ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΨΗΦΙΑΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΌΛΟΥΣ/ΕΣ ΤΟΥΣ/ΤΙΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ/ΡΙΕΣ: ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Transcript

1 ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΕΝΑ ΨΗΦΙΑΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΌΛΟΥΣ/ΕΣ ΤΟΥΣ/ΤΙΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ/ΡΙΕΣ: ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Πελαγία Ι. Παπανικολάου Δικηγόρος Υποψήφια Διδάκτωρ Εγκληματολογίας Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Υπότροφος Ι.Κ.Υ. Πάρεδρο Μέλος της Επιτροπής Προσβασιμότητας του Πανεπιστημίου Αθηνών ως Εκπρόσωπος των Φοιτητών/ριών με Προβλήματα Όρασης. 1. Προλεγόμενα / Εννοιολογικές Αποσαφηνίσεις Η θεματική της παρούσας εισήγησης θα μπορούσε να λεχθεί, ότι ισορροπεί κατά την πραγμάτευση της ανάμεσα σε δύο αυτοτελή πεδία ενδιαφέροντος που τελούν σε μια σχέση αλληλοσυμπλήρωσης μεταξύ τους: αφενός μεν της εννοιολόγησης και κατανόησης της Αναπηρίας επί τη βάση των σύγχρονων επιστημονικών κατευθύνσεων και δικαιωματικών προσταγών ως φαινομένου, που αφορά και πρέπει να αφορά το σύνολο της Κοινωνίας των Πολιτών και αφετέρου δε της ένταξης της διάστασης του εν λόγω φαινομένου στην διάχυση της ενημέρωσης, της πληροφόρησης και των πολιτιστικών αγαθών, συμπεριλαμβανομένων των τεχνών κατά τρόπο ισότιμο και χωρίς αποκλεισμούς. Ίσως ένα από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα είναι η παγίωση ενός ορισμού, η όριση ενός φαινομένου. Η δυσκολία αλλά και η γοητεία της προσπάθειας μας να οριοθετήσουμε λεκτικά αυτό που μας ενδιαφέρει εκπηγάζει και δικαιολογείται από την παρείσφρηση στην ενεργοποίηση μας προς αυτήν την κατεύθυνση συνειδησιακών εκτυπώσεων, θετικών και αρνητικών αναπαραστάσεων, επιστημονικών και διεπιστημονικών παραδοχών αλλά και εμπειρικών συστολών και ορολογικών διαδράσεων. Πολιτικά η επιλογή και η υιοθέτηση ενός ορισμού αντικατοπτρίζει την βούληση μας να «διαπραγματευτούμε» και να «μετασχηματίσουμε» σε νομοθετική επιλογή τον κεντρικό στόχο ενασχόλησης μας, έναν στόχο, που εντοπίζεται και εκκινεί κατ αρχήν από την σφαίρα του φυσικού. 1

2 Η μετάβαση από την σφαίρα του φυσικού στην σφαίρα του κοινωνικού συνιστά μεθύστερη διεργασία, εντός της οποίας παρεμβάλλονται ποικίλες παρεπόμενες συνιστώσες. Είναι γεγονός, ότι παρήλθαν αρκετές δεκαετίες κατά την διάρκεια των οποίων έλαβαν χώρα διεθνώς σοβαρές πολιτικές ζυμώσεις, έως την εδραίωση του κεκτημένου της τριπλής οπτικής προσέγγισης της Αναπηρίας. Έτσι σύμφωνα με τις πρόσφατες Διακηρύξεις της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας της επιστημονικής κοινότητας και των κινημάτων των Ανθρώπων με Αναπηρία ανά τον κόσμο, τις οποίες ενστερνίστηκε πλήρως ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών στην Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία, που υιοθετήθηκε με την Απόφαση 61/611της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, στις 13 Δεκεμβρίου 2006 και τέθηκε σε ισχύ στις 4 Μαΐου 2008 η Αναπηρία υπολαμβάνεται: Πρώτον ως μέρος της ανθρώπινης ποικιλομορφίας και ανθρωπότητας. 1 Δεύτερον ως κοινωνικό φαινόμενο, που απαντάται στο σύνολο των εννόμων τάξεων του Παγκόσμιου γίγνεσθαι. Και τρίτον ως μια εμπειρία ζώσας κατάστασης 2, που βιώνουν όσα άτομα ανήκουν στην εν λόγω Διακριτή Ομάδα πληθυσμού, η οποία εμφορείται και εννοιολογείται από τον αποκλεισμό, την διακρίνουσα μεταχείριση και τα πάσης φύσεως τιθέμενα εμπόδια σε όλες τις εκφάνσεις διαβίωσης αυτών των ατόμων. 3 Ακριβώς το γεγονός, ότι η Αναπηρία συνδέεται εγγενώς με τον σεβασμό της ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας δικαιολογεί το ενδιαφέρον των επιστημόνων και Διεθνών Οργανισμών να προσβλέψουν στην όριση των υποκειμένων, που την βιώνουν σε μια προσπάθεια εξ αρχής εστίασης και προώθησης των δικαιωμάτων τους. Το φιλτράρισμα του ορισμού της Ομάδας Κοινωνικού Αποκλεισμού των Ατόμων με Αναπηρία διήλθε σχηματικά μέσα από δύο απολύτως διακριτούς μεταξύ τους άξονες: τον ιατρικό (ατομοκεντρικό) και τον κοινωνικό (κοινωνιολογικό) καθένας από τους οποίους συνοδεύεται και συμπροσδιορίζεται από την χρήση συγκεκριμένου λεξιλογίου, την επεξεργασία του αρμόζοντος Προτύπου Μεταχείρισης και την προώθηση ενός πλέγματος δικαιωμάτων με παραλλάσσουσα υφή ανάλογα με τον εκάστοτε υιοθετηθέντα ιστορικά, κοινωνικά και πολιτικά ορισμό. Ο ιατρικός (ατομο-κεντρικός) άξονας, ο οποίος κυριάρχησε επί δεκαετίες σε επίπεδο διάχυσης πολιτικών και παρεμβάσεων, μέχρι την οριστική αντικατάσταση του από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας το 2001 χρησιμοποιεί ως λεκτικό όρο προσδιορισμού αυτόν 1Άρθρο 3 παρ. δ. «Γενικές Αρχές» της Διεθνούς Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία Μετάφραση στα Ελληνικά από την Π. Νάσκου Περράκη 2Βλ. M. Oliver Αναπηρία και Πολιτική, Εκδόσεις Επίκεντρο, Πρόλογος Επιμέλεια Γιώτα Καραγιάννη, σελ Προοίμιο Διεθνούς Σύμβασης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία υπό στοιχείο ε. Μετάφραση στα Ελληνικά από την Π. Νάσκου Περράκη 2

3 των «Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες», στον οποίο εμπίπτουν όλα τα άτομα, που εμφανίζουν σοβαρή μειονεξία, οφειλούμενη σε φυσική ή διανοητική βλάβη. 4 Από τα παραπάνω εκτεθέντα ενφαίνεται, ότι η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας ενστερνίζεται έναν αμιγώς πολιτικό όρο, προκειμένου να προσδιορίσει το περιεχόμενο της μονοδιάστατα ως τότε και ιατρο-κεντρικά θεωρούμενης βλάβης, η ύπαρξη της οποίας και μόνον συνδέεται αιτιωδώς με την κατάγνωση της Αναπηρίας. Ο δάνειος αυτός πολιτικός όρος Άτομα με Ειδικές Ανάγκες» προκάλεσε βαθύτατο πλήγμα στην δικαιωματική και κοινωνιολογική προσέγγιση της Αναπηρίας, εφόσον αδιαμφισβήτητα στιγμάτισε κατάφορα την εν λόγω Κοινωνική Ομάδα, νομιμοποιώντας εν τοις πράγμασι την περιθωριοποίηση της, χαλυβδώνοντας νομοθετικά τη μεταχείριση και ένταξη της με όρους ειδικότητας και προνομίων αντί της πλήρους ισότητας. Η πιο αυστηρή και ουσιαστική κριτική του ιατρο-κεντρικού αυτού ορισμού προήλθε από τους Κοινωνικούς επιστήμονες, οι οποίοι ευνόητα κατέβαλαν ισχυρές προσπάθειες να συνδέσουν τις θεωρίες με τον εμπειρισμό με τρόπο όχι αφηρημένο αλλά μεθοδολογικά ορθολογικό και ελέγξιμο. 5 Ο Michael Oliver Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μεγάλης Βρετανίας και Ακτιβιστής με Κινητική Αναπηρία εμφορούμενος από το πραγματικό γεγονός της μη αποδοχής των άτομο-κεντρικών σχημάτων επεξεργασίας της Αναπηρίας επί τη βάση της ιατρικής συνιστώσας από τους Αναπήρους προτρέπει τους τελευταίους να ασκήσουν κριτική κατασκευάζοντας την δική τους εναλλακτική θεωρία, που θα μπορούσε να ονομαστεί: «Θεωρία της Κοινωνικής Καταπίεσης». 6 Και συνεχίζει βασίζοντας την συλλογιστική του στην σπουδαιότητα και τον ρόλο των ορισμών: «Η κοινωνία διαφέρει από τη φύση τουλάχιστον από μια θεμελιώδη άποψη τα ανθρώπινα όντα νοηματοδοτούν τα αντικείμενα στον κοινωνικό τους περίγυρο, και στη συνέχεια προσανατολίζουν τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις έννοιες που τους αποδίδουν. Όσον αφορά την αναπηρία, στην περίπτωση που θεωρηθεί τραγωδία, οι ανάπηροι θα δεχθούν τέτοια μεταχείριση σαν να ήταν τα θύματα ενός τραγικού συμβάντος ή μιας τραγικής περίπτωσης. Αυτή η μεταχείριση θα τους ακολουθεί όχι μόνο στην καθημερινή τους ζωή, αλλά θα μεταφράζεται και σε κοινωνικές πολιτικές που θα επιχειρούν να αποζημιώσουν τα θύματα για την τραγωδία που υπέστησαν. Εναλλακτικά, ακολουθεί λογικά η θέση ότι, αν η αναπηρία οριστεί ως κοινωνική καταπίεση, τότε οι ανάπηροι θα θεωρηθούν μάλλον συλλήβδην ως τα θύματα μιας κοινωνίας που τους παραμελεί και τους αγνοεί, παρά ως 4Βλ. Α. Ζώνιου Σιδέρη, Οι ανάπηροι και η Εκπαίδευση τους Μια ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση της ένταξης, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα 1998, σελ Βλ. M. Oliver Αναπηρία και Πολιτική, Εκδόσεις Επίκεντρο, Πρόλογος Επιμέλεια Γιώτα Καραγιάννη, σελ Βλ. όπως παραπάνω σε M. Oliver σελ

4 τα άτομα που έχουν πέσει θύματα μιας κατάστασης. Μια τέτοια θεώρηση θα μεταφραζόταν σε κοινωνικές πολιτικές προσαρμοσμένες να ανακουφίζουν από την καταπίεση παρά να α- ποζημιώνουν άτομα. Δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ότι, προς το παρόν, η εξατομικευμένη και τραγική θέαση της αναπηρίας είναι κυρίαρχη στην κοινωνική καθημερινή ζωή και στην κοινωνική πολιτική» 7 Αναστοχαζόμενοι/ες τις καίριες επισημάνσεις του Συγγραφέα θα μπορούσαμε να πούμε: Μιλήσαμε και μεταχειριστήκαμε την Αναπηρία επί σειρά δεκαετιών ως αρνητική ποσοστικοποίηση και ποσοτικοποίηση ιατρικών «γνωματεύσεων», διαμοιράζοντας θετικά και αρνητικά νομικά μέτρα επί τη βάση αξιολογήσεων αδυναμίας εκπλήρωσης κοινωνικών ρόλων σε έναν φαύλο κύκλο συντήρησης και ανασυντήρισης στενών προτύπων εξειδίκευσης ετεροκανονιστικού προσδιορισμού αφήνοντας στην άκρη το αληθές περιεχόμενο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όπως κατοχυρώνεται για τους μη Αναπήρους. Στον αντίποδα όλων των παραπάνω ο κοινωνιολογικός άξονας τροφοδότησης της οριοθέτησης, μεταχείρισης και αντίληψης της Αναπηρίας επιθυμεί να στρέψει το βλέμμα από την ιατρική βλάβη στην ολιστική διάσταση των τιθέμενων από την κοινωνία εμποδίων προς τους/τις Ανθρώπους με Αναπηρία: Έτσι στο άρθρο 1, όπου περιγράφεται ο σκοπός της Διεθνούς Σύμβασης του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία ορίζεται ευκρινώς: Στα Άτομα με Αναπηρία ΑμεΑ συμπεριλαμβάνονται άτομα με μακροχρόνιες σωματικές, νοητικές, πνευματικές ή αισθητηριακές βλάβες, οι οποίες σε αλληλεπίδραση με διάφορα εμπόδια δύνανται να παρεμποδίσουν την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία σε ίση βάση με τους άλλους. 8 Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών επικύρωσε όπως καθίσταται σαφές ξεκάθαρα το σύγχρονο Πρότυπο Μεταχείρισης και Κατανόησης της Αναπηρίας, θέτοντας στην πρώτη γραμμή των κάθε είδους Κρατικών Παρεμβάσεων την παράμετρο άρσης των εμποδίων κοινωνικά, προς επίτευξη μιας πραγματιστικής και ουσιαστικής ισοτιμίας. Σημειώνεται, από πλευράς κοινοτικών αντιδράσεων ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση κύρωσε στο σύνολο της την Διεθνή Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία στις 23 Δεκεμβρίου , σε μια προσπάθεια αφενός μεν να πιέσει τα υπογράψαντα αυτήν και μη κυρώσαντα μέχρι τούδε Ευρωπαϊκά Κράτη, μη εξαιρουμένης της χώρας μας, να προβούν στην ενσωμάτωση της στην εσωτερική τους νομοθεσία. Προσθέτως εφόσον η CRPD αποτελεί την πρώτη Διεθνή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων από διακυβερνητικό όργανο, η 7Βλ. όπως παραπάνω σε M. Oliver σελ Άρθρο 1 Σκοπός της Διεθνούς Σύμβασης του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία. Μετάφραση στα Ελληνικά από την Π. Νάσκου Περράκη 9Βλ. αναλυτικά στο 4

5 Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να υπερασπίζεται κατ αρχήν πλήρως τις στρατηγικές πολιτικής και νομοθετικές δεσμεύσεις, όπως χαράζονται από τα Ηνωμένα Έθνη, στο πλαίσιο σύγκλησης των ταχυτήτων ένταξης της εν λόγω Διακριτής Ομάδας σε Παγκόσμιο επίπεδο μένει να χαράξει τα επόμενα θαρραλέα βήματα σε αυτόν τον τομέα Πέρα από την αλλαγή του κυρίαρχου λεκτικού προσδιορισμού της Αναπηρίας η Κοινωνική της θεώρηση έφερε με την παγίωση της μια σειρά από σύμφυτους όρους και δικαιώματα πλήρους συμμετοχής στους επί μέρους τομείς βιωσιμότητας και διαβίωσης των μελών της συγκεκριμένης Διακριτής Ομάδας, η οποία ας τονιστεί ότι στατιστικά καταγράφεται να εγγίζει περίπου το 15% του Ευρωπαϊκού και το 10% του Ελληνικού Πληθυσμού σύμφωνα με τις εντελώς πρόσφατες μετρήσεις της Eurostat. Θα μπορούσε να ειπωθεί, πως η αρχή της ειδικότητας του προγενέστερου προτύπου των ειδικών αναγκών έδωσε την θέση της στην αρχή της ισότητας, μιας ισότητας όμως που εστιάζει στην εξάλειψη των εμποδίων και των αποκλεισμών και όχι στο άτομο και την ανικανότητα του να υπηρετήσει συμβατούς κοινωνικούς ρόλους. Ας μεταβούμε τώρα συλλογιστικά στο δεύτερο πεδίο ενασχόλησης της παρούσας εισήγησης: ήτοι την ένταξης της διάστασης της Αναπηρίας στην ενημέρωση, στην εκπαίδευση, την τέχνη και τον πολιτισμό με όρους ισότιμης απόλαυσης τους: Αρχικά ευχερώς διαπιστώνεται, ότι έννοια άμεσα συνδεόμενη με τον Κοινωνικό Ορισμό της Αναπηρίας είναι αυτή της Προσβασιμότητας, ως αναγνώρισης των εμποδίων και φραγμών αλλά και λήψης και υιοθέτησης κατάλληλων μέτρων άρσης τους, προς επίτευξη της διαμόρφωσης ενός Περιβάλλοντος, ως προς το οποίο λαμβάνονται υπόψη οι αρχές του Οικουμενικού Σχεδιασμού και της Μη Διάκρισης, της οποίας το περιεχόμενο αντλούμε και πάλι από την Διεθνή Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και συγκεκριμένα από το άρθρο 9 αυτής, όπου και σταχυοθετούνται όλες οι εκφάνσεις του όρου Άρθρο 9 Διεθνούς Σύμβασης του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία κατά Μετάφραση της Π. Νάσκου Περράκη σελ. 4: «1. Για να επιτρέψουν στα ΑμεΑ να ζουν ανεξάρτητα και να συμμετέχουν πλήρως σε όλες τις πτυχές της ζωής, τα Κράτη Μέρη λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα για να εξασφαλίσουν στα ΑμεΑ πρόσβαση, σε ίση βάση με τους άλλους, στο φυσικό περιβάλλον, στα μέσα μαζικής μεταφοράς, στην ενημέρωση και επικοινωνία, συμπεριλαμβανομένων τεχνολογιών και συστημάτων πληροφοριών, και σε άλλες εγκαταστάσεις και υπηρεσίες, που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, σε αστικές και αγροτικές περιοχές. Αυτά τα μέτρα τα οποία συμπεριλαμβάνουν την αναγνώριση και εξάλειψη των εμποδίων και των φραγμών στην προσβασιμότητα, ισχύουν μεταξύ άλλων, για: (α) Κτίρια, δρόμους, μέσα μαζικής μεταφοράς και άλλες εσωτερικές και εξωτερικές εγκαταστάσεις, συμπεριλαμβανομένων εγκαταστάσεων σε σχολεία, οικίες, νοσοκομεία και εργασιακό χώρο,(β) Ενημέρωση, επικοινωνίες και άλλες υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων ηλεκτρονικών υπηρεσιών και υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης. 2. Τα Κράτη Μέρη λαμβάνουν επίσης κατάλληλα μέτρα για: (α) να αναπτύξουν, να δημοσιοποιήσουν και να επιτηρήσουν την εφαρμογή των ελαχίστων προδιαγραφών και κατευθυντηρίων γραμμών για την προσβασιμότητα των εγκαταστάσεων και των υπηρεσιών που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, (β) διασφαλίσουν ότι ιδιωτικοί φορείς που προσφέρουν εγκαταστάσεις και υπηρεσίες που είναι ανοικτές ή παρέχονται στο κοινό, λαμβάνουν υπόψη όλες τις πτυχές της προσβασιμότητας για τα ΑμεΑ, (γ) να παρέχουν εκπαίδευση στους εμπλεκόμενους φορείς για ζητήματα προσβασιμότητας που αντιμετωπίζουν τα ΑμεΑ, (δ) να παρέχουν σε κτίρια και άλλες εγκαταστάσεις, οι οποίες είναι ανοικτές στο κοινό, ενδείξεις σε γλώσσα Braille και σε ευανάγνωστες και ευκολονόητες μορφές, (ε) να παρέχουν μορφές δια ζώσης βοήθειας και μεσαζόντων, συμπεριλαμβανομένων οδηγών, αναγνωστών και επαγγελματιών διερμηνέων της νοηματικής γλώσσας, για να διευκολύνουν την προσβασιμότητα σε κτίρια και άλλες εγκαταστάσεις που είναι ανοικτές στο κοινό, (στ) να προωθήσουν άλλες κατάλληλες μορφές βοήθειας και υποστήριξης στα ΑμεΑ για να εξασφαλίσουν την πρόσβαση τους στην ενημέρωση, (ζ) να προωθήσουν την πρόσβαση των ΑμεΑ σε νέες τεχνολογίες και συστήματα ενημέρωσης και επικοινωνιών, συμπεριλαμβανομένου του διαδικτύου (internet), (η) να προωθήσουν το σχεδιασμό, ανάπτυξη, παραγωγή και διανομή των προσβάσιμων τεχνολογιών και συστημάτων ενημέρωσης και επικοινωνιών σε πρώιμο στάδιο, έτσι ώστε αυτές οι τεχνολογίες και τα συστήματα να γίνουν προσβάσιμα με ελάχιστο κόστος.». 5

6 Στην Ελληνική έννομη τάξη στο πλαίσιο της άτυπης πληροφόρησης προς το ευρύ κοινό από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ατυχώς η έννοια της Προσβασιμότητας παρουσιάζεται μόνον υπό τη μία της έκφανση, αυτήν της Πρόσβασης στο Δομημένο Περιβάλλον, λειαίνοντας με αυτόν τον τρόπο την αλλοίωση του ολόπλευρου και πολυδιάστατου περιεχομένου της, το οποίο περικλείει συνάμα την Πρόσβαση στην Εκπαίδευση (τυπική και άτυπη), στην Πληροφόρηση στην Ενημέρωση και φυσικά στα αγαθά και στις υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων των αγαθών της Τέχνης και του Πολιτισμού. Η εννοιολόγηση του όρου Προσβασιμότητα κατ ουσίαν απαντά στο ερώτημα: Πώς θα άρουμε τα εμπόδια, που προκαλούν αιτιωδώς τη μη συμμετοχή των Ανθρώπων με Αναπηρία σε ίση βάση με τους άλλους/ες; -Διττά με την αναγνώριση αλλά και με την λήψη κατάλληλων μέτρων εξάλειψης τους. Σε ό,τι αφορά το Δικαίωμα στο Προσβάσιμο Βιβλίο, που αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας μελέτης, το περιεχόμενο του προσαπαιτεί την δημιουργία ενός Βιβλίου Προσιτού αλλά κυρίως Αναγνώσιμου από όλους/ες τους/τις Αναγνώστες/ριες χωρίς αποκλεισμούς επομένως και τους Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία. Στο λογικώς επόμενο ερώτημα τώρα που τίθεται: Με ποια μέσα θα επιτευχθεί ο στόχος της Προσβασιμότητας ως προς την παροχή πολιτιστικών αγαθών, αγαθών τέχνης και πηγών γνώσης αλλά και υπηρεσιών εκπαίδευσης; Εν προκειμένω προτείνονται δύο μέσα συναρμογής μη αλληλοαποκλειόμενα μεταξύ τους: αφενός μεν ο Οικουμενικός Σχεδιασμός και αφετέρου δε ο Εξειδικευμένος Σχεδιασμός. Η διαφορά των δύο προτεινόμενων προσεγγίσεων εκκινεί από τις βάσεις των αντίστοιχων μοντέλων μεταχείρισης της Αναπηρίας, όπως εκτέθηκαν ανωτέρω ενώ ταυτόχρονα απευθύνεται σε διαφορετικούς αποδέχτες: Έτσι ως «Οικουμενικός σχεδιασμός» νοείται ο σχεδιασμός προϊόντων, περιβάλλοντος, προγραμμάτων και υπηρεσιών προκειμένου να είναι εύχρηστα από όλους τους ανθρώπους, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, χωρίς την ανάγκη για προσαρμογή ή εξειδικευμένο σχεδιασμό. Ο «οικουμενικός σχεδιασμός»δεν εξαιρεί το βοηθητικό εξοπλισμό για συγκεκριμένες ομάδες ΑμεΑ όπου αυτός χρειάζεται. 11 Η ραγδαία εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας τα τελευταία έτη εξωθεί στην άμβλυνση της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στις δύο προτεινόμενες λύσεις Σχεδιασμού με τον Οικουμενικό Σχεδιασμό να αποκτά όλο και μεγαλύτερη ώθηση ιδίως ως προς τα εμπορικά αγαθά και τις υπηρεσίες προς το ευρύ κοινό. 12 Το δε βασικό πλεονέκτημα του συνίσταται στην 11Άρθρο 2 περίπτωση 5η Διεθνούς Σύμβασης Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία κατά Μετάφραση της Π. Νάσκου Περράκη. 12Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα μπορεί να εισφερθεί αυτό της διάθεσης στην Παγκόσμια Αγορά Κινητού Τηλεφώνου / Υπολογιστή Χειρός, το οποίο διέθετε ενσωματωμένο στο λογισμικό του Πρόγραμμα Υποστηρικτικής Τεχνολογίας αγνώστη Οθόνης και Μεγέθυνσης για χρήστες με Προβλήματα Όρασης, χωρίς επιπλέον κόστος. αν 6

7 συμπερίληψη ως καταναλωτικών μονάδων όλων των ομάδων πληθυσμού ήτοι των Ανθρώπων με Αναπηρία και των λοιπών Εμποδιζόμενων Ατόμων. Κλείνοντας αυτήν την υποενότητα ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο επισημάνσεις ιστορικού χαρακτήρα σε σχέση με την έγερση προβληματισμού κοινωνικά γύρω από την Προσβασιμότητα των Βιβλίων: Η πρώτη σχετίζεται με το έναυσμα της ενασχόλησης πολιτικά με το ζήτημα, η οποία αφετηριάζεται στην υποχρέωση κάλυψης των αναγκών της σχολικής εκπαίδευσης των Μαθητών με Προβλήματα Όρασης και την χορήγηση σε αυτούς εποπτικού υλικού και συγγραμμάτων σε προσβάσιμη για αυτούς μορφή, ως έκφανση του Δικαιώματος σε μια εκπαίδευση χωρίς ανισότητες. Και η δεύτερη παρατήρηση συνίσταται στην επικύρωση, ότι η Αρχή του Οικουμενικού Σχεδιασμού οφείλει την παγίωση της αλλά και την εύρεση πρόσφορου εδάφους ανάπτυξης των συνεπειών της μετά την εδραίωση του σύγχρονου κοινωνικού Μοντέλου Μεταχείρισης της Αναπηρίας. 2. Το νομοθετικό Πλαίσιο για το Προσβάσιμο Βιβλίο υπέρ των Αναγνωστών/ριών με Αναπηρία στον Ελληνικό χώρο. Η πρόσβαση στο βιβλίο ως πηγή γνώσης, ψυχαγωγίας και ως μέσο πνευματικής καλλιέργειας αναφορικά με τους Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία δεν αφορά μόνον αυτό καθαυτό το περιεχόμενο του αλλά και την προσιτότητα του σύνολου περιβάλλοντος και των χώρων, στους οποίους διατίθεται. Η δημιουργία Προσβάσιμων Βιβλίων προσαπαιτεί συνακόλουθα την δημιουργία και την ύπαρξη Προσβάσιμων Βιβλιοθηκών, Προσβάσιμων Βιβλιοπωλείων και Προσβάσιμων Εκδηλώσεων Παρουσίασης τέτοιων βιβλίων προσέλκυσης της εν τοις πράγμασι αποκομμένης μερίδας κοινού, των Πολιτών/ισών με Αναπηρία. Το ζεύγμα Προσβασιμότητα των Βιβλιοθηκών και των Βιβλίων για Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία διέπεται από τις ακόλουθες διατάξεις στην έννομη μας τάξη: 2.1 Ο Κανονισμός Λειτουργίας των Δημόσιων Βιβλιοθηκών όπως εγκρίθηκε με την Υπουργική Απόφαση Υ.Α /ΙΖ ΦΕΚ Β Ο Κανονισμός Λειτουργίας των Δημόσιων Βιβλιοθηκών, όπως εγκρίθηκε με την Υπουργική Απόφαση 830/2003 (Υ.Α /ΙΖ ΦΕΚ Β ) τονίζει εμφατικά στο πρώτο 7

8 του Άρθρο, στο οποίο και διαγράφονται ο Σκοπός και οι Στόχοι κάθε Δημόσιας Βιβλιοθήκης τα ακόλουθα: Η Βιβλιοθήκη προωθεί χωρίς πολιτικές, θρησκευτικές, φυλετικές ή άλλες διακρίσεις τη γνώση, την πληροφορία, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό. Για την επίτευξη των στόχων της η βιβλιοθήκη, μεταξύ άλλων:.λειτουργεί ως τοπικό κέντρο πληροφόρησης, που εξασφαλίζει στους χρήστες της πρόσβαση σε κάθε είδους γνώση και πληροφορία. Ενισχύει την αναγνωσιμότητα και κάθε είδους σχετική μορφωτική και πολιτιστική δραστηριότητα. Παρέχει ειδικές υπηρεσίες και Υλικό σε όσους χρήστες δεν μπορούν, για οποιονδήποτε λόγο, να χρησιμοποιήσουν τις συνήθεις υπηρεσίες και το υπάρχον υλικό της Βιβλιοθήκης όπως: ξενόγλωσσες μειονότητες, άτομα με ειδικές ανάγκες ή άτομα που βρίσκονται σε νοσοκομεία, φυλακές κλπ..ενεργεί προς κάθε κατεύθυνση για την εκπλήρωση της αποστολής της. Η εφαρμογή των σκοπών αυτών, οι οποίοι συνάδουν με τη διακήρυξη της Unesco για τις Βιβλιοθήκες συνιστούν τον κεντρικό άξονα πάνω στον οποίο στηρίζεται ο Κανονισμός Λειτουργίας των Βιβλιοθηκών και δημιουργούν το ενιαίο πλαίσιο λειτουργίας τους. 13 Σκιαγραφώντας το περιεχόμενο της Προσβασιμότητας για τους/τις Χρήστες/ριες με Αναπηρία ο Κανονισμός τάσσει αναλυτικότερα στο Άρθρο 4 παρ. 8: Η Βιβλιοθήκη παρέχει ισότιμα υπηρεσίες σε άτομα με ειδικές ανάγκες. Επιπλέον, καταβάλει προσπάθειες ώστε να επεκτείνει τις δραστηριότητές της προκειμένου να καλύπτει τις ειδικές ομάδες του πληθυσμού που υστερούν λόγω αναπηριών, ηλικίας και υγείας. Οι υπηρεσίες αυτές περιλαμβάνουν: Υπηρεσίες σε άτομα με προβλήματα όρασης. Οι υπηρεσίες αυτές δίνονται συντονισμένα από συγκεκριμένες βιβλιοθήκες και σε συνεργασία με άλλους φορείς της πολιτείας και της ευρύτερης κοινότητας και ιδιαίτερα με τις αντίστοιχες Βιβλιοθήκες τυφλών. Εξασφάλιση πρόσβασης σε όλες τις βιβλιοθήκες στα άτομα με σωματικές αναπηρίες. Υπηρεσίες των κινητών βιβλιοθηκών σε: κέντρα υγείας, κέντρα περίθαλψης και κατοικίες ατόμων με ειδικές ανάγκες. Συνεργασία με φορείς που προσφέρουν υπηρεσίες στις ειδικές αυτές ομάδες πληθυσμού και οργάνωση ενημερωτικών ή άλλων εκδηλώσεων στους χώρους της βιβλιοθήκης. Εμπλουτισμό των Συλλογών των Βιβλιοθηκών για την εξυπηρέτηση των ατόμων που έχουν τη φροντίδα των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Διασφάλιση του Υλικού τους από την οιαδήποτε ένταξη περιεχομένου προσβλητικού προς τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Συνειδητή ενίσχυση του Υλικού που προωθεί την ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Ταχυδρομική αποστολή ή ανάθεση σε εθελοντές του ζητούμενου Υλικού σε άτομα που δεν έχουν τη δυνατότητα μετακίνησης και κατά συνέπεια δεν μπορούν να επισκεφθούν τη Βιβλιοθήκη. Ειδικότερα για τα άτομα με προβλήματα όρασης οι βιβλιοθήκες του Υπουργείου 13Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο του Κανονισμού Λειτουργίας των Δημόσιων Βιβλιοθηκών και την σχετική Υπουργική Απόφαση 830/2003 στο 8

9 Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων προωθούν την εξασφάλιση ψηφιακού Υλικού, το οποίο με την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι προσβάσιμο από τους τυφλούς αναγνώστες. Στις περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες οι βιβλιοθήκες προβαίνουν στη δημιουργία Υλικού ειδικά για άτομα με προβλήματα όρασης, ακολουθούν τις "Αρχές για τη Δημιουργία και Παραγωγή για Προσβάσιμα Βιβλία και Υλικό" της Διεθνούς Κοινοπραξίας για το πρότυπο του νέου ψηφιακού φωνητικού βιβλίου (Daisy). 14 Οι ανωτέρω εξασφαλιστικές για την Ισότιμη εν τοις πράγμασι απόλαυση των Υπηρεσιών, που παρέχουν οι Δημόσιες Βιβλιοθήκες στο ευρύ κοινό και από τους/τις Ενδιαφερόμενους/ες με Αναπηρία ρυθμίσεις κάθε άλλο παρά τον χαρακτήρα απλής υπόδειξης εν είδη ευχολογίου εμφανίζουν. Αυτό συνάγεται από την χρήση Ενεστώτα Χρόνου, ο οποίος από πλευράς νομικής ερμηνείας παραπέμπει στην επιβολή και την υποχρεωτικότητα και όχι στην πρόταση ή την προτροπή. Οι συγκεκριμένες κανονιστικές ρυθμίσεις Προσβασιμότητας δύνανται ακώλυτα να αποτελέσουν έναν πρώτο σημαντικό οδηγό λήψης πρωτοβουλιών στο επίπεδο της άρσης των εμποδίων για τους Ανθρώπους με Αναπηρία και από τους Ιδιωτικούς Φορείς, στους οποίους στεγάζονται Βιβλιοθήκες, παρότι οι τελευταίοι κείνται κατ αρχήν εκτός του πεδίου εφαρμογής της εν λόγω Υπουργικής Απόφασης. Επιπλέον νομικά επιχειρήματα υπέρ της ανάλογης εφαρμογής των ανωτέρω διατάξεων εκρέουν από υπέρτερα εν προκειμένω προστατευόμενα συνταγματικής περιωπής δικαιώματα, που δεν είναι άλλα από αυτά των άρθρων5 Α Συντ. Δικαίωμα στην Πληροφόρηση 15 και 16 παρ. 1, 2 και 4 Συντ. Ελευθερία της Τέχνης της Επιστήμης και της Παιδείας, 16 των οποίων η συνδυαστική ερμηνεία με το άρθρο 25 Συντ. 1974/1986/2001/2008, 17 μας άγει σε ταυτόσημα συμπεράσματα περί ανάλογης εφαρμογής εφόσον οι εδώ εξεταζόμενες σχέσεις μεταξύ αναγνωστών/ριών και βιβλιοθηκών προσιδιάζουν σε ιδιώτες. 14Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο του Κανονισμού Λειτουργίας των Δημόσιων Βιβλιοθηκών και την σχετική Υπουργική Απόφαση 830/2003 στο 15Άρθρο 5Α Συντ. 1974/1986/2001/2008: 1. Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό είναι δυ νατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων. 2. Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσης τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουμένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και Άρθρο 16 παρ. 1,2 και 4 Συντ. 1974/1986/2001/2008: 1. Η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες- η ανάπτυξη και η προαγωγή τους απο τελεί υποχρέωση του Κράτους. Η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της διδασκαλίας δεν απαλλάσσουν από το καθήκον της υπακοής στο Σύνταγμα. 2. Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνι κής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλαση τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες 4. Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια. Το Κράτος ενισχύει τους σπουδαστές που διακρίνονται, καθώς και αυτούς που έχουν ανάγκη από βοήθεια ή ειδική προστασία, ανάλογα με τις ικανότητες τους. 17Άρθρο 25 παρ. 1 Συντ. 1974/1986/2001/2008: 1. Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκηση τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. 9

10 Τέλος από πλευράς Αστικού Δικαίου η υποχρέωση των Ιδιωτικών Βιβλιοθηκών να παράσχουν Προσβάσιμα Βιβλία και Υπηρεσίες προς τους/τις Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία ερίζεται στην αρχή της καλής πίστης, που πρέπει να διέπει κάθε συναλλαγή σύμφωνα με όσα προβλέπονται στο άρθρο 288 Α.Κ. 18 Το βασικό πλεονέκτημα από νομική και κοινωνική σκοπιά της εν λόγω Υπουργικής Απόφασης έγκρισης του Κανονισμού Λειτουργίας των Βιβλιοθηκών έγκειται στο ότι υπολαμβάνει την έννοια της Πρόσβασης των Αναγνωστών/ριών με Αναπηρία πολυδιάστατα συμπεριλαμβάνοντας ρυθμίσεις τόσο για την άρση των εμποδίων στο δομημένο περιβάλλον των Δημόσιων Βιβλιοθηκών όσο και στο περιεχόμενο των γνώσεων, του πολιτισμού και της τέχνης, του οποίου την διάχυση στην Κοινωνία των Πολιτών καλούνται να υπηρετήσουν. Ως αρνητικό σημείο θα μπορούσε να καταγραφεί η μη συμμόρφωση με τον ορισμό της Αναπηρίας, ο οποίος είχε εισαχθεί διεθνώς από το 2001, όπως ήδη αναφέρθηκε με σχετική απόφαση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας. 2.2 Η Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Αναπαραγωγή έργου πνευματικής ιδιοκτησίας προς όφελος τυφλών και κωφαλάλων, και επέκταση της ρύθμισης σε άλλες κατηγορίες ατόμων με αναπηρίες ΦΕΚ Α της 24ης Οκτωβρίου Άμεσα συνεχόμενο με την δημιουργία ενός καθεστώτος Μη Αποκλεισμών από τις Δημόσιες Βιβλιοθήκες ενφαίνεται και το Δικαίωμα κάθε Πολίτη/ισας με Αναπηρία στο Προσβάσιμο Βιβλίο. Ο περιορισμός του δικαιώματος Πνευματικής Ιδιοκτησίας υπέρ των Αναγνωστών/ριών με Αναπηρίες διατυπώθηκε εκτενώς νομικά στην Υπουργική Απόφαση ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Αναπαραγωγή έργου πνευματικής ιδιοκτησίας προς όφελος τυφλών και κωφαλάλων, και επέκταση της ρύθμισης σε άλλες κατηγορίες ατόμων με αναπηρίες ΦΕΚ Α της 24ης Οκτωβρίου 2007 η οποία εκδόθηκε κατ εξουσιοδότηση του άρθρου 28 Α του Ν.2121/1993 περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας. 19 Σκοπός της εν λόγω Υπουργικής Απόφασης είναι ο καθορισμός των λεπτομερειών και των όρων της Αναπαραγωγής ενός προηγουμένως νομίμως δημοσιευμένου έργου από αρμόδιο 18Άρθρο 288 Α.Κ.: Ο οφειλέτης έχει υποχρέωση να εκπληρώσει την παροχή όπως απαιτεί η καλή πίστη, αφού ληφθούν υπόψη και τα συναλλακτικά ήθη. 19Άρθρο 28Α Ν. 2121/1993: Επιτρέπεται η αναπαραγωγή του έργου προς όφελος τυφλών και κωφαλάλων προσώπων, για χρήσεις που συνδέονται άμεσα με την αναπηρία και δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα, στο βαθμό που απαιτείται λόγω της συγκεκριμένης αναπηρίας. Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού μπορούν να καθοριστούν οι όροι εφαρμογής της ρύθμισης, καθώς και η εφαρμογή της σε άλλες κατηγορίες προσώπων με αναπηρίες. Η εν λόγω διάταξη εισήχθη με τον Ν. 3057/2002, με τον οποίο ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο η Οδηγία 2001/29 Ε.Ε. 10

11 φορέα σε ειδικές μορφές προς όφελος των Δικαιούχων με Αισθητηριακές Αναπηρίες ήτοι απώλεια όρασης, κώφωση και όσων εξαιτίας της Αναπηρίας τους «αδυνατούν» να διαβάσουν ένα τυπωμένο κείμενο με συμβατικό τρόπο ή να αντιληφθούν το περιεχόμενο ενός έργου με τη χρήση των φυσικών αισθήσεών τους». 20 Η δε αναπαραγωγή του έργου στις ειδικές μορφές και υπό τις προϋποθέσεις της παρούσας συνιστά νόμιμο περιορισμό του περιουσιακού δικαιώματος του δημιουργού. Με τον όρο αναπαραγωγή νοείται: η παραγωγή ενός ή περισσοτέρων αντιτύπων του έργου που συνήθως γίνεται με βάση την υλική ενσωμάτωση, η οποία πραγματοποιείται με την εγγραφή. Τέτοια αντίτυπα μπορεί να είναι π.χ. βιβλία, φωτοαντίγραφα, μικροφίλμ, CD κλπ. Η αναπαραγωγή μπορεί να γίνει με οποιοδήποτε μέσο, όπως με μηχανικά, φωτοχημικά, φωτοτυπικά, ηχητικά, ηλεκτρονικά, ή ψηφιακά, καθώς και σε οποιαδήποτε μορφή, υλική ή άυλη, σε ανοιχτή ή όχι γραμμή. Στην πράξη της αναπαραγωγής εμπίπτουν τόσο τα προσωρινά όσο και τα μόνιμα αντίγραφα. 21 Αρμόδιος Φορέας, που επιτρέπεται να προβαίνει στην αναπαραγωγή του έργου πνευματικής ιδιοκτησίας είναι μη κερδοσκοπικός οργανισμός ή σωματείο ή ένωση ή άλλος συναφής φορέας, που έχει ως βασική αποστολή του την παροχή εξειδικευμένων υπηρεσιών σχετικά με την επιμόρφωση και την εκπαίδευση ή τη διευκόλυνση της επιμόρφωσης και της εκπαίδευσης των ανωτέρω αναφερομένων κατηγοριών Δικαιούχων καθώς και τα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης Οι αμφισβητήσεις σχετικά με το επιτρεπτό ή μη της αναπαραγωγής του έργου από έναν φορέα λύνονται από τον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας Ο.Π.Ι., στον οποίο τηρείται και Λίστα αρμόδιων Φορέων. 22 Το άρθρο 4 της Υπουργικής Απόφασης ορίζει ότι επεξεργασίας μπορεί να τύχει οποιοδήποτε έργο Λόγου ή Επιστήμης προς άρση των εμποδίων πρόσβασης στο περιεχόμενο του υπέρ των Ενδιαφερόμενων με Αναπηρία. 23 Στις συγκαταλεγόμενες μορφές αναπαραγωγής περιλαμβάνονται: οι γραφές Braille, Moon, Daisy, τα ομιλούντα βιβλία (talking books), καθώς και οποιαδήποτε άλλη μέθοδος, που έχει σχεδιαστεί αποκλειστικά για να χρησιμοποιείται από τους δικαιούχους και ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους, στο βαθμό που απαιτείται από τη συγκεκριμένη Αναπηρία. 24 Αναφορικά με την εισαγόμενη στην παρούσα Υπουργική Απόφαση υποχρέωση των Εκδοτών να παραδώσουν στους αρμόδιους Φορείς σε ηλεκτρονική μορφή τα έργα, που 20Άρθρο 1 της ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο της Υπουργικής Απόφασης ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) στο 21Βλ. Δ. Καλλινίκου, Αρχεία Βιβλιοθήκες και Πνευματική Ιδιοκτησία, σελ , στο 22Άρθρο 2 ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο της Υπουργικής Απόφασης στο 23Άρθρο 4 ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο της Υπουργικής Απόφασης στο 24Άρθρο 5 ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο της Υπουργικής Απόφασης στο 11

12 ζητούνται για αναπαραγωγή, εφόσον βέβαια τηρούνται σε τέτοια μορφή, θα πρέπει να τονιστεί, ότι παρότι αυτή κάθε αυτή η πρόβλεψη της ηχεί ως ριζοσπαστική, η ανωτέρω παραδοχή διαψεύδεται από την προσεχτική ανάγνωση του Κειμένου της οικίας διάταξης: Η παρ. 2 του άρθρου 6 της Υπουργικής Απόφασης θεσμοθετεί απεριόριστα τη σκιαγραφήσα υποχρέωση των εκδοτών για όλα τα εκπαιδευτικά συγγράμματα της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης καθώς και για τα υποχρεωτικά συγγράμματα της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Στο ίδιο άρθρο όμως προβλέπεται ποσόστωση όσων αφορά τα υπόλοιπα έργα μέχρι του 10% επί της ετήσιας παραγωγής του, μη συνυπολογιζομένων των τυχόν εκπαιδευτικών συγγραμμάτων, που εκδίδει για τις τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης. Στην περίπτωση δε αθέτησης αυτής του της υποχρέωσης η διαγραφόμενη ποσόστωση διπλασιάζεται. Τέλος στην παρ. 3 του ίδιου άρθρου τίθεται 30ήμερη προθεσμία ανταπόκρισης του εκδότη στο αίτημα των αρμόδιων Φορέων Επεξεργασίας ενώ καθορίζονται και οι μορφές επέκτασης του αρχείου, στις οποίες αυτό μπορεί να παραδοθεί. 25 Οι ανακύπτουσες διαφορές και αμφισβητήσεις από τη μη εφαρμογή της παρούσας Υπουργικής Απόφασης επιλύονται δικαστικά κατά την διαδικασία Ασφαλιστικών Μέτρων των άρθρων 682 και επ. ΚΠολΔ Κριτική αποτίμηση. Σε μια προσπάθεια κριτικής αποτίμησης των διατάξεων της Υπουργικής Απόφασης για το Προσβάσιμο Βιβλίο πέραν των αποκλίσεων από τους σύγχρονους λεκτικούς ορισμούς της Αναπηρίας, οφείλει να τονιστεί, ότι η όλη διαδικασία, που τάσσεται για την Μετατροπή ενός έργου ηλεκτρονικής μορφής σε προσβάσιμο υλικό για τους/τις Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία εμφανίζει συνθετότητα εφόσον εμπλέκει ενδιάμεσους φορείς επεξεργασίας σε ρόλο εν τέλει διαμεσολαβητικό. Συνάμα κατοχυρώνει ως μέγιστο ποσοστό παραδοτέων από τους Εκδότες έργων αυτό του 10% της ετήσιας παραγωγής των Εκδοτικών Οίκων. Τέλος μετατοπίζει άτυπα την πρωτοβουλία για την Μετατροπή στους ίδιους τους Ανθρώπους με Αναπηρία, οι οποίοι/ες στην πράξη έρχονται αντιμέτωποι με την άρνηση των Εκδοτικών Οίκων να συμμορφωθούν ενώ παράλληλα και σε ό,τι αφορά τα λοιπά έργα πλην των εκπαιδευτικών συγγραμμάτων οι ίδιοι/ες 25Άρθρο 6 ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) όπου και ορίζονται ως ενδεικνυόμενες παραδοτέες μορφές επέκτασης του αρχείου προς αναπαραγωγή για τους σκοπούς της Υπουργικής Απόφασης: α) επεκτάσιμη γλώσσα σήμανσης (extensible mark up language), β) γλώσσα σήμανσης υπερκειμένου (hypertext mark up language), γ) σουίτα εφαρμογών γραφείου από την Microsoft (Microsoft word), δ) βασικό αμερικανικό κώδικα για ανταλλαγή πληροφοριών (American Standard Code for Information Interchange ASCII), ε) φορητό μορφότυπο έγγραφο (Portable Document Format PDF).Η παράδοση μπορεί να γίνει με ταχυδρομείο, με ταχυμεταφορά (courier), με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, με πρωτόκολλο μεταφοράς αρχείων (file transfer protocol ftp) ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο ηλεκτρονικής μεταφοράς αρχείου. Βλ. Ολόκληρο το Κείμενο της Υπουργικής Απόφασης στο βλ. και τις λοιπές παραγράφους του εν λόγω άρθρου, στις οποίες καθορίζονται επακριβώς οι λεπτομέρειες της όλης διαδικασίας και οι υποχρεώσεις των Φορέων Επεξεργασίας και Αναπαραγωγής. 26Βλ. Άρθρο 8 Υπουργικής Απόφασης ΥΠΠΟ/ΔΙΟΙΚ/98546 (1) και ολόκληρο το κείμενο αυτής στο 12

13 θα πρέπει να απευθυνθούν στους Φορείς Επεξεργασίας για την εκδήλωση του ενδιαφέροντος τους. Μια λύση θα ήταν ίσως να στρέψουμε το βλέμμα στο ενδεχόμενο της εισαγωγής των αρχών του Οικουμενικού Σχεδιασμού ειδικά σε ό,τι αφορά τα βιβλία, που εξ αρχής διατίθενται στην αγορά σε ηλεκτρονική μορφή, στο πλαίσιο της εκπλήρωσης πλέον εμπορικών σκοπών και όχι «ειδικών» σκοπών, που συνδέονται με την Αναπηρία και τα χαρακτηριστικά των επί μέρους ομάδων ενδιαφέροντος. Εν προκειμένω και από καθαρά νομική σκοπιά θα πρέπει να τονιστεί, ότι παρατηρείται μια σύγκρουση δικαιωμάτων συνταγματικής περιωπής, στην οποία ο Έλληνας Νομοθέτης απάντησε συγκρατημένα και μετριοπαθώς Αναλυτικότερα τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας των Συγγραφαίων, η προστασία των οποίων απορρέει από το ευρύ φάσμα εγγυήσεων υπέρ της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, άρθρο 5 Συντ. έρχονται σε ευθεία σύγκρουση με το Δικαίωμα Πληροφόρησης άρθρο 5 Α Συντ. και το Δικαίωμα στην Ελευθερία της Τέχνης, της Επιστήμης και της Παιδείας κάθε Πολίτη/ισας με Αναπηρία, εμφανίζει όμως έναν ιδιάζοντα χαρακτήρα. Στην εδώ εκτιθέμενη σχέση σύγκρουσης τα δικαιώματα, των Αναγνωστών/ριων με Αναπηρία που εκπηγάζουν από τα άρθρα 5 Α και 16 Συντ. δεν θα πρέπει να λογίζονται αυτοθεωρούμενα αλλά η αξιολόγηση τους θα πρέπει να διέπεται, να συνεκτιμάται και να προσδιορίζεται επί τη βάση της αρχής της Ισότητας, εν σχέση με τους/τις Αναγνώστες/ριες χωρίς Αναπηρία όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 Συντ. και εδράζεται επόψεως ουσιαστικού περιεχομένου στο σύγχρονο Πρότυπο Κατανόησης της Αναπηρίας. Με άλλα λόγια ως αποτέλεσμα της στάθμισης δικαιωμάτων η πρόταξη ως υπέρτερων των Δικαιωμάτων Πληροφόρησης και της Ελευθερίας της Τέχνης, της Επιστήμης και της Παιδείας υπέρ των Ανθρώπων με Αναπηρία δεν αποτελεί μια τυπική πραγμάτωση τους αλλά μια επικύρωση στην πράξη της αρχής της Ίσης Μεταχείρισης της εν λόγω Ομάδας Κοινωνικού Αποκλεισμού ή διαφορετικά της ισότιμης απόλαυσης αυτών των Δικαιωμάτων από την συγκεκριμένη Διακριτή Ομάδα. Στην θεωρία του κλάδου του Ιδιωτικού Δικαίου της Πνευματικής Ιδιοκτησίας γίνεται λόγος για «τεστ/ διαδικασία των τριών σταδίων» εν είδη γενικής ρήτρας εφαρμογής και ερμηνείας των περιορισμών των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας πάνω στα έργα, ενώ δικαιωματικά η ύπαρξη της αποτελεί πλέον Παγκόσμιο κεκτημένο στον χώρο της δημιουργίας και της προστασίας των δικαιούχων δημιουργών, εφόσον μετά την Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης 13

14 ακολούθως κατίσχυσε σε πληθώρα συμφωνιών διεθνούς εμβελείας και ποικιλίας πεδίου εφαρμογής καθώς και στο κείμενο της Κοινοτικής Οδηγίας 2001/29 Ε.Ε. 27 Έτσι στο άρθρο 28Γ Ν.2121/1993 ορίζεται: Οι Περιορισμοί που προβλέπονται στο τέταρτο κεφάλαιο του Ν. 2121/1993, όπως ισχύει, εφαρμόζονται μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου. (άρθρο 5 παρ. 5 Οδηγίας 2001/29)." Ανεξάρτητα από τις όποιες θεωρητικές θεμελιώσεις και νομικές επιχειρηματολογίες υπέρ της ενίσχυσης του δικαιώματος σε Προσβάσιμα Βιβλία των Αναγνωστών/ριών με Αναπηρία οφείλουμε να αναλογιστούμε σε ποιο σημείο βρισκόμαστε κοινωνικά, θεσμικά και νομοθετικά 3. Σύνοψη / Προοπτικές Σταχυοθετώντας τις σκέψεις και τους προβληματισμούς μας όπως εκτέθηκαν ανωτέρω κρίνεται ουσιώδες το να σταθούμε κριτικά κατ αρχήν απέναντι στην παραδοχή, ότι οι πιο ισχυρές αντιστάσεις εντοπίζονται και εκρέουν σε επίπεδο διαβούλευσης και διαπραγμάτευσης από την ανάγκη υπεράσπισης των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών πάνω στα έργα τους. Τούτο δικαιολογείται από το γεγονός, ότι το δίκαιο της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην χώρα μας, θέτει στο κέντρο της έρευνας και του ενδιαφέροντος του το πρόσωπο του δημιουργού, εμφανίζει θα λέγαμε μια προσωποκεντρική χροιά, από την οποία μάλιστα με δυσκολία αφίσταται. Παρά την θεσμοθέτηση το 2007 με την οικία Υπουργική Απόφαση ενός πλέγματος περιορισμών των Πνευματικών δικαιωμάτων υπέρ της δημιουργίας προσβάσιμων βιβλίων, η εφαρμογή των εν λόγω κανονιστικών διατάξεων στην πράξη δεν έχει αποφέρει τα αναμενόμενα αποτελέσματα: Εν πρώτης Εν σχέση με το καθεστώς των Ελληνικών Βιβλιοθηκών και την λήψη θετικών μέτρων Προσβασιμότητας για τους/τις Εξυπηρετούμενους/ες με Αναπηρία πέρα από τα όποια επιχειρήματα επέκτασης και στις Ιδιωτικές Βιβλιοθήκες, οι σχετικά πρόσφατες νομικές ρυθμίσεις του ζητήματος απευθύνονται άμεσα μόνον στις Δημόσιες, ενώ βρισκόμαστε αρκετά βήματα πίσω στο κομμάτι της δημιουργίας και ανάπτυξης Ψηφιακών Βιβλιοθηκών Βλ. Όπως παραπάνω υποσημείωση 24 σε Δ. Καλλινίκου σελ Βλ. Τις σχετικές δηλώσεις του Υπουργού Πολιτισμού κου Γερουλάνου για την Ψηφιοποίηση στο: 14

15 Ερευνητικό και απτό αντίκρισμα διάχυσης καλών πρακτικών και χάραξης στρατηγικών προγραμμάτων παρουσιάζει η ανάλυση των στατιστικών δεδομένων των Δημόσιων Βιβλιοθηκών αναφορικά με την αριθμητική πραγμάτωση των υποχρεώσεων, που τους επιφυλάσσει ο Έλληνας Νομοθέτης μέσω του Κανονισμού λειτουργίας τους: π.χ. πόσα βιβλία σε προσβάσιμη για Αναγνώστες/ριες με Αναπηρία φιλοξενούνται σε αυτές, σε ποια ειδικότερη μορφή, ποιας θεματολογίας κ.λ.π. ή πόσες βιβλιοθήκες ανά την επικράτεια προέβησαν σε διευθετήσεις δημιουργίας ενός περιβάλλοντος χωρίς εμπόδια στους χώρους τους και προσπελασιμότητας του περιεχομένου τους, και η μεθύστερη ανάλυση και μεταανάλυση των στατιστικών αυτών δεδομένων. 29 Σημαντικό είναι επίσης να καταγραφούν η τάση και ο αντίκτυπος της προβληματικής ένταξης της διάστασης της Αναπηρίας στο πεδίο των Ιδιωτικών Βιβλιοθηκών. Η σχολιαζόμενη στην παρούσα Υπουργική Απόφαση του 2007 περί Αναπαραγωγής Έργου Πνευματικής Ιδιοκτησίας υπέρ Τυφλών και Κωφών τεκμηριώνει στην ουσία μια διαδικασία, η οποία επί σειρά ετών ακολουθείται από τους Φορείς Εκπροσώπησης και Υποστήριξης των Δικαιωμάτων των Ατόμων με Αναπηρία, νομοθετικά Φορείς Επεξεργασίας, εφόσον το ποσοστό επί των λοιπών πέραν των εκπαιδευτικών συγγραμμάτων υποχρεωτικής παράδοσης από τους Εκδοτικούς Οίκους βιβλίων σε ηλεκτρονική μορφή προς επεξεργασία είναι εξαιρετικά μικρό σε επίπεδο ετήσιας παραγωγής (μόνον το 10%). Ίσως το τοπίο των διεκδικήσεων και των παρεμβάσεων για την πρόσβαση στο σύνολο των πηγών του πολιτισμού, επομένως και των βιβλίων να διαγραφόταν διαφορετικά αν από πλευράς Κοινοτικής Νομοθεσίας είχε εκδοθεί σχετική Οδηγία για την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης στον τομέα των αγαθών και υπηρεσιών που διατίθενται συναλλακτικά στο κοινό, συμπεριλαμβανομένης της στέγης, όπως συμβαίνει με τις διακρίσεις λόγω φυλετικής ή εθνοτικής προέλευσης αυτό το κενό από μόνο του συνιστά ένα τροχοπέδι έλλειψης ερείσματος άσκησης πίεσης σε νομοθετικό και πολιτικό επίπεδο. 30 Οι Εκδοτικοί Οίκοι είναι πασιφανές, ότι δύσκολα θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν σε επίπεδο παραγωγής στην ζήτηση των Αναγνωστών/ριων με Αναπηρία, δημιουργώντας audiobooks, βιβλία δηλαδή στα οποία ο συγγραφέας ή κάποιος/α ηθοποιός αφηγείται το περιεχόμενο τους, ενώ η αφήγηση του αυτή αποτυπώνεται σε CD, καίτοι η συγκεκριμένης μορφής 29Ενδεικτικά Η Υπηρεσία Ομιλούντων βιβλίων, του Πανελληνίου Συνδέσμου Τυφλών λειτουργεί από το 1967 με βιβλία Braille, ταινίες και από το 1985 με ηχογραφημένα βιβλία σε κασέτες ήχου, μέχρι και τις αρχές του 2008 όπου άρχεται η μετατροπή των βιβλίων σε ΜΡ3 από κασέτα και η ηχογράφηση τους σε μια νέα μορφή την daisy. Αυτή τη στιγμή στην εν λόγω υπηρεσία υπάρχουν 5700 περίπου τίτλοι εκ των οποίων οι 1000 είναι σε μορφή ΜΡ3 και daisy. Ευχαριστούμε από αυτήν την θέση την κα Πόλη Σάρρου Υπεύθυνη της Υπηρεσίας Ομιλούντων Βιβλίων του Πανελληνίου Συνδέσμου Τυφλών. 30Άρθρο 4 υπό στοιχείο η Ν. 3304/2005 η μεταχείριση (φυλή, εθνότητα, θρησκεία, ηλικία, γενετήσιος προσανατολισμός), με τον οποίο ενσωματώθηκαν στην ελληνική έννομη τάξη οι Ίσ Οδηγίες 2000/43 και 2000/78 Ε.Κ. 15

16 πρωτοβουλία Οικουμενικού Σχεδιασμού ενφαίνεται μάλλον η πιο προσήκουσα και συμβιβαστική από την σκοπιά της προστασίας των δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Άλλωστε αυτή η πρακτική ηχογράφησης ακολουθείτε από τους κατέχοντες την τεχνογνωσία προς τούτο Εκπροσωπευτικούς και λοιπούς Φορείς των Τυφλών, με αποτέλεσμα να μην υφίσταται αναγκαιότητα πρώτης γραμμής επί τούτου, με γνώμονα την Προσβασιμότητα και όχι τους Αισθητικούς, Καλλιτεχνικούς ή εμπορικούς σκοπούς διοχέτευσης στην αγορά βιβλίων τέτοιας μορφής. Ωστόσο οι Εκδοτικοί Οίκοι και οι υπόλοιποι αρμόδιοι φορείς θα μπορούσαν να διαπραγματευτούν με στόχο να συμφωνήσουν την εφαρμογή μιας πολιτικής χαλάρωσης της υπερπροστασίας των Πνευματικών Δικαιωμάτων υπέρ των Ανθρώπων με Αναπηρία. Οφείλουμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα ολόπλευρα και διευρυμένα και όχι να ανακαλούμε επιχειρήματα περί απολυτότητας της Προστασίας των Πνευματικών Δικαιωμάτων στεγανοποιώντας ψευδοδοιλίματα στασιμότητας Στην πολιτική και κοινωνική πρακτική λήψης θετικών πρωτοβουλιών προσέγγισης και αλληλόδρασης με την Διακριτή Ομάδα Πληθυσμού της Αναπηρίας παρατηρείται η πρόταξη του υπέρτερα διακείμενου συνυπολογισμού του κόστους, δηλαδή της οικονομικής παραμέτρου έναντι του οφέλους, ενός οφέλους όχι όμως με όρους Κοινωνικό-Ανθρωποκεντρικούς αλλά με όρους επιχειρηματικότητας. Καθίσταται κατανοητό, πως αν καταφέρουμε να υπερβούμε αυτές τις οικονομιστικής θεώρησης και λογικής ισχυρές ενορμήσεις θα έχουμε πραγματώσει ίσως ένα σημαντικό βήμα πλησιέστερα στην ουσία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Το βαθύτερο ερώτημα που αναδύεται πιο επίκαιρο παρά ποτέ αφορά το δοίλιμα της απόφασης για το αν και τι πολιτισμό επιθυμούμε να διαμορφώσουμε για τους Ανθρώπους με Αναπηρία: Μια έννομη τάξη, που σέβεται τους Κοινωνούς της οφείλει να δημιουργεί ένα πολιτισμικό υπόβαθρο, που να χωράει όλους/ες τους/τις Ανθρώπους χωρίς διαχωριστικές γραμμές Είναι η ίδια η νεωτερικότητα, που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες άλλωστε 31 με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και των διαδικτυακών επικοινωνιών, της πολυπολιτισμικότητας και της ένταξης της ποικιλομορφίας, που πολλές φορές χαράζουν τους πιο ορθούς δρόμους στον Νομοθέτη και όχι ο Νομοθέτης σε αυτές. 31 Βλ. αναλυτικά για τα χαρακτηριστικά των Νεωτερικών Κοινωνιών σε Κ. Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία Σύγχρονες και Παλαιότερες Κατευθύνσεις, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2005 στην υποενότητα «Η Συνθετική Εγκληματολογία» σελ και ιδίως στην σελ