τις τελευταίες δεκαετίες παγκοσμίως. Πίσω από όλες αυτές τις σκέψεις, βρίσκεται η ελευθερία να επιλέγουμε και αυτή την ελευθερία δεν μπορούμε να την αρνηθούμε, αφού ακόμη και το να την ασκούμε ή να μην την ασκούμε δική μας επιλογή είναι. Άρα, είχε δίκιο ο J.-P. Sartre που υποστήριζε ότι «Είμαστε καταδικασμένοι να είμαστε ελεύθεροι». Πολλοί, βεβαίως, υποστηρίζουν ότι είμαστε αποτελέσματα της ιστορίας και του συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε. Δεν έχουν εντελώς άδικο, αφού είναι αλήθεια ότι ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο περιορισμούς. Άλλο ζήτημα, όμως, είναι να βλέπουμε τους πραγματικούς περιορισμούς και άλλο να απαρνούμαστε την ελευθερία μας, με άλλοθι τους ψευτοπεριορισμούς που οι άλλοι προσπαθούν να μας επιβάλλουν για δικά τους οφέλη ή αυτούς που εμείς θέτουμε στον ίδιο τον εαυτό μας λόγω του φόβου που αισθανόμαστε μπροστά στην ελευθερία των επιλογών μας και την ευθύνη που αυτή συνεπάγεται, όπως πολύ καλά πραγματεύεται ο Erich Fromm στο βιβλίο του με τίτλο Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία. Όπως αναφέρω και στον πρόλογο, σκοπός τούτου του βιβλίου είναι να δώσει γνώσεις χρήσιμες για να κάνουμε σωστές επιλογές και να αξιοποιήσουμε την ελευθερία μας, ώστε να πραγματώσουμε τις δυνατότητές μας και να ζήσουμε τη ζωή μας όσο γίνεται καλύτερα και όπως εμείς θέλουμε και ονειρευόμαστε, πάντοτε, ασφαλώς, στο πλαίσιο των αντικειμενικών περιορισμών. Για αυτό, εδώ, είναι απαραίτητο από την αρχή να απαντήσουμε σε μερικά θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με την ελευθερία των επιλογών μας και την

15 ευθύνη μας ως προς αυτές και ως προς τους ψευδοπεριορισμούς ή τους περιορισμούς που οι άλλοι μάς επιβάλλουν και δεν έχουμε κανέναν λόγο να αποδεχόμαστε. Ελευθερία, με απλά λόγια, είναι η δυνατότητά μας να επιλέγουμε εμείς οι ίδιοι αυτό που θέλουμε και αυτό που μας συμφέρει. Είναι το δικαίωμά μας να λέμε «ναι» ή «όχι», «θέλω» ή «δεν θέλω». Είναι η δυνατότητά μας να αποφασίζουμε και να έχουμε συνείδηση του γιατί αποφασίζουμε οτιδήποτε. Βεβαίως, το να επιλέγουμε αυτό που θέλουμε ή που μας συμφέρει δεν σημαίνει ότι δεν είμαστε δέσμιοι περιορισμών. Ελευθερία δεν σημαίνει ότι μπορώ να θέλω ή να κάνω τα πάντα. Δεν σημαίνει, δηλαδή, παντοδυναμία. Από την άλλη μεριά, το αντίθετο της ελευθερίας είναι να αφεθούμε στους περιορισμούς, στις προσταγές και στα θέλω των άλλων και, τελικά, στην αλλοτρίωση. Ακόμη και σε πολύ περιοριστικές περιστάσεις ή καταστάσεις, πάντα υπάρχουν περισσότερες εναλλακτικές, από τις οποίες έχουμε τη δυνατότητα να επιλέγουμε αυτή που μας συμφέρει περισσότερο. Ανεξαρτήτως, λοιπόν, των περιορισμών, στους οποίους θα αναφερθώ στη συνέχεια, έχουμε τη δυνατότητα, την ελευθερία της επιλογής, σχεδόν για όλα τα ζητήματα που αφορούν τον εαυτό μας, δηλαδή το ποιοι θέλουμε να είμαστε ή να γίνουμε και το πώς θέλουμε να ζήσουμε. Έχουμε τη δυνατότητα να ορίσουμε εμείς το ποιοι θέλουμε να είμαστε, ως ανάγκες, ως αξίες, ως πιστεύω, ως προτιμήσεις, ως γνώσεις, ως ικανότητες, ως σκέψεις και ως συναισθήματα. Έχουμε τη δυνατότητα να είμαστε αυτοί που θέλουμε να είμαστε, να αισθανόμαστε όπως και ό,τι θέλουμε, να σκεφτόμαστε ό,τι και όπως θέλουμε και να μην αφήνουμε να μας το καθορίζουν οι άλλοι και το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε. Ο Erich Fromm, στο βιβλίο του Ο άνθρωπος για τον εαυτό του, παρατηρεί ότι «στην τέχνη του ζην, ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα ο καλλιτέχνης και το αντικείμενο της τέχνης του, είναι ο γλύπτης και το μάρμαρο, ο γιατρός και ο ασθενής». Ο Yalom υποστηρίζει και έχει δίκιο ότι «εμείς και μόνο εμείς είμαστε υπεύθυνοι για τις κυριότερες πλευρές της κατάστασης στην οποία βρίσκεται η ζωή μας και μόνο εμείς έχουμε τη δύναμη να την αλλάξουμε. Ακόμα κι αν αντιμετωπίζουμε εξωτερικούς περιορισμούς που ενδεχομένως μάς πτοούν, εξακολουθούμε να έχουμε την ελευθερία και τη δυνατότητα επιλογής να υιοθετήσουμε διάφορες στάσεις απέναντί τους» (Στον κήπο του Επίκουρου, σελ.110). Ασφαλώς, η δυνατότητα να επιλέγουμε ό,τι θέλουμε και ό,τι μας συμφέρει δεν σημαίνει ότι δεν σεβόμαστε την αντίστοιχη ελευθερία των άλλων, ότι αδιαφορούμε για το τι θέλουν και το τι τους συμφέρει. Ως κοινωνικά όντα, η δική μας ελευθερία δεν μπορεί να είναι σε βάρος της ελευθερίας των άλλων. Το

16 «μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θέλεις να κάνουν οι άλλοι σε σένα» (εκτός, βεβαίως, αν οι ίδιοι το επιθυμούν!) αποτελεί την πιο θεμελιώδη, κατά τη γνώμη μου, αρχή της ηθικής. Η κλασική ρήση «η ελευθερία του ενός τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου», όσο αφηρημένη κι αν είναι, αποτελεί μια καλή αρχή σε ό,τι αφορά τα όρια της ελευθερίας μας. Διότι, πλήρης ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει παρά στην απόλυτη μοναχικότητα και πλήρης ανεξαρτησία από τα πάντα είναι μάλλον αδύνατη για τον άνθρωπο. Αν η έννοια της ελευθερίας έχει γίνει κατανοητή ως δυνατότητα να επιλέγουμε, η άλλη πλευρά του νομίσματος είναι η ατομική ευθύνη που αυτή συνεπάγεται για τις επιλογές και τις πράξεις μας. Αυτό σημαίνει ότι είναι δικής μας ευθύνης οι άμεσες ή έμμεσες, βραχυπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες συνέπειες των επιλογών και των πράξεών μας. Ατομική ευθύνη σημαίνει να γνωρίζω ότι η κάθε επιλογή μου και η συνακόλουθη πράξη μου έχει συνέπειες στον εαυτό μου, με δομεί, με καθορίζει, με αποκαλύπτει, με αλλάζει, με μεταμορφώνει και αφήνει πάνω μου τα χνάρια ή τα αποτυπώματά της. Ατομική ευθύνη σημαίνει: δεν παρασύρομαι από τις παρορμήσεις μου, ούτε συμμορφώνομαι χωρίς τη θέλησή μου στις πιέσεις ή στις απαιτήσεις των άλλων και του περιβάλλοντός μου, αλλά επιλέγω εγώ, και αυτομάτως αποδέχομαι τις συνέπειες των επιλογών και των πράξεών μου και δεν τις χρεώνω στους άλλους. Για πολλούς από εμάς, αυτή η ευθύνη που συνεπάγεται η ελευθερία μας αποτελεί και τον βασικό λόγο άρνησης της ελευθερίας, αφού η ευθύνη μπορεί να μας δημιουργεί φόβο, και αυτός μάς ωθεί να αφήνουμε να κάνουν οι άλλοι τις επιλογές για εμάς και, έτσι, να συμμορφωνόμαστε με αυτά που οι άλλοι θέλουν ή θεωρούν ότι είναι για το συμφέρον μας. Καταλήγουμε, τότε, να επιλέγουμε την υποταγή και την υπαρξιακή φυλακή έναντι της ελευθερίας. Πάνω σε αυτόν τον φόβο, ο Yalom, με βάση την άποψη του Otto Rank, υποστηρίζει ότι «Ένας άνθρωπος που αναπτύσσεται, αγωνίζεται για την αυτονόμηση, την ωρίμανση και την πραγμάτωση των δυνατοτήτων του. Υπάρχει όμως και ένα κόστος! Αναδυόμενος, επεκτεινόμενος και ξεχωρίζοντας από τη φύση, ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με το άγχος της ζωής, με μια τρομακτική μοναξιά, ένα αίσθημα ευαλωτότητας, μια απώλεια της θεμελιώδους σύνδεσης μ ένα ευρύτερο όλον. Όταν αυτό το άγχος ζωής γίνεται αφόρητο, τι κάνουμε; Παίρνουμε μια άλλη κατεύθυνση: βαδίζουμε προς τα πίσω. Υποχωρούμε από τη διαχωρισμένη ύπαρξη και βρίσκουμε

17 ανακούφιση στη συγχώνευση δηλαδή στο να γινόμαστε ένα και να παραδίνουμε τον εαυτό μας στον άλλον». Εδώ, λοιπόν, τίθεται το ζήτημα της μη ελεύθερης βούλησης: Της εξάρτησής μας, που περιορίζει την ελευθερία μας να κάνουμε εμείς τις επιλογές μας, να δρούμε αυτόβουλα και αυτεξούσια, για μικρά καθημερινά πράγματα που αφορούν τη ζωή μας, αλλά και για σημαντικά, όπως είναι η ιεράρχηση των αναγκών μας και του πώς θα τις ικανοποιήσουμε, οι αξίες μας, το επάγγελμά μας, ο τρόπος της ζωής μας, ακόμη και τα συναισθήματά μας. Το ζήτημα της συνειδητής ή μη παραίτησης από τη δυνατότητα των επιλογών μας μας οδηγεί στον ετεροκαθορισμό, στον κομφορμισμό και στην αλλοτρίωση. Μας δημιουργεί την αυταπάτη να νομίζουμε ότι ξέρουμε τι θέλουμε, ενώ στην πραγματικότητα θέλουμε αυτό που οι άλλοι προσδοκούν ή επιθυμούν να θέλουμε. Ένας σημαντικός λόγος που περιορίζει την ελευθερία μας, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να συνεπάγεται δυσάρεστα συναισθήματα και άλλες αρνητικές συνέπειες για τη ζωή μας, είναι η εξάρτηση από άλλους ανθρώπους. Αυτή η εξάρτηση δίνει στον άλλον μια δύναμη που μπορεί να ασκεί πάνω μου και, μέσω αυτής, να επηρεάζει ή να περιορίζει τη σκέψη, τη συμπεριφορά και τις επιλογές μου. Επειδή είμαι εξαρτημένος, γίνομαι τρωτός (vulnerable) και υποτάσσομαι στις θελήσεις και στις επιταγές του άλλου. Επιτρέπω στον άλλον να «με πηγαίνει και να με φέρνει», να ρυθμίζει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μου, σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες και συμφέροντα, και έτσι να αυξάνει την αβεβαιότητα και την ανησυχία μου για το μέλλον. Μια πρώτη πηγή δύναμης που μπορεί να διαθέτει ο άλλος είναι το γεγονός ότι έχει τη δυνατότητα να ικανοποιεί ή να μην ικανοποιεί κάποια ανάγκη μου, υλική ή μη υλική όπως η αγάπη, το σεξ, η συντροφιά, η υποστήριξη, ανάγκη που είναι αδύνατον ή πολύ δύσκολο να ικανοποιήσω μέσα από μια σχέση με κάποιον ή κάποιους άλλους. Μια δεύτερη πηγή δύναμης του άλλου μπορεί να είναι η δυνατότητά του να με τιμωρήσει ή να μου κάνει κακό, οπότε, λόγω του φόβου που αισθάνομαι, υποτάσσομαι στις επιθυμίες ή στις επιταγές του. Τρίτον, κάποιο άτομο μπορεί να διαθέτει δύναμη και να την ασκεί πάνω μου, επειδή αποτελεί πρότυπο, είδωλο ή σημείο αναφοράς για μένα και τον ταυτίζω, έτσι, με τον ιδανικό εαυτό όπως για παράδειγμα μπορεί να με επηρεάζει ένας σταρ. Τέλος, δύναμη επιρροής μπορεί να διαθέτει ένα άτομο που θεωρούμε ότι κατέχει τη γνώση και την

18 εμπειρογνωμοσύνη, με συνέπεια να ακολουθούμε, χωρίς σκέψη και αμφισβήτηση, τα όσα θέλει να μας περάσει. Το πόσο εξαρτημένοι είμαστε από τέτοιου είδους άτομα ή σχέσεις είναι και δικό μας ζήτημα. Μπορούμε, αν θέλουμε, να μειώσουμε ή και να εξαλείψουμε την εξάρτησή μας, πρώτον, με το να «μη βάζουμε όλα τα αυγά σε ένα καλάθι». Αυτό σημαίνει ότι διασπείρω τις πηγές ικανοποίησης των αναγκών μου, ούτως ώστε να μην εξαρτώμαι μόνο από μία. Για παράδειγμα, αν έχω μόνο έναν φίλο, δημιουργώ μια ισχυρή εξάρτηση από αυτόν, ενώ, αν έχω δέκα φίλους, μάλλον είμαι ανεξάρτητος σε ό,τι αφορά την ικανοποίηση της ανάγκης μου για φιλία. Ένας άλλος τρόπος είναι να συνειδητοποιήσουμε το κόστος της εξάρτησης έναντι του οφέλους και να αποφασίσουμε να ζήσουμε ελεύθεροι, σπάζοντας τα δεσμά της εξάρτησης. Επίσης, σημαντική για να μη γινόμαστε εξαρτημένα άτομα είναι η θετική διεκδίκηση του βασικού δικαιώματος της ανεξαρτησίας από τον άλλον, ώστε να ζούμε πιστεύοντας και στηριζόμενοι στις δικές μας δυνάμεις, αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τον εαυτό μας. Ένα παράδειγμα ισχυρής εξάρτησης γνώρισα από μια κυρία που ήρθε να με συμβουλευτεί. Είχε κάνει καλές σπουδές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και ξεκίνησε μια καλή καριέρα στην Αθήνα. Μετά από λίγα χρόνια, πιέστηκε από τον εραστή της να πάνε σε ένα νησί να κάνουν δική τους δουλειά. Προσπάθησαν για μερικά χρόνια, αλλά η δουλειά δεν πήγε καλά και, επιπλέον, η κυρία χώρισε με τον φίλο της. Όταν ξαναγύρισε στην Αθήνα για να συνεχίσει την καριέρα της, ήταν πολύ δύσκολο, αφού η ηλικία της ήταν πια προχωρημένη. Έτσι, αναγκάστηκε να ξεκινήσει άλλο, χειρότερο για αυτήν, επάγγελμα από αυτό που είχε σπουδάσει. Το λάθος ήταν ότι «έβαλε όλα τα αυγά σε ένα καλάθι», δηλαδή ότι εξάρτησε τόσο την προσωπική όσο και την επαγγελματική της ζωή από έναν μόνο άνθρωπο. Εκτός από την εξάρτηση από τους ανθρώπους, η διερεύνηση των δυνατοτήτων των επιλογών μας, δηλαδή της ελευθερίας μας, απαιτεί να συνειδητοποιήσουμε τις προσταγές και τους περιορισμούς που μας επιβάλλει το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, ώστε να μπορέσουμε να τους αντιμετωπίσουμε και να αποφύγουμε την παραίτηση και την αλλοτρίωση. Η πρώτη κατηγορία περιορισμών, επιταγών και προσταγών του περιβάλλοντός μας προκύπτει από τους νόμους και τις αποφάσεις της Βουλής, των κυβερνήσεων, του κράτους και άλλων αιρετών και μη οργάνων, στο πλαίσιο του δημοκρατικού πολιτεύματος που ζούμε. Ως μέλη της κοινωνίας και ως πολίτες που αποδεχόμαστε τη δημοκρατία, οφείλουμε σεβασμό στους νόμους και στις αποφάσεις

19 που λαμβάνονται σύμφωνα με αυτούς, παρ ότι πολλές φορές δεν είναι προς το δικό μας συμφέρον και διαφωνούμε. Δυστυχώς, ταυτόχρονα με αυτή τη λογική απαίτηση, συμπεριφορές και πράξεις των όσων έχουν την εξουσία και τη δύναμη διαμορφώνουν συνθήκες και καταστάσεις όπως το ρουσφέτι, η διαφθορά, η διαπλοκή, η έλλειψη σεβασμού στον πολίτη κλπ., οι οποίες δημιουργούν και μας επιβάλλουν ένα περιοριστικό πλαίσιο, στο οποίο είμαστε αναγκασμένοι να συμμορφωνόμαστε και εντός του να εργαζόμαστε και να ζούμε. Πράγματι, όλα αυτά περιορίζουν την ελευθερία των επιλογών μας και τις ίσες ευκαιρίες σε πολλούς τομείς της ζωής μας. Πέραν, όμως, αυτών των προφανών, οι κατέχοντες την εξουσία και τη δύναμη διαθέτουν τις δυνατότητες, τις μεθόδους και τα μέσα να περιορίζουν τη σκέψη μας, την κρίση μας, τις προσδοκίες, τις ελπίδες, τα όνειρά μας, ακόμη και τα συναισθήματα, τις συγκινήσεις και τις διαθέσεις μας. Η κατοχή, ο έλεγχος και η χειραγώγηση των πληροφοριών, η πολιτική προπαγάνδα των κομμάτων και του κράτους με σύγχρονες μεθόδους διαφήμισης και πολιτικές μάρκετινγκ, η χρήση της δύναμης επιρροής λόγω του κοινωνικού κύρους και του «φωτοστέφανου» της θέσης και της δήθεν κατοχής ειδικών γνώσεων και πληροφοριών, που εμείς οι απλοί πολίτες δεν διαθέτουμε, αποτελούν τα όπλα διά των οποίων οι κατέχοντες την εξουσία στην πολιτική, στο κράτος, στην οικονομία και στους άλλους θεσμούς επηρεάζουν έμμεσα ή άμεσα τη σκέψη, τις προσδοκίες, τις συγκινήσεις, τα συναισθήματα, τις στάσεις, τις επιλογές και τις συμπεριφορές μας. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας των ΜΜΕ και ιδιαίτερα της τηλεόρασης τους δίνει μια τεράστια δύναμη «πλύσης εγκεφάλου» και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, του κοινωνικού κλίματος και, πιο μακροπρόθεσμα, της κοινής κουλτούρας και της νοοτροπίας μας. Δεν υπάρχει λόγος να αναφερθώ αναλυτικά στις μεθόδους και στους τρόπους με τους οποίους οι κατέχοντες την εξουσία μπορούν να διαχειρίζονται τις εντυπώσεις, να φτιάχνουν ψεύτικες εικόνες για πρόσωπα και για γεγονότα, να επηρεάζουν τις προσδοκίες, τις διαθέσεις και τα συναισθήματά μας, όπως φόβο, θυμό, αισιοδοξία, χαρά ή λύπη. Αρκεί να σκεφτούμε μόνοι μας το πώς η δημαγωγία, η ρητορική, οι μεγαλοϊδεατισμοί, τα ψεύτικα όνειρα και οι υποσχέσεις, η δημιουργία πόλωσης μεταξύ των κομμάτων, οι μισές αλήθειες, τα ψεύτικα διλήμματα, τα υποτίθεται περίπλοκα προβλήματα που στην πραγματικότητα είναι απλά και οι στημένες συνεντεύξεις δημιουργούν εντυπώσεις ή παραπλανούν και μειώνουν την κριτική σκέψη πολλών πολιτών, στοχεύοντας στην αρπαγή της ψήφου τους.

20 Αρκεί να σκεφτούμε πόσο εύκολο είναι για τα ΜΜΕ, που σήμερα κατέχουν τεράστια δύναμη επιρροής, να πάρουν έναν ανεπάγγελτο ή μια μετριότητα και να τον προβάλουν, διαμορφώνοντας στους πολίτες την εικόνα του ειδήμονα, του ικανού και ακέραιου πολιτικού. Αρκεί να σκεφτούμε την εικόνα των δελτίων ειδήσεων που, αντί να προσφέρουν αντικειμενικές και αμερόληπτες ειδήσεις, παρουσιάζουν στα παράθυρα καλοστημένες αντιπαραθέσεις πολιτικών ή άλλων «μαϊντανών» που έχουν άποψη επί παντός επιστητού και με τη μη λεκτική επικοινωνία την εικόνα και τη μουσική φορτίζουν την όποια είδηση με δραματικότητα, προκειμένου να μας την περάσουν με τον τρόπο που τους συμφέρει. Δεν θα αναφέρω χιλιάδες παραδείγματα του πώς οι κατέχοντες την εξουσία και τη δύναμη περιορίζουν την ανεξάρτητη και κριτική μας σκέψη και την ελευθερία των επιλογών μας. Δεν μπορώ, όμως, να μη θυμίσω την απάτη του χρηματιστηρίου το Πόσο εύκολα κυβερνητικοί, τραπεζικοί, οικονομικοί και δημοσιογραφικοί παράγοντες (τα λεγόμενα παπαγαλάκια) δημιούργησαν ένα κλίμα ευφορίας, μια ψευδαίσθηση εύκολου πλουτισμού και ένα αίσθημα απληστίας σε πολλούς πολίτες, με αποτέλεσμα να χαθούν περιουσίες και να πλουτίσουν όσοι κινούσαν τα νήματα του παιχνιδιού. Επίσης, δεν μπορώ να μην αναφερθώ στα πρόσφατα πολιτικά γεγονότα και τη χειραγώγηση των προσδοκιών μας και του κλίματος από την κυβέρνηση. Ας σκεφτούμε πόσο εύκολα, από το κλίμα του εφησυχασμού που δημιούργησε προεκλογικά το ΠΑΣΟΚ με τη βοήθεια των ΜΜΕ διατυμπανίζοντας ότι «υπάρχουν λεφτά» και δίνοντας υποσχέσεις για αυξήσεις μισθών και μια σειρά άλλων επιχορηγήσεων για την υγεία, την παιδεία κλπ., περάσαμε σε ένα κλίμα φόβου και τρομοκρατίας για την πτώχευση της χώρας, με αποτέλεσμα να δεχθούμε, πολλοί χωρίς καμία σκέψη και διαμαρτυρία, μέτρα τόσο σκληρά, άδικα και αναποτελεσματικά, που κανείς δεν θα μπορούσε να τα φανταστεί λίγους μήνες πριν. Και όλα αυτά με μια απλή δικαιολογία: ότι η κυβέρνηση δεν γνώριζε προεκλογικά εάν το έλλειμμα ήταν 8% ή 13%. Ακόμη και αν ήταν 8% το έλλειμμα, δεν θα άλλαζε κατά πολύ τα εκατοντάδες δισεκατομμύρια ευρώ που ήταν γνωστό σε όλους ότι χρωστούσαμε και, συνεπώς, η κρίση δανεισμού ήταν αναπόφευκτη. Με αυτόν τον απλό τρόπο, όμως, το ΠΑΣΟΚ πήρε τις ψήφους, έγινε κυβέρνηση και, στη συνέχεια μέσω των ΜΜΕ, της προπαγάνδας και της διαχείρισης των εντυπώσεων, δημιούργησε ένα κλίμα τρομοκρατίας, μείωσε τις προσδοκίες των πολιτών και τους έπεισε ότι δεν υπήρχε άλλη επιλογή από την προσφυγή στο ΔΝΤ και τα απαράδεκτα,

21 κοινωνικά άδικα και αναποτελεσματικά μέτρα στα οποία θα αναφερθώ αναλυτικά στο τελευταίο κεφάλαιο. Αυτό που θέλω να σκεφτούμε όμως εδώ, πάνω σε όλα αυτά που προανέφερα, είναι η δική μας ευθύνη και η δική μας ελευθερία των επιλογών. Πράγματι, ήμασταν ελεύθεροι να επιλέξουμε την κυβέρνηση και τους βουλευτές. Είναι δική μας επιλογή να δεχόμαστε άκριτα την προπαγάνδα, να μη χρησιμοποιούμε το μυαλό μας, να μην αναζητούμε την αντικειμενική πληροφόρηση, να μην αξιολογούμε και να μην κρίνουμε. Είναι δική μας επιλογή να ακολουθούμε την «κοινή γνώμη», όπως τη διαμορφώνουν και την παρουσιάζουν τα ΜΜΕ, να μη διαμαρτυρόμαστε και να μη διεκδικούμε. Είναι δική μας επιλογή να αντιστεκόμαστε σε ό,τι δεν μας συμφέρει και δεν θεωρούμε σωστό και δίκαιο ή, αντιθέτως, να παραιτούμαστε και να μη χρησιμοποιούμε τη δύναμη επιρροής μας ως πολίτες. Είναι δική μας επιλογή και ευθύνη το ότι υπάρχουν για τόσες δεκαετίες το κατεστημένο πολιτικό σύστημα, η διαφθορά, η έλλειψη αξιοκρατίας, η διαπλοκή, η γραφειοκρατία, το αναξιόπιστο και αναποτελεσματικό κράτος. Είναι και δική μας επιλογή το ότι ανεχτήκαμε μια ευθεία πορεία δεκαετιών προς τη χρεοκοπία, όπως θα υποστηρίξω στο τελευταίο κεφάλαιο. Μια δεύτερη κατηγορία προσταγών και επιρροών, που περιορίζουν την ελευθερία μας, προκύπτει από το καταναλωτικό μοντέλο και τον τρόπο ζωής (lifestyle) που μας επιβάλλονται με διαφόρους τρόπους από όσους έχουν οικονομικά και άλλα συμφέροντα. Μέσω των μηχανισμών της μόδας, της άμεσης ή έμμεσης διαφήμισης, των καταναλωτικών προτύπων και της προβολής του τρόπου ζωής των εκάστοτε ειδώλων ισχυρών, πλουσίων και διασήμων που κατασκευάζει το σύστημα και των υλικών αγαθών που λάμπουν χωρίς να είναι χρυσός, καταφέρνουν να μας δημιουργήσουν «πλαστές ανάγκες» (σύμφωνα με την έννοια του H. Marcuse) και να καθορίζουν τις επιθυμίες, τα θέλω, τις συγκινήσεις, τα συναισθήματα, τις αγωνίες, τα άγχη, τις σκέψεις και, κατά συνέπεια, τις επιλογές μας. Τα καταναλωτικά πρότυπα και ο τρόπος ζωής, που επιβάλλοναι από όσους έχουν τη δύναμη, μας πιέζουν να συμμορφωνόμαστε, δημιουργώντας τον φόβο της απόρριψης και της απομόνωσης από τους άλλους ή την προσδοκία της αποδοχής και της εκτίμησης. Για παράδειγμα, σκεφτείτε πώς διαμορφώνεται η ισχυρή θέληση των παιδιών για επώνυμα ρούχα ή παπούτσια επειδή τα φορούν οι φίλοι τους και χωρίς αυτά αισθάνονται μειονεκτικά. Τα καταναλωτικά πρότυπα μας κάνουν να επιθυμούμε χωρίς να ξέρουμε τις ανάγκες μας, διαμορφώνουν τον ιδανικό μας εαυτό και την αυτοεικόνα μας όπως θέλουν οι άλλοι και δεν μας αφήνουν να επιλέξουμε εμείς. Η

22 σκέψη μας, η αυτοεκτίμησή μας, οι επιθυμίες και τα θέλω μας προσδιορίζονται από τα καταναλωτικά πρότυπα και τους άλλους ανθρώπους. Θέλουμε ό,τι θέλουν οι άλλοι, επιθυμούμε ό,τι επιθυμούν οι άλλοι. Ακόμη και οι σχέσεις και τα συναισθήματά μας, όπως η φιλία και ο έρωτας, διαμορφώνονται και βιώνονται μέσα από τα καταναλωτικά πρότυπα και τον κυρίαρχο τρόπο ζωής (life-style). Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το πόσα περιοδικά και πόσες εκπομπές στο ραδιόφωνο και, κυρίως, στην τηλεόραση ασχολούνται αποκλειστικά με τη ζωή και τα υλικά αγαθά που καταναλώνουν οι λεγόμενοι επώνυμοι ή διάσημοι και οι σταρ μίας χρήσης. Δεν είναι τυχαίο ότι τεράστια ποσά ξοδεύονται στη διαφήμιση για τον επηρεασμό των επιθυμιών, των παρορμήσεων και των επιλογών μας. Όλα αυτά και ακόμα περισσότερα συμβαίνουν έξω από εμάς, χωρίς εμάς, για εμάς. Όμως οι στάσεις και οι συμπεριφορές μας απέναντί τους είναι δική μας επιλογή. Είμαστε ελεύθεροι να ακολουθούμε ή να μην ακολουθούμε αυτές τις προσταγές και τις πιέσεις για συμμόρφωση. Είμαστε ελεύθεροι να επιλέξουμε την υποταγή ή τη μη υποταγή σε όλα αυτά. Είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε εμείς τον εαυτό μας, τα θέλω μας και το συμφέρον μας. Είναι επιλογή μας να μιμούμαστε ή να είμαστε αυθεντικοί. Είμαστε ελεύθεροι να καταναλώνουμε ή να μην καταναλώνουμε τρόφιμα ή άλλα προϊόντα με χημικές και ανθυγιεινές ουσίες. Είναι δική μας επιλογή ο κομφορμισμός ή η ανεξαρτησία. Είναι δική μας επιλογή το τι θα δούμε στην τηλεόραση, μέσα από ποια οπτική γωνία, με ποια κριτική ματιά, το αν θα επηρεαστούμε ή αν δεν θα επηρεαστούμε. Είμαστε ελεύθεροι να ακολουθήσουμε αυτά που θέλουν οι άλλοι ή να έχουμε δική μας ανεξάρτητη σκέψη και θέληση. Η τρίτη κατηγορία εξωτερικών περιορισμών προκύπτει από τον πολιτισμό, δηλαδή τις γνώσεις, τις ειδικές αξίες, τις θρησκείες, τις παγιωμένες πεποιθήσεις, τις δοξασίες, τα ταμπού, τις παραδόσεις, τα ήθη, τα έθιμα και τους άτυπους κοινωνικούς κανόνες, την οργάνωση, τις δομές και τους συσχετισμούς δύναμης που διαμορφώνονται ιστορικά σε κάθε κοινωνία. Από όλα αυτά, είναι δική μας επιλογή ποια θα ενστερνιστούμε και θα ακολουθούμε στη ζωή μας, εκτιμώντας ότι άμεσα ή έμμεσα είναι προς το συμφέρον μας και συμβάλλουν στην κοινωνική συνοχή και στην κοινωνική ευημερία, που είναι προϋποθέσεις της δικής μας καλής ζωής και ευημερίας. Πολλά από αυτά είναι διαχρονικά και συμβάλλουν στην πρόοδο του ανθρώπινου γένους και των κοινωνιών. Άλλα, όμως, είτε αποτελούν ξεπερασμένα κοινωνικά στερεότυπα αφού είχαν νόημα μόνο σε κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες του παρελθόντος είτε εξυπηρετούν συγκεκριμένα συμφέροντα. Κάποια αποτελούν

23 κοινωνικές συμβάσεις και προσταγές που μας επιβάλλονται από όσους έχουν τη δύναμη, οι οποίοι μπορεί να τα πιστεύουν ή και να υποκρίνονται ότι τα πιστεύουν, διότι εξυπηρετούν τα δικά τους ατομικά, ομαδικά ή ταξικά συμφέροντα. Κι εδώ, όμως, αν έχουμε αυτογνωσία και θέληση, μπορούμε να μην παραιτηθούμε από την ελευθερία των επιλογών μας. Μπορούμε να λέμε «ναι» ή «όχι», όπως και οι άλλοι έχουν το ίδιο δικαίωμα. Είναι δική μας επιλογή να αμφισβητούμε τις παγιωμένες πεποιθήσεις, τις κατεστημένες αντιλήψεις, τα ταμπού, τα μη συζητήσιμα και τις «ιερές αγελάδες». Τέλος, θα ήθελα να αναφερθώ στον ρόλο της «κοινής γνώμης», ως μιας τέταρτης πηγής επηρεασμού και περιορισμού της σκέψης και των επιλογών μας. Κοινή γνώμη σημαίνει κοινή αντίληψη, πεποίθηση, επιθυμία, αίσθηση, συναίσθημα ή προσδοκία. Μπορεί να διαμορφώνεται εύκολα από όσους έχουν τη δύναμη της πληροφόρησης για γεγονότα και καταστάσεις, άρα και του επηρεασμού όλων των προηγούμενων. Αρκετές φορές, η κοινή γνώμη μπορεί να διαμορφώνεται με ειλικρινείς προθέσεις και με αντικειμενικές, όσο γίνεται, πληροφορίες ή ιδέες. Άλλες φορές, μπορεί να διαμορφώνεται μέσα από μια ψευδαίσθηση ότι κάτι αποτελεί «γνώμη» των άλλων, ενώ στην ουσία αυτό δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα. Όπως και να έχει, όμως, η κοινή γνώμη επηρεάζει την κριτική και ανεξάρτητη σκέψη μας και ασκεί πάνω μας μια πίεση για συμμόρφωση, περιορίζοντας έτσι την ελευθερία μας. Για να γίνει κατανοητό αυτό, θα σας δώσω ένα προσωπικό παράδειγμα που συχνά αντιμετωπίζω στην έναρξη ενός σεμιναρίου με ανθρώπους που δεν γνωρίζονται καλά μεταξύ τους και δεν έχουν οικειότητα. Παρατηρείται, λοιπόν, πολλές φορές, στην αίθουσα όλοι οι συμμετέχοντες να αισθάνονται υψηλή ή χαμηλή τη θερμοκρασία. Όμως κανείς δεν ζητά την αλλαγή της, διότι πιστεύει ότι το ύψος της θερμοκρασίας είναι για τους άλλους το ενδεδειγμένο. Ο καθένας, λοιπόν, σκέφτεται το ίδιο για τους άλλους και έτσι όλοι αναγκάζονται να προσαρμόζονται σε μια θερμοκρασία που κανείς δεν επιθυμεί. Ένα πιο διδακτικό πείραμα, που κάνει ευκολότερα κατανοητή την έννοια της κοινής γνώμης και την πίεση που μας ασκεί να συμμορφωνόμαστε σε αυτή, ενάντια στη λογική και την ανεξάρτητη σκέψη μας, είναι το εξής: Ένας καθηγητής δίδασκε σε δώδεκα παιδιά σε μια τάξη. Στο διάλειμμα, καλεί τους έντεκα από τους δώδεκα και τους δείχνει τρεις γραμμές, τη μία κάτω από την άλλη, που είχε χαράξει με την κιμωλία στον πίνακα. Η πρώτη γραμμή ήταν τρία εκατοστά, η δεύτερη ήταν έξι εκατοστά και η τρίτη ήταν δώδεκα εκατοστά, όσο ακριβώς και ένας μαρκαδόρος που