Παιδιά ενός κατώτερου θεού

Transcript

1 Παιδιά ενός κατώτερου θεού ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Ξ. Κοντιάδη, Καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου, ΕΘΝΟΣ, 27/07/2010 Ορισμένες αποφάσεις λαμβάνονται στις σύγχρονες δημοκρατίες, που (θεωρείται ότι) εμφορούνται από τις αρχές της νεωτερικότητας, με γνώμονα την κοινωνική ωφελιμότητα ή το δημόσιο συμφέρον. Κάποιες άλλες θεμελιώνονται κατά βάση σε ανθρωπιστικές αξίες, σε κριτήρια αποτελεσματικότητας ή σε ηθικοπολιτικές επιταγές, που συχνά βρίσκουν έρεισμα σε κανόνες συνταγματικής περιωπής. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, στις (αυτο)αποκαλούμενες πολιτισμένες κοινωνίες αναγνωρίζεται η υποχρέωση της πολιτείας να μεριμνά για εκείνους που τελούν σε δυσμενέστερη θέση ή, λόγω ειδικών συνθηκών, χρήζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης. Τι από τα προηγούμενα τηρεί το ελληνικό κράτος αποτελεί ένα κρίσιμο ερώτημα. Υπάρχουν, ωστόσο, επιμέρους πολιτικές επιλογές που αναδεικνύουν όχι απλά τον πλήρη παραμερισμό κάθε κριτήριου λήψης αποφάσεων, αλλά ακραία αναλγησία και ανεπάρκεια των κρατούντων. Πώς αλλιώς μπορεί να χαρακτηριστεί και να εξηγηθεί η διαπίστωση της «μέριμνας» που απολαμβάνουν παιδιά με αναπηρίες και μαθησιακές δυσκολίες, από τα οποία μόνο έχουν πρόσβαση σε κάποιου είδους πρωτοβάθμια εκπαίδευση και μόλις 10% από αυτά σε δευτεροβάθμια; Με κριτήρια ηθικής τάξης, πρόκειται για μια κατάσταση που αντιστοιχεί στη λογική του Καιάδα. Με κριτήρια αποδοτικότητας ή κοινωνικής ωφελιμότητας δεν συνιστά τίποτα διαφορετικό από καταδίκη ενός σημαντικού τμήματος των νέων ανθρώπων στον χείριστης μορφής αποκλεισμό από την κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική και οικονομική ζωή της χώρας και την περιχαράκωσή τους σε έναν κόσμο εξάρτησης από τη φροντίδα οικείων ή εθελοντών. Ένα κατ εξακολούθηση έγκλημα τελείται στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. Έγκυρες μελέτες έχουν αποδείξει ότι, ανεξάρτητα από αξιακά κριτήρια, ο αποκλεισμός αυτών των ανθρώπων και η «αιχμαλωσία» των οικογενειών τους επιφέρει τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές απώλειες. Συνεπώς, όσοι δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία των συνταγματικών επιταγών για κοινωνική ενσωμάτωση των ατόμων με αναπηρίες, για ίσες ευκαιρίες στα παιδιά ανεξαρτήτως ιδιαιτεροτήτων, για σεβασμό της αξίας του ανθρώπου και δωρεάν υποχρεωτική εκπαίδευση όλων, ας αναλογιστούν τουλάχιστον την οικονομική διάσταση της έλλειψης ειδικών σχολείων και κέντρων εκπαίδευσης αυτών των παιδιών. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα ιδιοφυών ανθρώπων που γεννήθηκαν με αναπηρίες ή μαθησιακές δυσκολίες και, χάρη στις ευκαιρίες που προσφέρει η πολιτεία στις περισσότερες χώρες της Δύσης, ανέπτυξαν τις ειδικές τους ικανότητες προς όφελος της επιστήμης, της τέχνης και της κοινωνίας. Ας μη σταθούμε όμως σε αυτούς. Κάθε παιδί με αναπηρία έχει ίσως ειδικές ανάγκες, όμως δικαιούται να λάβει στοιχειώδεις ευκαιρίες ώστε να αναπτύξει τις ειδικές του ικανότητες. Δικαιούται να ενταχθεί στην κοινωνική και οικονομική ζωή, να έχει πρόσβαση σε βασικά αγαθά, ξεκινώντας από την εκπαίδευση ως προϋπόθεση για εργασία, συμμετοχή, επικοινωνία. Σήμερα υπάρχουν παιδιά ενός κατώτερου θεού, ακριβώς επειδή οι κρατούντες επιλέγουν να τα καταστήσουν τέτοια. Η παρούσα κυβέρνηση οφείλει να ακολουθήσει τις συνταγματικές επιταγές, τις προτάσεις του αναπηρικού κινήματος και τις δικές της εξαγγελίες, αναλαμβάνοντας επιτέλους έμπρακτα την ευθύνη γι αυτά τα παιδιά. Η οικονομική κρίση δεν συνιστά άλλοθι για παράταση της ολιγωρίας εις βάρος τους. (445 λέξεις) 1. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου ( λέξεις) 2. Να γράψετε συνώνυμα για τις υπογραμμισμένες λέξεις. ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ: Πρόλογος (ενδεικτικές προτάσεις): α) Η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης, οι σπουδαίες τεχνολογικές εξελίξεις στα μέσα επικοινωνίας και συγκοινωνίας, η διάδοση της γνώσης και η ορθολογιστική οργάνωση της σύγχρονης ζωής είναι γεγονότα που προωθούν το σύγχρονο πολιτισμό. Παράλληλα, οι σχέσεις ανάμεσα στα έθνη που έγιναν πιο στενές και η συγκρότηση υπερεθνικών κοινοτήτων, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, λόγου χάρη, δηλώνουν τη συμφιλίωση των λαών ή, τουλάχιστο, τη συνεργασία τους. Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες είναι κάπως παράδοξο να παρουσιάζεται και να εντείνεται το φαινόμενο του ρατσισμού, που όχι μόνο δεν προωθεί τον πολιτισμό, αλλά αντίθετα τον γυρίζει πολλά χρόνια πίσω. (Με σύγκριση και αντίθεση) β) Οι σύγχρονες κοινωνίες τείνουν όλο και πιο πολύ να γίνουν πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Η παραδοσιακή εθνική ομοιογένεια εκλείπει. Άνθρωποι που ανήκουν σε διαφορετικές φυλές, με διαφορετική εθνική προέλευση, με διαφορετική γλώσσα και θρησκεία, με διαφορετικό πολιτισμό αποτελούν μέλη των σύγχρονων κοινωνιών. Η ίδια, λοιπόν, η πραγματικότητα επιβάλλει την ανεκτικότητα. Εντούτοις, εκδηλώνονται φαινόμενα ρατσισμού, που δε συμβιβάζονται με τις συνθήκες και το πνεύμα της σύγχρονης ζωής. (Κούτρας, Πειστικός Λόγος) Να εντοπίσετε τις αναφορικές προτάσεις, να δηλώσετε το συντακτικό τους ρόλο και να τις χαρακτηρίσετε ως περιοριστικές ή μη περιοριστικές. 1

2 Ανάλυση της έννοιας - ιστορικά παραδείγματα Ο ρατσισμός, το δόγμα που υποστηρίζει την εγγενή ανωτερότητα μιας φυλής και αποβλέπει στη διατήρηση της «καθαρότητάς» της και της κυριαρχίας της πάνω στις άλλες, είναι φαινόμενο που αναβιώνει στις μέρες μας. Ο σύγχρονος ρατσισμός δεν περιορίζεται μόνο στις φυλετικές διακρίσεις. Στρέφεται εναντίον όλων των κοινωνικών ομάδων -πάντοτε των πιο ανίσχυρων και αδύνατων- που συμβαίνει, είτε από τη φύση τους είτε εξαιτίας των κοινωνικών συνθηκών είτε και επειδή οι ίδιοι το διάλεξαν, να διαφέρουν από τους άλλους συνανθρώπους τους στο θρήσκευμα, στις αντιλήψεις τους για την κοινωνική ζωή, στην καταγωγή τους ή στον τρόπο ζωής τους, όπως είναι οι άνεργοι, οι άρρωστοι, οι ανάπηροι, οι στιγματισμένοι για κάποια πράξη τους. Έτσι, διακρίνουμε και τον κοινωνικό ρατσισμό. Η ρατσιστική «ιδεολογία» είναι γέννημα των κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων που έχουν την οικονομική και πολιτική εξουσία. Σκοπός της είναι να διατηρήσει και να διαιωνίσει την εξουσία και την εκμετάλλευση με ιδεολογήματα για τη δήθεν ανωτερότητα της λευκής φυλής, του «περιούσιου» έθνους, για δήθεν κινδύνους από φανταστικούς «εσωτερικούς εχθρούς», που «υπονομεύουν» την εθνική ασφάλεια, την οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία, τους κοινωνικούς θεσμούς, την ηθική τάξη. Κατ' αυτό τον τρόπο ο ρατσισμός μεταθέτει τις ευθύνες για την εκμετάλλευση και τις γνωστές συνέπειές της, τη φτώχεια, την ανεργία, το βιολογικό αφανισμό, τις ανταγωνιστικές ανθρώπινες σχέσεις, την ανισότητα, την καταπάτηση των φυσικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, από τους κύριους υπεύθυνους, δηλαδή τις λίγες ισχυρές χώρες ή τις ολιγάριθμες ισχυρές κοινωνικές ομάδες, στα πιο ανίσχυρα θύματά τους, τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, τις φυλετικές και εθνικές μειονότητες, τις οικονομικά και κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να «δικαιολογεί» την ύπαρξή του και τις απάνθρωπες συνέπειές του και απαιτεί να γίνουν αποδεκτές σαν φυσική νομοτέλεια και σαν θέλημα Θεού. Το φαινόμενο του ρατσισμού δεν είναι σύγχρονο. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι «βάρβαρον καί δοῦλον ταὐτόν φύσει», και οι Σπαρτιάτες έριχναν στον Καιάδα τα ανάπηρα και καχεκτικά παιδιά. Στην αρχαιότητα, επίσης, ανθούσε το δουλεμπόριο και στη Ρώμη οι δούλοι θεωρούνταν πράγμα (res). Την εποχή της αποικιοκρατίας, η εξόντωση των ιθαγενών ονομάστηκε «αγώνας για τον εκπολιτισμό και τον εκχριστιανισμό των αγρίων». Αλλά και η εποχή μας δεν υστερεί σε ρατσιστική βαρβαρότητα. Σύμφωνα με σχετικά πρόσφατο δημοσίευμα,(φεβρουάριος 1996) στην Ινδία σκοτώνουν τα κορίτσια πριν μεγαλώσουν, γιατί θεωρούνται υπερβολικό οικονομικό βάρος για μια οικογένεια, που θα πρέπει να καταβάλει μεγάλη προίκα, για να τα παντρέψει. Την πληρέστερη ιδεολογική εκδοχή, κοινωνική στάση και συμπεριφορά, καθώς και πολιτική πρακτική του ρατσισμού αποτελεί ο φασισμός-ναζισμός, η ιδεολογία που ξεκίνησε από το Χίτλερ και τη ναζιστική Γερμανία επιφέροντας τρομερές συνέπειες στην ανθρωπότητα. (Κούτρας, Πειστικός Λόγος) Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η τελευταία παράγραφος του κειμένου; Αίτια αναβίωσης του ρατσισμού στην εποχή μας: Καταρχάς, η διάθεση προβολής κάποιων ατόμων ή κοινωνικών ομάδων, το πάθος τους για την εξουσία, την κυριαρχία και το συμφέρον μπορεί να τους οδηγήσει σε διακρίσεις σε βάρος κάποιων άλλων, σε καταπίεση, περιθωριοποίηση και απομόνωσή τους. Η πίστη πως είναι κάτι το ξεχωριστό, πως υπερέχουν, πως είναι ανώτεροι μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργήσουν ρατσιστική «ιδεολογία και κίνημα», αν βέβαια έχουν τα μέσα και τη δύναμη. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι με το να υποτιμούνται κάποιοι άλλοι για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους «εξυψώνονται» όσοι δεν έχουν τα χαρακτηριστικά αυτά. Ο ρατσισμός γεννιέται και από τη φανατική προσήλωση στο έθνος και τα ιδανικά του. Ο εθνικισμός και η εθνικιστική προπαγάνδα, που επιβάλλει την αντίληψη πως το έθνος, στο οποίο ανήκει κάποιος είναι ανώτερο όλων και πως οι άλλοι λαοί απειλούν να το «μιάνουν», απειλούν την καθαρότητά του, φυλετική και πολιτιστική και, άρα, πρέπει να εξολοθρευτούν, παραπλανούν τους πολίτες. Τους στρέφουν, επομένως, εναντίον των εθνικών μειονοτήτων και των μεταναστών. Τους μετανάστες μάλιστα που εργάζονται στη χώρα τους, επειδή προσφέρουν πολύ φτηνά και χωρίς απαιτήσεις την εργασία τους και προτιμούνται από τους εργοδότες, τους θεωρούν υπαίτιους για τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν, για τη φτώχεια και την ανεργία. Και αυτός είναι ένας λόγος παραπάνω που προκαλεί ρατσισμό και άγριες διαθέσεις εναντίον τους. Αλλά και οι προκαταλήψεις μπορεί να στρέψουν τον άνθρωπο στο ρατσισμό. Υπάρχουν λαοί που έχουν ανατραφεί μέσα σε ρατσιστικό κλίμα, άνθρωποι που έχουν διδαχθεί και πιστέψει ότι οι άνεργοι, οι άρρωστοι, οι αλλόπιστοι, οι ομοφυλόφιλοι, οι αδύνατοι μόνο προβλήματα μπορεί να επιφέρουν στην κοινωνία τους. Τις προκαταλήψεις αυτές συντηρούν και συχνά ενισχύουν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προβάλλοντας με έμφαση προκλητικά για την κοινή γνώμη περιστατικά που έχουν σχέση με τη δράση και τη ζωή τέτοιων ανθρώπων. 2

3 Τέλος, η έλλειψη κατάλληλης αγωγής και παιδείας, που προωθεί τη συναδέλφωση των ανθρώπων και των λαών και διδάσκει την ισότητα, την αξία της ειρήνης και το σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, είναι βασική απώλεια για τις σύγχρονες κοινωνίες. Οι νέοι δε διδάσκονται την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και την αλήθεια. Απεναντίας, εθίζονται στον ανταγωνισμό και σε ένα κακώς εννοούμενο πνεύμα διάκρισης και υπεροχής. Μη γνωρίζοντας, λοιπόν, πως τέτοιες διακρίσεις είναι ανεπίτρεπτες, χωρίς αναπτυγμένη κρίση, χωρίς πίστη στις αρχές του ανθρωπισμού, χωρίς ανεκτικότητα, αλλά και από φόβο, ο οποίος συνοδεύει την άγνοια, για αρρώστους και ξένους εύκολα μπορεί να παρασυρθούν από το ρεύμα του ρατσισμού. (Κούτρας, Πειστικός Λόγος) κείμενο. Σ ένα διάγραμμα να αναφέρετε όλα τα αίτια του σύγχρονου ρατσισμού που αναπτύσσονται στο παραπάνω Πώς συνδέονται οι παράγραφοι στο παραπάνω κείμενο; Προτάσεις για την αντιμετώπιση του ρατσισμού Με τη θεωρητική και έμπρακτη απόκρουση των ρατσιστικών αντιλήψεων, απ' όπου κι αν προέρχονται, όποιον κι αν αφορούν, μπορεί να περιοριστεί η έκταση του φαινομένου. Ρατσισμός μπορεί να εκδηλωθεί οπουδήποτε, ακόμα και σε χώρους, όπου η εκδήλωσή του είναι απαράδεκτη, στην οικογένεια ή στο σχολείο, για παράδειγμα. Η παθητικότητα και πολύ περισσότερο η ανοχή εκκολάπτουν και τροφοδοτούν τέτοια φαινόμενα. Για να μπορούν, όμως, οι άνθρωποι να κατανοούν πότε υπονομεύονται τα δικαιώματα των συνανθρώπων τους, τις διακρίσεις σε βάρος τους και τις σκοπιμότητες που κρύβονται, για να είναι σε θέση να κρίνουν τι είναι ρατσιστικό και τι όχι, πρέπει να έχουν γνώσεις. Με την παιδεία, με τη μελέτη της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, αλλά και της βιολογίας, όχι μόνο δε θα πέφτουν θύματα της προπαγάνδας, αλλά και θα είναι σε θέση με επιχειρήματα να αποδεικνύουν πως οι ρατσιστικές αντιλήψεις είναι επιστημονικά αβάσιμες και πως η ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους είναι αδιαμφισβήτητη. Η ιστορία, λόγου χάρη, διδάσκει ότι οι ανισότητες που παρατηρούνται ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες φυλετικά ομοιογενείς, ανάμεσα σε έθνη ή φυλές δεν είναι αποτέλεσμα φυσικής ανωτερότητας ή κατωτερότητας, αλλά οφείλονται στους διαφορετικούς κοινωνικούς συντελεστές, όπως είναι οι οικονομικές δυνατότητες, η οργάνωση, το μορφωτικό επίπεδο, οι παραδόσεις, η ιστορία κάθε λαού κ.λπ. Απόδειξη είναι το γεγονός ότι οι ανισότητες αυτές δεν παραμένουν αιώνια, αλλά παρέρχονται, καθώς αλλάζουν οι ιστορικές εποχές. Με την απόκτηση γνώσεων οι άνθρωποι θα διαπιστώσουν, ακόμα, πως κάθε λαός έχει τη δική του συνεισφορά στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Θα αποκτήσουν ευαισθησία σε θέματα ελευθερίας, δημοκρατίας και δικαιοσύνης. Και οι άνθρωποι που πιστεύουν πραγματικά σ' αυτές τις αξίες, δεν πρόκειται να γίνουν ποτέ ρατσιστές. Τέλος, οφείλουν να παραμερίσουν τον εγωισμό και να κατανοήσουν πως κάθε άνθρωπος, κάθε φυλή, κάθε έθνος είναι κάτι το ξεχωριστό και κανείς δεν έχει το δικαίωμα να παραβιάζει την ιδιαιτερότητα αυτή. Αυτό επιβάλλει η ηθική του ορθού λόγου, η ανεκτικότητα. Αν αυτό γίνει κοινή συνείδηση, θα λείψουν και τα ρατσιστικά φαινόμενα. Μπορεί για την ισότητα των ανθρώπων να έγιναν πολλοί αγώνες και να κερδήθηκαν αναμφισβήτητες νίκες. Τα φαινόμενα, όμως, αναβίωσης ρατσισμού στις μέρες μας δείχνουν πως το αίτημα για ισότιμες σχέσεις ανθρώπων και λαών, για σχέσεις απαλλαγμένες από διακρίσεις και αδικίες παραμένει πάντα ανοιχτό και επίκαιρο. (Κούτρας, Πειστικός Λόγος) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για κάθε υπογραμμισμένη λέξη. Στερεότυπες αντιλήψεις Τα στερεότυπα είναι πεποιθήσεις που δεν τις θεωρούμε ως μια υπόθεση που οφείλουμε να αποδείξουμε με έρευνα, πληροφόρηση, γνώσεις και κριτική, αλλά τις αποδεχόμαστε ως διαπιστωμένο γεγονός. «Οι άντρες δεν κλαίνε, οι γυναίκες είναι πονηρές, οι Πόντιοι είναι αφελείς, οι Αλβανοί είναι κλέφτες, οι Λατίνοι είναι καλοί εραστές, οι Ιταλοί είναι μαφιόζοι, οι Γερμανοί φασίστες, οι Τούρκοι μπουνταλάδες, οι ξανθιές είναι ανόητες, ο επαρχιώτης είναι άξεστος, οι μαύροι είναι βρόμικοι, η πνευματική εργασία είναι ανώτερη από τη χειρωνακτική, οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι τεμπέληδες» είναι γνωστά στερεότυπα.. Πρόκειται για προκατασκευασμένες εικόνες, γενικές, δογματικά διατυπωμένες (αφοριστικές) κρίσεις που ασυναίσθητα υιοθετούμε. Ο Lippman επισημαίνει ότι αυτές οι «εικόνες μέσα στο κεφάλι μας» συνδέονται με την ανάγκη οικονομίας στη σκέψη. Με δεδομένο ότι ο άνθρωπος δεν έχει τον απαιτούμενο χρόνο και τη δυνατότητα να ερευνά κάθε γεγονός από όλες τις πλευρές του, περιορίζεται και δρα συμφωνά με αδρές, σχηματικές αντιλήψεις που έχει για τον κόσμο. Γι' αυτό και προβαίνει σε γενικεύσεις, οι οποίες διαστρεβλώνουν τα γνωρίσματα του εξωτερικού κόσμου. Με τα στερεότυπα προσπαθούμε να ταξινομήσουμε τον κόσμο. Τα κριτήρια, ωστόσο, γι' αυτή την ταξινόμηση δεν είναι ορθολογικά, αλλά συναισθηματικά, μεροληπτικά και συμφεροντολογικά. Είναι ιδεολογήματα με τα οποία εξυπηρετούνται σκοπιμότητες κοινωνικές, εθνικές, πολιτικές και οικονομικές. Σε τέτοια ιδεολογήματα μπορεί 3

4 κάλλιστα να στηριχτούν, εάν οι συγκυρίες είναι ευνοϊκές, φανατισμοί και μισαλλοδοξίες, διακρίσεις και εκμετάλλευση. Εντούτοις, τα αποδεχόμαστε, ασυναίσθητα έστω, ή τουλάχιστο τα ανεχόμαστε. Τα αποκτάμε συνήθως, όταν είμαστε παιδιά, ανατρεφόμαστε και μπολιαζόμαστε με αυτά στην οικογένεια, στο σχολείο, στις συναναστροφές μας. Η παιδική αφέλεια και η δύναμη των εντυπώσεων και των παραστάσεων της παιδικής ηλικίας είναι ευνοϊκοί παράγοντες για να ριζώσουν στη συνείδησή μας και να μας κρατούν δέσμιους συχνά εφ' όρου ζωής. Μέσα από τα κοινωνικά πρότυπα που προβάλλονται, πολλά στερεότυπα διαιωνίζονται από γενιά σε γενιά και αποκτούν την ισχύ καθιερωμένων παραδοσιακών αντιλήψεων, από τις οποίες δύσκολα μπορεί να απαλλαγεί ο άνθρωπος. Και η δυσκολία αυτή γίνεται μεγαλύτερη, αν τυχαίνει τα στερεότυπα να αφορούν άλλους, απέναντι στους οποίους δεν αποκλείεται να νιώθουμε και ένα αίσθημα υπεροχής. Τα στερεότυπα, όπως είπαμε, είναι ανορθολογικές κρίσεις. Δε θα απαλλαγούμε από αυτά, αν δεν έχουμε τη διάθεση να γνωρίσουμε ακριβώς τι είναι και τι δεν είναι κάτι, αν δεν το ερευνήσουμε και δεν το κρίνουμε απροκατάληπτα και προπαντός, αν δεν εγκολπωθούμε την αρχή ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, έχουν ίσα δικαιώματα, ίδιες ανάγκες και κάθε λαός έχει την ιδιαιτερότητά του και το δικό του πολιτισμό, που πρέπει να τον σεβόμαστε.(κούτρας, Πειστικός Λόγος) Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η πρώτη παράγραφος του παραπάνω κειμένου; Να γράψετε συνώνυμα για τις υπογραμμισμένες λέξεις. Να εντοπίσετε δύο περιπτώσεις ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας. Και επίκληση στην αυθεντία(=γνώμη ειδικού). Την προσέξατε; ΟΙ ΠΟΝΤΙΟΙ του Ηλία Πετρόπουλου Οι πόντιοι άρχισαν να καταφθάνουν μετά τους βαλκανικούς πολέμους και, κυρίως, μετά την λεγόμενη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι τελευταίοι μας ήρθανε από την Σοβιετική Ένωση το 1940, σαν ένα πεσκέσι του Στάλιν. Δηλαδή, οι πόντιοι είναι επήλυδες, είναι ξενόφερτοι, είναι πρόσφυγες. Οι ελλαδικοί νεοέλληνες δεν συμπαθούν τους πρόσφυγες. Και ακριβώς: τα αντιποντιακά ανέκδοτα που σήμερα κυκλοφορούν, εκφράζουν (σε τελικήν ανάλυση) την αντιπάθεια των γηγενών κατά της πολυπληθέστερης προσφυγικής ομάδας που εγκαταστάθηκε στη χώρα μας Τα τελευταία χρόνια άκουσα πολλά αντιποντιακά καλαμπούρια. Οι σύγχρονοι έλληνες (με την κοντή μνήμη, που τόσο τους χαρακτηρίζει) φαντάζονται ότι τα αντιποντιακά ανέκδοτα είναι ένα καινούργιο φρούτο και, επιπλέον, κρυφοκαμαρώνουν για την εξυπνάδα τους. Θα ήθελα να διαβεβαιώσω τον αναγνώστη πως, αφ ενός, τα αντιποντιακά ανέκδοτα πρωτοφάνηκαν πριν αρκετές δεκαετίες και, αφ ετέρου, σχεδόν όλα αυτά τα πρόσφατα καλαμπούρια είναι ξένης προέλευσης τα λένε οι γνήσιοι αμερικάνοι κατά των πολωνών, οι γάλλοι κατά των βέλγων κ.ο.κ. Πρoσέτι, οι νεοέλληνες ποτέ δεν θέλησαν να μάθουν το τι σκέφτονται οι άλλοι λαοί γι αυτoύς. ( ) Τα αντιποντιακά ανέκδοτα αποτελούν ένα τυπικό δείγμα προφορικού ενδορατσισμού. Οι πόντιοι κατέληξαν να είναι ο ύστατος στόχος των ελλαδικών ρωμιών. Πριν τους πόντιους είχαμε, για να γελάμε, τους κερκυραίους, τους καλαματιανούς, τους κρητικούς, τους ηπειρώτες, τους χιώτες, τους μυτιληνιούς, τους σαλονικιούς. [ ] Εδώ και λίγα χρόνια αναπαράγονται και αναμεταδίδονται χιλιάδες αντιποντιακά ανέκδοτα. Είναι σαν να βαράνε απαξάπαντες οι ελλαδικοί την πιο δυνατή και την πιο άξια μειονότητα της χώρας μας. Όταν λέω απαξάπαντες οι ελλαδικοί είναι σαν να λέω όλοι οι αθηναίοι, γιατί, έτσι που καταντήσαμε, η ταυτότητα Αθήνα = Ελλάς, προτείνεται σαν μια αληθινότατη αλήθεια. Σήμερα πια, δεν είναι μόνον η Ελλάς που συγκεντρώθηκε στο αττικό λεκανοπέδιο, αλλά είναι η Αθήνα που επιβάλλει την μονότονη γλωσσοπολιτιστική της δικτατορία στην λοιπή Ελλάδα. Οι αθηναίοι του 1821 (δηλαδή, οι γκάγκαροι) ήσανε μια χούφτα θρασιμιών, που μιλάγανε μια φωνητικώς απαίσια διάλεκτο και, που έκαναν το παν κατά των κλεφτών της Ρούμελης. Όσο και να προσπάθησε ο Καμπούρογλου, με την Ιστορία των Αθηναίων του, οι γκάγκαροι παρέμειναν σαν ένα παράδειγμα προς αποφυγήν, εσαεί ( ). Καθώς συμβαίνει στις άλλες χώρες, έτσι θα συμβεί και στην Ελλάδα: η πρωτεύουσα θα επιβάλλει, τελικά, το μοντέλο της. Ο αθηναϊκός οδοστρωτήρας ισοπέδωσε ήδη τους αρβανίτες και τους κρητικούς, που δεν αντιδρούν παρά με γλοιώδη τρόπο (ρουσφέτια, κουμπαριλίκια, συμπατριωτιλίκι και τα τοιαύτα). Η χοάνη της Αθήνας έχει καταπιεί τη διάλεκτο των ποντίων της πρωτεύουσας. Οι σποραδικές ομάδες τους (π.χ. της Λακωνίας) οδηγήθηκαν σε αποδιοργάνωση. Όμως, οι πόντιοι της Θεσσαλονίκης και της μακεδονικής υπαίθρου πάντα αμύνονται. Ωστόσο, θα υποκύψουν κάποτε Είχα μείνει με την εντύπωση ότι η ποντιακή διάλεκτος θα επιζούσε σαν αργκό. Πρόκειται για μια λανθασμένη ιδέα. Στον ορίζοντα διαφαίνεται ο θάνατος της ποντιακής διαλέκτου. Στην Ελλάδα διαθέτουμε την κουτσαβάκικη 4

5 αργκό, που βασίζεται στην αναπλιώτικη ντοπιολαλιά, ένα ιδίωμα που καλλιεργήθηκε επιμελώς από τους αρβανιτόμαγκες. Η αργκό μας είναι τα φωνητικώς ωραιότερα ελληνικά. Και οι αρβανίτες μάγκες είχαν (και έχουν) την ομορφότερη προφορά της αργκό. Το φαινόμενο δεν είναι μοναδικό. Σε κάθε χώρα κατίσχυσε μια διάλεκτος, συνήθως η διάλεκτος της πρωτεύουσας. Μα, αυτό δεν είναι απόλυτο. Τα ευφωνικότερα γερμανικά τα μιλάνε στο Ανόβερο, ενώ τα βερολινέζικα θεωρoύvται κάπως βαριά. Όλοι οι ιταλοί είναι σύμφωνοι πως οι φλορεντινοί χρησιμοποιούν την πιο στρωτή διάλεκτο και, επίσης, ότι τα ιταλικά της Ρώμης είναι απαίσια. Ωστόσο (αυτοί που ξέρουν, λένε πως) τα ωραιότερα ιταλικά τα μιλάνε οι σαρδήνιοι (οσάκις δεν κρύβονται πίσω από την ακαταλαβίστικη vτoπιoλαλιά τους). Η Ελλάδα δεν υιοθέτησε την διάλεκτο των γκάγκαρων. Και, κατά ευτυχή σύμπτωση, τα σημερινά αθηναίικα είναι, ακουστικώς, μια πεντακάθαρη διάλεκτος. Μπρος στην αθηναϊκή διάλεκτο τα ποντιακά φαντάζουν σαν μια γελοία και ακατανόητη γλώσσα. Τα ποντιακά είναι μια διάλεκτος μελλοθάνατη. Τα ποντιακά θα σβήσουν, όπως έσβησαν τα τσακώνικα Παρίσι , Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σχολιαστής Απαγορευμένες λέξεις στη σύγχρονη κοινωνία; Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ 16/08/1998 Όσα συνέβησαν στην Ελλάδα με την έκδοση του Λεξικού μου αξίζει να μελετηθούν στις κοινωνικές προεκτάσεις τους (ήδη έχουν γίνει σημαντικές νύξεις σε αξιόλογα άρθρα που γράφτηκαν για την υπόθεση του Λεξικού), πέρα από τις νομικές πτυχές που αναλύθηκαν ήδη σε βάθος από διαπρεπείς νομικούς [ ]. Αξίζει να μελετηθεί δηλ. από κοινωνιολόγους και κοινωνιογλωσσολόγους γιατί ορισμένα άτομα ή ομάδες της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας δεν μπορούν να παραδεχθούν την άμεση σχέση κοινωνικής πραγματικότητας και γλώσσας. Πώς εξηγείται κοινωνιολογικώς άτομα ή ομάδες να ενοχλούνται από τις λέξεις που δηλώνουν καθημερινές πραγματικότητες της κοινωνικής ζωής και πώς συμβαίνει να αποδοκιμάζουν με τον πιο φυσικό τρόπο μορφές γλωσσικής συμπεριφοράς που οι ίδιοι, τα παιδιά τους, το περιβάλλον τους βιώνουν καθημερινώς; Πώς είναι δυνατόν λ.χ. να εξανίστανται μερικοί συμπατριώτες μας ποντιακής καταγωγής, όταν βλέπουν στο Λεξικό τη λέξη Πόντιος να έχει μαζί με την κύρια σημασία της και μιαν άλλη, με την οποία χρησιμοποιείται ευρύτερα αυτή η λέξη (τη σημασία του αφελούς, του απονήρευτου, του αγαθού). Δεν βλέπουν κάθε τόσο στην τηλεόραση ελληνικά έργα με Ποντίους; Δεν έχουν παρακολουθήσει θεατρικές σκηνές ή κωμικές εκπομπές και σατιρικές παρλάτες με αναφορές σε Ποντίους; Δεν ακούνε στις παρέες ή δεν διαβάζουν (σε βιβλιαράκια που κυκλοφορούν στα περίπτερα) τα λεγόμενα «ποντιακά ανέκδοτα», αστείες δηλ. ιστορίες με Ποντίους; Αυτή την επικοινωνιακή πραγματικότητα μπορεί να την αγνοήσει ένα Λεξικό; Χρειάζεται δε να εξηγηθεί ότι ούτε ο λεξικογράφος ούτε όσοι λένε ποντιακά ανέκδοτα ούτε κανείς άλλος Ελληνας πιστεύουν ή εννοούν ποτέ ότι οι ιδιαίτερα αγαπητοί αυτοί συμπατριώτες μας, στην πλειονότητά τους εργατικοί, έντιμοι, ευφυείς, επιτυχημένοι και εκτιμώμενοι άνθρωποι, είναι πράγματι αφελείς ή ανόητοι; Συγκυριακά, το ίδιο όπως παλιότερα οι Αβδηρίτες ή οι Βοιωτοί ή και σε νεότερα χρόνια οι Χιώτες και πολλοί άλλοι συμπατριώτες μας (χωριών, πόλεων ή άλλων γεωγραφικών περιοχών της Ελλάδας), θύματα όλοι της γενικότερης σκωπτικής διάθεσης του λαού, έγιναν οι Πόντιοι «ήρωες» τέτοιων ευτράπελων διηγήσεων. Ανάλογα ανέκδοτα δεν λέγονται σε άλλες γλώσσες για Βέλγους, Πολωνούς, Ιρλανδούς, Ολλανδούς κ.ά.; Θεωρούνται, γι' αυτό, οι λαοί αυτοί αφελείς ή ανόητοι; Το γενικότερο πρόβλημα που προκύπτει σε τέτοιες περιπτώσεις και που αξίζει να μελετηθεί είναι κατά πόσον μια κοινωνία μπορεί να υποταχθεί σε μια νοοτροπία «πολιτικής ορθότητας» που πάνε να επιβάλουν -συνειδητά ή ασυνείδητα - όσοι διαμαρτύρονται για λέξεις που θεωρούν ότι θίγουν την προσωπικότητά τους. Τέτοιες μορφές συμπεριφοράς, που σε ακραίες περιπτώσεις «πολιτικής ορθότητας» οδήγησαν να ζητείται λ.χ. από μερικούς Αμερικανούς μαύρους να απαλειφθεί από τα λεξικά η λέξη Νέγρος, γιατί τους θίγει ως χαρακτηρισμός, μπορούν να ενθαρρύνουν και στη χώρα μας άτομα ή κοινωνικές ομάδες να διεκδικούν την άρση κοινωνικών πραγματικοτήτων, πυροβολώντας τις λέξεις που τις δηλώνουν και τα λεξικά που τις περιέχουν. Στο όνομα δηλ. της «πολιτικής ορθότητας» θα μπορούσαν ένα γυναικείο σωματείο ή ένας σύλλογος Τσιγγάνων συμπατριωτών μας ή και μια ξένη χώρα και, βεβαίως, εκατοντάδες άλλοι φορείς (σύλλογοι, σωματεία, οργανισμοί κ.λπ.) και χιλιάδες άτομα να διαμαρτυρηθούν για ορισμένες λέξεις που χρησιμοποιούμε στη γλώσσα μας και να ζητήσουν να λύσουν τα θέματα που τους θίγουν, εύκολα, απλά και ανώδυνα, όχι στο επίπεδο της κοινωνίας που τα προκαλεί αλλά στο επίπεδο του λεξικού που καταγράφει τις «ενοχλητικές» λέξεις! Κάτι τέτοιο άρχισε να συμβαίνει με το Λεξικό μου. Πόσο σοφά ο νομοθέτης κατοχύρωσε συνταγματικά το δικαίωμα του επιστήμονα να εκφράζει τις απόψεις του χωρίς περιορισμούς, δικαίωμα χωρίς το οποίο οδηγούμαστε σε ανελεύθερες και τραγελαφικές καταστάσεις. (Να είναι υποχρεωμένος π.χ. ο λεξικογράφος να ρωτάει άτομα και ομάδες πώς «φρονούν» ότι πρέπει να γράψει τη σημασία αυτής ή εκείνης της λέξης!). 5

6 Μήπως αυτή η «πολιτική ορθότητα», που ξεκίνησε ως υγιής κοινωνική ευαισθησία και αντίδραση απέναντι σε ομάδες που υφίσταντο διάφορες μορφές κοινωνικού αποκλεισμού, ξεπερνώντας τα λογικά όρια φτάνει είτε σε μορφές στυγνής καταπίεσης άλλων ατόμων ή ομάδων είτε σε φίμωση της επιστήμης και της ελεύθερης έκφρασης είτε, τέλος, σε μορφές αντίδρασης πρωτόγονων κοινωνιών που, για άλλους λόγους, επέβαλλαν πολύ συχνά απαγορεύσεις λέξεων (πρόκειται για τις περίφημες «λέξεις tabu», αντίθετα προς τις «λέξεις noha», τις καλές/εύσημες λέξεις).γιατί σ' αυτό οδηγούμαστε, στο να επιβάλλουμε μορφές «απαγορευμένων λέξεων» σε μια κοινωνία, όπως η δική μας, που θεωρείται εξελιγμένη και σε έναν πολιτισμό, όπως ο ελληνικός, που δεν συνέλαβε απλώς αλλά βίωσε τη δημοκρατία, ανεχόμενος τις βωμολοχίες, τα εξ αμάξης και, κυρίως, την και λεκτικά καυτή σάτιρα των μεγάλων κωμωδιογράφων. Η γλώσσα έχει ήθος, δεν έχει ηθική: υπόκειται σε δεσμεύσεις ποιότητας, ειλικρίνειας και δηλωτικότητας στην επικοινωνία, αλλά δεν υποκύπτει σε κανόνες έξωθεν ή άνωθεν επιβαλλόμενους για το τι πρέπει (για λόγους ηθικής ή πολιτικής ορθότητας) να λέγεται και τι όχι. Η ίδια η κοινωνία καθορίζει συμβατικά το σύστημα, τους κώδικες, τα επίπεδα, τις προϋποθέσεις και τους λοιπούς παράγοντες της γλωσσικής επικοινωνίας διαμορφώνει τη γλώσσα που την εκφράζει. Κανένα άτομο και καμιά ομάδα δεν μπορεί να επιβάλει τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται στη γλώσσα. Η ευρύτερη κοινωνική δομή που λέγεται έθνος, σύμφωνα με τις ανάγκες, το παιδευτικό επίπεδο, την παράδοση, τη νοοτροπία, τα ενδιαφέροντά του κ.λπ., επιλέγει τι και πώς θα το λέει. Διαφορετικό, θέμα μακραίωνης διπλής γλωσσικής παράδοσης, ήταν το γλωσσικό θέμα (καθαρεύουσα - δημοτική), όμως και σ' αυτό επικράτησε τελικά, όπως ήταν φυσικό, η γλωσσική πραγματικότητα που απηχούσε και την κοινωνική πραγματικότητα. Η απαγόρευση λέξεων απ' όπου κι αν προέρχεται είναι πρώτα και πάνω απ' όλα σύγκρουση με την κοινωνία, με μεγαλύτερα ή μικρότερα κοινωνικά σύνολα που εκφράζονται με τις αντίστοιχες λέξεις. Αν η ίδια η κοινωνία παύσει να τις χρησιμοποιεί, αυτομάτως αίρεται η επικοινωνιακή ζωή και νομιμότητα των λέξεων τότε οι λέξεις παύουν να υπάρχουν. Η αχρησία των λέξεων στην επικοινωνιακή πράξη και όχι η τεχνητή ή βίαιη απαγόρευσή τους είναι η φυσική κατάσταση εξαφάνισης των λέξεων από μια γλώσσα. «ΕΜΕΙΣ», «ΟΙ ΑΛΛΟΙ» ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» Σήμερα όλοι μιλούν για τον πολιτισμό. Μια θαυματουργή λέξη, μια πανάκεια που θα μεταμορφώσει, ως δια μαγείας, την καθημερινότητά μας. Ίσως γιατί η έννοια του πολιτισμού σχετίζεται περίπου με τα πάντα, με τεχνικά επιτεύγματα, με ήθη, έθιμα, με θρησκευτικές δοξασίες, με επιστημονική γνώση, με μορφές κατοίκησης, με συνήθειες στη διατροφή. Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα που να μην μπορεί να γίνει κατά έναν «πολιτισμένο» ή «απολίτιστο» τρόπο. Κι όμως πίσω από «τα πάντα» ελλοχεύει, όπως πολύ εύστοχα επισήμανε ο Norbert Elias κάτι πολύ απλό. Η αυτοσυνειδησία της Δύσης. Μια ηγεμονική εθνική συνείδηση. Συνοψίζει «τα στοιχεία ως προς τα οποία η δυτική κοινωνία των τελευταίων δύο τριών αιώνων πιστεύει πως υπερέχει σε σύγκριση με προγενέστερες ή με πιο «πρωτόγονες» σύγχρονές της κοινωνίες. Μέσω αυτής της έννοιας η δυτική κοινωνία ζητάει να επισημάνει την ιδιοτυπία της και αυτό που την κάνει υπερήφανη, το επίπεδο της δικής της τεχνικής, τον τύπο των δικών της τρόπων συμπεριφοράς, την εξέλιξη της δικής της επιστημονικής γνώσης, της δικής της κοσμοθεωρίας και άλλα πολλά». Στην καταγωγή της έννοιας «πολιτισμένος» βλέπουμε να υπάρχει μια εκλεκτική «αστική» αντίληψη που δημιουργεί διαχωριστικά σύνορα. Μια έννοια που δεν έχει περιγραφική ή αναλυτική αξία, αλλά αξιολογική. Επιτρέπει διαχωρισμούς, κατηγοριοποιήσεις, υποδηλώνοντας όχι μόνο το «τι» αλλά και το «πώς» θα «έπρεπε να είναι ο άλλος». Εκείνος που δε μετέχει στον ίδιο με μένα πολιτισμό. «Εμείς» και οι «άλλοι». Κι ανάμεσά τους η άβυσσος του διαχωριστικού τείχους. Οι πολιτισμένοι και οι βάρβαροι. Ο κάτοικος της πόλης και ο αγροίκος της περιφέρειας. Πόσο πολιτισμένη είναι μια τέτοια αντίληψη; Θα μπορούσε κανείς να πει ότι υπάρχει κάτι το βάρβαρο στην ανακήρυξη του άλλου σε βάρβαρο, όπως υπάρχει και το μη πολιτισμένο στην αναγόρευση του εαυτού του σε «πολιτισμένο». Αν αποκλείσεις το στοιχείο του «άλλου» στον πολιτισμό, έχασες τον πολιτισμό. Η κουλτούρα του διαφορετικού είναι αναγκαία για να μπορέσει να υπάρξει η κουλτούρα του ομοίου. Η κουλτούρα, όπως και το «εγώ», δε συγκροτείται μέσα στον καθρέφτη, αλλά μέσα στο βλέμμα του άλλου. Η ετερότητα συγκροτεί την ταυτότητα. Σήμερα που η πολιτιστική έκφραση απειλείται από τον εγκλωβισμό της είτε σε εθνικιστικά στερεότυπα, είτε σε εισαγόμενους κανόνες, δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός χωρίς να αφουγκράζομαι αυτό το «άλλο», χωρίς να επιτρέπω στο «άλλο» να ακουσθεί, να ομιλεί και να δημιουργεί δίχως να νιώθω ότι απειλούμαι απ' αυτό. Είτε αυτός ο άλλος είναι τσιγγάνος, είτε φυλακισμένος, είτε ψυχασθενής, είτε μετανάστης, έχει δικαίωμα να προτάξει το δικό 6

7 του βλέμμα στην τέχνη, στην κουλτούρα. Η ενθάρρυνση ενός τέτοιου βλέμματος δεν είναι μόνο θέμα ανθρωπιστικής πρακτικής, είναι προάσπιση και ανάπτυξη της ίδιας της έννοιας της κουλτούρας. Εν μέσω της καταβροχθιστικής παγκοσμιοποίησης, ένα στοίχημα για την πολιτιστική πολιτική σήμερα είναι να στοχασθεί τρόπους και τόπους ενθάρρυνσης της φωνής του άλλου, προτού αυτή η φωνή μεταποιηθεί σε καταναλωτικό προϊόν. Μόνο έτσι η λέξη πολιτισμός δε θα είναι ένα κενό νοήματος ρητορικό σχήμα. Ο δυτικός είναι ο πρώτος πολιτισμός που στηρίχθηκε στο ιδεολόγημα της οικουμενικότητας και διιστορικής φύσης του ανθρώπου. Από την άλλη μεριά, κι εδώ εστιάζεται η μέγιστη των αντιφάσεων, καθρεφτίζει τη δική του ανωτερότητα μέσω της αντιπαράθεσής του με το μη πολιτισμένο, μη δυτικό.[...]. Στο χάραμα της νέας χιλιετίας ήλθε εν τέλει η ώρα να γίνει μια επαναξιολόγηση και επανεξέταση του «αυτονόητου» που περιλαμβάνει ο όρος «πολιτισμός». Άλλωστε αυτή τούτη η επερώτηση του αυτονόητου ίσως να είναι ο πιο αδιαμφισβήτητος δείκτης πολιτισμού. ( Φ. Τσαλίκογλου, ΤΑ ΝΕΑ, 9/5/2000) Να γράψετε συνώνυμα για τις υπογραμμισμένες λέξεις. Να γράψετε μία παράγραφο με θεματική πρόταση: Η κουλτούρα, όπως και το «εγώ», δε συγκροτείται μέσα στον καθρέφτη αλλά μέσα στο βλέμμα του άλλου. Γυναίκες εργαζόμενες: Το Μνημόνιο αύξησε τις διακρίσεις σε βάρος τους ΕΡΤ, 4 Απριλίου 2012 Αυξητική τάση παρουσιάζουν οι διακρίσεις γυναικών στην αγορά εργασίας στον ιδιωτικό τομέα. Αυτό προκύπτει από τα στοιχεία της ειδικής έκθεσης του Συνηγόρου του Πολίτη, με θέμα «Φύλο και Εργασιακές Σχέσεις», όπου οι σχετικές καταγγελίες παρουσίασαν σημαντική αύξηση, της τάξεως του 53%, το 2011 έναντι 37% το Όπως επισημαίνει ο Συνήγορος του Πολίτη, οι συνέπειες της κρίσης και της εφαρμογής των μνημονίων, δεν περιορίζονται μόνο στις γυναίκες εργαζόμενες, καθώς κατέγραψε αύξηση των τηλεφωνημάτων εργαζομένων που αναζητούν πληροφόρηση για τα εργασιακά τους δικαιώματα, καθώς και συμβουλές για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στην εργασία τους. Ο Συνήγορος του Πολίτη αποδίδει την αύξηση των παραπάνω κρουσμάτων «στα νομοθετικά μέτρα για τη δημοσιονομική προσαρμογή της χώρας στις απαιτήσεις των Μνημονίων, τα οποία συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, στη μαζική απώλεια θέσεων εργασίας σε ιδιωτικό και δημόσιο τομέα και σε μία άνευ προηγουμένου ασύντακτη απορύθμιση της εργατικής νομοθεσίας». Στην ίδια έκθεση αναφέρεται ότι: «εξαιτίας ή επ' αφορμή της κρίσης, οι επιχειρήσεις αντικατέστησαν μεγάλο αριθμό μόνιμων σχέσεων εργασίας με άλλους τύπους επισφαλούς απασχόλησης (όπως μερική και εκ περιτροπής εργασία, ενοικιαζόμενο προσωπικό, ανάθεση εργασιών σε εργολάβους κ.λπ.). Ένα μακροχρόνιο αποτέλεσμα της κρίσης προεξοφλείται ότι θα είναι η μόνιμη αντικατάσταση των θέσεων αυτών με ευέλικτες μορφές απασχόλησης, που συνοδεύονται από σημαντικά μειωμένες ώρες ή ημέρες εργασίας και αντίστοιχα μειωμένες αποδοχές. Το ποσοστό των εργαζόμενων γυναικών που ωθείται να καταλάβει τέτοιες επισφαλείς θέσεις είναι αυξημένο και γι' αυτό ορατές, περισσότερο από ποτέ, είναι πλέον οι διακρίσεις που καταγράφει ο Συνήγορος του Πολίτη σε βάρος τους». Τέλος, στην έκθεση επισημαίνεται πως: «Η ουσιαστική τήρηση της νομοθεσίας για την ισότητα των φύλων και η μη καταστρατήγηση των δικαιωμάτων που συνδέονται με αυτή λειτουργούν ως ανάχωμα στην εντεινόμενη απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, συντείνοντας στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής». Η έξαρση της ανδρικής βίας στις συνθήκες κρίσης του συστήματος Α' ΜΕΡΟΣ Σωτήρη Δημητρίου* ΑΥΓΗ, 24/11/2011 Το βασικό ερώτημα που προσεγγίζουμε είναι το εξής: Υπάρχει εγγενής σχέση της διάκρισης των φύλων με τη βία και, εάν υπάρχει, πώς εξηγείται και πώς μπορεί να αναιρεθεί; Ας δούμε σε γενικές γραμμές την κοινωνική διάσταση του ζητήματος. Έχει διαπιστωθεί, ότι η ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης, που συνδέεται με τον νεοφιλελευθερισμό, συνοδεύεται με την όξυνση των κοινωνικών διακρίσεων και ένταση της ανισότητας. Οι κοινωνικές διακρίσεις δεν είναι ιδιότητες, αλλά σχέσεις. Είναι οι σχέσεις των ολίγων, των ξεχωριστών που απολαμβάνουν κοινωνικά προνόμια, προς τους άλλους, τους πολλούς που βρίσκονται σε μειονεκτική κοινωνική θέση. Συνεπώς, είναι σχέσεις εκμετάλλευσης, σχέσεις «δύναμης επί» και εξουσίας. Οι προνομιούχοι κατέχουν θέσεις κυριαρχίας, ενώ οι άλλοι υποβιβάζονται σε θέσεις υποτέλειας. Οι σχέσεις κυριαρχίας χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες της ανισότητας, ή ασύμμετρες, που επικρατούν σήμερα στον πλανήτη. Εκφράστηκαν με διάφορες μορφές διάκρισης, ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες: με διάκριση του 7

8 χρώματος (ρατσισμός), της ηλικίας (γεροντοκρατία), της καταγωγής και του αίματος (αριστοκρατία), των φύλων (πατριαρχία), της γνώσης (μυστικές εταιρείες), της γλώσσας, του πλούτου κ.ά. Η διάκριση των φύλων υπακούει στον ίδιο γενικό κανόνα, όπως και όλες οι άλλες διακρίσεις. Στον κανόνα να θεωρείται φυσική σταθερά και να συνδέεται άμεσα με τη βία. Εντούτοις, δεν παρατηρείται στις εξισωτικές κοινωνίες. Τις κοινωνίες αυτές, που τείνουν σήμερα να εκλείψουν, τις χαρακτηρίζουν οι σχέσεις ισοτιμίας, όπως έχει αναγνωριστεί από πέντε διεθνή συνέδρια που έγιναν μέχρι το Τόσο οι εξισωτικές κοινωνίες, όσο και οι σχετικές έρευνες έδειξαν ότι δεν υπάρχει διαφορά στις πνευματικές και στις άλλες ικανότητες ανάμεσα στα δύο φύλα. Αντίθετα, βεβαιώθηκε ότι μέχρι την ηλικία των 20 ετών τα κορίτσια προηγούνται σε ωριμότητα από τα αγόρια και ότι κατόπιν τη χάνουν εξαιτίας της κοινωνικής υποβάθμισής τους. Οι προσπάθειες των ρατσιστών να στηρίξουν την πνευματική κατωτερότητα της γυναίκας στη μικρότερη χωρητικότητα του κρανίου της αποδείχθηκε πλάνη. Ο μέσος λόγος της χωρητικότητας του κρανίου προς το βάρος του σώματος είναι και για τα δύο φύλα ο ίδιος. Συνεπώς, η υποβάθμισή της οφείλεται αποκλειστικά σε κοινωνικούς όρους. [ ]. Εφόσον η κοινωνική διάκριση εκφράζει σχέση εξουσίας και πίεσης του ενός μέρους προς το άλλο, είναι επόμενο, όπως συμβαίνει σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης του αντικειμενικού κόσμου, το πιεζόμενο μέρος να απαντά με αντίδραση. Όπως έδειξαν οι μελέτες του E. Goffman (1984, 1990), τα άτομα που υπόκεινται σε πίεση υποτέλειας, ή έστω υποβάθμισης, είτε εξεγείρονται στο προσκήνιο είτε αντιδρούν στο παρασκήνιο. Ακόμα και όταν δείχνουν συναίνεση, το κάνουν με τον υπολογισμό να πετύχουν παρασκηνιακά κάποιο κέρδος. Και στις δύο περιπτώσεις, τόσο για να κάμψει την εξέγερση του υποτελούς, όσο και για να προλάβει την εκδήλωσή της και να τον διατηρήσει στη θέση μιας έστω υποκριτικής συναίνεσης, το κυρίαρχο μέρος καταφεύγει στη βία. Όπως έδειξε ο P. Bourdieu (1996), η ανδροκρατία σωματοποιείται μέσω της κοινωνικής αναπαραγωγής. Επιπλέον, σε πολλές απλές κοινωνίες σωματοποιείται και η ίδια η βία διαμέσου των διαβατηρίων τελετουργιών, κατά τις οποίες τα αγόρια μετατρέπονται σε άνδρες υφιστάμενα δοκιμασίες και βία, για να τη μεταφέρουν στη γυναίκα. Είναι το ίδιο σύστημα που εφαρμόζεται σήμερα για την παραγωγή βασανιστών. Υπάρχουν, εντούτοις, ορισμένα σημεία που αφορούν τις διαφορές της διάκρισης των φύλων από τις άλλες διακρίσεις και της δίνουν ιδιαίτερη σημασία. Πρώτο, ενώ οι άλλες διακρίσεις μπορεί να εκδηλώνονται σε ορισμένες κοινωνίες ή να αντιστρέφονται -για παράδειγμα, η γεροντοκρατία των αρχαϊκών κοινωνιών μετατράπηκε σε υποτίμηση ή και σε ρατσισμό των υπερηλίκων- η διάκριση των φύλων εμφανίζεται σε όλες τις κοινωνίες της ανισότητας. Η υπόθεση του J. Bachofen, το 1861, για την ύπαρξη αρχέγονης περιόδου «μητριαρχίας» αποδείχτηκε μύθος από την ανθρωπολογία και ο όρος «μητριαρχία» αντικαταστάθηκε με τον όρο «κοινωνία του μητρογραμμικού γένους». Δεύτερο, η διάκριση των φύλων εκφράζει, όπως είχε σωστά παρατηρήσει ο F. Engels (1886), την πρώτη σχέση ανισότητας που διαμορφώθηκε στην ιστορία της κοινωνίας. Άρα είναι βαθιά ριζωμένη και, γι' αυτό, θα είναι και η τελευταία που θα εκλείψει. Αυτό της δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα. Τρίτο, η διάκριση των φύλων διέπεται από αμφισημία, που τη διαφορίζει από τις άλλες διακρίσεις. Ο άνδρας βρίσκεται σε θέση κυριαρχίας προς όλες τις γυναίκες αλλά, από την άλλη πλευρά, διατηρεί στενούς συναισθηματικούς, βιωματικούς ή και οικονομικούς δεσμούς προς ορισμένες: τη μητέρα, την αδελφή, τη σύζυγο και άλλες. Επιδιώκει να παντρευτεί, ενώ ταυτόχρονα ονομάζει τον γάμο «κρέμασμα». Τη γυναίκα, για την οποία έχει τη μεγαλύτερη αφοσίωση, τη θεωρεί δισυπόστατη, Παναγία και ταυτόχρονα Μαρία Μαγδαληνή ή Εύα, μητέρα των παιδιών και ταυτόχρονα ερωμένη ή πόρνη. Άλλος λόγος της αμφισημίας είναι η ένταξή της, στην ταξική δομή της κοινωνίας -η πλούσια γυναίκα ασκεί εξουσία στο υπηρετικό προσωπικό ακόμα και αν είναι ανδρικό. Εξαιτίας της αμφισημίας αυτής, η κοινή γνώμη δικαιώνει τον άνδρα ο οποίος, κάτω από το τυφλό πάθος του έρωτά του δολοφονεί την άπιστη φίλη ή σύζυγο, παραβλέποντας ότι αυτό που ο δολοφόνος θεωρεί πάθος του έρωτα είναι στο βάθος το δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στη γυναίκα, γιατί τη θεωρεί κτήμα του -ήταν το θέμα της δημοφιλούς όπερας «Κάρμεν» του Μπιζέ. Εξαιτίας της ίδιας επίσης αμφισημίας, η ανισότητα των φύλων είναι αδιαφανής, ώστε το σύνολο των ανδρών αλλά και το μεγαλύτερο μέρος των γυναικών δεν αναγνωρίζει ότι βρίσκονται σε σχέση κυρίαρχου / υποτελούς. Ένδειξη της αμφισημίας είναι ότι η γυναίκα είναι εκείνη που ανατρέφει το αγόρι στο πρότυπο του ανδρισμού. Τα δύο πρώτα σημεία, η καθολικότητα και η αρχαιότητα της ανισότητας των φύλων ανάγονται στον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η κοινωνική οργάνωση. Όταν, πριν 9 εκατ. χρόνια περιορίστηκαν ραγδαία τα δάση και οι προϊστορικοί πρόγονοί μας εγκλωβίστηκαν στις συνθήκες της σαβάνας, αναγκάστηκαν διαμέσου της φυσικής επιλογής να αναπτύξουν περισσότερο την επίκτητη μάθηση, αντί του γενετικού κώδικα και των ενστίκτων, και με βάση αυτή να μετατρέψουν τη σχέση τους με τη φύση, από παρασιτική, σε σχέση εργασίας και επέμβασης σ' αυτήν. Για την αντιμετώπιση των συνθηκών της σαβάνας, η σχέση αυτή συνεπαγόταν τον οικονομικό καταμερισμό, βασική μορφή της κοινωνικής οργάνωσης, μαζί με τη συγκρότηση της οικογένειας. Ο οικονομικός καταμερισμός, 8

9 που χρειάστηκε μεγάλο χρονικό διάστημα για να συγκροτηθεί, προσαρμόστηκε πάνω στο βιολογικό. Οι άνδρες ασχολούνται με το κυνήγι της αγέλης ζώων, επιχείρηση πολυήμερη και σε μεγάλη απόσταση, ενώ οι γυναίκες ασχολούνται με τη συλλογή καρπών και φυτών. Στις εύκρατες ζώνες, όπου το κυνήγι έπαιζε τον κύριο λόγο στην επιβίωση, οι άνδρες απέκτησαν ρυθμιστικό ρόλο στις ανταλλαγές με τις άλλες ομάδες, καθώς και στη διανομή του μέσα στην ομάδα. Αυτό τους έδωσε κυρίαρχη θέση στον κοινωνικό καταμερισμό, που την εδραίωσαν με τις διαβατήριες τελετουργίες υποβαθμίζοντας τις γυναίκες και τα παιδιά. Στις τροπικές ζώνες, όπου τον κύριο λόγο στην επιβίωση τον έπαιζε η συλλογή καρπών και μικρών ζώων, διατηρήθηκαν η εξισωτική δομή της κοινωνίας, οι ισότιμες σχέσεις των δύο φύλων και η προβολή του κοινωνικού ρόλου της γυναίκας στην επικράτηση του μητρογραμμικού γένους. Επειδή όμως οι κοινωνίες στις οποίες το ανδρικό φύλο απέκτησε κυρίαρχο ρόλο πέτυχαν ταχύτερη ανάπτυξη πλεονάσματος, χάρη στην εκμετάλλευση της γυναίκας, κατέληξαν να επικρατήσουν εκτοπίζοντας τις εξισωτικές. Πρώτοι δούλοι στις απλές γεωργικές κοινωνίες υπήρξαν οι γυναίκες, για να δουλέψουν στους αγρούς. Σ' αυτές, οι επιδρομές (razia) και το κυνήγι κεφαλών στόχευε βασικά στην εξόντωση των ανδρών μιας κοινότητας και την αρπαγή των γυναικών τους για δουλεία. Με τη σειρά της, η επέκταση της Δύσης έδωσε τη χαριστική βολή σε όσες απλές κοινωνίες διατηρούσαν την ισοτιμία των φύλων, ενώ πολλές εξισωτικές κοινωνίες αντιστάθηκαν. Η ιστορία των ασύμμετρων κοινωνιών περικλείει, εκτός των άλλων, και την ιστορία ανάδειξης της ανδρικής κυριαρχίας. Ο άνδρας υποβάθμισε τη γυναίκα με πολλούς τρόπους: με την πολυγυνία και το χαρέμι, τον στιγματισμό της ως μιασμένη, με τον μύθο ότι παλαιότερα ασκούσε δεσποτική εξουσία στον άνδρα (ο μύθος αυτός επηρέασε την ιδέα της μητριαρχίας), τον αποκλεισμό από το ιερατικό λειτούργημα, την υποταγή της στον κώδικα τιμής/ντροπής, τη θυγατροκτονία, το εμπόριο λευκής σαρκός και την πορνεία, το κυνήγι των μαγισσών, την πνευματική της υποτίμηση και πολλά άλλα. Η υποβάθμισή της διαποτίζει όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, ακόμα και τη γλώσσα. Παράδειγμα είναι οι λέξεις «επανδρώνω», «ανδρείος», «ανδροπρεπής», «θηλυπρεπής», «εκθηλύνεται», «γυναικοδουλειά». Η γυναίκα αποκαλείται «μπόγος», «τσόκαρο», «πανί». Λέμε τενόρος = υψίφωνος και πριμαντόνα = υψίφωνος αλλά και «υπόπτου ηθικής». Λέμε επίσης μετρ = επόπτης αλλά μετρέσα = σπιτωμένη. Από την άλλη πλευρά, η γυναίκα δεν σταμάτησε να αντιδρά στην υποβάθμισή της, έχοντας στήριγμα τον πρωτεύοντα ρόλο της στη λειτουργία της αναπαραγωγής, τη συμμετοχή της στην υλική παραγωγή και την αμφισημία της διάκρισης των φύλων. Πολύ συχνά, κατά το πέρασμα στη γεωργική παραγωγή, επειδή η γεωργία ήταν δική της ανακάλυψη και απασχόληση, πέτυχε να ανανεώσει τον θεσμό του μητρογραμμικού γένους που της έδινε κύρος. Σε κοινωνίες της Αφρικής και της Αυστραλίας υπήρξαν γυναικείες μυστικές εταιρείες με δικές τους τελετουργίες. Αναφέρεται στρατός γυναικών στη Βραζιλία που τον αντιμετώπισαν οι Πορτογάλοι, γι' αυτό ονόμασαν την περιοχή Αμαζονία, σε αναφορά προς τις Αμαζόνες της αρχαιότητας. Γυναικείος στρατός υπήρξε επίσης στη Νταχομέη και αλλού. Η γυναίκα ασκεί το εμπόριο και έχει το δικαίωμα των εξωσυζυγικών σχέσεων στους ψαράδες της Βραζιλίας και στους Νούπε της Νιγηρίας και στην υποσαχάρια Αφρική μπορεί να επιβάλει εξοστρακισμό στον άνδρα που θα την προσβάλλει. Στο Αιγαίο ήταν ιδιοκτήτρια των μύλων. Β' ΜΕΡΟΣ Στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, η γυναίκα κατέχει πιο ευνοϊκή θέση από τις άλλες κατηγορίες κοινωνικής διάκρισης -δούλους, αλλόδοξους κ.ά. Πέρα από τη λειτουργία της αναπαραγωγής, την ανατροφή των παιδιών και τον ρόλο της στην παραγωγή (καλλιέργεια, υφαντική κ.ά.), διαχειρίζεται επίσης διάφορους τομείς του κοινωνικού καταμερισμού, που ποικίλλουν για κάθε κοινωνία: τις τελετουργίες ταφής ή τον θρήνο, τη μαιευτική, τη θεραπευτική, το εμπόριο, τη μαντική. Ανάλογα με τη θέση της αυτή, μετριάζεται η υποτέλειά της. Αλλά ποτέ δεν εξαλείφεται. Κριτήριο του βαθμού της υποτέλειάς της είναι η μορφή της ανδρικής βίας που υφίσταται. Το ρεπερτόριο της βίας είναι πλουσιότατο. Το διαπιστώνουμε, εάν κάνουμε μια στοιχειώδη καταγραφή από τους καταναγκασμούς που έχει υποστεί η γυναίκα κατά διάφορες εποχές στις διάφορες κοινωνίες. Απαγορεύσεις στη στάση του σώματος: σκυφτό σώμα στις Μανιάτισσες, χαμηλό βλέμμα, κλειστά τα πόδια όταν κάθεται (πριν το 1940). Περιορισμούς στο ντύσιμο και στην κόμμωση: μακριά μαλλιά, καλύπτρα (στην αρχαιότητα και σήμερα στο Ισλάμ), φερετζές - θεωρείται σε πολλές κοινωνίες «θήραμα» του άνδρα και οποιαδήποτε πρωτοβουλία της στη σύναψη ερωτικής σχέσης συνεπάγεται την έκπτωσή της στη θέση της πόρνης. Αποκλεισμός από το γεύμα των ανδρών (στο Βυζάντιο και στο Ισλάμ), από τα ποτά (επιτρέπεται μόνο το λικέρ) και από ορισμένες τροφές. Απαγορεύσεις στην ενασχόληση: αθλήματα, ποδόσφαιρο, οπλοχρησία, κυνήγι, μουσικές κομπανίες κ.ά. Απαγόρευση της παρουσίας της στον ανδρωνίτη (στην Ωκεανία) και σε άλλους χώρους των ανδρών: καφενείο, ταβέρνα, μπιλιάρδο (μέχρι τον 20ό αιώνα). Απαγόρευση της παρουσίας της στο θέατρο (στην αρχαιότητα και μέχρι την Κομέντια ντελ Άρτε). Περιορισμός της κατά το εκκλησίασμα στον γυναικωνίτη. Κλείσιμο σε μοναστήρι (στη φεουδαρχική Ευρώπη) και απομόνωση στην περίοδο των εμμήνων (στις απλές κοινωνίες). Αποκλεισμός από τα κύρια επαγγέλματα (τη ναυτιλία, την οδήγηση οχήματος, την πυροσβεστική κ.ά.) και από τις επιστήμες - έως τον 9

10 20ό αιώνα απαγορευόταν η είσοδός της στα πανεπιστήμια. Αποκλεισμός από την ισοτιμία αμοιβής, όταν βγει στην εργασία. Αποκλεισμός από τη μόρφωση και την τέχνη: οι πρώτες γυναίκες συγγραφείς δημοσίευαν με ανδρικό ψευδώνυμο. Οι γυναικείοι ρόλοι στο θέατρο παίζονταν από άνδρες με μάσκα. Η θέση του μαέστρου είναι ακόμα απαγορευτική γι' αυτήν. Περιορισμός από τις διευθυντικές θέσεις και την πολιτική ζωή. Αποκορύφωμα της βίας είναι το δικαίωμα της θανάτωσής της: από τον πάτερ φαμίλια για λόγους τιμής, με λιθοβολισμό εάν μοιχεύσει ή και αν βιαστεί. Κατά το έθιμο σάτι της Ινδίας, η γυναίκα καιγόταν ζωντανή στη νεκρική πυρά του συζύγου της -αν και απαγορεύτηκε από την αγγλική αποικιοκρατία, το 1829, το έθιμο αυτό συνεχίστηκε να τηρείται σε ορισμένες περιοχές πολλές δεκαετίες μετά. Στη δυτική κοινωνία η θέση της γυναίκας επιδεινώθηκε, γιατί έχασε τα ερείσματά της. Εκτοπίστηκε από την παραγωγή, καθώς και από πολλούς τομείς του κοινωνικού καταμερισμού και απομονώθηκε στον ιδιωτικό χώρο με συντροφιά το κέντημα και τη φύλαξη της αρετής. Η εργασία της στα οικιακά, χωρίς διακοπή τις Κυριακές και τις γιορτές, απαξιώθηκε εντελώς και η ίδια μετατράπηκε σε άτομο νευρωτικό, χωρίς λογική, σε επικίνδυνη βαμπίρ ή, στην καλύτερη περίπτωση, σε διακοσμητικό αντικείμενο του άνδρα. Τον ρόλο της αυτόν τον παίζει είτε με τρόπαιο τα κοσμήματα είτε με την απόκρυψη της υποβάθμισής της κάτω από τη ρητορική της αβροφροσύνης (ετικέτα, προσφορά λουλουδιών κ.ά.), που κάνουν έντονη την αμφισημία της διάκρισης. Αυτό οφείλεται στη βαθιά αντίφαση της Δύσης, η οποία προβάλλει τα ανθρώπινα δικαιώματα, ενώ ταυτόχρονα τα καταπατά ως κοινωνία «των ελεύθερων επιλογών». Από τη μια πλευρά, έδωσε στη γυναίκα τη δυνατότητα να μεταφέρει την πάλη της ισοτιμίας από το επίπεδο του άρρητου, δηλαδή από τις νευρώσεις και την πονηριά, στο επίπεδο του ρητού και των θεσμικών διεκδικήσεων με πολλές μορφές. Από την άλλη πλευρά, όσες κατακτήσεις πέτυχε με τους αγώνες της, όπως είναι η σεξουαλική απελευθέρωση, το δικαίωμα στη δημόσια εργασία και στο διαζύγιο, τις μετέτρεψε σε νέες μορφές υποτέλειας, εντείνοντας την έμφυλη βία. Η δυτική κοινωνία είναι η μόνη που γύμνωσε σε κοινή θέα τη γυναίκα. Χαρακτηριστικό σύμπτωμα της δυτικής κοινωνίας είναι ο σεξισμός. Οφείλεται στην ικανότητα του ανθρώπου - που λείπει από όλα τα θηλαστικά- να έχει συνεχή οίστρο, χάρη στον οποίο διατηρείται η συμβίωση των δύο φύλων προς όφελος της μακρόχρονης φροντίδας που απαιτείται για τα παιδιά. Αυτό, όμως, οδήγησε στον διαχωρισμό της αναπαραγωγικής λειτουργίας από τη σεξουαλική και, κατά τις συνθήκες αύξησης της ανισότητας, στην εκμετάλλευση της δεύτερης από τον άνδρα. Ενώ στις άλλες κοινωνίες οι αναπαραστάσεις συνουσίας ανάγουν στην αναπαραγωγική λειτουργία, στη δυτική ανάγουν στη σεξουαλική υποτέλεια της γυναίκας. Όπως αναφέρθηκε, ο νεοφιλελευθερισμός οξύνει τις διακρίσεις και τις μορφές ανισότητας. Ο λόγος είναι ότι οδηγεί το παγκόσμιο σύστημα στην αποδόμηση και την κατάρρευση, επομένως, προκαλεί έξαρση της βίας σε όλες τις σχέσεις κοινωνικής διαφοράς, όπως είναι η διάκριση των φύλων. Επειδή η διάκριση αυτή είναι παγκόσμια, όπως είδαμε, η βία στη γυναίκα είναι γενικευμένη. Ξεκίνησε με την εικονική βία της πορνογραφίας μόλις άρχισε η κρίση, στις αρχές του ʼ70 -στην Ελλάδα έγινε από την «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» της χούντας- για να καταλήξει σε ένταση της άμεσης βίας. Το δημόσιο γύμνωμά της - στη διαφήμιση, στα σόου, στις ταινίες- συνιστά την άσκηση βίας στο σώμα της από το ανδρικό βλέμμα του ηδονοβλεψία. Ανάλογη άσκηση βίας στο σώμα της είναι η υποταγή της στα πρότυπα των top model με διάφορες δίαιτες. Η απαγόρευση της έκτρωσης και η γενίκευση της καισαρικής στον τοκετό αποτελούν άσκηση της βίας στο σώμα της διαμέσου της ιατρικής. Η πρώιμη εμμηνόπαυση στις ανεπτυγμένες χώρες οφείλεται στη βία που υφίσταται ο ψυχισμός της από το άγχος της καταπίεσης. Η βία στον ψυχισμό της ευθύνεται επίσης για την κατάθλιψη που παρουσιάζει στη Δύση και για τις κρίσεις υστερίας που εκδηλώνει στις άλλες χώρες. Στην Ελλάδα το 56% δηλώνει ότι έχει υποστεί ψυχολογική βία. Η γυναίκα υπήρξε το πρώτο θύμα της οικονομικής κρίσης. Είτε άμεσα, με την ανάληψη όλου του βάρους επιβίωσης της οικογένειας, στην Αφρική και αλλού, είτε έμμεσα, υφιστάμενη τις εκρήξεις της ψυχολογικής πίεσης του χρεωμένου ή άνεργου συζύγου. Αναφέρονται δύο περιπτώσεις στην Ελλάδα, το 2010, όπου εξαιτίας της κρίσης ο άνδρας αυτοκτόνησε, σκοτώνοντας προηγούμενα τη γυναίκα του. Η βία στο σώμα και στην προσωπικότητά της γυναίκας εντείνεται σε όλους τους τομείς. Στον ιδιωτικό τομέα ασκείται κυρίως από τον σύντροφό της και σε ακραίες περιπτώσεις από τον πατέρα, με βιασμό. Στο δημόσιο τομέα ασκείται ή με τη σεξουαλική παρενόχληση στους χώρους εργασίας ή με την απόλυση και την υψηλή ανεργία ή με τον βιασμό από αγνώστους. Τους βιασμούς αυτούς συνήθως διστάζει να τους καταγγείλει, γιατί αυτό μπορεί να αποβεί σε βάρος της. Στην Ελλάδα διαπράττονται βιασμοί τον χρόνο από τους οποίους καταγγέλλονται οι 270 και τελικά καταδικάζονται οι 20. Ανάλογα με τη χώρα, το 30% έως 50% των γυναικών δηλώνουν κακοποίηση από τον σύντροφό τους. Στην Πορτογαλία το ποσοστό είναι 56%. Το ποσοστό είναι μεγαλύτερο στις κατώτερες τάξεις, επειδή ο άνδρας στις τάξεις αυτές, που ταπεινώνεται από τους ανωτέρους του, δεν έχει πού αλλού να ασκήσει το δικαίωμα της ανδρικής εξουσίας του. 10

11 Η εικόνα της ανδρικής βίας σε αριθμούς είναι θλιβερή. Σύμφωνα με τις στατιστικές, στους 100 δολοφόνους οι 99 είναι άνδρες. Κατά τη ΔΟΕ το δουλεμπόριο του σεξ διαχειρίζεται 1,4 εκατομμύρια γυναίκες με κέρδη 31,7 δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο. Στις ΗΠΑ κάθε μέρα γίνονται 600 βιασμοί και τρεις φόνοι γυναικών. Στη Γερμανία φονεύονται 300 γυναίκες τον χρόνο από τον σύντροφό τους και στην Αγγλία 120. Απόγειο έξαρσης της ανδρικής βίας είναι το φαινόμενο, που τείνει να παγιωθεί σε έθιμο, όπου στις πολεμικές επιχειρήσεις οι νικητές βιάζουν τις γυναίκες των ηττημένων. Είναι προφανές ότι η τραγική αυτή έξαρση της βίας συνδέεται άρρηκτα με την αποδόμηση του συστήματος. Το γεγονός ότι οι δείκτες της ακραίας βίας είναι μεγαλύτεροι στις πιο ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για ρήξη της ιεραρχημένης δόμησης της κοινωνίας. Πρόκειται καθαρά για φαινόμενο παρακμής και κατάρρευσης του σύγχρονου δυτικοποιημένου πολιτισμού. Συνεπώς, κάθε προσπάθεια αναστολής της ανδρικής βίας μέσα από μεταρρύθμιση του συστήματος βαρβαρότητας που ζούμε είναι ανεδαφική. Ούτε οι θεσμοποιημένες οργανώσεις για την προστασία των κακοποιημένων γυναικών μπορούν να αναιρέσουν την αιτία της ούτε η ρητορική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορεί να αναστείλει το τράφικ των γυναικών. Η μοναδική έξοδος δεν μπορεί να είναι άλλη από την πάλη για τη μεταδόμηση του συστήματος σε μιαν άλλη, πιο ανθρώπινη κοινωνία. * Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος Β Ι Α Μία στις τρεις γυναίκες θα πέσει θύμα κακοποίησης Η βία κατά των γυναικών δεν κάνει διακρίσεις ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 25 Νοεμβρίου 2009 Τουλάχιστον μία στις τρεις γυναίκες υφίσταται βία στη διάρκεια της ζωής της και τα φαινόμενα της κακοποίησης και της άσκησης βίας κατά γυναικών εξακολουθούν να παρατηρούνται τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Η νέα γενική γραμματέας ισότητας του υπουργείου Δικαιοσύνης, Μαρία Στρατηγάκη, τόνισε ότι οι γυναίκες που έχουν προσφύγει στα συμβουλευτικά κέντρα για συζυγική και ενδοοικογενειακή βία προέρχονται από όλες τις κοινωνικές τάξεις και τόνισε ότι μέσα στους τελευταίους 17 μήνες έχουν γίνει 35 δολοφονίες γυναικών από συντρόφους ή συζύγους. Η βία κατά των γυναικών αποτελεί ένα πρόβλημα που «εμφανίζεται» (ή συνήθως συγκαλύπτεται) σε όλων των τύπων τις σύγχρονες κοινωνίες: στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες με ποικίλες μορφές, είτε με τη μορφή της οικογενειακής βίας, είτε με τη μορφή της σεξουαλικής εκμετάλλευσης όσο και στις υπόλοιπες κοινωνίες, όπου οι γυναίκες είναι θύματα πιο πρωτόγονων μορφών βίας. Η οικογενειακή βία είναι μια από τις πιο κακοήθεις καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επειδή διαπράττεται, όχι από ξένους, αλλά από μέλη της οικογένειας, ανθρώπους εμπιστοσύνης. Είναι εξαπλωμένη σε όλο τον κόσμο, έχοντας επιπτώσεις στη φυσική και συναισθηματική υγεία γυναικών και παιδιών, απειλώντας την οικονομική τους ασφάλεια και υπονομεύοντας την αυτοεκτίμησή τους και την δυνατότητα για ομαλή ανάπτυξη. Στις χειρότερες περιπτώσεις αποτελεί απειλή για τη ζωή, όταν γυναίκες δολοφονούνται ή αυτοκτονούν από απελπισία. Μια τέτοια μορφή βίας δεν κάνει διακρίσεις πολιτισμικής κληρονομιάς, ταξικής θέσης, μορφωτικού επιπέδου, ύψους εισοδήματος, εθνικότητας και ηλικίας σε οποιαδήποτε χώρα. Σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίζεται ότι δεν καταγράφονται σε επίσημες στατιστικές 60 εκατομμύρια γυναίκες, θύματα των ίδιων των οικογενειών τους, δολοφονημένες εκ προμελέτης ή μέσω παραμέλησης, μόνο και μόνο επειδή είναι γυναίκες. Ορισμένες μορφές βίας εκδηλώνονται σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης (π.χ. η οικογενειακή βία και ο βιασμός), ενώ άλλες εμφανίζονται μόνο σε ορισμένες χώρες ή πολιτισμούς, όπως ο ακρωτηριασμός των γεννητικών οργάνων, η επαλήθευση της παρθενίας, το κάψιμο στην πυρά των χηρών. Γυναίκες που επιβίωσαν από επιθέσεις με οξύ συμμετέχουν σε εκδήλωση με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών Η άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας από άντρες πάνω σε γυναίκες έχει κοινωνικές γενεσιουργές αιτίες, τις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στα φύλα, που αποτελούν δομικό στοιχείο της κοινωνίας (βία δομική) και εκφράζονται πέρα από την άμεση άσκηση βίας σε όλους τους τομείς της κοινωνίας, όπως στην οικονομική και κοινωνική εξάρτηση της γυναίκας από τον άντρα, στη μειονεκτική θέση των γυναικών στον τόπο της δουλειάς, στις χειρότερες ευκαιρίες μόρφωσης για κορίτσια και γυναίκες, όπως στην υποεκπροσώπηση των γυναικών σε πολιτικές θέσεις. Είτε με τον ένα τρόπο είτε με τον άλλο η βία παραμένει βία και ο τρόπος έκφρασής της παίζει μικρότερο ρόλο. Η αναφορά σε αυτό το πολύ σημαντικό θέμα μόνο σε περιπτώσεις Παγκοσμίων Ημερών (όπως π.χ. σήμερα, 25 η Νοεμβρίου που έχει καθιερωθεί ως η Παγκόσμια Ημέρα κατά της βίας έναντι των γυναικών) ή στους στενούς κύκλους του φεμινιστικού κινήματος δεν αρκεί και περιορίζει τη δημοκρατική ανάπτυξη της κοινωνίας μας. 11

12 Κακοποίηση ανηλίκου Ε, και; Της Έλενας Ακρίτα, ΤΑ ΝΕΑ, 26 Μαΐου 2012 Βράδυ, σε ένα σπίτι στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης «Δι' ασήμαντον αφορμήν» - (κάτι, λέει, για ένα παιχνιδάκι) ένας πατέρας ξυλοκοπεί άγρια το 7χρονο αγοράκι του και το διώχνει από το σπίτι. Για όσους δεν πιστεύουν αυτό που διαβάζουν, επαναλαμβάνω: Ένας πατέρας πρώτα σαπίζει το παιδάκι του στο ξύλο και μετά το πετάει έξω από το σπίτι μέσα στη μαύρη νύχτα με την συνενοχή - συναίνεση της μάνας. Το 7χρονο πλανιέται, οι ώρες περνάνε και τότε - μόνο τότε - οι «γονείς» αποφασίζουν να καλέσουν την Αστυνομία. Ύστερα από έρευνα, το βρίσκουν να πλανιέται έντρομο πολλά χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι. Σε άθλια κατάσταση, διηγείται κλαίγοντας τα γεγονότα. Το εξετάζουν. Το κορμάκι του, γεμάτο από σημάδια, μώλωπες, ξύλο, μπουνιές, γροθιές, διηγείται κι αυτό τη δική του ιστορία Ο πατέρας οδηγείται στην Εισαγγελία Θεσσαλονίκης. Στην ανάκριση ομολογεί και παραδέχεται τη φρικαλέα πράξη του. Σχηματίζεται δικογραφία, αποστέλλεται στην Εισαγγελία Εφετών και και, εδώ λογικά, η επόμενη φράση θα έπρεπε να είναι «προφυλακίζεται και αναμένεται η εκδίκαση της υπόθεσης». Λογικά. Με την πιο κοινή, με την πιο στοιχειώδη λογική. Κι όμως Η επόμενη φράση είναι: «ΚΑΙ ΑΦΗΝΕΤΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ». Αφού ομολογήσει, δηλαδή την κακοποίηση, πάει σπιτάκι του. Γιατί; Γιατί, λόγω της ιδιότητάς του εμπίπτει σε ειδική δωσιδικία Σε απλά ελληνικά, το κτήνος αυτό είναι δικαστικός. Πρωτοδίκης. Το ίδιο και η μάνα. Η επαγγελματική ιδιότητα και των δύο προβλέπει ασυλία για το έγκλημα που διαπράξανε. Τόσο απλό! Και το κερασάκι; Η εισαγγελέας Ανηλίκων έκρινε ότι - με την προϋπόθεση ότι το παιδί θα παρακολουθείται από παιδοψυχίατρο - μπορεί να ξαναγυρίσει στο σπίτι. Ναι, στο ίδιο ακριβώς σπίτι όπου το χτύπαγαν αλύπητα, στο ίδιο ακριβώς σπίτι απ' το οποίο το διώξανε μες στη νύχτα. Τώρα που μιλάμε, λοιπόν, το παιδί είναι σπίτι κι οι γονείς στην έδρα να δικάζουν εσένα κι εμένα. Κι όχι μόνο φύγανε κύριοι, αλλά κανείς ΦΥΣΙΚΑ δεν έμαθε τα ονόματά τους. Κανένα στοιχείο δεν δημοσιοποιήθηκε, οι βασανιστές κυκλοφορούν ανάμεσά μας και το 7χρονο θύμα βρίσκεται και πάλι στα χέρια τους. Αν προσπαθήσεις να μπεις έστω και για λίγο στην ψυχολογία ενός κακοποιημένου παιδιού, τρελαίνεσαι. Ο φόβος, ο τρόμος, η μοναξιά, η πεποίθηση ότι φταις εσύ, η βεβαιότητα ότι άξιζες την τιμωρία. Και πάνω απ' όλα, η αίσθηση ότι δεν έχεις πουθενά να στραφείς Δεν έχεις κανέναν να μιλήσεις Δεν μπορεί κανείς να σε βοηθήσει Από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο, καμία πρόβλεψη, καμία στήριξη για τα κακοποιημένα παιδιά. Δεν υπάρχει κανένας να τους πει «αν συμβαίνει κάτι, οτιδήποτε, έλα να μου μιλήσεις, χωρίς να φοβηθείς. Εγώ θα σε βοηθήσω. Εγώ είμαι εδώ για σένα!». Γι' αυτό, όσο όλοι εμείς κυκλοφορούμε, πάμε στις δουλειές μας, γυρίζουμε σπίτι μας, βάζουμε την τηλεόραση, ένα σκοτεινό έγκλημα μπορεί να διαπράττεται στη διπλανή πόρτα. Αλλά ο ήχος της τηλεόρασης είναι δυνατός. Και πνίγει την κραυγή! Τον Μάιο του 1998, στα πλαίσια του Συμποσίου Ευρωπαϊκού Δικτύου για τα Παιδιά με τη φωνή των ίδιων των παιδιών, συντάσσεται το παρακάτω κείμενο: «Είμαστε παιδιά και νέοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απαιτούμε από την ΕΕ να ακούσει με προσοχή τις φωνές των 90 εκατ. παιδιών και νέων κάτω στων 18 ετών. Κάθε παιδί πρέπει να είναι υποκείμενο σεβασμού και προσοχής... Στην Ευρωπαϊκή Ένωση τα δικαιώματα των παιδιών για προστασία από κακοποίηση, βία, έγκλημα, εκμετάλλευση δεν εξασφαλίζονται. Προτρέπουμε τους πολιτικούς και τους υπεύθυνους για την πολιτική στην Ευρώπη και σε κάθε χώρα μέλος να λάβουν μέτρα για την προώθηση και προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών και για την αντιμετώπισή μας με ισοτιμία και σεβασμό». Αυτό λένε τα παιδιά Αλλά οι «μεγάλοι» λένε άλλα. Με συνένοχο μια μαλθακή κοινωνία, οι «μεγάλοι» συνεργούν ή σιωπούν. Κι ας ξέρουν πως η σιωπή είναι έγκλημα: Όταν γνωρίζω ότι ένα παιδί κακοποιείται και δεν το καταγγέλλω για να μην «μπλέξω», είναι σαν να το κακοποιώ εγώ ο ίδιος! Δεν ξέρω και δεν με νοιάζει τι λένε οι νόμοι. Ένα ξέρω κι ένα με νοιάζει: Σε κάθε κρούσμα παιδικής κακοποίησης πρέπει να δημοσιοποιούνται ΠΑΝΤΑ τα στοιχεία των γονιών. Αδιάφορο αν είναι δικαστής ή χασάπης, φτωχός ή πλούσιος, λούμπεν ή μεγαλοαστός. Θέλω όνομα, θέλω διεύθυνση, θέλω τη φάτσα τους στη φωτογραφία. Κι απαιτώ - ναι, απαιτώ - να μας δοθεί μια απάντηση: Ποια ασυλία κατά τον νομοθέτη επιτρέπει στον οποιονδήποτε εγκληματία να χτυπάει αλύπητα ένα αβοήθητο παιδάκι; Που ακόμα κι αν τα τραύματα στο κορμάκι επουλωθούν, της ψυχής τα τραύματα θα τα σέρνει μια ζωή σαν αλυσίδα στο πόδι. Ζητώ συγγνώμη για την φόρτιση, αλλά το συγκεκριμένο θέμα πέρασε στα ψιλά με τον χαμό στα πολιτικά. Κι αυτά τα ψιλά βολεύουν. Και το σκοτάδι εκτρέφει την κτηνωδία Και το έγκλημα συνεχίζεται Χωρίς τιμωρία! 12

13 Σχολική βία: Φαινόμενο της εποχής Γράφει ο Ευστράτιος Παπάνης, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου Η σχολική βία αποτελεί παθογένεια της εποχής και συνδυαζόμενη με την εμπορία και χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών μέσα στα σχολεία καθιστά το περιβάλλον του μαθητή ιδιαζόντως επικίνδυνο. Παράλληλα, η εξάρτηση από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια αυξάνουν τα ποσοστά της παιδικής και εφηβικής κατάθλιψης, ενώ παράλληλα αυξάνεται η συνειδητοποίηση κινδύνων, όπως η κακή δίαιτα των μαθητών και τα ατυχήματα μέσα και έξω από το σχολείο. Η βία λαμβάνει ποικίλες μορφές και δεν υπάρχει ένας καθολικός ορισμός της. Συνήθως ως βία ορίζεται η χρήση της φυσικής δύναμης ή της πίεσης - απειλής εναντίον ενός μεμονωμένου ατόμου ή κατά μιας ομάδας που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο, στον τραυματισμό ή στη γένεση ψυχολογικών διαταραχών (World Health Organization, 1999, p.2). Οι λόγοι που οδηγούν στην άσκηση βίας είναι πολλοί και διαφέρουν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση των ατόμων, την ιστορική συγκυρία, την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Στους εκλυτικούς παράγοντες περιλαμβάνονται τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, η ελλιπής καλλιέργεια, οι καθ έξιν βίαιες συμπεριφορές που ενισχύονται από το περιβάλλον, η φαντασίωση της βίας, οι ελλιπώς αναπτυγμένες επικοινωνιακές ικανότητες, η ανεπαρκής γονική υποστήριξη και επιρροή, οι άδικες τιμωρίες και η κακοποίηση των παιδιών, η φτώχεια, ο υπερπληθυσμός και ο συνωστισμός, η επιρροή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και οι κοινωνικές νόρμες. Η βία είναι μια μορφή έκφρασης του θυμού ή του φόβου, και αποτελεί μια φυσιολογική ανθρώπινη αντίδραση (Harvard EDC, 1996). Μαθαίνεται σε μικρή ηλικία, συνεπώς μπορεί να αποφευχθεί μέσα από πρώιμες θετικές εμπειρίες (American Psychological association, 1993). Η σχολική βία εμφανίζεται κυρίως, με τη μορφή του σχολικού εκφοβισμού (bullying), ο οποίος περιλαμβάνει τη λεκτική, τη σωματική, την ψυχολογική, τη σεξουαλική παρενόχληση, καθώς και το βανδαλισμό. Αποτελεί εσκεμμένη πράξη, που αποσκοπεί στην πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου και στην υποταγή του θύματος. Ο εκφοβισμός είναι σύνθετο φαινόμενο και μπορεί να αναφέρεται σε σωματική (σπρωξίματα, κλωτσιές, μπουνιές), συναισθηματική, ή λεκτική επίθεση (κοροϊδία, βρισιές, σαρκασμό, χειρονομίες, συκοφαντίες, γελοιοποίηση, απειλές), σεξουαλικό (ανεπιθύμητο άγγιγμα, προσβλητικά μηνύματα, λεκτική παρενόχληση) και ηλεκτρονικό εκφοβισμό (κακόβουλα sms, κλήσεις, , chat με απειλητικό περιεχόμενο). Η σχολική βία είναι μια μορφή κοινωνικού ελλείμματος που αντανακλά την κοινωνική ανισότητα, τον αποκλεισμό και τη ματαίωση των ατομικών προσδοκιών. Η σχολική βία συσχετίζεται άμεσα με την εγκληματικότητα στην ευρύτερη κοινωνία και είναι δείκτης της ανοχής της. Για το λόγο αυτό, η εξάλειψή της συνδέεται με την προστασία των θεσμών και των αξιών του κοινωνικού πλαισίου. Η στάση και η συμπεριφορά των παραβατικών μαθητών αποτελεί μικρογραφία του οικογενειακού, σχολικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Συνεπώς, η πρόληψη πρέπει να στηρίζεται στην ολιστική αναπλαισίωση και στην υιοθέτηση διδακτικών μεθόδων που προάγουν την πειθαρχία, παράλληλα με την αίσθηση της δικαιοσύνης. Οι πειθαναγκαστικοί μέθοδοι, οι άδικες τιμωρίες, η πριμοδότηση ορισμένων μαθητών δημιουργούν αρνητικά πρότυπα, που αναπαράγουν τη βία. Στοιχεία, όπως η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης μέσω της επιβράβευσης και της αναγνώρισης, η συνεργασία και η παρώθηση ενισχύουν την απόκτηση νέων δεξιοτήτων και διδάσκουν στους μαθητές την ορθή διεκδίκηση των επιδιώξεών τους. Η συμμετοχή και η ενεργός δράση των μαθητών σε κοινωνικά επιθυμητές δραστηριότητες, εκτονώνει την ενέργεια και παράλληλα τους εξοπλίζει με δεξιότητες που θα αποδειχθούν χρήσιμες στην κοινωνική τους προσαρμογή. Τα προγράμματα αγωγής υγείας επιδιώκουν την ανάπτυξη στρατηγικών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, την πρόληψη και τη φροντίδα, την ασφάλεια, την απουσία του φόβου και τη μάθηση μεθόδων αντιμετώπισης απειλητικών καταστάσεων. Ενθαρρύνουν την ειρηνική διευθέτηση των συγκρούσεων, τις τεχνικές διαπραγμάτευσης, τονίζοντας τη σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της αλληλεγγύης και της ισότητας. [ ]. Σχολική βία και εκπαιδευτικά αδιέξοδα ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΚΟΡΩΝΑΙΟΥ*, Ελευθεροτυπία, 30 Απριλίου 2011 Τον τελευταίο καιρό αρκετά δημοσιεύματα αλλά και τηλεοπτικές εκπομπές καταπιάνονται με το παλιό αλλά πάντα επίκαιρο θέμα της σχολικής βίας. Σύμφωνα με στοιχεία του ΕΚΚΕ (βλ. «Ελευθεροτυπία», 26/4/2011), 63% των μαθητών του Δημοτικού, 51% του Γυμνασίου και 36% του Λυκείου δηλώνουν ότι έχουν υποστεί κάποια μορφή βίας (κυρίως λεκτική). Οι παραβατικές συμπεριφορές εντός σχολείου -είτε οφείλονται σε οικογενειακά είτε σε ατομικά προβλήματα, είτε στρέφονται εναντίον των άλλων είτε εναντίον του εαυτού- είναι μια κοινωνική μορφή έκφρασης που δηλώνει πως κάτι δεν πάει 13

14 καλά. Έχουμε δε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι η οικονομική κρίση θα εντείνει το πρόβλημα, ενώ η δημιουργία τεράστιων σχολικών μονάδων θα δυσκολέψει ακόμη περισσότερο τη διαχείρισή του. Αυτή τη διαχείριση εναποθέτουν γονείς και πολιτεία στον εκπαιδευτικό. Υπάρχει όμως μια απόλυτη σιωπή σχετικά με τις πραγματικές συνθήκες της καθημερινής εργασίας του εκπαιδευτικού, το στρες που πλήττει το επάγγελμα, την ουσιαστική και συμβολική απαξίωση του ρόλου του. Πώς, αλήθεια, ο εκπαιδευτικός να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα αδιέξοδα του σχολικού θεσμού και ιδιαίτερα την πολυπλοκότητα της σχολικής βίας, όταν ο ίδιος νιώθει οικονομικά περιθωριοποιημένος και κοινωνικά απαξιωμένος; Πώς, εκτός από το διδακτικό του έργο, να διαμορφώνει ολοκληρωμένους ανθρώπους, όταν οι κανόνες και η κυρίαρχη ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς πριμοδοτούν τον ευέλικτο, κατακερματισμένο και απασχολήσιμο άνθρωπο της νέας εποχής; Ευελπιστεί κανείς ότι οι χρόνιες πληγές του ελληνικού σχολείου, η φτώχεια και η μιζέρια, το αίσθημα του κενού και του μάταιου, η αναρμοδιότητα και η αδυναμία διαχείρισης των εντάσεων, η έλλειψη νοήματος, μπορεί να θεραπευτούν σε εποχές συνολικής απορύθμισης της κοινωνίας, ρήξης του κοινωνικού ιστού και αποδόμησης των συλλογικών αναπαραστάσεων για τον ρόλο του σχολείου ως ύψιστου δημόσιου αγαθού; Ο σχολικός θεσμός και οι άνθρωποι που εργάζονται σε αυτόν βρίσκονται σήμερα παγιδευμένοι σε πολλαπλές κοινωνικές αντιφάσεις: μετάδοση ανθρωπιστικών αρχών και προσαρμογή στην αγριότητα της οικονομικής αγοράς, ισότητα όλων και επιλεκτική προαγωγή των άριστων, έξαρση ρατσιστικών αντιλήψεων και ένταξη των παιδιών των μεταναστών, άσκηση αυστηρής εξουσίας και συναινετικός διάλογος κ.λπ. Ισως γι' αυτό οι εκπαιδευτικοί δηλώνουν αδυναμία να αντιμετωπίσουν φαινόμενα σχολικής βίας. Δεν έχουν ούτε τα πραγματικά ούτε τα συμβολικά ερείσματα για να το πράξουν. Μπροστά σε αυτά τα ουσιαστικά αδιέξοδα, τα οποία δεν επιδέχονται μαγικές λύσεις αλλά απαιτούν μακροχρόνιες και καλά σχεδιασμένες παρεμβάσεις, εμφανίζονται κάποιες ιδέες για αστυνομικού τύπου μέτρα ελέγχου και επιτήρησης στα σχολεία (σεκιούριτι, χρήση καμερών). Τέτοιου τύπου λύσεις, όμως, εκτός του ότι δεν απαντούν στην κρίση αξιών και την απουσία νοήματος στο σχολείο, μπορεί να προκαλέσουν τη γενικευμένη οργή της ελληνικής νεολαίας, η οποία έχει πικρές αναμνήσεις από την ωμή αστυνομική βία (δολοφονία Γρηγορόπουλου). Η νεολαία κουβαλάει τρομερά αδιέξοδα, τα οποία δεν μπορεί αιωνίως να βιώνει ως προσωπικά προβλήματα. Τότε είναι που, αναζητώντας συλλογική έκφραση, μπορεί να στρέφεται σε αγριότερες και μαζικότερες μορφές βίας εναντίον του ίδιου του σχολικού θεσμού (φθορές, βανδαλισμοί κ.λπ.). Οι νέοι δεν χρειάζονται εκφοβιστικά μέτρα, αλλά αξίες που να προκύπτουν από την πραγματική σχολική ζωή, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο σε εποχή βίαιης ρήξης των κοινωνικών δεσμών. Απαιτείται επομένως μακροχρόνιος και συντονισμένος σχεδιασμός που να αφορά τους μαθητές αλλά και τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Οι τελευταίοι χρειάζονται ισχυρά υποστηρικτικά δίκτυα και ιδιαίτερη επιμόρφωση στην πρόληψη φαινομένων βίας στο σχολείο. Πάνω από όλα όμως χρειάζονται κοινωνική αναγνώριση, υπερηφάνεια και συλλογικότητα, στοιχεία απαραίτητα για να διαμορφωθεί μια νέα κοινωνική δυναμική για το καλό όλων: των μαθητών, των εκπαιδευτικών και του ίδιου του σχολείου. *Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Σημαντικοί παράγοντες για την για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της βίας μεταξύ μαθητών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Συνήγορος του Παιδιού, Δεκέμβρης 2010 Ο Συνήγορος του Παιδιού, βασισμένος σε στοιχεία που συνέλεξε στη διάρκεια του 2010 από τη διερεύνηση «καλών πρακτικών» για την αποτελεσματική πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας και επιθετικότητας μεταξύ μαθητών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, καθώς και σε απόψεις μαθητών και εκπαιδευτικών, που εκφράστηκαν στο πλαίσιο συναντήσεων μαζί του, συνοψίζει παρακάτω τις κυριότερες διαπιστώσεις και προτάσεις του για το θέμα αυτό. Κατά την άποψη του Συνηγόρου του Παιδιού, προκειμένου να εφαρμοστούν ειδικές δράσεις και παρεμβάσεις που εστιάζουν στην πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας, χρειάζεται πρωτίστως να διασφαλισθούν συνθήκες γενικότερης λειτουργικότητας και ευνομίας στη σχολική κοινότητα και να αναπτυχθεί κλίμα συνεργασίας, συμμετοχής και αλληλοσεβασμού ανάμεσα στα μέλη της. Σημαντικοί παράγοντες οι οποίοι θα πρέπει να τύχουν μελέτης και επεξεργασίας, προκειμένου να επιτευχθεί η επιδιωκόμενη μείωση της σχολικής βίας και η ασφαλής θωράκιση των σχολικών κοινοτήτων απέναντί της, είναι οι ακόλουθοι: - Διαμόρφωση καλού σχολικού κλίματος επικοινωνίας, διαλόγου και εμπιστοσύνης, ανάμεσα σε εκπαιδευτικούς και μαθητές. Μεγάλη ευθύνη για αυτό έχει ο διευθυντής / η διευθύντρια της κάθε σχολικής μονάδας, που θα πρέπει να δίνει το καλό παράδειγμα, να βρίσκεται κοντά στους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές, να ακούει 14

15 τακτικά τις απόψεις τους, να τους εμπνέει και να εγγυάται την ευρυθμία και ευνομία του σχολείου. Το κλίμα επικοινωνίας και διαλόγου θα πρέπει να υποστηρίζεται έμπρακτα και από τους εκπαιδευτικούς μέσα στις τάξεις. - Ύπαρξη ξεκάθαρων κανόνων, που θα συνοψίζονται σε Σχολικό Κανονισμό, ο οποίος θα πρέπει να προκύπτει και να εφαρμόζεται μέσα από την επικοινωνία και συνεργασία εκπαιδευτικών, μαθητών και γονέων και να προβλέπει μεταξύ άλλων τους βασικούς τρόπους διαχείρισης βίαιων συμπεριφορών στην καθημερινή σχολική ζωή, αξιοποιώντας όποτε χρειάζεται και τα συλλογικά όργανα της σχολικής κοινότητας. - Αξιοποίηση του θεσμού των μαθητικών συμβουλίων (15μελών και 5μελών) για την ενίσχυση των διαδικασιών κατανόησης, διαμόρφωσης και τήρησης των σχολικών κανόνων και ανάδειξης των απόψεων των μαθητών. - Ύπαρξη σαφούς και αδιάβλητου συστήματος παρακολούθησης της εφαρμογής των σχολικών κανόνων και της προστασίας των μελών της σχολικής κοινότητας από οποιαδήποτε απειλή ή άσκηση βίας σε βάρος τους. Κάθε μαθητής, εκπαιδευτικός και γονέας θα πρέπει να μπορεί να εκφράζει ελεύθερα σχετικά παράπονά του και, εφόσον χρειάζεται, να λαμβάνει εγγυήσεις για την αποτροπή της επανάληψης βλαπτικών συμπεριφορών. - Επαρκής ενημέρωση των μαθητών και επικοινωνία στις τάξεις, σχετικά με την άσκηση, τον σεβασμό και την προστασία των δικαιωμάτων όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Ειδικότερα, να γίνονται συζητήσεις και ενημερώσεις σχετικά με την άσκηση της βίας, τους τρόπους που εκδηλώνεται και πώς μπορεί να αποτραπεί με την συνδρομή όλων. - Διεξαγωγή προγραμμάτων και βιωματικών εργαστηρίων βελτίωσης των κοινωνικών δεξιοτήτων και των σχέσεων συνύπαρξης συνεργασίας, στα οποία θα μπορούν οι μαθητές να συμμετέχουν εθελοντικά, λαμβάνοντας κατάλληλη εμψύχωση και κίνητρα. - Καθιέρωση διαδικασιών ακρόασης, όταν εκδηλώνεται ένα περιστατικό βίας και ανάθεση ρόλων συμβούλων και μεσολαβητών σε εκπαιδευτικούς με ειδικές γνώσεις και δεξιότητες, ώστε να δίνεται δυνατότητα στους μαθητές να εξηγούν τις συμπεριφορές τους, να εκφράζουν τις απόψεις τους, να επικοινωνούν ύστερα από την εκδήλωση συγκρούσεων ή βίαιων ενεργειών και να γίνεται προσπάθεια συμφιλίωσης μεταξύ των εμπλεκόμενων. - Καθιέρωση διαδικασιών συμφιλίωσης και εναλλακτικών κυρώσεων για τους μαθητές που ασκούν βία, όπως η προσφορά κοινωφελούς εργασίας, με την προϋπόθεση της συναίνεσής τους. Η επιβολή ποινών θα πρέπει να αποτελεί την έσχατη λύση και να λαμβάνει χώρα ύστερα από προσεκτική ακρόαση των μερών και εφόσον δικαιολογείται από την σοβαρότητα των παραπτωμάτων. - Ενίσχυση του ρόλου των μαθητών στη διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων, ενδεχομένως και με τη δημιουργία ομάδων φιλίας ή διαμεσολάβησης, ανάλογα με τις δυνατότητες υποστήριξης αυτών από εκπαιδευτικούς του σχολείου. - Ανάπτυξη υποστηρικτικών μηχανισμών για την δυνατότητα προσφυγής σε εξειδικευμένους επιστήμονες (ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς κλπ) της κοινότητας, σε περιπτώσεις που κρίνεται αναγκαίο, για την επίλυση σοβαρών ζητημάτων που σχετίζονται και με παράγοντες εξωτερικούς του σχολείου (π.χ. προσωπικά ή οικογενειακά προβλήματα). - Ανάπτυξη προαιρετικών ομαδικών δραστηριοτήτων που ενδιαφέρουν τους μαθητές και βοηθούν στην καλλιέργεια στενότερων δεσμών και σχέσεων συνεργασίας μεταξύ τους (π.χ. ομάδες έρευνας, περιοδικού, ιστοσελίδας, θεατρικής έκφρασης, ραδιοφώνου, εικαστικών, comics, φωτογραφίας, προβολών, αθλητισμού, κ.ά.) - Τακτική ενημέρωση και επικοινωνία με τους γονείς, και ευαισθητοποίησή τους, έτσι ώστε να βρίσκονται κοντά στα παιδιά τους, αφουγκραζόμενοι τους προβληματισμούς τους και επικοινωνώντας διαλεκτικά μαζί τους. - Συνεργασία ολόκληρης της σχολικής κοινότητας, τόσο σε επίπεδο σχολικού συμβουλίου, όσο και μέσα από τη διοργάνωση εκδηλώσεων ενημέρωσης, συζητήσεων, εκθέσεων κλπ. που θα προάγουν τις ειρηνικές σχέσεις αλλά και την εγρήγορση όλων με απώτερο στόχο την αποτροπή της εκδήλωσης φανερών και αφανών μορφών επιθετικότητας, βίας και εκφοβισμού μεταξύ μαθητών. 15