ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ. H «Λεσβιακή Άνοιξη» Η ανασύσταση ενός πολιτισμικού φαινομένου μέσα από την αποτύπωσή του στον Τύπο ( )

Transcript

1 1

2 2

3 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Αριστείδης Καλάργαλης H «Λεσβιακή Άνοιξη» Η ανασύσταση ενός πολιτισμικού φαινομένου μέσα από την αποτύπωσή του στον Τύπο ( ) Διδακτορική διατριβή Μυτιλήνη

4 4

5 Στα βιβλία δε βρίσκεις παρά των βασιλιάδων τα ονόματα Μπέρτολτ Μπρεχτ στους ελάσσονες δημιουργούς της Λεσβιακής Άνοιξης 5

6 6

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...9 Συντομογραφίες...13 Η Λεσβιακή Άνοιξη: Μια θεωρητική προσέγγιση...15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ 1.1. Γεωγραφική θέση. Γενική περιγραφή Λέσβος και μικρασιατική περιοχή Από το 1462 έως το Οι μεταρρυθμίσεις Επιπτώσεις των μεταρρυθμίσεων στη Λέσβο Νεότουρκοι Σύνταγμα Η ένταξη της Λέσβου στο ελληνικό κράτος ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Γράμματα Τέχνες Πολιτισμός 1. Πνευματική και εκδοτική κίνηση μέχρι το Τα τρία πρώτα Λεσβιακά περιοδικά Έκδοση τριών εφημερίδων το Τύπος και Λεσβιακή Άνοιξη Εκδοτική κίνηση εφημερίδων Λογοτεχνικά περιοδικά Συμβολή των εντύπων στη Λεσβιακή Άνοιξη Πνευματική καλλιτεχνική κίνηση Θίασοι Αθήνας Ερασιτεχνική θεατρική κίνηση Διαλέξεις Κινηματογράφος Φωτογραφική τέχνη Διάλογος για την Τέχνη Η ανάδυση της Λεσβιακής Άνοιξης ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Τύπος και λογοτεχνία 1. Λογοτεχνικά και φιλολογικά δημοσιεύματα

8 1.1. Μυθιστορήματα Χρονογραφήματα Οι Λέσβιοι χρονογράφοι Ο χρονογράφος Μυριβήλης Κοινωνικά Πολιτικά Πολιτισμού Εκπαιδευτικά Ποίηση Διηγήματα Εορταστικά λογοτεχνικά φύλλα Πνευματική δημιουργία και Λέσβιοι αναγνώστες Μυτιλήνη Αθήνα και πνευματική δημιουργία ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Εκπαιδευτικός Δημοτικισμός 1. Δημοτικισμός Ο Ψυχάρης στη Μυτιλήνη Διδασκαλικά Συνέδρια Α Παλλεσβιακό Δημοδιδασκαλικό Συνέδριο Συνέδριο Τοπικό Συνέδριο Αγιάσου Εκπαιδευτικοί διάλογοι Γενικά συμπεράσματα Παράρτημα Α. Στόχοι Προγράμματα έκδοσης εφημερίδων και περιοδικών ( ) Β. Βιβλία Λεσβιακής Άνοιξης ( ) Βιβλιογραφία

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην πνευματική ζωή και στην πολιτιστική δημιουργία της Λέσβου υπάρχει μία περίοδος στην οποία γίνεται ιδιαίτερη αναφορά. Είναι η περίοδος , γνωστή ως Λεσβιακή Άνοιξη. Το 1910 θεωρείται από τους περισσότερους μελετητές, της Λεσβιακής Γραμματείας, ως η αρχή αυτής της περιόδου, που σηματοδοτείται από την έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού Χαραυγή. Το 1932 προσδιορίζεται ως το άλλο χρονικό όριο του φαινομένου αυτού, γιατί τότε εγκαθίστανται μόνιμα στην Αθήνα ο πρωτεργάτης της Λεσβιακής Άνοιξης Στράτης Μυριβήλης και ο Ηλίας Βενέζης. Παρατηρείται επίσης ποιοτική υστέρηση και κάμψη στα έντυπα της Λέσβου, καθώς και στην πολιτισμική δημιουργία. Η παρούσα εργασία προσπαθεί να καλύψει την περίοδο ανάμεσα σ αυτά τα δύο χρονικά όρια, καταγράφοντας τις ποικίλες μορφές πολιτισμικής δημιουργίας, όπως αποτυπώθηκαν στον Τύπο της εποχής. Την περίοδο αυτή εκδόθηκαν στη Λέσβο πολλές εφημερίδες και περιοδικά. Τα έντυπα αυτά συγκρινόμενα με τα αντίστοιχα άλλων περιοχών της Ελλάδας υπερτερούν όχι μόνο αριθμητικά, αλλά (συνήθως) και ποιοτικά. Σημαντικός είναι και ο αριθμός όσων συνεργάστηκαν με οιονδήποτε τρόπο με τα συγκεκριμένα έντυπα. Οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής ευνοούν την ανάπτυξη και ανύψωση του πνευματικού επιπέδου της Λέσβου. Η λογοτεχνική δραστηριότητα και η γενικότερη πνευματική ζωή του νησιού αποτυπώθηκαν στα έντυπα. Δεν υπήρξε αντίστοιχο φαινόμενο μέχρι τις μέρες μας, όχι μόνο στη Λέσβο, αλλά μάλλον και σε όλη την Ελλάδα, με εξαίρεση τα δύο μεγάλα αστικά κέντρα (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Το ερευνητικό υλικό αποθησαυρίστηκε κυρίως από τις εφημερίδες και τα περιοδικά αυτής της περιόδου. Η αποδελτίωση δεν έγινε μόνο στα λογοτεχνικά κείμενα, αλλά και σε κάθε σχετικό δημοσίευμα το οποίο συνέβαλλε στην πληρέστερη σύνθεση και παρουσίαση της πολιτισμικής εικόνας της εποχής, όπως προγραμματικά σημειώματα εκδοτών, αλληλογραφία, σχόλια, δημοσιεύματα επικαιρότητας, κ. ά.. Οι εφημερίδες μέχρι πρόσφατα όχι μόνο δεν είχαν αξιοποιηθεί ως πηγές, αλλά είχαν υποτιμηθεί ως αντικείμενο «σοβαρής ή σοβαροφανούς επιστημονικής ενασχόλησης» 1. Αντιθέτως στην Ευρώπη ο Τύπος είναι μία από τις σπουδαιότερες όσο και δύσχρηστες πηγές της σύγχρονης ιστορίας 2. Τις τελευταίες δεκαετίες ο Τύπος προσεγγίζεται ως «έκφραση της ελληνικής πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας», ενώ αυξήθηκαν οι έρευνες και μελέτες με βάση ερευνητικό υλικό που προέρχεται από τις εφημερίδες και τα περιοδικά 3. Πηγή γι αυτή την εργασία αποτέλεσε ο Τύπος της Λέσβου. Αξιοποιήθηκε δυσπρόσιτο και διάσπαρτο υλικό σε δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες, κυρίως της 1 Αναστασιάδης Γ.: 1994, σ Ζιούτου Γ.: 1954, σ Κουτσοπάνου Γ.: 2008, σ

10 Λέσβου και της Αθήνας και λιγότερο άλλων περιοχών. Από την πολυετή έρευνα εντοπίστηκαν δυσεύρετες εφημερίδες και περιοδικά, έτσι συγκεντρώθηκε ένα μεγάλο σε όγκο αρχειακό υλικό. Αρκετά έντυπα και φύλλα παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Από το υλικό αυτό αποδελτιώθηκαν τα δημοσιεύματα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της εργασίας. Κάποια έντυπα, όπως όλα τα περιοδικά, οι εφημερίδες Ταχυδρόμος, Δημοκράτης, καθώς και οι εφημερίδες της περιόδου ερευνήθηκαν αναλυτικά και εξαντλητικά. Καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας έγινε προσπάθεια και εντοπίστηκαν τα πρωτότυπα τυπογραφικά τεκμήρια. Η καταγραφή και αποδελτίωση έγινε με αυτοψία στο σύνολό τους. Όλα συγκεντρώθηκαν σε ηλεκτρονικούς δίσκους ακτίνας (CD - ROMs) μετά από μικροφωτογράφηση ή σάρωση. Έτσι συγκροτήθηκαν πολλά σώματα εντύπων ψηφιακής μορφής. Η πρόσβαση σε αρκετά σώματα εντύπων και πολύ περισσότερο σε μεμονωμένα φύλλα ήταν αρκετά δύσκολη, ειδικά την πρώτη περίοδο της έρευνας. Ο δικαιολογημένος και υπαρκτός φόβος της φθοράς και καταστροφής των εντύπων επέβαλλε στους διαχειριστές τους να είναι αυστηροί στη διάθεση του πρωτογενούς υλικού για έρευνα και μελέτη. Η επίδειξη εμπιστοσύνης αλλά και η ψηφιοποίηση μέρους του υλικού συνέβαλλαν στην απρόσκοπτη και εύκολη πρόσβαση και έρευνα σε πολλά και δυσεύρετα έντυπα. Παρ όλα αυτά απαιτήθηκε πολύς χρόνος για την ανάγνωση και ερευνητική προσέγγιση των πολλών χιλιάδων φύλλων των εντύπων. Δεν ερευνήθηκαν μόνο οι λογοτεχνικές - φιλολογικές σελίδες, αλλά το σύνολό τους. Επειδή, όπως σημειώνει ο Ευάγγελος Παπανούτσος, εκτός από τα μεγάλα και ξεχωριστά γεγονότα τα οποία εντοπίζονται εύκολα στις εφημερίδες, σ αυτές είναι καταχωρημένο «πλήθος ολόκληρο από ιστορικά μικροφαινόμενα», τα οποία μπορούμε να εντοπίσουμε με «ασκημένο μάτι και οξεία την αίσθηση», στα «μικρά [ ] στα ψιλά» των εφημερίδων 4. Το σχετικό υλικό κατανεμήθηκε σε δύο μέρη. Στο Α μέρος παρουσιάζεται η γενική εικόνα της Λέσβου στον χώρο και στον χρόνο, μέχρι την περίοδο που προσδιορίζεται ως το τέλος της Λεσβιακής Άνοιξης. Το Β μέρος αρθρώνεται σε τρία κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα Γράμματα, οι Τέχνες και ο Πολιτισμός, καθώς και ο σχηματισμός της Λεσβιακής Άνοιξης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη σχέση του Τύπου με το φαινόμενο της Λεσβιακής Άνοιξης. Στο δεύτερο κεφάλαιο αποτυπώνονται τα λογοτεχνικά και φιλολογικά δημοσιεύματα, κατά είδος, στις εφημερίδες και στα περιοδικά. Σε ξεχωριστές ενότητες παρουσιάζονται τα εορταστικά λογοτεχνικά φύλλα των εφημερίδων, η σχέση των Λέσβιων αναγνωστών με τον Λεσβιακό Τύπο και η ευρύτερη λειτουργία του ως πνευματικού επίκεντρου και βαρόμετρου της εποχής, καθώς και η πνευματική αντιπαράθεση Μυτιλήνης και Αθήνας. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η σχέση του εκπαιδευτικού δημοτικισμού με τη Λέσβο και τη Λεσβιακή Άνοιξη. Γίνεται αναφορά στους πρώτους δημοτικιστές της Λέσβου και παρουσιάζεται και αναλύεται η κομβική συγκυρία της επίσκεψης του Γιάννη Ψυχάρη στη Λέσβο. Το κεφάλαιο συμπληρώνεται με την παρουσίαση των τριών εκπαιδευτικών συνεδρίων που πραγματοποιήθηκαν στη Λέσβο, από το 1927 έως το 1931, καθώς και με τους εκπαιδευτικούς διαλόγους, μέσω των εφημερίδων, στους οποίους συμμετείχαν εκπαιδευτικοί αυτή την περίοδο. Τέλος, καταγράφονται ορισμένα γενικά συμπεράσματα. 4 Παπανούτσος Ε.: 1950, σ

11 Η εργασία συνοδεύεται από δύο Παραρτήματα με τα οποία παρουσιάζονται οι εκδόσεις εφημερίδων περιοδικών και λογοτεχνικών, κυρίως, βιβλίων της περιόδου Στο πρώτο Παράρτημα καταγράφονται οι στόχοι, οι σκοποί και οι εισαγωγές, σχεδόν όλων των εφημερίδων και περιοδικών που εκδόθηκαν στη Λέσβο αυτή την περίοδο και συνέβαλαν στο σχηματισμό της Λεσβιακής Άνοιξης, όπως παρουσιάζονται στα ίδια τα έντυπα. Στο δεύτερο παράρτημα καταγράφονται κατά έτος τα λογοτεχνικά βιβλία, οι λογοτεχνικές μεταφράσεις, τα θεατρικά κι οι μελέτες των Λέσβιων συγγραφέων που εκδόθηκαν στη Μυτιλήνη και σε άλλες πόλεις. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στον αναπληρωτή καθηγητή Δημήτρη Παπαγεωργίου για την καθοδήγησή του σε όλα τα στάδια εκπόνησης της διατριβής, όπως στην αναπληρώτρια καθηγήτρια Κατερίνα Κωστίου και στην επίκουρη καθηγήτρια Νίκη Λυκούργου και στον αντικαταστάτη της καθηγητή Δημήτρη Λαμπρέλλη που αποτέλεσαν την τριμελή Συμβουλευτική επιτροπή αυτής της διατριβής. Επίσης ευχαριστώ την Ευαγγελία Δημαράκη, η οποία, παρ ότι δεν υπήρξε τυπικά μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, αφιέρωσε πολύτιμο χρόνο και κόπο για να με καθοδηγήσει στα πρώτα μου ερευνητικά βήματα. Θερμές ευχαριστίες απευθύνω και στο εκάστοτε προσωπικό της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Αιγαίου Παράρτημα Μυτιλήνης, της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μυτιλήνης, των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ιστορικό Αρχείο Μυτιλήνης και Ιστορικό Αρχείο Σάμου, της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδας, της Βουλής των Ελλήνων, του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου, του Ιστορικού Αρχείου Αιγαίου «Εργάνη», καθώς και στους Κώστα Μίσσιο για τη συνδρομή με το αρχείο Λεσβιακής Γραμματείας και τα πολλά γραμματολογικά βιβλία που έθεσε στη διάθεσή μου, Αντώνη Πλάτωνα για την αγόγγυστη βοήθεια και διάθεση του πλούσιου αρχείου εφημερίδων και περιοδικών που απόκεινται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Αιγαίου «Εργάνη», στον Παναγιώτη Μιχαηλάρη για την ποικίλη επιστημονική υποστήριξη, στη Νίκα Σκούφου για τη διάθεση του αρχείου τής εφημερίδας Δημοκράτης, στην Ευδοκία Παπουτσάνη για τη διάθεση του αρχείου τής εφημερίδας Κήρυξ, στους Στρατή Αναγνώστου, Αλφόνσο Δελή, Νίκη Ελευθεριάδη, Σάββα Κωφόπουλο, Στρατή Μολίνο, Ραφαήλ Παπαδέλλη και στον αείμνηστο Δημήτρη Σαραντάκο για τη διάθεση δυσεύρετων εκδόσεων από τα αρχεία τους, στη συνάδελφο στην έρευνα Νίκη Ταστάνη για την ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων, στον Τάκη Βαλάκο για τη βοήθεια στην ηλεκτρονική επεξεργασία του υλικού, ενώ τέλος, στον Γιάννη Χατζηβασιλείου, για τη φιλολογική και γλωσσική επιμέλεια της διατριβής. Υπάρχει και η οφειλή ευχαριστιών προς εκείνους που, αν και δεν αναφέρονται, εμμέσως βοήθησαν χωρίς να το γνωρίζουν. Ιδιαίτερες είναι οι ευχαριστίες μου προς την οικογένειά μου, η οποία ανέχτηκε την πολύχρονη ερευνητική μου ενασχόληση και την αντίστοιχη απουσία μου. 11

12 12

13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Απρίλ. = Απρίλιος αρ. πρ. = αριθμός πρακτικού Αύγ. = Αύγουστος Α.Φ.Κ.Μ = Αρχείο Φιλανθρωπικών Καταστημάτων Μυτιλήνης βλ. = βλέπε Γ.Α.Κ. = Γενικά Αρχεία του Κράτους δακτ. = δακτυλόγραφη Δεκ. = Δεκέμβριος διατρ. = διατριβή διδ. = διδακτορική έκδ. = έκδοση εκδ. = εκδόσεις εισ. = εισαγωγή επιλ. = επιλογή επιμ. = επιμέλεια εφ. = εφημερίδα Ιαν. = Ιανουάριος Ιούλ. = Ιούλιος Ιούν. = Ιούνιος κ.ά. = και άλλα ή και άλλοι κειμ. = κείμενο κριτ. = κριτικά Μάρτ. = Μάρτιος μτφρ. = μετάφραση Νοέμ. = Νοέμβριος ό.π. = όπως παραπάνω σ. = σελίδα Σεπτ. = Σεπτέμβριος σχόλ. = σχόλια Οκτ. = Οκτώβριος περ. = περιοδικό τόμ. = τόμος τυπ. = τυπογραφείο τχ. = τεύχος Υπ. Εξ. = Υπουργείο Εξωτερικών Φεβρ. = Φεβρουάριος φ. = φύλλο χ.χ.έ. = χωρίς χρόνο έκδοσης 13

14 14

15 Η ΛΕΣΒΙΑΚΗ ΑΝΟΙΞΗ: ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ανάλυση του φαινομένου της Λεσβιακής Άνοιξης οδηγεί φυσικά και αβίαστα στην ανάλυση των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που υποστήριξαν τη δημιουργία και την ανάπτυξή της, σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Σ αυτό το πλαίσιο, η προσέγγιση του Pierre Bourdieu που αφορά τα κοινωνικά «πεδία» ή «αγορές» όπου συμμετέχουν εθελοντικά «δρώντα υποκείμενα» που συναγωνίζονται/ ανταγωνίζονται για την απόκτηση διαφόρων μορφών «κεφαλαίου» (όχι μόνο οικονομικού, αλλά και κοινωνικού, πολιτικού, πολιτιστικού, κ.ά.), μπορεί να προσφέρει τη βάση για μια αναλυτική προσέγγιση της Λεσβιακής Άνοιξης. Για να μπορέσουμε όμως να την αξιοποιήσουμε, θα πρέπει προηγουμένως να υπεισέλθουμε στην ανάλυση του κοινωνικού-οικονομικού υποστρώματος που συνέβαλε στη διαμόρφωση της Λεσβιακής Άνοιξης. Την περίοδο της ανάδυσης της Λεσβιακής Άνοιξης έχει ολοκληρωθεί η συγκρότηση των ανώτερων και των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων των χριστιανών της Λέσβου: τα μέλη τους διαθέτουν οικονομική επάρκεια για να σπουδάσουν και να μορφωθούν, διατηρούν επαφές με τις εύρωστες οικονομικά και ισχυροποιούμενες πολιτικά κοινότητες των χριστιανών της Μικράς Ασίας πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή και ενσωματώνουν συγκεκριμένα τμήματα των προσφυγικών πληθυσμών μετά το 1922, ενώ παράλληλα διατηρούν επαφές με τη Δυτική Ευρώπη και τα κοινωνικά, πολιτιστικά (και ειδικότερα λογοτεχνικά) ρεύματα που αναπτύσσονται εκεί, αλλά και με την ελληνική κρατική επικράτεια που έχει ως επίκεντρο την Αθήνα, η οποία δέχεται (με επί μέρους διαφοροποιήσεις) τις ίδιες επιρροές. Με αυτά τα δεδομένα, δεν είναι παράξενο ότι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα επιτρέπει την ανάδειξη «νέων» ενδιαφερόντων και κατά συνέπεια νέων (κατά Bourdieu) «πεδίων» ανταγωνισμού/συναγωνισμού των μελών των ανώτερων και μεσαίων αστικών στρωμάτων και ιδιαίτερα των νέων ανθρώπων, που διαθέτουν πάντα το σφρίγος και την ορμή να «αδράξουν» κάθε νέο ερέθισμα και να αφιερωθούν σε ιδανικά. Έτσι, μια μεγάλη μερίδα νέων (κυρίως) ανθρώπων επικεντρώνεται σε αυτό που ονομάζεται στη συγκεκριμένη εποχή «πνευματική ζωή», η οποία συμπεριλαμβάνει τόσο την ενασχόληση με τη λογοτεχνία - αλλά και με άλλες τέχνες - όσο και την εμπλοκή σε μια σειρά από διαμάχες που άπτονται σημαντικών (για την εποχή, αλλά και διαχρονικά) θεμάτων όπως το ζήτημα της γλώσσας, που στη συγκεκριμένη συγκυρία των αρχών του 20 ού αι. είχε επικεντρωθεί σε μια αντιδικία των «δημοτικιστών» ή «μαλλιαρών» με τους «καθαρευουσιάνους» ή «αρχαιολάτρες», αλλά και το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, μέσα από μια διαδικασία εθνικής ολοκλήρωσης που αναπόφευκτα συναρτήθηκε με αλυτρωτικά αιτήματα και εδαφικές διαμάχες με (όλους σχεδόν) τους Βαλκάνιους «γείτονες». Στην πραγματικότητα τα δύο παραπάνω ζητήματα συνδέονται στενότερα απ ότι φαίνεται με μια πρώτη ματιά. Ουσιαστικά αποτελούν δύο όψεις του ίδιου «νομίσματος», που επεκτείνεται και σε ποικίλες άλλες θεματικές, όπως για παράδειγμα το πολιτειακό δίλημμα (Βασιλεία ή 15

16 Δημοκρατία, ή με τους όρους της εποχής Κωνσταντίνος ή Βενιζέλος), πάντα όμως με κεντρικό άξονα τη δημιουργία μια «νέας» εθνικής «κοινότητας» που θα εκτείνεται σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εδαφική επικράτεια (παρ ότι η πορεία των γεγονότων ματαίωσε τελικά το όνειρο της Ελλάδας «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων»). Πέρα απ αυτό, κυρίως, θα διαθέτει μια καλλιέργεια και μια πνευματική δυναμική που θα διασφαλίσει την κατάκτηση καλύτερων όρων ζωής για όλα τα μέλη της (ανεξαρτήτως τοπικής ή κοινωνικής καταγωγής ή φύλου), αλλά επιπρόσθετα θα μπορεί και να εκμεταλλευτεί τη βελτίωση των συνθηκών στο εσωτερικό της για να προβάλει και να προωθήσει μια «νέα» εικόνα εθνικής ανάτασης και δημιουργίας και προς το εξωτερικό. Σ αυτή τη δυναμική στρατεύτηκαν από ποικίλες σκοπιές και με διάφορες εκφάνσεις τα μέλη της Λεσβιακής Άνοιξης, αλλά και μια ευρεία ομάδα περιφερειακών συμμετεχόντων, υποστηρικτών, αλλά και απλών αποδεκτών ή έστω παρατηρητών του έργου που παρήγαγαν τα μέλη της. Η συγκεκριμένη δυναμική συγκρότησε και την προοπτική δημιουργίας ενός ειδικού «πεδίου», όπου «συμμετείχαν εθελοντικά» (όπως αναφέρει για αντίστοιχες περιπτώσεις ο Bourdieu) όλοι αυτοί οι άνθρωποι, προσπαθώντας να διευκρινίσουν έννοιες και αντιλήψεις που (επι)καθόριζαν τοπικά, αλλά και πανεθνικά διλήμματα. Φυσικά, αυτή η προσπάθεια δεν περιορίστηκε σε μια γενικευτική κατεύθυνση. Όπως έχει επισημάνει και ο Bourdieu, ο ανταγωνισμός/συναγωνισμός για την απόκτηση ποικίλων μορφών κεφαλαίου, δεν προωθεί μόνο τη δημιουργία «πεδίων» που ομογενοποιούν έννοιες και αξιώματα, αλλά προάγει και την (συναφή) έννοια της διάκρισης 5 : οι διακρίσεις στην περίπτωση της Λεσβιακής Άνοιξης δεν περιορίστηκαν σε κρίσεις και επικρίσεις για την «αξία» διαφόρων απόψεων ή προσώπων που συμμετείχαν από διάφορες σκοπιές και με ποικίλους τρόπους στη δημιουργία του συγκεκριμένου φαινομένου, ούτε - κατ επέκταση - στην (τελική) ανάδειξη ορισμένων κομβικών προσώπων που επηρέασαν καθοριστικά και (ουσιαστικά) διαχειρίστηκαν τη συνολική μορφή και ιστορική του εξέλιξη, αλλά προώθησαν και ρήγματα και εναλλακτικές απόψεις για το κατ εξοχήν διακύβευμα: τη δημιουργία μιας πανεθνικής ελληνικής ταυτότητας - κοινότητας. Από αυτή τη σκοπιά η Λεσβιακή Άνοιξη ανέδειξε απόψεις και επιλογές ενοποίησης του «ελληνισμού» ως πνευματικού - ιδεολογικού προτάγματος, αλλά και σημαντικών διαφοροποιήσεων στο εσωτερικό μιας «ιδεατής» ελληνικής ταυτότητας: είναι χαρακτηριστική η επικέντρωση βασικών συντελεστών της Λεσβιακής Άνοιξης σε όψεις και εκδοχές ενός ανομολόγητου (κατ αρχήν) και διακηρυγμένου (στη συνέχεια) ανταγωνισμού/συναγωνισμού με το συμβολικό «κέντρο» της Αθήνας, σε μια προσπάθεια να διασφαλιστεί μια ισότιμη αντιμετώπιση των «περιφερειακών» πνευματικών δρωμένων, αλλά ίσως και σε μια (ακόμη πιο) ιδεαλιστική προσέγγιση της ανάδειξης των «άξιων» και των «αξιών» που θα μπορούσαν να συνεισφέρουν σε σημαντικό βαθμό στην ανάδυση της ζητούμενης ελληνικής ταυτότητας - κοινότητας, σε συνδυασμό με μια προοπτική ανατροπής των παγιωμένων διακρίσεων κέντρου - περιφέρειας 6. Στο πλαίσιο αυτής της γενικής κατεύθυνσης - προοπτικής, αναδείχτηκε επίσης μια σειρά δευτερευόντων αλλά σημαντικών ζητημάτων - αιτημάτων, όπως αυτά που αφορούσαν στην αντιμετώπιση των ανθρώπων της λεσβιακής επαρχίας σε σχέση με τους μόνιμα παροικούντες στο περιφερειακό κέντρο της Μυτιλήνης, καθώς και αυτά που αφορούσαν την αντιμετώπιση των διαφορών που συνδέονταν με το φύλο ή την 5 Bourdieu P.: Anderson B.:

17 καταγωγή των ανθρώπων που συμμετείχαν στη δημιουργία του συγκεκριμένου πολιτισμικού μορφώματος. Το πρώτο συνδέθηκε (λίγο ως πολύ) με την ανάπτυξη συγκεκριμένων «πυρήνων αστικοποίησης» σε όλη (σχεδόν) τη Λέσβο, αφού η σχετική διασπορά των βιοτεχνικών, οικονομικών, εμπορικών δραστηριοτήτων επέτρεψε τη συγκρότηση ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων (κατ αναλογία με τη Μυτιλήνη) σε αρκετούς μικρότερου πληθυσμιακού μεγέθους οικισμούς του νησιού, όπως το Πλωμάρι, η Αγιάσος, ο Μανταμάδος, κ.ά.. Από αυτούς προήλθε ένα σημαντικό ποσοστό των ανθρώπων που υποστήριξε τη γενικότερη «πνευματική ζωή και ανάπτυξη» της Λέσβου, αλλά και τη Λεσβιακή Άνοιξη. Ορισμένοι απ αυτούς αρθρογράφησαν σε εφημερίδες και περιοδικά την περίοδο ακμής της Λεσβιακής Άνοιξης, εξακολουθώντας να διαμένουν εκτός Μυτιλήνης. Σε γενικές γραμμές, οι διεργασίες της εποχής δε φαίνεται να οδήγησαν σε μια πλήρη αναίρεση της αντίστιξης κέντρου - περιφέρειας στο εσωτερικό της Λέσβου, παρ ότι σίγουρα οδήγησαν σε μια «λείανση» των διακρίσεων όσον αφορά αυτό το θέμα. Όσον αφορά το δεύτερο, η ισότιμη, σε γενικές γραμμές, αντιμετώπιση των γυναικών που συμμετείχαν στο συγκεκριμένο πεδίο «πνευματικών δραστηριοτήτων» μέσα από το οποίο αναδύθηκε και το φαινόμενο της Λεσβιακής Άνοιξης, διαπιστώνεται από τη συμμετοχή συγκεκριμένων γυναικών, όπως οι Μαρία Κλωνάρη, Πέπη Παπαχαραλάμπους - Δαράκη, Σίτσα Καραϊσκάκη, Ελένη Μυρογιάννη κ. ά. σε διάφορες εκφάνσεις της «πνευματικής ζωής» και βέβαια της Λεσβιακής Άνοιξης. Βέβαια, το ποσοστό των γυναικών που ανέλαβαν πιο ενεργούς ρόλους στο συγκεκριμένο πεδίο υπολείπεται (μάλλον σημαντικά) σε σχέση με το αντίστοιχο των αντρών, ενώ καμία δε φαίνεται να αναδεικνύεται σε κεντρική μορφή των συγκεκριμένων διαδικασιών αλλά αυτό θα ήταν υπερβολικό σε σχέση με το ευρύτερο κλίμα της εποχής των αρχών του 20 ού αι. στην Ελλάδα, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, που επηρέασαν καθοριστικά τις κοινωνικές και ιδεολογικές διεργασίες στη Λέσβο, αλλά ακόμη και σε σχέση με την αντίστοιχη θέση των γυναικών στην Ευρώπη στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία. Σχετικές διακρίσεις σε σχέση με την κοινωνική καταγωγή δεν καταγράφονται, αν και βέβαια η συμμετοχή στην «πνευματική ζωή» της εποχής, απαιτούσε ένα επίπεδο (τυπικής και άτυπης) εκπαίδευσης που δεν μπορούσαν εύκολα να επιτύχουν όσοι/ες προέρχονταν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα των ακτημόνων γεωργών ή των ανειδίκευτων εργατών. Όμως διάφορες υποτροφίες ή κληροδοτήματα, αλλά και η επιθυμία για κοινωνική άνοδο που συνδεόταν σε μεγάλο βαθμό με την παιδεία, επέτρεψαν συχνά τη συμμετοχή των «αρίστων» σε ανώτερες ή και ανώτατες βαθμίδες της εκπαιδευτικής διαδικασίας, καθώς και την απόκτηση από αρκετούς άλλους των απαραίτητων εφοδίων για να παρακολουθήσουν - έστω από περιφερειακή θέση - τις διεργασίες της «πνευματικής ζωής». Με αυτά τα δεδομένα, το συγκεκριμένο πόνημα, εστιάζει στις πρακτικές των ανθρώπων που ενεπλάκησαν στη δημιουργία της Λεσβιακής Άνοιξης, τόσο από τη σκοπιά των πρωταγωνιστών, όσο και από τη σκοπιά των περιφερειακών συντελεστών, αλλά και των απλών αναγνωστών. Όπως επισημαίνει ο Bourdieu 7, η «πρακτική» προσδιορίζει τη δράση ή τις δράσεις ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας, με βάση ένα συνδυασμό των «προδιαθέσεων» (habituses ή έξεων) που προσδιορίζονται από τις κοινωνικές συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώθηκαν, με τις επιλογές των ατόμων ή των κοινωνικών ομάδων, που συμμετέχουν με τη δική τους ελεύθερη βούληση σε κάποιο πεδίο/αγορά κοινωνικού ανταγωνισμού/συναγωνισμού. 7 Bourdieu Ρ.: 1977,

18 Με αυτό τον τρόπο ο Bourdieu συνδυάζει σε μια θεωρητική σύλληψη τις αντιλήψεις και «στάσεις» που προσδιορίζονται σε συνάρτηση με συγκεκριμένα κοινωνικά, οικονομικά, κ.ά. συμφραζόμενα, με την έννοια του αυτοσχεδιασμού στο πεδίο της δράσης/δραστηριότητας. Παρ(ακολουθώντας) αυτή τη θεωρητική σκοπιά, η προσέγγιση της Λεσβιακής Άνοιξης δεν αναδεικνύει μόνο πρόσωπα και προσωπικές επιλογές, στρατηγικές και τακτικές, αλλά και ένα ολοκληρωμένο «πνεύμα εποχής», που αποτυπώνει συλλογικές προτιμήσεις οι οποίες διαμορφώθηκαν σε συνάρτηση με δεδομένες κοινωνικές συνθήκες, αλλά και με κοινωνικές διαστρωματώσεις. Οι πρακτικές των πρωταγωνιστών, όπως αποτυπώνονται σε κείμενα, δράσεις και ανέκδοτες αφηγήσεις, δεν αναδεικνύουν απλώς μεμονωμένες τροχιές πνευματικών αναζητήσεων, αλλά εντάσσονται «οργανικά» στα γενικότερα δρώμενα της Λέσβου που συνδέονται με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, σε συγκεκριμένες ιστορικές συγκυρίες 8. Φυσικά, για να παρακολουθήσουμε συστηματικά τις προσωπικές στρατηγικές και τακτικές (ιδιαίτερα μάλιστα αυτές των πρωταγωνιστών της Λεσβιακής Άνοιξης, που είναι και οι περισσότερο γνωστές, αλλά και χαρακτηριστικές/αποκαλυπτικές), θα πρέπει να συνδυάσουμε τη θεωρία της πρακτικής (και) με άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις, που εστιάζουν σε κοινωνικούς ρόλους, αλλά και σε κοινωνικά δίκτυα. Σε αυτή την προοπτική είναι σημαντική η συμβολή της θεωρητικής προσέγγισης των δρώντων υποκειμένων στο πλαίσιο κοινωνικών δικτύων (Social Actors Network Theory), που βασικός εκφραστής της υπήρξε ο Bruno Latour 9. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, τα δρώντα υποκείμενα συγκροτούν επικοινωνιακά ενεργήματα μέσω των δράσεων που διεκπεραιώνουν σε συγκεκριμένα πεδία, τα οποία καθορίζονται από τις επιρροές που δέχονται από την ένταξη των ενεργών υποκειμένων σε ποικίλα πλαίσια σχέσεων και κατά συνέπεια αλληλεπιδράσεων, σε περιορισμένο, καθώς και σε ευρύτερο επίπεδο (γεωγραφικά, ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά) 10. Ο Σωτήρης Χτούρης επεκτείνει αυτή τη θεωρητική σύλληψη, με την αναφορά σε ορθολογικά συμβολικά δίκτυα 11, που συγκροτούνται σε μια συγκεκριμένη ιστορική, κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική συγκυρία, διατυπώνοντας μια θεωρητική προσέγγιση με βάση την αντίληψη του Talcott Parsons για τη διπλή ενδεχομενικότητα (double contingency): υποστηρίζει ότι τα δρώντα υποκείμενα επιλέγουν και προσαρμόζουν το περιεχόμενο και τις εκφραστικές συνιστώσες των δράσεών τους σε συνάρτηση με την εκτίμησή τους για τις δυνατότητες αυτοσχεδιασμού που προσφέρει κάθε συγκυρία, αξιολογώντας με ορθολογικό τρόπο τις προσωπικές τους επιδιώξεις σε αντιδιαστολή/συνέργεια με τις ευρύτερες συμβολικές προσλαμβάνουσες που προσδιορίζουν το εκάστοτε πλαίσιο της δράσης τους. Στο παράδειγμα της Λεσβιακής Άνοιξης, η προσέγγιση από τη σκοπιά των κοινωνικών ρόλων που αναλαμβάνουν να επιτελέσουν τα ενεργά υποκείμενα εστιάζει σε δράσεις που περιγράφουν/συνοψίζουν τις στρατηγικές και τις τακτικές επιλογές των πρωταγωνιστών σε συγκεκριμένες κοινωνικές συγκυρίες, ενώ η προσέγγιση από τη σκοπιά των κοινωνικών δικτύων εστιάζει στις ευρύτερες επιρροές που καθόρισαν αυτές τις επιλογές, σε συνάρτηση με ποικίλους κοινωνικούς σχηματισμούς που μορφοποιήθηκαν σε τοπικό (λεσβιακό) και υπερτοπικό επίπεδο, σε συγκεκριμένες ιστορικές περιστάσεις. Για παράδειγμα, μπορούμε να αναφερθούμε στις πορείες του 8 Jordanova L.: Latour B.: 1992, Law J. and Hassard J.:1999. Newman Μ., Barabási A. L., and Watts D. J., Χτούρης Σ.:

19 Στράτη Μυριβήλη και του Ηλία Βενέζη, δύο εκ των σημαντικότερων συντελεστών/πρωταγωνιστών της Λεσβιακής Άνοιξης. Ο πρώτος επωμίστηκε (ή/και υιοθέτησε) το ρόλο του κομβικού εκφραστή του συγκεκριμένου φαινομένου, αλλά και του πόλου συσπείρωσης κατά του «κατεστημένου της Αθήνας» (με τους όρους της εποχής), ενώ ο δεύτερος διατήρησε μια σχετικά ανεξάρτητη στάση απέναντι τόσο στις δραστηριότητες και στις επιδιώξεις του Μυριβήλη (αλλά και άλλων εκ των πρωταγωνιστών της Λεσβιακής Άνοιξης, όπως του Θείελπι Λευκία), την οποία επικύρωσε με μια προσωπική αποτίμηση της Λεσβιακής Άνοιξης που οδηγούσε πιθανόν σε συμπεράσματα που διατηρούν μια κριτική απόσταση από την αναγνώριση ενός μορφώματος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Μια ερμηνεία για την προσωπική πορεία και των δύο, από τη σκοπιά του κοινωνικού ρόλου που επιτέλεσε ο κάθε ένας, δεν είναι ανεξάρτητη από τα κοινωνικά δίκτυα στα οποία εντάχθηκαν οι συγκεκριμένοι πρωταγωνιστές της Λεσβιακής Άνοιξης. Ο Μυριβήλης αξιοποίησε τα τοπικά δίκτυα για να αναδειχτεί μέσα από το ίδιο το φαινόμενο της Λεσβιακής Άνοιξης, το οποίο τροφοδότησε με την προσωπική του φλόγα και ορμή, προσπαθώντας να προσδώσει μια πανελλήνια - πανεθνική διάσταση στο συγκεκριμένο εν δυνάμει πολιτισμικό μόρφωμα, ενώ ο Βενέζης, παρά την αποδοχή που απολάμβανε στη λεσβιακή κοινωνία, δεν (φαίνεται ότι) εγκατέλειψε ποτέ την κοσμοπολίτικη αντίληψη του Μικρασιάτη, επιλέγοντας να κινείται σε πολλαπλά επίπεδα ενδιαφερόντων, που αναφέρονταν τόσο στα τοπικά, όσο και στα υπερτοπικά δρώμενα. Από τη σκοπιά του πρώτου, η Λεσβιακή Άνοιξη ήταν (πιθανόν) ένα στοίχημα υπαρξιακού χαρακτήρα, ενώ, από τη σκοπιά του δεύτερου, ήταν (μάλλον) μια ακόμα γοητευτική περιπέτεια μέσα στο μεγάλο ταξίδι της ζωής. Τελικά βέβαια κατέληξαν και οι δύο στο «κέντρο της Αθήνας», αλλά από διαφορετικές διαδρομές: ο Μυριβήλης κλήθηκε να αναλάβει θέση στον «αθηναϊκό» τύπο, ακριβώς τη στιγμή της οριστικής καταξίωσης της Λεσβιακής Άνοιξης, τουλάχιστον σε τοπικό, αλλά εν μέρει και σε πανεθνικό επίπεδο. Ο ίδιος προσδιόρισε την αποδοχή αυτής της θέσης ως επιτυχία, αφού ερμήνευσε την πρόσκληση ως αναγνώριση της δικής του συνεισφοράς στην ευρύτερη ελληνική «πνευματική ζωή» μέσα από (και σε συνάρτηση με) τη συμμετοχή του στη Λεσβιακή Άνοιξη, δικαιώνοντας τόσο τον εαυτό του, όσο και το φαινόμενο με το οποίο συνύφανε την προσωπική του διαδρομή, παρότι η αναχώρησή του συνέβαλε στην - και οριοθέτησε την - οριστική παρακμή της Λεσβιακής Άνοιξης. Ο Βενέζης είχε προηγηθεί στον ίδιο δρόμο προς το «κέντρο», χωρίς τυμπανοκρουσίες: δεν είχε τίποτα να υπερασπιστεί, αφού δεν επιδίωξε ποτέ να συνδέσει συστηματικά το ρόλο του στα τοπικά, λεσβιακά «πνευματικά δρώμενα» με την προσωπική του πορεία ως λογοτέχνη. Μετά την αναχώρησή του συνέχισε να επισκέπτεται περιοδικά τη Λέσβο και να συμμετέχει σποραδικά στα τοπικά λογοτεχνικά και ευρύτερα καλλιτεχνικά δρώμενα, κάτι που δεν έκανε ο Μυριβήλης: ο πλέον διακεκριμένος εκφραστής της «ιδεολογικοποίησης» της πολιτισμικής διαδικασίας που παγιώθηκε ως Λεσβιακή Άνοιξη επέλεξε να συμμετάσχει σε άλλα πεδία συναγωνισμού/ανταγωνισμού, μέσα από τα δίκτυα με τα οποία συνδέθηκε στην Αθήνα. Τα δύο συγκεκριμένα παραδείγματα που προσεγγίζουν από μια κριτική/αναλυτική σκοπιά τη στάση δύο κομβικών πρωταγωνιστών της Λεσβιακής Άνοιξης, συγκροτούν μια μελέτη περίπτωσης (case study) που είναι αντιπροσωπευτική των πολύπλοκων σχέσεων και των ρόλων που ανέλαβαν να διεκπεραιώσουν πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές στο πλαίσιο της Λεσβιακής Άνοιξης. Η συστηματική ανάλυση όλων των παραμέτρων του φαινομένου δεν είναι 19

20 δυστυχώς εύκολη: οι πρωταγωνιστές και οι δευτεραγωνιστές «υπάρχουν» και καταγράφονται πλέον ως επικοινωνιακά ενεργήματα μόνο μέσω των κειμένων που υπέγραψαν και δευτερευόντως των αφηγήσεων για αυτούς/ές. Από αυτή τη σκοπιά, η συστηματική μελέτη των σχετικών αρχείων στην οποία εστίασε η έρευνα μπορεί να αποκαλύψει μόνο όψεις και εκδοχές του φαινομένου της Λεσβιακής Άνοιξης. Η ερμηνεία που προκύπτει επιδιώκει να καλύψει τα πιθανά κενά ή τις στρεβλώσεις με μια ολιστική προσέγγιση που αναδεικνύει συνολικά/συλλογικά πρότυπα και επιδιώξεις. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στο πλαίσιο της έρευνας, προσπάθησα να συνδέσω τα ερευνητικά δεδομένα με τις θεωρητικές αναζητήσεις και προβληματισμούς που ανέπτυξα προηγουμένως. Προσπάθησα να αναδείξω το «πεδίο» της Λεσβιακής Άνοιξης και των πρακτικών που συναρτώνται και σχετίζονται με αυτή, σε μια διαχρονική προοπτική, εστιάζοντας κυρίως σε δύο ιστορικές περιόδους: α) από το 19 ο αιώνα μέχρι το που σηματοδοτεί την πρώτη φάση ανάδειξης μιας «πνευματικής κίνησης» (και κινητικότητας) στη Μυτιλήνη β) την περίοδο του Μεσοπολέμου, μετά την ένταξη της Λέσβου στην ελληνική επικράτεια (το 1912), που σηματοδοτεί την πλήρη ανάπτυξη της Λεσβιακής Άνοιξης, τόσο ως προς την προβολή των αποτελεσμάτων των δράσεων που ολοκληρώθηκαν σε τοπικό και πανελλαδικό επίπεδο, όσο και ως προς τις «εσωτερικές» διεργασίες που (ανα)προσδιόρισαν την «ταυτότητα» του συγκεκριμένου φαινομένου. Σ αυτό το πλαίσιο, επιδίωξα να πετύχω μια διπλή σύνθεση: να αναπτύξω μια «πυκνή» και συστηματική περιγραφή του λόγου και των πράξεων των «δρώντων υποκειμένων» τα οποία συνέβαλαν στη διαμόρφωση των πρακτικών της Λεσβιακής Άνοιξης σε συγκεκριμένες ιστορικές, κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συγκυρίες, παράλληλα με μια έμμεση απόπειρα (μιας αφαιρετικής έστω) βιογραφικής προσέγγισης των κύριων πρωταγωνιστών που συνέβαλαν στη δημιουργία του συγκεκριμένου φαινομένου. Στο επίπεδο της ερμηνευτικής δεν προσπάθησα να καταθέσω κάποια τελεσίδικα συμπεράσματα, αλλά μάλλον να σκιαγραφήσω ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για τις βασικές αρχές και συνθήκες που διαμόρφωσαν «κοινωνικούς ρόλους» και επικοινωνιακά ενεργήματα σε συγκεκριμένες συγκυρίες. Με αυτό τον τρόπο, πιστεύω ότι μπόρεσα να ανασυστήσω σε σημαντικό βαθμό τα (ορθολογικά - συμβολικά) «δίκτυα δρώντων» και τις συναφείς πρακτικές που συγκρότησαν οι συμμετέχοντες στη Λεσβιακή Άνοιξη, καθώς και να παρουσιάσω ορισμένες μελέτες περίπτωσης (case studies) που αφορούν σε ποικίλες ιστορικές περιόδους 12. Επαναλαμβάνω, ότι οι συγκεκριμένες περιγραφές είναι «ανοιχτές», αφού επιδέχονται ποικίλων ερμηνειών 13. Παρ όλα αυτά, θεωρώ ότι προκύπτει μέσα από τη εργασία μου μια έμμεση αξιολόγηση, μέσα από τη συνολική εικόνα που αποδίδω για το φαινόμενο της Λεσβιακής Άνοιξης, η οποία εστιάζει σε ένα νοηματικό περίγραμμα: τα σχόλια και οι αναφορές που επέλεξα προσδιορίζουν ψήγματα και θραύσματα απόψεων και στάσεων που μπορούν να αξιολογηθούν προς μια συνολική ερμηνευτική προσέγγιση. Όσον αφορά τις τεχνικές που χρησιμοποίησα, είναι απλές: η συστηματική αποδελτίωση των γραπτών που μας κληροδότησαν οι πρωταγωνιστές, αλλά και οι 12 Wasserman S., Faust K., Wellman B., Berkowitz S. D., De Nooy W., Crapanzano V.: Clifford J.: Ricoeur P.: 1988,

21 υπόλοιποι παράγοντες της Λεσβιακής Άνοιξης, σε συνδυασμό με τις γενικότερες αναφορές που αφορούν το συγκεκριμένο φαινόμενο, με οδήγησαν σε ένα εκτεταμένο ερευνητικό υλικό το οποίο περιόρισα στο επίπεδο της τελικής παρουσίασης με βάση τον εσωτερικό «διάλογο» του/της ερευνητή/ερευνήτριας με το ερευνητικό υλικό, στο πλαίσιο μιας αναστοχαστικής διαδικασίας που συνδέει και επανακρίνει τις προσωπικές βιωματικές εμπειρίες, αλλά και τα επιστημονικά συμπεράσματα, σε συνάρτηση με τα θεωρητικά πρότυπα που έχουν διαμορφωθεί στο πλαίσιο μιας έρευνας και της συγγραφής των σχετικών αποτελεσμάτων 14. Θα πρέπει να σημειώσω ότι δεν επέλεξα να συμπεριλάβω απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις στο ερευνητικό υλικό, αφ ενός γιατί δεν μπορούσα να συλλέξω υλικό από τα δρώντα υποκείμενα της εποχής της συγκρότησης της Λεσβιακής Άνοιξης, αλλά μόνο από επιγόνους, και αφ ετέρου, γιατί θεώρησα ότι ο όγκος των υπό αποδελτίωση κειμένων επαρκούσε για την εκπλήρωση των βασικών στόχων της έρευνάς μου. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν συγκέντρωσα παράπλευρες πληροφορίες: πολλοί/ες ερευνητές/τριες και απλοί φίλοι/ες μου παρείχαν πρόσθετο υλικό, σχόλια και επισημάνσεις, ή εντόπισαν παραλείψεις. Τους/τις ευχαριστώ όλους/ες, παρότι δεν παραθέτω ένα πλήρη κατάλογο που τους/τις απογράφει: ευελπιστώ να παραθέσω τις ευχαριστίες μου αναλυτικά και εν ευθέτω χρόνω, σε μια πιθανή δημοσίευση του πονήματός μου με τη μορφή δοκιμίου, ή με τη μορφή μεμονωμένων δημοσιεύσεων που (θα) εστιάζουν σε ειδικά θέματα που σχετίζονται με τη Λεσβιακή Άνοιξη. 14 Papageorgiou D.:

22 22

23 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ 1.1. Γεωγραφική θέση. Γενική περιγραφή Η Λέσβος εκτείνεται σε επιφάνεια 1.630,4 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Είναι το τρίτο νησί της Ελλάδας σε έκταση, μετά την Κρήτη και την Εύβοια, και το έβδομο της Μεσογείου. Η γεωγραφική της θέση ορίζεται από τις συντεταγμένες: 39 ο (ακρωτήρι Κόρακα) μέχρι 38 ο βορείου πλάτους (ακρωτήρι Μέρικα) και 25 ο (ακρωτήρι Σιγρίου) μέχρι 26 ο 38 (ακρωτήρι Αγριλιάς) ανατολικά του Γκρίνουιτς. Το μήκος των ακτών του νησιού είναι 370,4 χλμ., εξαιτίας των δύο κόλπων, των πολυπληθών όρμων και ορμίσκων, καθώς και των ακρωτηρίων. Η ονοματολογία πολλών γεωγραφικών όρων είναι η ίδια από τους χρόνους της αρχαιότητας: Άργενον άκρον, Σίγριον άκρον, Μαλέας, Μυτιλήνη, Μήθυμνα, Άντισα, Όρδυμνος, Λεπέτυμνος, 15 κ. ά.. Το σχήμα του νησιού είναι τριγωνικό και χωρίζεται σε τέσσερις χερσονήσους από τους δύο κόλπους, της Γέρας και της Καλλονής. Σε κάθε χερσόνησο δεσπόζει ένας ορεινός όγκος. Νότια ο Όλυμπος (967 μ.), νοτιοανατολικά η Αμαλή (560 μ.), βορειοανατολικά ο Λεπέτυμνος (968 μ.) και δυτικά ο Όρδυμνος (542 μ.). Ανάμεσα στις απολήξεις των βουνών υπάρχουν οι πεδιάδες της Καλλονής, του Ιππείου, της Γέρας, της Ερεσού και οι μικρότερες του Μανταμάδου, της Πέτρας και του Σιγρίου. Τις πεδιάδες αυτές διασχίζουν μικροί χείμαρροι. Από αυτούς εκβάλλουν ο Ευεργέτουλας στον κόλπο της Γέρας, οι Καβουροπόταμος, Βούβαρης, Μυλοπόταμος και Τσικνιάς στον κόλπο της Καλλονής. Στο νότιο μέρος του νησιού εκβάλλουν ο Σεδούντας στο Πλωμάρι και ο Αλμυροπόταμος στα Βατερά, ενώ στη βορειοδυτική ακτή ο Βούλγαρης, ο Τσιχράντας και ο Τσιχλιώντας. Από τη γεωλογική μελέτη του νησιού, καθώς και από αρχειακές και ιστορικές καταγραφές 16, έχουμε το γεωγραφικό και φυτικό παραγωγικό διαχωρισμό της Λέσβου σε τρεις περιοχές. Τη νοτιοανατολική, της Μυτιλήνης, όπου επικρατεί η καλλιέργεια της ελιάς, τη βορειοδυτική με κάλυψη βελανιδιάς και άγονων ηφαιστειακών εδαφών, με χρήση βοσκοτόπων, και την τρίτη που βρίσκεται στο κέντρο του νησιού με το μεγάλο πευκόδασος, το κοινώς λεγόμενο «Τσαμλίκ». Στις 15 Γεωργιάδου E.: 1849: σ Τάξης Σ.Τ.: 1874: σ Τάξης Σ.Τ.: 1909: σ Παρασκευαΐδης Π.:1973. Μαντζουράνης Δ.:

24 ορεινές περιοχές του Ολύμπου και του Λεπέτυμνου υπάρχουν καλλιέργειες καστανιάς, κερασιάς, βυσσινιάς και μηλιάς. Αντιθέτως στη σύγχρονη εποχή (2013) έχει περιοριστεί η αμπελουργία, για την οποία από την αρχαιότητα τεκμηριώνεται «η εξέχουσα θέση που είχε στη Λέσβο» 17. Η καλλιέργεια της ελιάς επικρατεί σε μεγάλη έκταση του νησιού και από τον 17 ο -18 ο αιώνα μετατρέπεται σε μονοκαλλιέργεια. Τα παραγόμενα προϊόντα, λάδι, πυρηνέλαιο και σαπούνι, καθορίζουν τη ζωή σε όλες τις εκφάνσεις της: την οικονομία, το εμπόριο, την οικιστική ανάπτυξη και την κοινωνική συγκρότηση και διαστρωμάτωση 18. Η χρηματική αξία της ελιάς αποτυπώνεται και στη λογοτεχνία: «και κάθε γινωμένη ελιά/στοιχίζει και μια φαμελιά» 19. Στις λοιπές καλλιέργειες αναφέρονται αυτές των δημητριακών, σουσαμιού, ρετσινιού, σύκων, καπνού, μικρών ποσοτήτων αρωματικών φυτών, καθώς και τη μεταξοσκωληκοτροφία στη δεύτερη δεκαετία του 20 ού αιώνα. Η παραγωγή σταφυλιών και κρασιού εστιάζεται κυρίως στο δυτικό ηφαιστειακό μέρος. Τα βαλανίδια ήταν απαραίτητη πρώτη ύλη για τα χρησιμοποιούμενα δεψικά εκχυλίσματα των δερμάτων, έως τα μέσα του 20 ού αιώνα. Στα βόρεια και στα βορειοδυτικά καταγράφονται η (σχετικά) ανεπτυγμένη κτηνοτροφία και τα παράγωγα προϊόντα. Ο πευκώνας τροφοδοτούσε τους ταρσανάδες (ναυπηγεία) του νησιού με καλής ποιότητας ξυλεία. Φημισμένα είναι επίσης τα αλιεύματα των δύο κόλπων. Ο αβαθής κόλπος της Καλλονής και το επίπεδο της περιοχής επέτρεψαν τη δημιουργία των αλυκών Καλλονής και Πολιχνίτου, με την παραγωγή της αναγκαίας ποσότητας αλατιού για τη συντήρηση τροφίμων και ελιών, αλλά και για άλλες χρήσεις. Η επιγραμματική φράση «Η νήσος άπασα έστι πολύκαρπος και ποικιλόκαρπος» 20 του Μητροπολίτη Μήθυμνας Γαβριήλ, στις αρχές του 17 ου αι., είναι αντιπροσωπευτική και επιβεβαιώνεται διαχρονικά. Το γεωλογικό παρελθόν και η ηφαιστειακή δραστηριότητα της Λέσβου δημιουργούν στο νησί θερμές πηγές με ιαματικά νερά σε πολλές περιοχές, όπως: Θερμή, κόλπος Γέρας, Πολιχνίτος, Μήθυμνα, Λισβόρι 21. Μέχρι τον 19 ο αι., οι δύο φυσικές και οικιστικές ζώνες της Λέσβου, η νοτιοανατολική και η βορειοδυτική, εμπορεύονται και ανταλλάσσουν τα παραγόμενα προϊόντα, με τις υφιστάμενες δυσκολίες μετακίνησης λόγω των ορεινών όγκων και του κακού οδικού δικτύου. Έως τις αρχές του 20 ού αι., ήταν ευκολότερη η σύνδεση του νησιού με την απέναντι μικρασιατική ακτή, των Μυτιληναίων αιγιαλό της αρχαιότητας. Για την επικοινωνία και τη διακίνηση ανθρώπων και προϊόντων μεταξύ του βορειοδυτικού και του νοτιοανατολικού τμήματος του νησιού αναδείχτηκαν τα επίνεια των δύο κόλπων που σχηματίζονται στη Λέσβο: Αποθήκας Σκάλας Πολιχνίτου στον κόλπο Καλλονής, και Περάματος Κουντουρουδιάς και Σκάλας Λουτρών στον κόλπο Γέρας. Η θαλάσσια συγκοινωνία ήταν ευκολότερη και συντομότερη, έστω κι αν πραγματοποιείται με τα μικρά σκάφη των χρόνων αυτών. Η Μυτιλήνη απέχει από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) 9 ναυτικά μίλια, από τη Σμύρνη 105, από την είσοδο του Ελλησπόντου 120 και από τα γειτονικά λιμάνια των νησιών, της Χίου 49, και από τη Μύρινα της Λήμνου 75. Δύο στενές συνεχόμενες ζώνες περάσματα ενώνουν και χωρίζουν τη Λέσβο από τη μικρασιατική ακτή. Βόρεια η Μήθυμνα και η Σ(υ)καμιά 17 Κοντής Ι. Δ.: 1978: σ Στεφανίδης Μ.: Γενική Διοίκηση Νήσων Αιγαίου: Ελύτης Ο.: : σ Φουντούλης Ι.: 1960: σ Στεφανίδης Μ.: 1909, σ Χουτζαίος Γ.: 1998, σ

25 έχουν αντίκρυ τη χερσόνησο της Άσσου, η περιοχή του Μανταμάδου το Αϊβαλί και νότια η Μυτιλήνη το Δικελί. Τα δύο πλησιέστερα σημεία, το ακρωτήρι Μυστεγνών της Λέσβου και το ακρωτήρι Σαρμουσάκ της μικρασιατικής ακτής απέχουν 4,75 μίλια. Η γεωγραφική θέση της Λέσβου είναι προνομιούχα: βρίσκεται κοντά στη μικρασιατική ακτή, τα στενά του Ελλησπόντου και πάνω στον θαλάσσιο δρόμο που ορίζεται από Βορρά από τις πόλεις του Εύξεινου Πόντου, την Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη και προς Νότο την Αλεξάνδρεια. Το μέγεθός της, τα προϊόντα της, κυρίως της ελιάς, την κατάστησαν σημαντικό σταθμό θαλάσσιων μεταφορών και ανεφοδιασμού κατά τους αιώνες 18 ο, 19 ο και κατά τις αρχές του 20 ού Λέσβος και μικρασιατική ακτή Η Λέσβος, καθώς και τα άλλα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, είναι συνέχεια του γεωλογικού χώρου της απέναντι μικρασιατικής γης. Πριν από 22 εκατομμύρια χρόνια, σημειώθηκαν σημαντικές γεωλογικές μεταβολές κατά την ταυτόχρονη ηφαιστειακή δραστηριότητα στα εδάφη του σημερινού νησιού και της απέναντι στεριάς. Τότε έχουμε τον σχηματισμό του νησιού, «που αργότερα όταν κατοικήθηκε, ονομάστηκε Λέσβος» 22. Η Λέσβος κι η απέναντι γη εποικούνται την ίδια χρονική περίοδο από την αιολική φυλή 23. Η διαφωνία των αρχαίων συγγραφέων έγκειται στα γεωγραφικά όρια της Αιολίδας. Πάντοτε όμως περιελάμβανε όλη την επικράτεια της αρχαίας Τροίας βόρεια και έφτανε μέχρι τον ποταμό Έρμο νότια 24. Η Λέσβος αναφέρεται ως επίκεντρο της περιοχής: «σχεδόν δε τι και μητρόπολις η Λέσβος υπάρχει των αιολικών πόλεων» 25, ενώ «είχε, αυτή κυρίως, και την ωφέλεια από την πλούσια περιοχή της δυτικής Μικρασίας, όπου έδρασαν οι Λέσβιοι. Ταυτόχρονα κρατούσε η ίδια στα χέρια της το εμπόριο και τη ναυτιλία» 26. Η μικρή απόσταση των δύο γεωγραφικών περιοχών, νησιού ηπειρωτικής χώρας, η κοινή φυλετική καταγωγή, η εύφορη γη και οι επικρατούσες κατά χρονικές περιόδους κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις, καθόρισαν κατά περιόδους σχέδια εγκατάστασης και αποίκησης της ακτής από τους κατοίκους της Λέσβου. Η γεωγραφική θέση της Μυτιλήνης, η οποία ιδρύθηκε ως πόλη κράτος στις αρχές του 10 ου π. Χ. αι., και η γεωγραφική θέση του προϊστορικού οικισμού της Θερμής, έναντι των μικρασιατικών παραλίων επιβεβαιώνουν τη σχέση των δύο γεωγραφικών μερών, από τους προϊστορικούς, τους αρχαίους χρόνους έως το 1922, δηλαδή κατά τις περιόδους που τα δύο αυτά μέρη ήταν υπό το ίδιο πολιτικό καθεστώς. Η γεωγραφική περιοχή της μικρασιατικής ακτής ήταν γνωστή κατά τους αρχαίους χρόνους με το όνομα «Μυτιληναίων αιγιαλός» 27, στοιχείο που δείχνει και επιβεβαιώνει την ιδιαίτερη σχέση της Λέσβου με την περιοχή αυτή. Οι σχέσεις των κατοίκων των δύο περιοχών συνεχίστηκαν σε όλες τις ιστορικές περιόδους 22 Ελύτης Ο.: , σ Στράβων: Geog Ηρόδοτος: Hict Στράβων: Geog Στράβων: Geog Κοντής Ι. Δ.: 1978, σ Στράβων: Geog Θεόφραστος: Fr

26 ελληνιστική, ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική. Τα χρονικά όρια διακοπής της επικοινωνίας είναι το 1922, έτος της Μικρασιατικής Καταστροφής και το 1923 της ανταλλαγής των πληθυσμών. Η Μυτιλήνη κατείχε δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στις πόλεις της περιοχής, τόσο των νησιών όσο και της απέναντι στεριάς. Διαθέτει το μεγαλύτερο κάστρο της περιοχής και ναυπηγεί πολεμικά πλοία από την αρχαιότητα. Η επιρροή της Λέσβου μέσω της πρωτεύουσας πόλης της προς την ασιατική ακτή είναι μεγάλη. Για πολλά χρόνια δεν είχε αναπτυχθεί μεγάλη ισάξια πόλη στα γειτονικά παράλια. Οι Κυδωνίες (Αϊβαλί) αναπτύσσονται οικιστικά και πληθυσμιακά στα τέλη του 18 ου αι. 28. Ο Ιωάννης Δημητρακέλλης, γνωστός ως Ιωάννης Οικονόμου, που καταγόταν από το χωριό Βασιλικά της Λέσβου, συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανάπτυξη των Κυδωνιών 29. Λόγω των προνομίων και της ατέλειας από τα φιρμάνια ασυδοσίας, που απόσπασε από τον Σουλτάνο, προσέλκυσε χριστιανούς από διάφορα μέρη, κυρίως από τη γειτονική Λέσβο, για εγκατάσταση στις Κυδωνίες 30. Σε γαλλόφωνη εφημερίδα της Σμύρνης του 1821 καταγράφεται σχετική είδηση και επιβεβαιώνεται το γεγονός της μετοίκησης: «Το Αϊβαλί που είναι ήδη πολύ μεγάλο, αυξάνει προοδευτικά κάθε χρόνο από Έλληνες της Μυτιλήνης, του Μοριά και των άλλων νησιών του Αρχιπελάγους» 31. Αυτό το δημοσίευμα επιβεβαιώνεται με έγγραφο του Ελληνικού Βασιλείου το 1833, με το οποίο παρακαλεί και επιθυμεί, σε κάτοικο του Ναυπλίου, «να αφίσωσιν ελευθέραν την δίοδον εις τον κύριον Νικόλαον Γονατάν απερχόμενον εις Κυδωνίας διά ιδιαιτέρας του υποθέσεις» 32. Έτσι η πόλη των Κυδωνιών «κατέστη το άσυλον και το κέντρον, προς ο κατέφευγον οι Έλληνες της Ηπείρου, της Πελοποννήσου, ως και αυτής της οθωμανικής πρωτευούσης» 33. Αντίστροφη πορεία θα ακολουθήσουν οι χριστιανοί κάτοικοι της μικρασιατικής περιοχής στις πρώτες δεκαετίες του 20 ού αι. Κατά τους δύο διωγμούς του 1914 και του 1922 ήρθαν στη Λέσβο ως πρόσφυγες. Η εγκατάσταση του 1914 ήταν για κάποιους προσωρινή, αφού μετά την εξομάλυνση της κατάστασης επέστρεψαν στους τόπους τους. Το ίδιο δεν θα συμβεί και κατά τον δεύτερο διωγμό του 1922, όταν ο ξεριζωμός των ελληνικής καταγωγής κατοίκων της μικρασιατικής περιοχής θα είναι μόνιμος. Θα ολοκληρωθεί με την ανταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και στην Τουρκία με τη συνθήκη της Λωζάνης το Λίγο νωρίτερα, το 1919, με την απελευθέρωση και τη στρατιωτική κατοχή της περιοχής από τον ελληνικό στρατό, θα εγκατασταθούν στη Σμύρνη στην ενδοχώρα της επίσημες ελληνικές αρχές διοίκησης. Τον τελευταίο αιώνα, συνύπαρξης ελληνικού και μουσουλμανικού πληθυσμού στην περιοχή της Μικράς Ασίας, υπήρξε αμφίδρομη και σημαντική σχέση των κατοίκων των δύο μερών στους τομείς των Γραμμάτων και των Τεχνών. Εκπαιδευτικοί, δημοσιογράφοι, λογοτέχνες, ζωγράφοι και λόγιοι έδρασαν ταυτόχρονα στις δύο περιοχές. Λέσβιοι δίδαξαν και μαθήτευσαν σε σχολές και σχολεία των Κυδωνιών και της Σμύρνης. Πολλά βιβλία Λέσβιων συγγραφέων τυπώθηκαν στη Σμύρνη, λόγω της έλλειψης, μέχρι το 1869, τυπογραφείου στη Μυτιλήνη. Γραπτά τους δημοσιεύθηκαν ταυτοχρόνως στα έντυπα των δύο περιοχών. 28 Σαράφης Γ.: 1909, σ Σακκάρης Γ.: 1920, σ. 17. Καραμπλιάς Ι.: 1949, σ Κουκουναράς Β.: 1972, σ. 31, Ανωνύμου: «Notices sur Kidonies ou Aivali et Moskonissia», Le Spectateur Oriental, Σμύρνη, φ. 13, , σ Αρχείο Αριστείδη Καλάργαλη. 33 Καζάζης Ν.: 1912, σ

27 Ομοίως οι κάτοικοί τους ήταν συνδρομητές στα ίδια έντυπα, όπως καταδεικνύουν οι στήλες αλληλογραφίας των περιοδικών και εφημερίδων της εποχής 34. Για τη Χαραυγή το επιβεβαιώνει, αργότερα, ο Μανώλης Βάλλης, ένας από τους διευθυντές της: «Η Χαραυγή είχε τους περισσότερους συνδρομητές στην Τουρκιά, στην Πόλη, στη Σμύρνη, στ Αϊβαλί, στ Αϊντίνι, στην Τραπεζούντα, στην Πέργαμο, στ Αδραμύττι» 35. Αρκετοί επέλεξαν μετά το 1922 να κατοικήσουν στη Λέσβο τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής τους ή αρκετά από αυτά. Η συμμετοχή τους ήταν σημαντική στη δημιουργία της Λεσβιακής Άνοιξης. «Μετά τον πόλεμο και τους πρώτους διωγμούς του Μικρασιατικού ελληνισμού η Μυτιλήνη συγκέντρωσε πολύ προσφυγιά και πολλούς Ανατολίτες διανοούμενους και δημοσιογράφους» 36. Οι πνευματικοί δημιουργοί των δύο περιοχών είχαν αναπτύξει εύκολα δεσμούς μεταξύ τους, αφού θεωρούσαν ότι εντάσσονταν σε έναν ενιαίο χώρο. Συγκροτήθηκε έτσι ένας πόλος πνευματικός και γεωγραφικός που τροφοδοτεί τον ελλαδικό χώρο με δύο από τους κύριους εκπρόσωπους της γενιάς του 1930, τον Μυριβήλη και τον Βενέζη, των οποίων «η δραστηριότητα γίνεται γνωστή μονάχα μακριά από την Αθήνα, στη Μυτιλήνη, που είναι πιο κοντά στη Μικρά Ασία, στις Κυδωνίες ή την Πόλη, παρά στην ελληνική επικράτεια» 37. Η σχέση της Λέσβου με την απέναντι μικρασιατική περιοχή εμπεριέχεται και σε στιχουργήματα των μέσων του 19 ου αι. Εκεί αποτυπώνεται η σύνδεση, η συμμαχία και η ευτυχισμένη κοινωνική ζωή: «Τους Αιολείς συμμαχικώς, τους επί της Ασίας,/συνδεδεμένους έχοντες, μετά στενής φιλίας» Από το 1462 έως το 1839 Με την κατάληψη της Λέσβου από τους Οθωμανούς τον Σεπτέμβριο του 1462, τελειώνει η ηγεμονία των Γατελούζων στο νησί. Η Μυτιλήνη καταλήφθηκε μετά από ολιγοήμερη πολιορκία, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές του νησιού παραδόθηκαν. Μόνο σε ένα συγκεκριμένο χρονικό γίνεται αναφορά για πολιορκία του κάστρου του Μολύβου και αντίστασης των κατοίκων πριν από την παράδοσή τους 39. Με την κατάληψη της Μυτιλήνης υποβαθμίζεται το κύριο αστικό κέντρο του νησιού. Μέρος του πληθυσμού, από έως , ανάλογα με την πηγή 40, μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη, για να καλυφθούν οι πληθυσμιακές ανάγκες της πόλης. Στο νησί εγκαθίστανται 200 Γενίτσαροι και 300 Αζάπηδες (= πεζικάριοι), καθώς και μουσουλμάνοι εποικιστές. Τα μοναστήρια καταλαμβάνονται από τους Οθωμανούς αξιωματούχους. Από τα 25 μαρτυρούμενα μοναστήρια καταστράφηκαν τα περισσότερα 41, «ούτε ανδρώον μοναστήριον εφθάσαμεν, ούτε γυναικείον αλλ ουδέ μοναχοί ευρίσκοντο» κατά τη φράση του Μεθόδιου Αγαλιανού 42. Το εμπόριο, που συνδύαζε περιστασιακά και την πειρατεία, διακόπτεται, μαζί και κάθε οικονομική δραστηριότητα. Σχηματίζεται ένα κέντρο στη Μυτιλήνη, όπου εδρεύει η διοίκηση, ο 34 Ενδεικτικά: Νεότης, φ , , σ Και Χαραυγή, φ. 14, , σ Βάλλης Μ.: 1929, σ Βαλέτας Γ.: 1949, σ. θ. 37 Vitti Μ.: 2003, σ Αναγνώστου Σ.: 1850, σ Κωφόπουλος Σ.: 2001, σ κατά τους: Καρύδη Δ. Ν.- Kiel M.: 2000, σ κατά τον Καθολικό Αρχιεπίσκοπο Χίου Λεονάρδο στο: Hopf C.: 1866, σ Μουτζούρης Ι.: 1989, σ Καρυδώνης Σ.:1900, σ

28 στρατός και οι κάτοικοι που απέμειναν 43. Κάθε έγγειο περιουσιακό στοιχείο θα μεταγραφεί ως δημόσια περιουσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των τοπικών αξιωματούχων. Ο ντόπιος πληθυσμός που απέμεινε ασκεί γεωργική καλλιέργεια, και η αγροτική παραγωγή, πλεονασματικού τύπου, αποτελεί έγγειο πρόσοδο που υπόκειται σε φορολόγηση 44. Οι κάτοικοι μετακινούνται από τις παράκτιες περιοχές στο εσωτερικό και στο δυτικό μέρος του νησιού, όπου πιθανολογείται ότι δεν υπέστη την ίδια καταστροφή με το ανατολικό λόγω παράδοσης. Οι επόμενοι δύο δύσκολοι αιώνες, είναι της επιβίωσης των κατοίκων του νησιού. Η διατήρηση των θρησκευτικών προνομίων 45 συσπειρώνει το χριστιανικό στοιχείο, το οποίο συγκεντρώνεται γύρω από τις μητροπόλεις και τα μοναστήρια, τα οποία διατηρήθηκαν από τους πρώτους χρόνους κατάληψης της Λέσβου. Η τοπική εκκλησία είναι ο θεσμός που συνενώνει τα μέλη της κοινότητας των χριστιανών πολιτών, απονέμει δικαιοσύνη και αντιπροσωπεύει αυτούς, ως άτομα και ως κοινότητα, στις σχέσεις τους με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Κώδικες των Μητροπόλεων Μυτιλήνης και Μήθύμνας και των εκκλησιών είναι οι σημαντικές γραπτές πηγές αυτής της περιόδου. Η σύνταξη και η ύπαρξη των Κωδίκων γίνεται από «ανάγκη καταγραφής και ασφαλούς διαφυλάξεως του περιεχομένου διαφόρων εγγράφων, σημαντικών» 46. Γύρω στο 1470 γίνεται η πρώτη αγορά «παρά της εξουσίας» ναού που υπήρχε στην περιοχή της Μυρσινιώτισσας, από τη γυναίκα του παπά κυρ - Ξενητού, μετά από άδεια που της χορήγησε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Συμεών 47. Στις αρχές του 16 ου αι. ιδρύονται, από τον Ιγνάτιο Αγαλιανό, τα δύο μοναστήρια στην περιοχή της Καλλονής: των Ταξιαρχών του Λειμώνος, ανδρικό, και της Παναγίας Μυρσινιώτισσσας, γυναικείο 48. Η εκκλησιαστική περιουσία που συγκεντρώθηκε στο πέρασμα του χρόνου έγινε μοχλός ανάπτυξης, όταν υπήρξαν οι κατάλληλες συνθήκες, αλλά και λόγος κοινωνικών προστριβών ανάμεσα στην Εκκλησία και σε κοινωνικά στρώματα που αμφισβήτησαν τη διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Θα περάσει ένας αιώνας, για να παρατηρηθεί και καταγραφεί ανασυγκρότηση των οικισμών της υπαίθρου. Για τη χρονική περίοδο έως το 1567 δεν υπάρχουν γραπτές πηγές. Ο Σταυράκης Αναγνώστου μεταφέρει, περιληπτικά, στοιχεία από παλαιότερο κώδικα της Μητρόπολης Μυτιλήνης των χρόνων , ο οποίος δεν διασώθηκε. Στις καταγραφές εκείνες «βλέπομεν την ελεεινήν των ανθρώπων εκείνης της εποχής κατάστασιν, και ως προς το σκέπτεσθαι και ως προς το γράφειν, και ως προς το αθλίως διάγειν» 49. Ο αντίκτυπος αυτός της κοινωνικής και οικονομικής ζωής ήταν έντονα αρνητικός στην εκπαίδευση και στην παιδεία των υπόδουλων κατοίκων της Λέσβου δεν υπάρχουν πουθενά σχολεία. Ο Σ. Αναγνώστου εντοπίζει ένα «πολύ αμυδρόν φως παιδείας», αφού η «όρεξις, ποτέ σχεδόν ολοτελώς δεν εξέλειπε». Αυτοί που έχουν τις ελάχιστες γνώσεις είναι οι κληρικοί και οι άρχοντες, λόγω ανάγκης εκκλησιαστικής και χρήσης της γραφής στις επιβαλλόμενες κατ ελάχιστο συναλλαγές. Έτσι «υπήρξαν Σχολείων Ελληνικών ίχνη» για τη μόρφωσή 43 Καρύδης Δ. Ν.- Kiel M., ό. π., σ Ασδραχάς Σ.: 1979, σ Καραβοκυρός Μ.: 1882, σ Σπανός Α.: 2006, σ Καρυδώνης Σ.: 1900, σ ό.π., σ. 33, Αναγνώστου Σ.: 1850, σ