International expert consultation on sanitation in cold climate. Opening speech

Transcript

1

2 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech 2

3 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech INTERNATIONAL EXPERT CONSULTATION ON SANITATION IN COLD CLIMATE "ХҮЙТЭН УУР АМЬСГАЛТАЙ ОРНУУДЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ШИЙДЭЛ ОЛОН УЛСЫН ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТ ABSTRACT BOOK Ulaanbaatar Mongolia March,

4 International expert consultation on sanitation in cold climate ÄÀÀ 611 ÍÍÀ 51 I-57 Opening speech EDITORIAL BOARD Gantsetseg D., MPH Head, Department of Public Health, MOH Tsogtbaatar B., PhD General Director, National Center for Public Health, Mongolia Saijaa N., ScD Consultant, Department of Environmental Health, National Center for Public Health, Mongolia Kupul J., PhD Consultant, National Center for Public Health, Mongolia Enkhjargal A., MSc Head, Department of Environmental Health, National Center for Public Health, Mongolia Suvd B., MPH Researcher, Department of Environmental Health, National Center for Public Health, Mongolia Batnasan N., PhD Water, Sanitation and Hygiene Oficer, United Nations Children s Fund "ÕªÕ ÌÎÍÃÎË ÏÐÈÍÒÈÍÃ ÕÕÊ"-ä õýâëýæ áýëòãýâ. ISBN:

5 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech ORGANIZING COMMITTEES STEERING COMMITTEE Gantsetseg D., Head, Department of Public Health, MOH Urantsetseg Sh., Oficer, MOH Batchimeg D., Oficer, MOCUD Tumurbaatar Ts., Senior Oficer, MOET Naranchimeg B., Senior Oficer, MOET Dulamkhand B., Oficer, MOECSS Bayasgalan B., Senior Inspector, GASI Tsogtbaatar B., Director, NCPH Munkhbaatar G., Oficer, Construction Development Center Zolboo B., Senior Inspector, Municipial Inspection Agency Ariguun S., Senior Oficer, UB city governer ofice Batnasan N., WASH Oficer, UNICEF Mongolia Delgermaa V., Oficer, WHO, Mongolia country ofice Shijirtuya B., Manager of WASH action of Mongolia Gantulga B., Health manager, Mongolian red cross society TECHNICAL TEAM Enkhjargal A., Head, Department of Environment Health, NCPH Otgonbayar D., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Bolor B., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Suvd B., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Oyunchimeg M., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Oyun-Erdene O., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Tserendolgor Ts., Foreign relations oficer, NCPH Oyunchimeg D., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Zolzaya D., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Soyombo G., Researcher, Department of Environment Health, NCPH Azjargal L., Researcher, Department of Epidemiology and Emergency Operation, NCPH Tsientsogzol D., Researcher, Department of Epidemiology and Emergency Operation, NCPH 5

6 International expert consultation on sanitation in cold climate CONTENT OPENING SPEECHES 8 PROGRAM 19 Opening speech BIOS OF SPEAKERS AND MODERATORS 27 ABSTRACTS 46 SESSION 1. WASH COMMITMENTS FOR CHILDREN AND CHALLENGES Byambasuren L 46 Sanitation policy framework, implementation status and challenges in Mongolia Robert Reed., Marian Leblanc 49 Results of a socio-economic survey of the Ger areas of Ulaanbaatar and their impact on sanitation choice and implementation. Chander Badloe 55 UNICEF s WASH Strategy and situation in Mongolia Zolzaya D., Ser-Od Kh., Batzorig B., Soyombo M., Bayarmagnai L., et.al. 57 Water supply and sanitation hygiene at secondary school in capital city Zolzaya D., Oyunchimeg D., Suvd D., Nandin-Erdene O., Davaalkham D. 59 Hygiene assessment of waste disposal area at secondary schools in capital city Urantsesteg Sh., Nergui Ì. 61 Evaluation on implementation of sanitary and hygienic standards and requirements in kinder gardens, secondary schools and dormitories Oyunchimeg M., Amgalan G., Enkhtuya P., Undarmaa P., Shurentsetseg Kh. 65 Utilisation of the sanitation facilities at rural schools Suvd B., Enkhmyagmar D. 67 Attitude of school children towards to the accessibility of school sanitation facility, Mongolia SESSION 2. SANITATION SOLUTIONS FOR PUBLIC INSTITUTIONS IN COLD CLIMATE Urantsetseg Sh., Batdulam D., Delgermaa V. 70 National policy implementation on WASH in Health Care Facilities and challenges Qian He., Yi Yin., Haichao Yi., Jian Zhang. 72 Air lush based sanitation for public and private building Enkhjargal A., Suvd B. 74 Hygienic sanitation facilities are crucial for public health problems Batnasan N 76 Experiences on innovative sanitation solutions in rural and peri-urban schools and kindergartens 6

7 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Tsegmed S., Oyunchimeg M., Nyamkhorol D., Urantsetseg Sh., Bayasgalan B., et.al. 79 Location and types of sanitation facilities in health organizations Oyunchimeg M., Tsegmed S., Nyamkhorol D., Urantsetseg Sh., Bayasgalan B., et.al. 81 Waste water disposal system in health organizations Nyambayar E., Davaa G. 84 In outpatient clinics of physicians, nurse created a safe environment observance of hand hygiene of the Health Centre of Bayanzurkh District Oyunchimeg M., Otgonbayar D., Shurentsetseg Kh., Amgalan G. 87 Results of qualitative interview with assessment group on rural school water supply, sanitation and hygiene quality Opening speech SESSION 3. SANITATION SOLUTIONS FOR INDIVIDUAL HOUSEHOLDS IN COLD CLIMATE Shijirtuya B 90 Sustainable solutions of onsite sanitation Bruno Grunau 93 Water and Sanitation Issues and Solutions for Rural Alaska Gantulga B 94 Mongolian Red Cross Society activities by series of projects on Community based water, sanitation and hygiene improvement Basandorj D 98 Solutions for sanitation facilities in Mongolia Jenna Senecal 102 Centralized Dry Sanitation System for Cold Climates Tsatsral Ts., Munkhbayar B., Davaatseren J., Altansukh С., Munkhbaatar G. 105 Trial research for empting ger district pit latrine Unursaikhan S., Bolormaa I, Khongorzul B., Amarjargal B., Udenbor Sh. 108 Security of drinking water resources of Ulaanbaatar city Enkhjargal A., Urantsetseg Sh., Zolboo B., Shijirtuya O. 110 Ventilated pit latrine, location, usage and utility Suvd B., Zolzaya D., Bolor B., Tsegmed S., Oyunchimeg D., Azjargal L., et.al. 113 KAP of the population on potable and domestic water safety and use Zolzaya D., Suvd B., Tsegmed S., Bolor B., Azjargal L., Oyunchimeg D., Soyombo G., et.al. 116 The current situation of the sanitation facilities of households in the ger districts, Ulaanbaatar city, 2017 Otgonbayar D., Davaa G. 119 On a few issues of the knowledge on healthy lifestyle in herders and their living conditions 7

8 International expert consultation on sanitation in cold climate Suvd B 122 Building latrines based on community participation Enkhjargal А., Urantsetseg Sh., Tsegmed S., Bayasgalan B., Zolboo B. 124 Common risk factors of drinking water safety in Mongolia Opening speech Bayasgalan B., Batdulam B., Zolboo B. 128 Quality, safety and hygienic assessment of drinking water of urban population SESSION 4. CLEAN TECHNOLOGIES AND SOIL POLLUTION Bjoern Wahlstedt 131 Experiences of energy eficiency improvements in educational buidlings (schools, kindergartens) Batkhishig O., Oyunbat P., Bolormaa Ts. 137 Ulaanbaatar city soil pollution and Challenging issue Batsukh Ch 139 Technical solution to reduce soil pollution caused by sanitation facilities of ger area Li Jianxin 140 Brief Introduction of Rural Household Energy Saving and Environmental Protection Sanitary Equipment Buyan Ch., Oleg V. Shipin. 142 Occurrence and fate of waterborne pathogens in a wastewater treatment plant Enkhtungalag B., Battogtokh Ch., Misheel D., Purevdorj B. 144 Impact of fertilizing with compost made from human excrements on the abundance of pathogenic bacteria in soil and on vegetables at harvest Oyunchimeg M., Burmaajav B., Enkhjargal A., Suvd B., Tsegmed S.,Azjargal L., et.al. 147 Microbial contamination of the ger district soil in Ulaanbaatar Zolboo B., Bayasgalan B. 149 Soil contamination monitoring in city residential area Batdelger Sh., Bavor J., Dorjkhand B. 151 Feasibility of the use of methods for remediation of contaminated soils Badmaa O., Tsolmon Ch., Tsatsral Ts., Enkhjargal A. 154 The needs assessment of post graduate training on water supply and sanitation facility specialists of water supply and sanitation facilities and public health sector Oyunchimeg M., Burmaajav B., Enkhjargal A.,Suvd B., Tsegmed S., Tsogtbaatar B. 158 The inluence of soil contamination in ger districts of Ulaanbaatar on 0-5 year old children s diarrheal infections Suvd B., Enkhjargal A., Burmaajav B. 160 Climate change and sanitation revolution 8

9 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Munkhbayasgalan L. 163 Pit latrines are still posing risks Solution of sanitation facilities 167 Photos of winners of competition Solution of sanitation facilities, healthy environment" 171 Opening speech 9

10 International expert consultation on sanitation in cold climate OPENING SPEECH BY TSOGTSETSEG A., THE MINISTER OF HEALTH, THE MEMBER OF THE GOVERNMENT OF MONGOLIA TO THE PARTICIPANTS OF THE INTERNATIONAL EXPERT CONSULTATION ON SANITATION IN COLD CLIMATE Opening speech Dear Mr. Lhamsuren Sh., Deputy Minister, Construction and Urban Development, Dear Mr. Roberto Benes., UNICEF Mongolia, Representative, Dear Mr. Chander Badloe, Regional Adviser WASH, UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice, The researchers and scientists from the USA, Great Britain, China, Sweden, Germany, Distinguished scholars and participants, Ladies and gentlemen, Very good morning to you all! I would like to thank the Organizing Committee, National Center for Public Health, Swiss Development Agency, UNICEF for co-organizing this International Expert Consultation on Sanitation in Cold Climate and the national and international scientists and researchers, representatives of governmental and non-governmental organizations participating in the Consultation. One of the greatest public health challenges facing the world s population is supply of drinking water and sanitation facilities that meet health needs and the increase of their access. This problem still remains central to the Government of Mongolia. According to the WHO statistics, 1.1 billion people do not have safe drinking water supply and 2.4 billion people do not have access to basic sanitation facilities. By improving water, sanitation and hygiene conditions, diarrhea can be decreased by 26% and diarrhea morbidity by 65%. WHO and UNICEF studies calculated that for every $1 invested in sanitation, there was a return of $5.5 to $8 in lower health costs, more productivity and fewer premature deaths. In 2015, 68% of the population of Mongolia lives in urban areas and 1.4 million people live in the capital city, out of which 48.8% use improved sanitation facilities. 97.3% of the families living in ger areas use pit latrines, due to lack of sewerage network. According to the National Statistics Committee s Social Indicator Survey, in 2014, 69.1% of urban and 39.4% of rural population have access to basic sanitation facilities. 10

11 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò The construction and use of improved, environmentally-friendly sanitation facilities are becoming emerging problems for the families living in ger areas. From the monitoring indings of the Capital Inspection Agency, in 2013, out of 237 latrines of ger area 50.2% was unsealed pit latrines and the pollutants are absorbed directly into soil, 14% is disposed and 45.4% put grey water into their pit latrines. Challenges associated with sanitation facilities are not only the problems of households, but also a big issue in health sector, particularly, in the soum health care centres. From Environmental assessment of health facilities study, conducted by the Ministry of Health and Public Health Institute in 2012, 70% of sanitation facilities out of 244 soum health centres, were located outside of the facility, 5% were inside, 25% were inside and outside of the health facilities. 86.7% of the soum health centers had onsite sanitation systems, while 13.3% were connected to central sewerage networks. Hence, there are needs for comprehensive and holistic approach for collaborative efforts to increase number of basic sanitation facilities and their access, to improve planning and usage of waste treatment plants. Opening speech Due to lack of sewerage networks, pit latrines are widely used in ger areas, summer dachas, health facilities, schools, remote resorts, sanatoriums and tourist camps and it causes soil and water pollution and severely damages the environment. Thus, in order to improve legal environment of sanitation facilities, the Ministry of Health has initiated the amendments to improve sanitation facilities into the Law on Health. As the Article 4.7. of the Law on Health states: The standards for the decentralized sanitation facilities shall be developed by the cooperation of the state central administrative organizations in charge of the construction and health care issues and approved by the state central administrative organization responsible for the standardization issues, in 2015, the standard on Technical requirements for pit latrines, grey water systems 5924 was approved. Hence, I am delighted to inform you that by standardizing different versions of sanitation facilities, Mongolia has made one step forward towards the achievement of the Sustainable Development Concept 2030, particularly, objective 2 of the Sustainable Environmental Development goal: By 2030, 40% of the population will have access to basic sanitation facilities. I believe, this international consultation will play an important role in intensifying Mongolian government policy to improve the living conditions of the population and the implementation of the Sustainable Development Concept of Mongolia 11

12 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech goal that is "to increase access to basic sanitation facilities". And I am conident that the Consultation will issue valuable recommendations to improve coordination of different projects and programs implemented with technical and inancial support from international organizations, as well as will provide valuable suggestions and recommendations for further actions to be taken. I strongly believe that this consultation meeting will yield great contribution toward achieving the "Right to live in a healthy and safe environment" for Mongolians, as stated in the Constitution. Looking forward to our cooperation. Thank you very much A.Tsogtsetseg, MD., PhD, Member of the Cabinet of Mongolia, Minister of Health 12

13 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò ХҮЙТЭН УУР АМЬСГАЛТАЙ ОРНУУДЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ШИЙДЭЛ ОЛОН УЛСЫН ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦОГЧДОД ХАНДАЖ МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН, ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН САЙД А.ЦОГЦЭЦЭГИЙН ХЭЛСЭН ҮГ Эрõýм õүнäýò Бариëãа, õоò áайãууëаëòын äýä сайä Ш.Ëõамсүрýн, Ìонãоë дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн суурин төлөөлөгч Роберто Бэнес болон урилгаар оролцож байгаа Нэгдсэн Үндэсний байгууллагын Хүүхдийн Сангийн Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн төвийн Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн бүсийн зөвлөх Чандэр Бадлө түүнчлэн АНУ, Их Британи, БНХАУ, Швед, Герман улсын эрдэмтэн, судлаач багш нар, Opening speech Хүндэт оролцогчид, эрдэмтэн мэргэд, Íоёä õаòаãòай нараа, Та бүхний энэ өдрийн амар амгаланг айлтгая. Эрүүл Мэндийн Яам, Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Үндэсний Төв, Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг, Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын Хүүхдийн Сантай хамтран зохион байгуулж буй Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл сэдэвт олон улсын зөвлөлдөх уулзалтад оролцож буй гадаад, дотоодын эрдэмтэн мэргэд, судлаач, төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл Та бүхэнд талархал илэрхийлье. Äýëõий нийòийн анõаарëыã òаòаæ áуй нийãмийн ýрүүë мýнäийн òуëãамäсан чухал асуудлын нэг бол хүн амын эрүүл ахуйн шаардлагад нийцсэн ундны ус, ариун цэврийн байгууламжийн хангамж, хүртээмжийг дээшлүүлэх явдал бөгөөд Монгол улсын хувьд ч энэ асуудал төр, засгийн анхаарлын төвд áайсаар ирсýн. Äýëõийн ýрүүë мýнäийн áайãууëëаãын òооцооãоор äýëõий äýýр 1.1 òýрáум хүн найдвартай усан хангамжаар, 2.4 тэрбум хүн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжаар хангагдаагүй байна. Ус, ариун цэврийн байгууламж, эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулснаар суулгалт өвчнийг 26 хувь, нас баралтыг 65 хувиар бууруулдаг судалгаа байгаа бөгөөд ариун цэврийн байгууламжид нэг долларын хөрөнгө оруулалт хийхэд эрүүл мэндэд зарцуулах зардлыг äоëëараар õýмнýæ áоëоõ òооцооëëыã Äýëõийн ýрүүë мýнäийн байгууллага, НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас гаргасан байна оны байдлаар Монгол улсын хүн амын 68 хувь нь хот суурин газар амьдарч байгаа бөгөөд нийслэл хотод 1.4 сая хүн амьдарч байгаагийн 48.8 хувь нь сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжаар хангагдсан, харин гэр хорооллын айл өрхийн 97.3 хувь нь инженерийн шугам сүлжээнд холбогдоогүй учраас энгийн нүхэн жорлон ашиглаж байна. 13

14 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech Үндэсний статистикийн хорооны Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаагаар шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжаар хангагдсан хүн амын эзлэх хувь улсын хэмжээнд 2014 онд 58.3 хувь, үүнээс хот 69.1 хувь, хөдөөд 39.4 хувь байна. Иймд гэр хороололд амьдардаг өрхийн хувьд эрүүл ахуйн шаардлага хангасан, байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй ариун цэврийн байгууламжийг барьж, ашиглах нь анхаарал татсан тулгамдсан асуудлын нýã áоëæ áайна. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас хөрсний бохирдлын байдалд 2013 онд хийсэн хяналт шалгалтын дүнгээс үзэхэд хяналтад хамрагдсан нийслэлийн гэр хорооллын 370 өрхийн энгийн бие засах газрын 50.2 хувь нь доторлогоогүй нүхтэй буюу бохирыг хөрсөндөө шууд шингээдэг, 14 хувь нь соруулж зайлуулдаг, 45.4 хувь нь бохир усаа нүхэн жорлондоо хийдэг áайна. Ариун цэврийн байгууламжийн асуудал нь айл, өрхийн түвшинд төдийгүй эрүүл мэндийн салбарт, ялангуяа сумын эрүүл мэндийн төвд тулгамдсан асуудал хэвээр байна. ЭМЯ, НЭМХ-ээс 2012 онд хийсэн Эрүүл мэндийн байгууллагуудын орчны эрүүл мэндийн үнэлгээ -гээр 244 сумдын эрүүл мэндийн төвүүдийн ариун цэврийн байгууламжийг байрлалаар нь авч үзвэл 70.0 хувь нь гадна, 5.0 хувь нь дотор, 25.0 хувь нь гадна болон дотор жорлонг ашиглаж байна. Сумдын эрүүл мэндийн төвүүдийн 86.7 хувь нь төвлөрсөн бус бохир усны системтэй, 13.3 хувь нь сумын төвийн төвлөрсөн бохир усны системд холбогдсон байгаа нь эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цýâрийн áайãууëамæийн òоо, õүрòýýмæийã нýмýãäүүëýõ, цýâýрëýõ байгууламжийн төлөвлөлт, ашиглалтыг сайжруулахад чиглэсэн цогц үйл ажиллагааг өргөжүүлэхэд хамтран ажиллах шаардлагатайг харуулж байна. Цаашид Эрүүл мэндийн яамнаас санаачлан ариун цэврийн байгууламжийн эрх зүйн орчныг шинэчлэх, боловсронгуй болгох ажлын хүрээнд Улсын Их Хурлаар Эрүүл ахуйн тухай хуулийг батлуулж, 2015 онд Нүхэн жорлон, угаадасны нүх. Техникийн шаардлага 5924 стандартыг батлуулан õýрýãæүүëýн аæиëëаæ áайна. Харин Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал зорилтын Байгаль орчны тогтвортой хөгжил Зорилт 2-т он хүртэл хүн амын 40 хувийг сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжтай болгох зорилтыг хэрэгжүүлэхэд дээрх эрх зүйн орчин бүрдснээр нэг алхам урагшилсныг энэхүү олон улсын зөвлөлдөх уулзалтын индэр дээрээс онцлон тэмдэглэж õýëýõýä òааòай áайна. Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл олон улсын зөвлөлдөх уулзалтаар байгаль цаг уурын адил уур амьсгалтай улс орнууд туршлагаа солилцож, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах 14

15 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò арга замуудыг судлах, улмаар өөрийн оронд тохирсон технологийг нэвтрүүлэх шийдлийг тодорхойлох юм. Энэхүү олон улсын зөвлөлдөх уулзалтаас хүн амын амьдрах орчныг сайжруулах чиглэлээр баримталж буй Монгол Улсын Засгийн газрын бодлогыг эрчимжүүлэх, Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал зорилтын Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлнэ гэсэн арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд ихээхэн үүрэгтэй байхын зэрэгцээ олон улсын байгууллагуудын техникийн болон санхүүгийн дэмжлэгээр хэрэгжиж буй төсөл хөтөлбөрийг уялдуулах, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар үнэтэй санал, зөвлөмж ãарãана ãýäýãò иòãýëòýй áайна. Opening speech Монголчууд бидний Үндсэн хуулинд заасан хүн бүр эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хэрэгжүүлэхэд Та бидний өнөөдрийн үйл ажиллагаа хувь нýмрýý орууëна ãýäýãò ãүнýý иòãýëòýй áайна. Та бидний хамтын ажиллагаа улам өргөжин дэвших болтугай. Баярлалаа. А. Цогцэцэг, Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Эрүүл мэндийн сайд, Анагаах ухааны доктор 15

16 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening Remarks by Roberto Benes Representative, UNICEF Mongolia Opening speech Your Excellencies, Mrs. Tsogtsetseg A., Minister of Health, Mr. Lkhamsuren, Vice Minister of Ministry of Construction and Urban Development and Dear Colleagues I am very glad to open this important expert consultation that is gathering some of the most distinguished experts and technician in the area of sanitation under cold climate conditions. Access to proper sanitation and hygiene is a fundamental human right as relected in several international conventions, and one of the Sustainable Development Goals (number 6) to which Mongolia has formally committed. In addition of being an international moral and legal obligation of United Nations member states, sanitation and hygiene are also major factors in public health, and serve as important indicators of individual and family well-being. Ensuring proper sanitation and hygiene is a smart development choice as it is the foundation for healthy and productive societies. Today, access to basic social services is constrained for the most vulnerable populations, and this is particularly true for water and sanitation. The latest national survey shows that in Mongolia only 27.3% of population use improved sanitation facilities, based on country speciic deinition, which excludes individual household outdoor latrines (SISS/MICS, 2013). This is not only an area of profound inequalities within the Mongolian society, but it also comes with a cost. Overall, poor sanitation and hygiene conditions were estimated to cost the Mongolian economy 35.5 billion MNT (US$ 26 million), or 0.5% of GDP, according to the study on the Economic Impacts of Sanitation in Mongolia (2011). In addition, urban and rural disparities in Water, Sanitation and Hygiene (WASH) are among the widest in the country. According to the country speciic deinition, access to improved sanitation stands at 39.1% in urban areas, but only at 6.8% in rural areas. Open Defecation practices remain signiicantly high (25.2%) in rural areas, compared to urban areas (0.5%), (SISS/MICS 2013) with relatively low progress during the past ten years. Recent assessment results on water supply and sanitation in schools (Public Health Institute/ National Center for Public Health, 2015) shows that, only 1/3 do not have access to hand washing facilities in schools and the same 1/3 of children know how to wash their hands properly. Also, pit latrines for open defecation where hand-washing facilities or soap is not available increases the spread of infectious diseases, for instance, typhoid fever, dysentery and infection of hepatitis A. In addition, diarrhea causes 6 percent of mortality of Under ive children in Mongolia. Many infectious diseases can be prevented by 16

17 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò having adequate sanitation. Diarrhea mortality is a preventable. If we target the poor with improved sanitation and hygiene interventions we will be able to reach Sustainable Development Goal to end preventable death of Under ive children. The reasons why indicators are lagging behind in WASH are multiple, involving both institutional and structural factors. There is certainly need for improved budgetary allocations and better eficiency of public inancial management and subnational inancing, but it is also important to address elements that are intrinsic to Mongolia s cold climate and adverse winter conditions and populations isolation. In this regard, political, management and operational constraints, regional and construction planning and technological constraints in relation to the extremely low temperature are critical bottlenecks for timely improving WASH for universal access in a sustainable manner in Mongolia. Opening speech Human development in Mongolia is certainly constrained by the extreme cold climate conditions that characterize the country s geography. This requires some more innovative solution and a distillation of the best available technical thinking through cross-country experiences as well as international partnership. In a country where one third of its population is under the age of 18, it is imperative to invest in children s health and wellbeing, as a foundation for long terms development and prosperity. This is why starting with proper sanitation for children is a very effective political decision for which UNICEF advocates and mobilizes resources. In Mongolia, UNICEF plays an increasing role of knowledge broker and inluencer of policy decisions, including on emerging issues, by connecting to international best practices and world class technical expertise by facilitating horizontal dialogue. In light of this mix of persisting challenges, growing commitment and opportunities for international exchange, the UNICEF Mongolia Country Ofice is co-organizing this International Expert Consultation on Sanitation in Cold Climate in partnership with the Ministry of Health, National Center for Public Health and other relevant national government institutions with the support of the Swiss Agency for Development Cooperation. By having this international consultation, we look forward working with you to ensure that everyone and every children have access to safely managed sanitation facilities to secure their health beneits. Please make the most of this opportunity, for your children sake and for the sake of their children. UNICEF stands ready to help. Thank you. 17

18 International expert consultation on sanitation in cold climate Нээлтийн үг Монгол Улс дахь НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн Суурин төлөөлөгч Роберто Бэнес Opening speech Эрõýм Эрүүë мýнäийн сайä õаòаãòай À.Цоãцýцýã, ýрõýм Бариëãа, õоò байгуулалтын дэд сайд Лхамсүрэн, хүндэт зочид төлөөлөгчид өө Хүйтэн уур амьсгал дах ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуй чиглэлээр ажилладаг нэр хүнд бүхий мэргэжилтнүүд, техникийн ажилтнууд цугласан энэхүү чухал уулзалтыг нээн үг хэлж байгаадаа миний бие нэн баяртай áайна. Зохистой ариун цэвэр, эрүүл ахуйн нөхцөлд амьдрах нь Монгол Улсын нýãäýн орсон оëон уëсын ãýрýý õýëýëцýýрүүä, òýäãýýрийн äоòор Òоãòâорòой Хөгжлийн Зорилтуудад (6 дахь) тусгагдсан хүний суурь эрхийн нэг билээ. Ариун цэвэр, эрүүл ахуй нь НҮБ-ын гишүүн орнуудын олон улсын өмнө хүлээсэн ёс суртахууны болон хууль эрх зүйн үүрэг төдийгүй, нийгмийн эрүүл мэндийн гол хүчин зүйл, хувь хүн болон гэр бүлийн энх тунх оршихуйн чухал үзүүлэлт байдаг. Зохистой ариун цэвэр, эрүүл ахуйг хангах нь хөгжлийн ухаалаг сонголт, эрүүл, бүтээлч нийгмийн үндэс юм. Өнөөдөр нийгмийн суурь үйлчилгээний хүртээмж хамгийн эмзэг бүлгийн хүн амд туйлын хязгаарлагдмал, ялангуяа ус, ариун цэврийн хангамж нэн гачигдалтай байна. Сүүлийн үеийн үндэсний хэмжээний судалгаанаас үзэхэд үндэсний тодорхойлолтын дагуу Монгол Улсын хүн амын ердөө 27.3% сайжруулсан ариун цэврийн байгууламж хэрэглэдэг (Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа, 2013). Үндэсний тодорхойлолтод гадаах нүхэн жорлонг багтаадаггүй билээ. Чухам энэ асуудлаар Монголын нийгмийн тэгш бус байдал хамгийн гүнзгий илэрдэгийн зэрэгцээ багагүй өртөг зардал дагуулж байна. Ерөнхийдөө ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хангалтгүй нөхцөл Монголын эдийн засагт 35.5 тэрбум төгрөг (US$ 26 сая) буюу ДНБ-ний 0.5%-тай тэнцэх хохирол учруулдгийг Монгол Улс дахь ариун цэврийн нөхцөл байдал эдийн засагт нөлөөлөх нь (2011) судалгаанаас үзэж болно. Түүнчлэн ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн нөхцлийн хувьд тус улсад хот, хөдөөгийн ялгаа хамгийн тод илэрч байна. Үндэсний тодорхойлолтын äаãуу сайæрууëсан ариун цýâрийн áайãууëамæийн õүрòýýмæ õоò сууринä 39.1% байхад хөдөө орон нутагт 6.8% байна. Ил бие засах явдал хоттой харьцуулахад (0.5%) хөдөөд их хэвээр (25.2%) байгаа төдийгүй сүүлийн арван жилд маш бага ахиц гарсан байдаг (Нийгмийн үзүүлэлтийн түүвэр судалгаа, 2013). 18

19 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Сургуулиуд дахь ус, ариун цэврийн хангамжийн сүүлийн үеийн үнэлгээний үр дүнгээс үзвэл, хүүхдүүдийн 1/3 нь сургууль дээрээ гараа угаах боломжгүй, гараа хэрхэн зөв угаах талаар мэдлэггүй байна (Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Хүрээлэн/Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Үндэсний Төв, 2015). Мөн гар угаах байгууламжгүй, савангүй нүхэн жорлонгийн нөлөөгөөр халдварт өвчин, гэдэсний хижиг, цусан суулга, А гепатит нэмэгддэг. Тэр дундаа тав хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдлийн 6 хувь нь Монгол Улсад суулгалтаас шалтгаалж байна. Зохистой ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлснээр олон халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлж болно. Суулгалтаас шалтгаалсан эндэгдлээс урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой. Ядуу хүн ам руу чиглэсэн ариун цэвэр, эрүүл ахуйг сайжруулах үйл ажиллагаагаар бид Тогтвортой Хөгжлийн Зорилтууд дахь тав хүртэлх насны хүүхдийн урьдчилан сэргийлж болохуйц эндэгдлийг эцэс болгох зорилтыг хэрэгжүүлж чадна. Opening speech Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн үзүүлэлтүүд яагаад ийм хоцронгуй байгаад бүтэц, зохион байгуулалтын олон шалтгаан байна. Төсөв хуваарилалтыг энэ чиглэлд нэмэгдүүлэх, төрийн санхүүгийн удирдлага, орон нутгийн санхүүжилтийг үр бүтээлтэй болгох шаардлага байгаа нь үнэн. Үүний зэрэгцээ Монгол орны хүйтэн уур амьсгал, өвлийн хахир хатуу нөхцөл, хүн амын тархай бутархай байдал чухал хүчин зүйл болж байна. Энэ үүднээс улс төр, удирдлага, үйл ажиллагааны хувьд хязгаарлагдмал байдал, хэт хүйтэн цаг агаараас хамааралтай бүсийн болон барилгажилтын төлөвлөлт, технологийн хязгаарлалт Монгол оронд бүх нийтийн ус, ариун цэвэр, эрүүл аõуйн õанãамæийã цаã аëäаëãүй, òоãòâорòой арãа õýëáýрýýр сайæрууëаõаä ноцтой саад тотгор учруулж байна. Монгол орны хүний хөгжлийг газар зүйн байршлаас шалтгаалсан хэт хүйтэн температур тушиж байдаг нь үнэн. Тиймээс илүү шинэлэг инновац бүхий шийдлүүд, улс хоорондын техник сэтгэлгээний шилдэг туршлагыг нэвтрүүлэх, олон улсын түншлэл ч хэрэгтэй байна. Хүн амын гуравны нэг нь 18 хүртэлх насны хүүхэд залуучууд байдаг тус улсад хүүхдийн эрүүл мэнд, энх оршихуйд хөрөнгө оруулалт хийх нь урт хугацааны хөгжил цэцэглэлийн суурь болох шийдвэрлэх ач холбогдолтой. Тиймээс ч хүүхдийг зохистой ариун цэврийн нөхцлөөр хангах нь нэн үр дүнтэй улс төрийн шийдвэр болох тул үүний төлөө НҮБ-ын Хүүхдийн Сан ухуулга нөлөөлөл хийж, хөрөнгө нөөцийг дайчлан ажилладаг билээ. Монгол Улсад мэдлэг зуучлах, улс төрийн шийдвэрт нөлөөлөх талаар НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн үүрэг улам бүр нэмэгдэж, чингэхдээ хэвтээ чиглэлийн харилцан яриаг дэмжих замаар олон улсын шилдэг туршлага, дэлхийн түвшний техникийн мэдлэг мэргэжилтэй холбож өгдөг. 19

20 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech Шийдэгдээгүй сорил бэрхшээл, өсөн нэмэгдэх үүрэг хариуцлага, олон улсын солилцооны шинэ боломж хосолсон өнөөгийн нөхцөлд НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн Монгол дах Төлөөлөгчийн газар Эрүүл Мэндийн Яам, Нийгмийн Эрүүл Мэндийн Үндэсний Төв, үндэсний засгийн газрын холбогдох бусад байгууллагатай хамтран, Швейцарийн Хөгжлийн Хамтын Ажиллагааны Агентлагийн дэмжлэгээр энэхүү Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн шийдэл олон улсын мэргэжилтнүүдийн зөвлөлдөх уулзалтыг зохион байгуулж байна. Бид олон улсын энэхүү уулзалтыг зохиосноор хүн бүр, хүүхэд бүр аюулгүй, зохистой ариун цэврийн байгууламж хэрэглэх боломжтой болгохын төлөө òа áүõýнòýй õамòран аæиëëана ãýäýãò иòãýæ áайна. Та бүхэн өөрийн хүүхдийн төлөө, бас нийт хүүхдүүдийн төлөө энэ боломжийг бүрэн ашиглаж ажиллана гэдэгт найдаж байна. НҮБ-ын Хүүхдийн Сан та бүхнийг дэмжин ажиллахад бэлэн байна. Баярлалаа. 20

21 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò INTERNATIONAL EXPERT CONSULTATION ON SANITATION IN COLD CLIMATE Shangri-La Hotel, Ulaanbaatar, Mongolia, March 2017 (Optional half-day ield visit will be organized on 15 March) 13 March 2017 (Day 1: Monday) Opening Ceremony Main moderator: Gantsetseg D., Head, Public Health Department, MOH 08:30-09:00 Registration and Tea/Coffee Opening 09:00-09:30 Tsogtsetseg A.,Minister of Health Roberto Benes., UNICEF Mongolia, Representative Award ceremony: Best organizations on Sanitation Programme Implementation in Health Tsogtsetseg., A., Minister of Institutions Health 09:30-09:50 Awardees on photo competition Byambasuren L., Vice Minister Solution of Sanitation Facilities, Healthy Environment Program 09:50-10:10 Photo session SESSION 1: Wash commitments for children and challenges Moderators: Gantsetseg D., Head, Public health department, MOH Bruno Grunau., Senior Research Engineer, Cold Climate Housing Research Center, USA 10:10-10:40 10:40-11:00 Sanitation policy framework, implementation status and challenges in Mongolia Byambasuren L., Vice Minister (Joint presentation by the MoCUD, MoH and MoET) Refreshment break Exhibition on Sanitation in Cold Climate Video: National Standard on Pit latrine and sewage pit MNS5924: :00-11:30 Results of a socio-economic survey of the Ger areas of Ulaanbaatar and their impact on sanitation choice and implementation, 2014 Robert Reed R & Leblanc M., World Bank, WASH Consultants, UK 11:30-12:00 12:00-13:00 Discussion UNICEF s WASH Strategy and Situation in Mongolia Chander Badloe., Regional WASH Adviser, UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice 13:00-14:00 Lunch 21

22 International expert consultation on sanitation in cold climate Program SESSION 2: Sanitation solutions for public institutions in cold climate Moderators: Maygmar J., Head, Department of Preschool and Primary school, MoECSS Zhenbo Yang., WASH Specialist, UNICEF China 14:00-14:20 14:20-14:40 14:40-15:00 National policy implementation on WASH in Schools and Kindergartens and challenges National policy implementation on WASH in Health Care Facilities and challenges Air lush based sanitation for public and private building 15:00-15:40 Discussion Refreshment break Video: School sanitation Hygienic sanitation facilities are crucial for public health problems Experiences on innovative sanitation solutions in rural and peri-urban schools and kindergartens Discussion Closing Day 1 Myagmar J., Head of Division Preschool and Primary Education, MoECSS Urantsetseg Sh., Environmental health Specialist, MoH (Joint presentation by the MoH, GASI and WHO) Qian He., EnviroSystems Engineering & Technology Co., Ltd Enkhjargal A., Head, Department for Environmental Health, NCPH Batnasan N., WASH Oficer, UNICEF Mongolia 14 March 2017 (Day 2: Tuesday) SESSION 3: Sanitation solutions for individual households in cold climate Moderators: Lkhagvatseden O., Public utilities policy implementation and coordination department, MoCUD Chander Badloe., Regional Adviser WASH, UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice 08:30 09:00 Tea/Coffee 09:00 09:10 Introduction 09:10 09:30 Sustainable solutions of onsite sanitation 09:30 10:00 Experiences from Alaska, USA Shijirtuya B., Sanitation manager of WASH Action, Mongolia Bruno Grunau., Senior Research Engineer,Cold Climate Housing Research Center, USA 10:00 10:20 Mongolian Red Cross Society activities by series of projects on Community based water, sanitation and hygiene improvement Gantulga B., Health manager Mongolian Red Cross Society 10:20 10:40 Discussion 22

23 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò 10:40-11:00 11:00 11:30 11:30 12:00 Refreshment break 12:00 12:30 Discussion Video: Hand washing Solutions for sanitation facilities in Mongolia Centralized Dry Sanitation System for Cold Climates Basandorj D., Director, Center for Water Research ШУТИС Jenna Senecal., Researcher, Swedish University of Agricultural Science Program 12:30 13:30 Lunch SESSION 4: Clean technologies and soil pollution Moderators: Uranchimeg Ts., Head of Division Clean Technology, Innovation and Production, MoET Kim HanChul., WASH Consultant, UNICEF Mongolia 13:30-14:00 Bjoern Wahlstedt., Experiences of energy eficiency improvements Project Director, Energy in educational buidlings (schools, kindergartens) Eficiency Project, GIZ 14:00-14:20 Soil pollution in urban settings and its prevention Batkhishig O., Oyunbat P., Institute of Geography and Geoecology, ШУА of Sciences 14:20-14:40 Technical solution to reduce soil pollution caused by sanitation facilities of ger area Batsukh T., Director, Institute of Chemistry and Chemical Technology, ШУА of Sciences 14:40-15:00 Discussion 15:00-15:20 Refreshment break Video: Sanitation facility & Health 23

24 International expert consultation on sanitation in cold climate General moderators: Tsogtbaatar B., General Director of National Center for Public Health Chander Badloe., Regional WASH Adviser, UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice Discussion on recommendation and follow up actions Program Group 1 (Shangri-La Ballroom): WASH commitments for children and challenges. Moderators: Urantsetseg Sh., MoH Zhenbo Yang., UNICEF China 15:20-16:50 (1 hour 30 min) Group 2 (New-York Hall): Sanitation solutions for public institutions in cold climate Moderators: Batnasan N., UNICEF Mongolia Robert Reed., UK Group 3 (Moscow Hall): Sanitation Solutions for individual households in cold climate Moderators: Shijirtuya B., WASH Action of Mongolia Bruno Grunau., USA Group 4 (Tokyo Hall): Clean Technologies and Soil pollution Moderators: MyagmarJ., MoECSS Kim Han Chul., UNICEF Mongolia 16:50-17:30 Plenary presentations by each group (10 min per group) 17:30 Closing remarks: Byambasuren L., Vice Minister Spirli Gabriella., Director of Cooperation, Swiss Cooperation Ofice in Mongolia Roberto Benes., UNICEF Mongolia, Representative 15 March 2017 (Day 3: Wednesday) Optional Field Visit: Solutions for educational institutions Moderators: Batnasan N, UNICEF Mongolia Shijirtuya B, WASH Action of Mongolia 09:00 10:40 Travel to project sites 10:40 13:00 13:00 14:00 Lunch Visit to peri-urban district schools and kindergartens to observe some solutions and replication models of WASH facilities. 14:00 14:40 Travel back to Ulaanbaatar city 24

25 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò ХҮЙТЭН УУР АМЬСГАЛТАЙ ОРНУУДЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ШИЙДЭЛ ОЛОН УЛСЫН ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТ Шангри-Ла зочид буудал, Улаанбаатар хот 2017 оны 03 дугаар сарын (Албан бус: Талбарт зочлох, 03 дугаар сарын 15) Хөтөлбөр 2017 оны 03 дугаар сарын 13 (Өдөр 1: Даваа гараг) Нээлтийн үйл ажиллагаа: Үндсэн чиглүүлэгч: Д.Ганцэцэг, ЭМЯ-ны Нийгмийн эрүүл мэндийн газрын дарга 08:30 09:00 Оролцогчдын бүртгэл/өглөөний цай 09:00 09:30 09:30 09:50 Нээлт À.Цоãцýцýã, Эрүүë мýнäийн сайä Роберто Бэнес, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн суурин төлөөлөгч Шаãнаë ãарäууëаõ ёсëоëын аæиëëаãаа: Шилдэг ариун цэврийн байгууламж болзолт уралдаанд шалгарсан 9 ýрүүë мýнäийн áайãууëëаãа Ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл, эрүүл орчин сэдэвт гэрэл зургийн уралдаан 09:50 10:10 Дурсгалын зураг авахуулах À.Цоãцýцýã, Эрүүë мýнäийн сайä Л.Бямбасүрэн, Эрүүë мýнäийн äýä сайä Program ХУРАЛДААН 1: Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр хүүхдийн өмнө хүлээх хариуцлага, тулгамдсан асуудал Чиглүүлэгчид: Д.Ганцэцэг, ЭМЯ-ны Нийгмийн эрүүл мэндийн газрын дарга Бруно Грунау, АНУ-ын Хүйтэн уур амьсгал дахь барилга байгууламжийн судалгааны төвийн ахлах инженер, судлаач 10:10 10:40 10:40-11:00 11:00 11:30 11:30 12:00 12:00 13:00 Õýëýëцүүëýã 13:00 14:00 Үдийн зоог Ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр áаримòаëæ áуй Ìонãоë уëсын áоäëоãо, õýрýãæиëò, òуëãамäаæ áуй асууäаë Л.Бямбасүрэн, Эрүүë мýнäийн äýä сайä (БХБЯ, ЭМЯ, БОАЖЯ-ны хамтарсан илтгэл) Цайны завсарлага Хүйтэн уур амьсгал ба ариун цэврийн байгууламж бүтээлийн үзэсгэлэн Нүхэн жорлон, угаадасны нүх Техникийн шаардлага МNS 5924: 2015 стандартын танилцуулга видео бичлэг Улаанбаатар хотын гэр хорооллын өрхийн нийгэм-эдийн засгийн байдал тэдгээрийн ариун цýâрийн áайãууëамæийн сонãоëòонä нөлөөлж буй байдал ба өнөөгийн нөхцөл байдлын дүн шинжилгээний үр дүн, Дэлхийн банкны судалгаа, 2014 НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас Ус хангамж, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйн áайãууëамæийн талаар баримталж буй стратеги, Монгол улсын нөхцөлд байдал Роберт Рид & Либланк M, Èõ Бриòани уëс äаõ Äýëõийн банкны Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөвлөх Чандэр Бадло НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн төвийн Ус хангамж, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйн Бүсийн зөвлөх 25

26 International expert consultation on sanitation in cold climate ХУРАЛДААН 2: Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын олон нийтийн байгууллагуудын түвшин дэх ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл Чиглүүлэгчид : Ж.Мягмар, БСШУСЯ-ны Сургуулийн өмнөх, бага боловсролын хэлтсийн дарга, Зенбо Ян, БНХАУ дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн мэргэжилтэн Program 14:00 14:20 14:20-14:40 14:40 15:00 15:00-15:40 Õýëýëцүүëýã 15:40 16:00 16:00 16:20 16:20 16:40 16:40 17:30 Õýëýëцүүëýã 17:30 Õааëò Цэцэрлэг, дотуур байр, ерөнхий áоëоâсроëын сурãууëийн ус, ариун цýâýр, эрүүл ахуйн норм шаардлага түүний õýрýãæиëò, òуëãамäаæ áуй асууäëууä Эрүүë мýнäийн áайãууëëаãын ус õанãамæ, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйн áайãууëамæийн òаëаар áаримòаëæ áуй áоäëоãын õýрýãæиëò, òуëãамäаæ áуй асууäëууä Олон нийт болон өрхөд зориулсан äараëòаò аãаараар цýâýрëýäýã ариун цýâрийн áайãууëамæ Цайны завсарлага Сургуулийн ариун цэврийн байгууламж видео бичлэг Àриун цýâрийн áайãууëамæ нийãмийн ýрүүë мýнäийн òуëãамäсан асууäаë áоëоõ нь Хотын захын болон хөдөөгийн цэцэрлэг, сурãууëийн ариун цýâрийн áайãууëамæийн дэвшилтэт шийдлийн талаарх туршлага Ж.Мягмар, БСШУСЯ-ны Сургуулийн өмнөх, бага áоëоâсроëын õýëòсийн äарãа Ш.Уранцэцэг, ЭМЯ-ны Орчны ýрүүë мýнä, ýмнýëãийн õоã хаягдлын асуудал хариуцсан мýрãýæиëòýн (ЭМЯ, МХЕГ, ДЭМБ-ын хамтарсан илтгэл) Êүн Õý БНХАУ-ын Хүрээлэн буй орчны инженер, технологийн систем ХХК À.Энõæарãаë НЭМҮТ-ийн Орчны эрүүл мýнäийн аëáаны äарãа Н.Батнасан, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Ус хангамж, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйн мýрãýæиëòýн 2017 оны 03 дугаар сарын 14 (Өдөр 2: Мягмар гариг) ХУРАЛДААН 3: Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын өрх, айлын түвшин дэх ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл: Чиглүүлэгчид: О. Лхагвацэдэн, БХБЯ-ны Нийтийн аж ахуйн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Чандэр Бадло, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн төвийн Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн Бүсийн зөвлөх 08:30 09:00 Өглөөний цай 09:00 09:10 Òаниëцууëãа 09:10 09:30 Àриун цýâрийн áайãууëамæийн òоãòâорòой шийдлүүд Б.Шижиртуяа, Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв ТББ-ын менежер 26

27 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò 09:30 10:00 АНУ-ын Аляска мужийн туршлага Монголын Улаан Загалмай Нийгэмлэгийн Олон нийтийн оролцоотой Ус, ариун 10:00 10:20 цэвэр, эрүүл ахуйн шийдэл цуврал төслүүдээр хийсэн ажлууд 10:20-10:40 Õýëýëцүүëýã 10:40 11:00 11:00 11:30 Цайны завсарлага Гараа угаах зөвлөмж видео бичлэг Монгол орны нөхцөлд ариун цэврийн байгууламжийг шийдэх боломж, судалгааны үр дүн 11:30 12:00 Хүйтэн уур амьсгалтай нөхцөлд тохирох төвлөрсөн хуурайшуулах ариун цэврийн áайãууëамæ 12:00 12:30 Õýëýëцүүëýã Бруно Ãрунау АНУ-ын Хүйтэн уур амьсгалдах áариëãа áайãууëамæийн судалгааны төвийн ахлах инженер, судлаач Б.Гантулга, МУЗН-ийн Эрүүл мэнд хариуцсан менежер Ä.Басанäорæ ШУТИС-ийн Усны судалгааны төвийн захирал Женна Сэнэкал Швед улсын Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны их сургуулийн судлаач 12:30 13:30 Үдийн зоог ХУРАЛДААН 4: Цэвэр технологи ба хөрсний бохирдол Чиглүүлэгчид: Ц.Уранчимэг, БОАЖЯ-ны Цэвэр технологи, хөрөнгө оруулалт, үйлвэрлэлийн хэлтсийн дарга Ким Хан Чул, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөвлөх 13:30 14:00 14:00-14:20 14:20 14:40 Боловсролын байгууллагууд дах эрчим хүчний үр нөлөөг сайжруулсан туршлага (сургууль, цэцэрлэг) Хот суурин газрын хөрсний бохирдол ба хөрсний бохирдлоос урьдчилан сэргийлэх Ãýр õорооëëын ариун цýâрийн байгууламжаас үүсэх хөрсний бохирдлыг бууруулах технологийн шийдэл Виорн Воëсòýä, ÃÒÕÀÍ-ãийн Эрчим хүчний системийн үр ашиг төслийн захирал О.Батхишиг, П.Оюунбат, ШУАийн Газарзүй геоэкологийн õүрýýëýнãийн ýрäýм шинжилгээний ажилтан Ò.Баòсүõ ШУА-ийн Хими, химийн Технологийн Хүрээлэнгийн инкубатор төвийн захирал Program 15:00 15:20 Цайны завсарлага Àриун цýâрийн áайãууëамæ áа Эрүүë мýнä видео бичлэг 27

28 International expert consultation on sanitation in cold climate Program Үндсэн чиглүүлэгчид: Б.Цогтбаатар, Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ерөнхий захирал Чандэр Бадло, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн төвийн Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн Бүсийн зөвлөх Зөвлөлдөх уулзалтаас гарах Зөвлөмжийг хэлэлцүүлэх БҮЛЭГ 1 (Шангри-Ла их танхим): Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр хүүхдийн өмнө хүлээх хариуцлага, тулгамдсан асууäаë Чиглүүлэгчид: Ш.Уранцэцэг, ЭМЯ Зенбо Ян, БНХАУ дах НҮБ-ын Хүүхдийн сан 15:20 16:50 (1 цаã 30 минуò) БҮЛЭГ 2 (Нью Йорк танхим): Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын олон нийтийн байгууллагуудын түвшин дэх ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл Чиглүүлэгчид: Н.Батнасан, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн сан Роберт Рид, Их Британи БҮЛЭГ 3 (Москва танхим): Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын өрх, айлуудын түвшин дэх ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл: Чиглүүлэгчид: Ж. Шижиртуяа, Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв ТББ Бруно Грунау, АНУ БҮЛЭГ 4 (Токио танхим): Цэвэр технологи ба хөрсний бохирдол Чиглүүлэгчид: Ж.Мягмар, БСШУСЯ Ким Хан Чул, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн сан 16:50-17:30 Бүлгийн ажлын танилцуулга (тус бүр 10 минут) Хаалт: Л.Бямбасүрэн, Эрүүл мэндийн дэд сайд Габриелла Спирли, Монгол дах Швейцарийн хамтын ажиллагааны газрын Хамтын ажиллагааны захирал, Ерөнхий 17:30 консул Роберто Бэнес, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн суурин төлөөлөгч 2017 оны 03 дугаар сарын 15 (Өдөр 3: Лхагва гариг) Талбарт зочлох: Боловсролын байгууллагын шийдлүүд Чиглүүлэгчид: Н.Батнасан, Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн сан Шижиртуяа, Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв ТББ 09:00 10:40 Төсөл хэрэгжиж буй газруудтай танилцах 10:40 13:00 Хотын захын дүүргийн цэцэрлэг, сургуулиудад зочилж ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байгууламжийн сайжруулсан загвар болон зарим шийдлүүдтэй танилцах 13:00 14:00 Үдийн хоол 14:00 14:40 Буцаõ 28

29 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò BIOS OF SPEAKERS AND MODERATORS Tsogtsetseg Ayush Minister of Health Dr. Tsogtsetseg Ayush has graduated the therapeutic class at Medical University in She has appointed as a general physician at the National Dermatology Center and worked as the director for 14 years. Since July , she has been appointed as the Minister of Health. In 2009, Dr. Tsogtsetseg has held doctoral degree in dermatology at the Central Institute of Dermatovenorology, Moscow, Russia in Dr. Tsogtsetseg has published 5 volumes of the book Cutaneous condition and about 30 research articles and presentations in international and domestic journals. She has introduced 80 standards of diagnostics and treatment of dermatology into practice. In 2015 Dr. Tsogtsetseg has developed guideline to implement quality management system ISO9001:2010 into health sector and made the National Dermatology Center the national model hospital. Bios of speakers and moderators Аюуш овогтой Цогцэцэг Монгол улсын Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэг нь 1986 онд Анагаах ухааны их сургуулийг дотрын эмч мэргэжлээр төгсгөсөн. Тэрээр Арьсны өвчин судлалын үндэсний төвийн ерөнхий эмчээр 14 жилийн турш ажилласан оны 6 дугаар сарын 29- ний өдөр Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдон ажиллаж байна. А.Цогцэцэг 2009 онд ОХУ-ын Москва хотын Арьс өнгөний өвчин судлалын төв хүрээлэнд Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Мөн Арьс, өнгөний өвчнүүд 5 боть номын зохиогчоор ажиллаж, арьсны өвчний оношлогоо, эмчилгээний стандарт 50 гаруйг боловсруулан практикт нэвтрүүлсэн. 30 орчим судалгаа, шинжилгээний илтгэл, өгүүлэл бичиж, гадаад, дотоодын сэтгүүлд хэвлүүлжээ. Мөн эрүүл мэндийн салбарт чанарын удирдлагын тогтолцооны ISO9001:2010 стандартыг нэвтрүүлж Арьсны өвчин судлалын үндэсний төвийг Үндэсний хэмжээний загвар эмнэлэг болгосон. 29

30 International expert consultation on sanitation in cold climate Roberto Benes Representative, UNICEF Mongolia Bios of speakers and moderators Nationality: Italian Roberto Benes has been working for UNICEF for 18 years and prior to his appointment as UNICEF Representative for Mongolia he served as Regional Advisor Social Policy at UNICEF s Regional Ofice for the Middle East and North Africa in Amman. During his ive-year term in the Middle East he was responsible for UNICEF s socio-economic analysis, social protection and equity, as well as working with Governments to support child related social policy reforms. Roberto joined UNICEF in 1998 as are searcher at the Innocenti Research Centre, leading a multi-country project on policy responses on child traficking and child labour in West and Central Africa. From 2002 he served in Senegal as Child Protection Oficer in charge of legal reform and policy responses on child labour and sexual exploitation of children. At the onset of the Tsunami in the Indian Ocean in 2005, Roberto joined UNICEF emergency relief operation in Banda Aceh (Indonesia) as Chief of Child Protection and in charge of psychosocial support and family reuniication and support for children victims of the natural disaster. In 2008 Roberto moved to Mexico as chief of Social Policy supporting the Mexican Government and civil society in child poverty measurement and responses with speciic focus at decentralize level. Previously, Roberto worked as a policy analyst for a number of International NGOs in Colombia and Peru including Save the Children and Defense for Children International in addition to his service as an Oficer of the Italian Coast Guard responsible for Search and Rescue operations at sea. Roberto holds a degree in International and Diplomatic Relations and a Master in Development Cooperation. Роберто Бэнес Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн Суурин төлөөлөгч Роберто Бэнес НҮБ-ын Хүүхдийн санд сүүлийн 18 жил ажиллаж байгаа бөгөөд Монгол дахь НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн Суурин төлөөлөгчөөр томилогдохоосоо өмнө Иордан улсын Амман хот дахь НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Ойрхи Дорнод, Хойд Африк хариуцсан бүсийн оффисын Нийгмийн бодлогын зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Ойрхи Дорнодод 5 жил ажиллахдаа НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн нийгэм эдийн засгийн дүн шинжилгээ, нийгмийн хамгаалал, тэгш байдал зэрэг асуудлыг хариуцахын зэрэгцээ хүүхэдтэй холбоотой нийгмийн бодлогын шинэчлэл хийхэд нь Засгийн газруудыг дэмжин ажиллаж байсан. Роберто Бэнес анх 1998 онд НҮБ-ын Хүүхдийн 30

31 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Сангийн Инноченти судалгааны төвд судлаачаар орж, Баруун болон Төв Африк дахь хүүхдийн наймаа, хүүхдийн хөдөлмөрийн асуудлыг шийдвэрлэх бодлого боловсруулах олон улсын төслийг удирдаж байсан оноос Африкийн Сенегал улсад Хүүхэд хамгааллын мэргэжилтнээр томилогдож, тус улс дахь хүүхдийн хөдөлмөр болон хүүхдийн бэлгийн мөлжлөгийг таслан зогсоох хууль эрх зүй, бодлогын шинэчлэл хариуцан ажилласан онд Энэтхэгийн далайд болсон цунамигийн гамшгийн үеэр Индонезийн Банда Аче хот дахь НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн тусламж үзүүлэх үйл ажиллагааны Хүүхэд хамгааллын багийн ахлагчаар ажиллаж, байгалийн гамшигт өртсөн хүүхэд, гэр бүлүүдэд сэтгэл зүйн тусламж үзүүлэх, гэр бүлийн гишүүдийг эргэн нэгтгэх ажлыг хариуцан хийж байсан онд Роберто Бэнес Мексик улс дахь НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Нийгмийн бодлогын ахлах мэргэжилтнээр томилогдож, хүүхдийн ядуурлыг орон нутгийн түвшинд хэмжих, бууруулах чиглэлээр Мексикийн Засгийн газрыг дэмжин ажилласан. НҮБ-ын Хүүхдийн санд орохоосоо өмнө Роберто Бэнес Колумб, Перу зэрэг оронд Хүүхдийн ивээх сан, Хүүхдийн төлөөх өмгөөлөл зэрэг олон улсын хэд хэдэн төрийн бус байгууллагад бодлогын шинжээч хийж байсан. Мөн тэрээр Итали улсын òýнãисийн õарууëын цýрãийн ýрýн õайõ, аâраõ аæиëëаãаа õариуцсан аëáан хаагч байсан. Роберто Бэнес нь олон улсын болон дипломат харилцааны мэргэжилтэй, Хөгжлийн хамтын ажиллагаа мэргэжлээр магистр цолтой. Òýрýýр Èòаëи уëсын ирãýн. Bios of speakers and moderators Byambasuren Lamjav Vice Minister of Health, Mongolia Ms Byambasuren Lamjav graduated from Mongolian National University of Medical Sciences in 1991 as a pediatricion. She defended her Master of Science in Medical Sciences, Mongolian National University of Medical Sciences in 1996 and Master of Public Administration, Academy of Management in She used to work as a Medical Doctor, Sukhbaatar District Health Center in , inspector and Hygienist, Health Inspection Division of Chingeltei and Bayangol Districts in , Head of Division, Agency for Specialized Inspection of UB City in , Deputy Director, Agency for Specialized Inspection of UB City in , Director, Agency for Specialized Inspection of UB City in , Director, Department of Public Administration and Management, General Agency for Specialized Inspection in Since 2016 she has been working as Vice Minister of Health of Mongolia. 31

32 International expert consultation on sanitation in cold climate Ламжав овогтой Бямбасүрэн Эрүүл мэндийн дэд сайд Bios of speakers and moderators 1991 онä Анагаах ухааны их сургуулийг хүүхдийн их эмч мэргэжлээр төгссөн. Тэрээр 1996 онä Àнаãааõ уõааны маãисòр õамãааëæ, 2000 онд Удирдлагын академийг Төрийн удирдлагын менежерээр төгссөн. Л.Бямбасүрэн нь онд Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн төвд зөвлөх их эмчээр, онд Чингэлтэй, Баянгол дүүргийн Эрүүл мэндийн хяналтын албанд хүнсний эрүүл ахуйч, улсын байцаагч, онд Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын хэлтсийн дарга, онд Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын дэд дарга, онд Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын дарга, онд Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын төрийн захиргааны удирдлагын газрын даргаар аæиëëаæ áайсан оноос Эрүүë мýнäийн äýä сайäаар аæиëëаæ áайна. Chander Badloe Regional Adviser WASH - UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice, Bangkok Chander, a national of the Netherlands has a Bachelor s Degree in Civil Engineering and a Master Degree in Public Health Engineering from the Delft University of Technology, the Netherlands. He has worked with UNICEF for over 18 years in the area of Water, Sanitation and Hygiene in several ofices across various regions. Nearly 20 years of international and professional WASH Programme development and management experience at senior levels in various duty stations and with various organizations. His experience has mostly been with UNICEF (Namibia, the Area Ofice for Central Asian Republics and Kazakhstan (CARK) based in Pakistan, Vietnam and Uganda. His experience also include the World Bank Water & Sanitation Program in Lao PDR and with UNDP in Vanuatu. He is currently the Regional Adviser for WASH for UNICEF in the East Asia and Paciic Regional Ofice (EAPRO), Bangkok, with key role in providing WASH programme oversight and technical support to the planning, implementation and management of UNICEF WASH programmes across countries in East Asia and Paciic. 32

33 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Чандер Бадло Бангкок дах Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн НҮБ-ын Хүүхдийн Сангийн ус õанãамæ, ариун цýâýр, эрүүл ахуйн бүсийн зөвлөх Чандер нь Нидерландын иргэн бөгөөд Нидерланд улсын Делфтийн Технологийн их сургуулийн Иргэний байгууламжийн инженер, Íийãмийн эрүүл мэндийн инженерчлэлийн магистр зэрэгтэй болно. Тэрбээр НҮБ-ын Õүүõдийн сангийн хэд хэдэн бүсэд 18 жил Ус хангамж, ариун цýâýр, ýрүүë ахуйн чиглэлээр ажилласан туршлагатай. Олон улсын хэмжээнд Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хөтөлбөрийг боловсруулах болон удирдлагын дээд түвшинд ажиллаж байхдаа олон төрлийн байгууллага, улс орнууäаä аæиëëаæ ирсýн áайна. Òүүний ãоëëон хамтран ажилласан байгууллага бол НҮБ-ын Хүүхдийн сан бөгөөд Намиб, Төв Азийн Улсууд ба Казахстаныг хариуцсан бүсийн болон Пакистан, Вьетнам, Уганда улсууд дах төвд ажиллаж байв. Мөн тэрээр Лаос улсад Дэлхийн банкны Ус, эрүүл ахуйн хөтөлбөр, Вануатуд НҮБХХ-т ажилласан áайна. Одоогоор НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Зүүн Ази ба Номхон далайн бүсийн төвийн Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хөтөлбөрийн Бүсийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаа ба Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хөтөлбөрийг ерөнхий удирдлагаар хангаж, НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн Зүүн Ази болон Номхон далайн бүсийн орнуудад хэрэгжүүлж буй Ус хангамж, ариун цýâýр, эрүүл ахуйн хөтөлбөрийн төлөвлөлт, хэрэгжилт, удирдлагыг мэргэжлийн зөвлөгөөгөөр ханган ажиллаж байна. Bios of speakers and moderators Gantsetseg D Director of Public Health Department, Ministry of Health Dr. Gantsetseg D was graduated Health Sciences University in 2005 and received her master degree in Master Degree of Medical Science, Yonsei University, South Korea in She used to work in Ministry of Health as an oficer and since 2016 appointed a Director of Public Health Ministry of Health. Д.Ганцэцэг Нийгмийн эрүүл мэндийн газрын дарга, ЭМЯ Д.Ганцэцэг 2005 онд ЭМШУИС-ийг төгссөн онд магистрийн зэргийг БНСУ-ын Ионсейн их сургуульд эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны чиглэлээр хамгаалсан. Тэрээр Эрүүл мэндийн яаманд мэргэжилтнээр ажилласан оноос Эрүүл мэндийн яамны Нийгмийн эрүүл мэндийн газрын даргаар аæиëëаæ áайна. 33

34 International expert consultation on sanitation in cold climate Byambaa Tsogtbaatar Director, National Center for Public Health Bios of speakers and moderators Dr.Tsogtbaatar Byambaa earned his PhD degree from the Faculty of Health Sciences of Simon Fraser University in Vancouver. He received his MSc in Health Administration and International Health Policy from University of Colorado in Tsogtbaatar is a family physician by background who has worked on several public health projects in Mongolia, including serving as HIV/AIDS and tuberculosis project oficer for the Global Fund in Mongolia. He has worked as a Project Coordinator for the CIHR funded Equity-Focused Health Impact Assessment Tools and Methodologies in Mongolia: Supporting and Scaling-Up Local Experiences project. His research interest focuses on managing the potentially adverse public health consequences of development sector in developing settings and promoting the health in all policy (HiAP) concepts. He serves as Director General of National Center for Public Health of Mongolia. Бямбаа овогтой Цогтбаатар Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн ерөнхий захирал Канадын Ванкувер хотын Саймон Фрейзерийн Их сургуульд Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны тэнхимд Анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрээр 2005 онд АНУ-ын Колорадогийн Их сургуульд Эрүүл мэндийн удирдлага, Олон улсын эрүүл мэндийн бодлогын чиглэлээр магистрын зэрэг хамгаалсан. Хүний их эмч мэргэжилтэй, Глобал сангийн ДОХ/ХДХВ, сүрьеэгийн төсөлд зохицуулагч болон нийгмийн эрүүл мэндийн олон төсөл дээр ажилласан туршлагатай. Мөн Канадын эрүүл мэндийн судалгааны институтээс санхүүжүүлсэн Монгол дах тэгш байдалд чиглэсэн, эрүүл мэндийн нөлөөллийн үнэлгээний арга, хэрэгсэл: Орон нутгийн туршлагыг үнэлж, дэмжих нь төсөлд зохицуулагчаар ажилласан. Хөгжиж буй оронд хөгжлийн секторын нийгмийн эрүүл мэндийн болзошгүй сөрөг үр дагаварыг зохицуулах болон бодлогын түвшинд эрүүл мэндийг дэмжих талаар суäаëäаã. 34

35 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Robert Reed WASH Consultants of World Bank, UK Robert Reed trained as a civil engineer but has spent over 40 years specializing in all aspects of water supply and sanitation for low income communities and during humanitarian disasters. His work has taken him to most parts of the world, undertaking consultancy, research, teaching and practical implementation with a wide range of partners. His work has covered many aspects of WASH but he is particularly proud of his role in raising awareness of the needs of disabled people and encouraging implementing agencies to taking an inclusive approach to service delivery. Until 2015 he was been based at the Water Engineering and Development Centre (WEDC) at Loughborough University in the UK but is now retired but continues to support the provision of water supply and sanitation to the poor. Bios of speakers and moderators Роберт Рид Их Британи дах Дэлхийн банкны ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөвлөх Рид нь барилгын инженер боловч сүүлийн 40 гаруй жил хөгжиж буй орнуудад гамшгийн үеийн хүмүүнлэгийн тусламжийн үеийн усан хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр мэргэшсэн мэргэжилтэн юм. Тэрээр дэлхийн өнцөг булан бүрд дэх өөрийн олон салбарын хамтрагч нартаа зөвлөгөө өгөх, багшлах болон амьдралд нэвтрүүлж, үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх чиглэлээр ажилладаг. Түүний ажил Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн, чиглэлийг хамардаг. Гэхдээ тэрбээр хөгжлийн бэрхшээлтэй õүмүүсийн õýрýãцýýнä нийцсýн мýäëýã оëãоõ үйë аæиëëаãаа áоëон тэдэнд тохирсон тусламж үйлчилгээг хэрэгжүүлэх чиглэлээр ажилладаг байгууллагуудын үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлсэн өөрийн ажлаараа ихэд бахардаг билээ. Тэр 2015 оныг хүртэл Их Британийн Люборнийн их сургуулийн усны инженер ба хөгжлийн төвд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан хэдий ч өнөөг хүртэл ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэн ажилласаар байна. 35

36 International expert consultation on sanitation in cold climate Urantsetseg Shagdar Environmental health Specialist, MoH Bios of speakers and moderators Ms Sh.Urantsetseg graduated from National Medical University in 1998 as a Hygienist and Epidemiologist. She used to work as a researcher at the Public Health Institute, , and a senior state inspector of hygiene and infection control at the department of health, education, culture and science of General Agency for Specialized Inspection in Since 2012 she has been working as an oficer in charge of Environmental Health and Chemical Safety Policy Implementation Coordination, Ministry of Health. She attended a specialized training on Food Safety and an advanced course on Specialist for Food Hygiene respectively in 2003 and 2004 at the National Medical University. She defended her Master of Management Science at the Academy of Management, Implementing Agency of Mongolian Government with the master degree of management science. She developed a numberstandards such as with the master degree of management science. She participated a number standards such as Essential Environmental Health Standard in Health Care Facilities, MNS 6392:2013, Requirements on internet cafй and PC game centers MNS 6430:2014, Pit latrine and sewage pit technical requirements MNS 5924:2015, Air quility, General technical requirement MNS 4585:2016. In she had worked as a secretary for the technical working group committed to develop Law on Hygiene and the law was endorsed on 04 February Шагдар овогтой Уранцэцэг ЭМЯ-ны Орчны эрүүл мэнд, эмнэлгийн хог хаягдлын асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Àнаãааõ уõааны иõ сурãууëийã 1998 онд Эрүүл ахуйч, халдвар судлагч их эмч мэргэжлээр төгссөн, онä Íийãмийн Эрүүë мýнäийн õүрýýëýнä эрдэм шинжилгээний ажилтнаар, онд Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын Эрүүл мэнд, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны хяналтын газарт эрүүл ахуй, õаëäâар суäëаëын хяналтын улсын ахлах байцаагчаар, 2013 оноос эхлэн Эрүүл мэндийн яаманд Орчны эрүүл мэндийн асуудал õариуцсан мýрãýæиëòнýýр оäооã õүрòýë аæиëëаæ áайна онд Хүнсний эрүүл ахуй, Хүнсний эрүүл ахуйч мэргэжлээр дээшлүүлэх курс, Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Удирдлагын академийг 2007 онä Төрийн гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээн дэх хяналт шалгалтын хэрэгжилт, түүний үр нөлөөг дээшлүүлэх, боловсронгуй болгох нь сэдвээр Удирдахуйн ухааны маãисòрын зэрэг хамгаалсан. Эрүүл мэндийн байгууллагын орчны эрүүл ахуйн шаардлага MNS 6392:2013, Интернэт кафе, цахим тоглоомын үйлчилгээний байранд тавих шаардлага MNS 6430:2014, Íүõýн æорëон, 36

37 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò угаадасны нүх. Техникийн шаардлага MNS 5924:2015, Агаарын чанар. Техникийн ерөнхий шаардлага MNS 4585:2016 стандартыг боловсруулж áаòëууëсан. Хүний эрүүл, аюулгүй амьдрах таатай орчин, нөхцлийг бүрдүүлэх, хүрээлэн байгаа орчны хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг бууруулах, арилгахтай холбогдсон харилцааг зохицуулах Эрүүл ахуйн тухай хуулийг боловсруулах ажлын хэсгийн нарийн бичгийн даргаар онд ажиллаж, тус хууль 2016 оны 2-р сарын 4-ний өдөр батлагдан мөрдөж эхэлсэн. Qian He EnviroSystems Engineering & Technology Co., Ltd He is Bachelor of Natural Sciences in Molecular Biology and Chemistry, Roskilde University, Denmark (2009). In recent years, he dedicated to the research and development of vacuum drainage system, and efforts to construct modern ecological sanitary toilet facilities, so that nitrogen, phosphorus, potassium and other nutrients in the domestic sewage to be comprehensive recycling. He used to work as laboratory director, G-lab, Beijing LIUHE Biology Technology Co., and laboratory technician, G-lab, Beijing LIUHE Biology Technology Co., Since 2015, he has been working as project Manager, EnviroSystems Engineering &Technology Co., Beijing. Bios of speakers and moderators Күн Хэ БНХАУ-ын Хүрээлэн буй орчны инженер, технологийн систем, ХХК Киан Хэ нь 2009 онд Дани улсын Роскилдогийн их сургуульд Молекул биологи, байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр суралцаж төгссөн. Тэрээр сүүлийн жилүүдэд вакуумжуулсан жорлонгийн татуургын системийг хөгжүүлэх чиглэлээр судалгаа хийхийн зэрэгцээ байгальд ээлтэй ариун цэврийн байгууламж бий болгох чиглэлээр ажиллаж байна. Түүний ажил нь өтгөн лагаас азот, фосфор, кали болон бусад шим тэжээлт бодисыг ялган авахад чиглэгдэж байна. Тэрээр онд Бээжингийн Люхгийн Биологийн технологийн компанийн лабораторийн техникч, онä лабораторийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан оноос хойш Хүрээлэн буй орчны инженер, технологийн системийн компаний төслийн менежерээр аæиëëаæ áайна. 37

38 International expert consultation on sanitation in cold climate Enkhjargal Altangerel Head of Department for Environmental Health, National Center of Public Health Bios of speakers and moderators She has master degree (M.Sc) of Public Health/ Environmental Health from Malaysian National University (UKM), has 18 years experience in ield of in environmental health, strategic planning of health sector and project management. She was conducted more than 30 environmental health and public health surveys, participating to the development of the policy and program of national public health; demonstrate and strengthen the public health knowledge, skills and capacity of professionals as well as Mongolian population. Алтангэрэл овогтой Энхжаргал НЭМҮТ-ийн ОЭМ-ийн албаны дарга А.Энхжаргал нь Малайз улсын Үндэсний их сургуульд Нийгмийн эрүүл мэнд/орчны эрүүл мэндийн чиглэлээр ШУ-ы магистрын зэрэг õамãааëсан. Нийгмийн эрүүл мэнд, эрүүл мэндийн статистик, тархвар зүй, эрүүл мэндийн эрсдлийн үнэлгээ, атмосферийн агаарын бохирдлын чиглэлээр 18 жил ажиллаж байгаа. Àæиëëаõ õуãацаанäаа 30 ãаруй ýрäýм шинжилгээний төсөлт ажлыг эрдэмтэн багш, хамтран зүтгэгч нарынхаа õамòаар ãүйцýòãýсýн. Эрүүë мýнäийн саëáарò õийãäсýн áоäëоãын áаримò бичгүүдийн боловсруулалт, хэрэгжүүлэлтэд идэвхтэй оролцон, салбарын хөгжил дэвшилд хувь нэмэр оруулан ажилласаар ирсэн. Shijirtuya Batjargal Onsite sanitation specialist at WASH Action of Mongolia NGO Shijirtuya Batjargal is Master of Technical science of Mongolian University of Science and Technology, Construction and Architectural school. She has completed Sustainable sanitation Decentralized, Natural and Ecological wastewater treatment course by Norwegian University of Life Sciences, in Norway. She used to work as Training oficer at Ecological Education Center of Mongolian National University in and Sanitation manager and program ield oficer at ACF-Mongolia NGO between 2006 and Since 2015, she has been working as program manager at WaSH Action of Mongolia NGO.Relevant published materials: 38

39 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò - Album of onsite sanitation facilities -upon request of WatSan project of UNDP - National standard of onsite sanitation facility MNS 5924:2015-take part of committee on Ministry of Health and Sports - National standard of compost MNS 6507:2015 take part of Agriculture University of Mongolia - Guideline of WaSH in schools, kindergartens and dormitories.-with Ministry of Education, Culture and Science Батжаргал овогтой Шижиртуяа Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв, ТББ Батжаргалын Шижиртуяа Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв ТББ-д төвлөрсөн бус ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр ажилладаг. ШУТИС-ийн барилга архитектурын сургуульд Усны менежмент чиглэлээр магистрын зэрэг хамгаалсан. Норвегийн байгалийн шинжлэх ухааны сургуульд Байгальд ээлтэй бохир ус цэвэрлэгээний төвлөрсөн бус шийдлүүд сэдвээр мэргэжил дээшлүүлсэн онд МУИС-ийн харъяа Экологийн боловсролын төв -д мэргэжилтэн, онд ACF-Монгол Олон улсын байгууллагад төслийн ажилтан, ариун цэврийн хэлтсийн менежерээр ажиллаж байгаад 2015 оноос Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв -д төслийн менежерээр ажиллаж байна онд НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн захиалгаар Төвлөрсөн бус ариун цэврийн байгууламжийн альбом гаргаж, 2015 онд Нүхэн жорлон угаадасны нүхний MNS 5924:2015 стандарт, 2015 онд Компост бордооны MNS 6507:2015 стандарт, мөн онд БСШУСЯ-тай хамтран Цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, дотуур байрын ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн норм шаардлагыг хэрэгжүүлэх зөвлөмжийг бэлдэж гаргасан. Bios of speakers and moderators Bruno C. Grunau, P.E. Chief Program Oficer and Research Engineer Cold Climate Housing Research Center, Fairbanks, Alaska Bruno Grunau is the Chief Program Oficer and Research Engineer for the Cold Climate Housing Research Center (CCHRC) in Fairbanks, Alaska (USA). CCHRC s mission is to promote and advance the development of healthy, durable, and sustainable shelter for Alaskans and other circumpolar people. Bruno serves as the Chief Program Oficer to supervise and oversee CCHRC s programs and services which include the Building Science Research Program, Policy Research Program, Sustainable Northern Communities Program, and Outreach and Education. Since 2011 Bruno has 39

40 International expert consultation on sanitation in cold climate Bios of speakers and moderators served as a Research Engineer responsible for research and testing of building systems for sanitation, ventilation, thermal, and moisture control properties in cold climates. This work includes design and analysis of building foundations on permafrost, building envelopes in cold climates, development and testing of water and sewer treatment systems, and heating and ventilation systems in rural Alaska. When not at work, he can be found enjoying the outdoors, making music, dancing, and spending time with his wife and two children. Бруно Ц Грунау П.Е Хөтөлбөрийн ахлах мэргэжилтэн, Судлаач инженер Хүйтэн уур амьсгал дах барилга байгууламжийн судалгааны төв, Файрбанк, Аляск Бруно Ц Грунау нь АНУ-ын Аляскийн Файрбанкийн Хүйтэн уур амьсгалтай дах барилга байгууламжийн судалгааны төвийн хөтөлбөрийн ахлах мэргэжилтэн, судлаач инженер билээ. Хүйтэн уур амьсгалтай дах барилга байгууламжийн судалгааны төвийн эрхэм зорилго нь Аляскийн иргэд болон хойд туйлын оршин суугчдад зориулсан эрүүл, эдэлгээтэй, тогтвортой сууцыг бий болгоход дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэдэг. Бруно нь Хүйтэн уур амьсгал дах барилга байгууламжийн судалгааны төвийн хөтөлбөрийн ахлах менежерийн хувьд төвийн хэрэгжүүлж буй төслүүдийг тухайлбал Барилгын шинжлэх ухааны судалгааны хөтөлбөр, Бодлогын судалгааны хөтөлбөр, Хойд туйлын тогтвортой олон нийтийн хөтөлбөр, Хүрч очих болон боловсрол олгох төслүүдийг удирдаж, чиглүүлдэг. Тэрээр 2011 оноос хойш судлаач инженерээр ажиллан хүйтэн уур амьсгалтай нөхцөл дэх барилгын ариун цэврийн байгууламж, агааржуулалт, халаалт, харьцангуй чийгшилтийн хяналтийн төхөөрөмжийг турших, судлах чиглэлийн үйл ажиллагааг хариуцан ажиллаж байна. Энэ нь цэвдэг дээрх барилгын суурийг барих, хүйтэн уур амьсгалд тохирсон барилгын зураг гаргах, Аляскийн хөдөө нутаг дах орон сууцны халаалт болон агааржуулалтын системийн загвар гаргах, дүн шинжилгээ хийх зэрэг болно. Ажлын бус цагаар хөгжим сонирхдог, эхнэр 2 хүүхэдтэйгээ цагийг өнгөрүүлэх дуртай нэгэн юм. 40

41 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Gantulga Batbyamba Health program manager, Mongolian Red Cross Society Dr Gantulga Batbyamba has graduated from School of Medicine of Mongolian Health Science University, as general practitioner, Bachelor of Medicine in Doctor and chief doctor of UB ambulance center, Physician and chief medical oficer of SOS Medica Mongolia International Clinic, Health and Hygiene oficer and Clinic Interface Specialist, HSE Department of Oyu Tolgoi LLC. Dr. Gantulga working in 2014 present manager of Health program, Mongolian Red Cross Society. Completed General surgery training course in 2010 and occupational health and hygiene training course in worked on duty of manager of project Sanitation and hygiene at rural school and community funded by UNICEF. Bios of speakers and moderators Батбямба овогтой Гантулга Монголын улаан загалмай нийгэмлэгийн эрүүл мэндийн хөтөлбөрийн менежер 2004 онд ЭМШУИС-ийн АУС-ийг хүний их эмчээр төгссөн онд Нийслэлийн яаралтай тусламжийн төвд эмч, ахлах эмчээр, онд СОС Медика Монголиа олон улсын эмнэлгийн ерөнхий эмч, их эмчээр, онд Оюу Толгой ХХК-д эрүүл мэнд, эрүүл ахуй хариуцсан ажилтан, эмнэлгийн асуудал хариуцсан мэргэжилтнээр, 2014 оноос МУЗНийн Эрүүл Мэндийн хөтөлбөрийн менежерээр ажиллаж байна онд ерөнхий мэс заслын эмчийн, 2013 онд Хөдөлмөрийн эрүүл ахуйч - аар мэргэжил дээшлүүлсэн онд НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн дэмжлэгтэй хэрэгжсэн Хөдөөгийн сургуулиуд болон олон нийтийн ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл ахуйг сайжруулах төслийн менежерээр аæиëëасан áайна. 41

42 International expert consultation on sanitation in cold climate Basandorj Davaa Mongolian Technical University Director of the Research and Training Center Bios of speakers and moderators 1984 M.Sc. Water engineering Technical University, Russian Federation 2002 Ph.D. University Civil engineering and Architecture in Saint-Petersburg, Russian Federation. Membership in professional Societies and Employment Lecturer, Department of Sanitary engineering, MTU Head, department of Sanitary engineering, MTU State Secretary of Ministry Nature and the Environment Permanent secretary of the National Water Committee, Government of Mongolia Chair Mongolian National Committee for UNESCO- IHP President Environment and Development association of Mongolia Since 2005 Member of Steering Committee of the TPUO Director of the Research and Training Center in Integrated Water Resource Management (IWRM) Since 2013 Executive director of Mongolian Water Partnership leading professor of Hydrology and Hydro-construction Даваа овогтой Басандорж ШУТИС-ийн хүрээлэн буй орчны салбар, усны судалгааны төвийн захирал Усны менежмент, бохир ус цэвэрлэгээ, ариун цэврийн байгууламжийн дэвшилтэт технологи сэдвээр судалгаа шинжилгээний ажил хийдэг. Техникийн ухааны доктор, дэд профессор,1984 оноос ШУТИС, онд Байгаль орчны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга, онä Засгийн газрын усны үндэсний хороо, 2002 оноос ШУТИС, Усны судалгааны төв, 2013 оноос Дэлхийн усны түншлэлийн Төв Ази, Кавказын бүсийн үндэсний зохицуулагч, Монголын усны түншлэл ТББ-ын гүйцэтгэх захирлаар аæиëëаæ áайна. 42

43 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Jenna Senecal Swedish University of Agricultural Sciences (SLU) Department of Energy and Technology Uppsala, Sweden Jenna Senecal works in the Vinnerеs Lab Group referred to as the place Where shit happens a research team that focuses on the design and assessment of treatment technologies for organic waste. Jenna has a Master s Degree in Bioresource Engineering, from McGill University, Canada, in which she demonstrated the eficiency of human urine as a fertilizer compared to manufactured fertilizer. She is now pursuing her PhD at the Swedish University of Agricultural Sciences focusing on developing technology technique to stabilize and concentrate the nitrogen in urine to produce a dry fertilizer of monetary value and eliminate the need for liquid disposal from the toilet. The objective is to provide the users with the same experience as a lush toilet ( lush and forget ) while minimizing the resources required to operate the toilet and treat the excreta. She has an in-depth knowledge of sanitation challenges and design, with a global perspective and ield experience from several countries including Northern Canada, Sweden, Namibia, Madagascar, India and Malawi. At the International Expert Consultation on Sanitation in Cold Climate, she will be presenting the concept of centralized-dry-sanitation systems for cold climates, highlighting how stepwise up-grading towards such a system from the current pit latrines in the Ger Areas of Ulaanbaatar would be an eficient way to improve to the current situation with minimal capital investment. Bios of speakers and moderators Женна Синекал Шведийн хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны их сургууль Эрчим хүч, технологийн алба Женна Синекал нь Виннерас Лав Группийн биохаягдлын боловсруулалтын технологийн загварчлал, үнэлгээний асуудал хариуцдаг Ялгадас хаачдаг вэ? нэртэй судалгааны багт ажилладаг. Женна Макгилийн их сургуульд био эх үүсвэрийн инженерчлэлийн чиглэлээр Магистрийн зэрэг хамгаалсан. Тэрээр хүний шээсээр хийсэн бордоог үйлдвэрийн аргаар хийсэн бордоотой харьцуулан судалсан юм. Одоо Шведийн Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны их сургуулийн докторантурт суралцаж байгаа бөгөөд жорлонд хэрэглэдэг илүүдэл усыг арилгах, шээсэн дэх азотыг тогтворжуулах, ялгах зэргээр эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжийг бүрдүүлэх технологийг бий болгохоор ажиллаж байна. Гол зорилго нь хэрэглэгчид усаар татдаг жорлонг ашиглаж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэхийн зэрэгцээ ялгадсыг боловсруулахад оршиж байгаа юм. Женна нь Хойд Канад, Швед, Намиб, Мадагаскар, Энэтхэг, 43

44 International expert consultation on sanitation in cold climate Bios of speakers and moderators Малави зэрэг улсуудад ариун цэврийн байгууламжийн хүндрэл бэрхшээл, загварчлалын чиглэлээр ажилласан туршлагатай мэргэжилтэн юм. Энэхүү Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл олон улсын зөвлөлдөх уулзалтад тэрээр хүйтэн уур амьсгалтай нөхцөл дэх төвлөрсөн ариун цэврийн байгууламжид ашиглаж болох хуурайшуулах технологийн талаарх ерөнхий ойлголт өгөх чиглэлээр илтгэл тавих бөгөөд энэ нь Улаанбаатар хотын гэр хорооллын өнөөгийн ашиглаж буй нүхэн жорлонгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн эдийн засгийн үр ашигтайгаар бага хөрөнгө оруулалтаар сайжруулж болох боломжийн талаар байх болно. Bjoern Wahlstedt Project Director, GIZ Energy Eficiency Project Mr. Wahlstedt is the project director of the GIZ Energy Eficiency Project. He has a background from the environmental protection area with focus on ambient air quality. He has been the managing director of a Swedish software company that developed a comprehensive Air Quality Management System which is still used by government agencies and private companies in various countries of the world like Singapore, Estonia, Sweden, U.K., Chile, etc. Since mid 90 s he has been working as an independent consultant in the environmental protection area acting like a contracted project manager and/or accomplishing studies and reports for clients like the ADB, the EU, Sida, and various private companies. Since 2014 he is working in Mongolia. Виорн Волстэд Эрчим хүчний системийн үр ашиг төслийн çахирал, ГТХАН Íоён Ваклстед нь ГТХАН-ийн Эрчим хүчний системийн үр ашиг төслийн захирлаар ажилладаг. Тэрээр гадаад орчны агаарын чанарын чиглэлээр мэргэшсэн хүрээлэн буй орчны хамгааллын мэргэжилтэн юм. Швед улсын програм хангамжийн компаний захирлаар ажиллаж байх үедээ түүний зохион бүтээсэн Агаарын чанарын менежентийн системийг Сингапур, Эстони, Швед, Их Британи, Чили зэрэг дэлхийн олон улсын Засгийн газрын болон хувийн аж ахуйн нэгжид өнөөг хүртэл хэрэглэсээр байна. Тэрээр 1990-ээд оны дунд үеэс эхлэн хүрээлэн буй орчин хамгааллын чиглэлээр бие даасан зөвлөхийн ажлыг хийж эхэлсэн бөгөөд АХБ, ЕХ, СиДа болон бусад хувийн хэвшлийн байгууллагуудын захиалгат төслийн менежер, судалгааны ажлыг хийж гүйцэтгэх болон тайлангуудыг бичиж хүлээлгэн өгсөн байна. Тэрээр 2014 оноос Ìонãоë уëсаä аæиëëаæ ýõýëсýн. 44

45 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Oyunbat Purevsuren Mongolian Science Academy, The Institute of Geology and Geoecology, Researcher in Pedology Oyunbat Purevsuren has graduated the National University of Mongolia in 2009 in environmental monitoring and assessment. Since 2009, he has been working at the Mongolian Science Academy, The Institute of Geology and Geoecology as researcher in Pedology. In 2012, he held his masters degree on the topic Soil contamination and mapping of Songinokhairkhan district.in 2013, Oyunbat has produced research work on Soil errosion in Ulaanbaatar city, ways to restore and in 2014 his project has been granted by Ministry of Education, Culture and Science. Bios of speakers and moderators He was part of the Study of soil contamination in Ulaanbaatar in 2010, 2012 and 2014.In 2015, Oyunbat has conducted study on theheavy metal pollution of soil nearby the leather factory in Ulaanbaatar. From 2016, he has been working on the Study of soil contamination in ger areas due to pit latrines.the purpose of the study is to determine the type of soil contamination due to pit latrines, its prevalence, and negative impacts on public health. On the International Consultation on Sanitation in Cold Climate, he will discuss the current condition of soil contamination in Ulaanbaatar, and ways to tackle it. Пүрэвсүрэн овогтой Оюунбат Монгол улсын шинжлэх ухааны академи, гаçарçүй геоэкологийн хүрээлэн, Хөрс судлалын салбарын эрдэм шинжилгээний дэд ажилтан, Оюунбат нь 2009 онд МУИС-ийг Байгаль орчны хяналт үнэлгээ мэргэжлээр төгссөн оноос хойш ШУА, Газарзүйн хүрээлэн, Хөрс судлалын салбарт эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж байна онд Сонгинохайрхан дүүргийн хөрсний бохирдол, зураглал сэдвээр магистрын зэрэг хамгаалсан онд Улаанбаатар хотын хөрсний эвдрэл нөхөн сэргээх арга зам сэдвээр эрдэм шинжилгээний бүтээл туурвиж 2014 онд БСШУЯ-ны сайдын нэрэмжит грант төсөл хэрэгжүүлсэн. 2010, 2012, 2014 онä õийãäсýн Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдол -ын судалгаанд оролцсон онд Улаанбаатар хотын арьс ширний үйлдвэр орчмын хөрсний хүнд металлын áоõирäëын суäаëãаа õийсýн оноос Гэр хорооллын нүхэн жорлонгоос үүсэх хөрсний бохирдлын судалгаа хийж байна. Судалгааны зорилго нь гэр хорооллын нүхэн жорлонгоос үүсэх хөрсний бохирдлын төрөл, тархалт, нийгмийн эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг тодорхойлоход оршино. 45

46 International expert consultation on sanitation in cold climate Batsukh Chultem Director of technology incubator, Mongolian academy of sciences Bios of speakers and moderators Batsukh Ch is working as a director of Technology Incubator of Mongolian Academy of Sciences since 2009.He has master degree of Physics from Mongolian State University of Education. He is successfully managing complex activities of Technology Incubator in the ield of scientiic, technological, experimental and production services to provide experimental production tests to new technologies, products and ideas proposed by researchers of Institutes and research center s, and further to support new technologies in business and managerial guidance. His research works is being carried out in the ield of ecology, nature protection, husbandry, agriculture, proper use of natural resources and he is managed to process more than 20 new technologies and implementing the output products in market. Чүлтэм овогтой Батсүх ШУА-ийн Хими, Химийн Технологийн Хүрээлэнгийн инкубатор төвийн захирал Ч.Батсүх нь 2009 оноос хойш технологийн инкубаторын захирлаар аæиëëаæ, áайãууëëаãынõаа оëон òаëò үйë аæиëëаãааã амæиëòòай уäирäан зохион байгуулж ирсэн. Монгол улсын боловсролын их сургуульд физикийн ухааны чиглэлээр магистрын зэрэг хамгаалсан. Тэрээр шинжлэх ухаан технологийг хөгжүүлэх, эрдэмтдийн судалгааны үр дүн, шинэ санаа, технологи, бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэлд турших, нэвтрүүлэх, шинжлэх ухаан технологид суурилсан бизнесийг хөгжүүлэхээр ажиллаж, байгаль экологи, мал аж ахуй, газар тариалан, байгалийн баялаг, жимс, жимсгэнэ, эмийн ургамал боловсруулах чиглэлээр 20 гаруй технологиудыг шинээр боловсруулж, туршиж үйлдвэрлэн, гарсан бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглээнд нýâòрүүëæ áайна. 46

47 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Uranchimeg Tserendorj Head of Division of Clean Technology, Investment and Production, Ministry of Environment and Tourism of Mongolia Ms.Uranchimeg Tserendorj is a technical policy and implementation specialist who helped design Mongolia s national action framework for green development. Since 2013, she has worked at the Ministry of Environment and Tourism, currently in the capacity of Head of the Division of Clean Technology, Investment and Production.Ms. Uranchimeg is a long-standing environmental educator and proponent of green investment in Mongolia. During #GGGWeek 2016, Ms.Uranchimeg aims to highlight opportunities for policy implementation in cooperation with the Government of Mongolia and to build relationships with fellow green growth practitioners.ms.uranchimeg will outline Mongolia s green development action framework during the Mongolia Country Focus Session on 6 Sep, Bios of speakers and moderators Цэрэндорж овогтой Уранчимэг БОАЖЯ-ны Ногоон хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын Цэвэр технологи, хөрөнгө оруулалт, үйлдвэрлэлийн хэлтсийн дарга НХБСТГ, ЦТХОҮХ нь ногоон хөгжлийн үзэл санаанд нийцсэн, байгаль орчны тогтвортой байдлыг хадгалахад чиглэсэн салбар дундын зохицуулалт, олон улсын болон бүс нутгийн түвшинд байгаль орчин, уур амьсгалын өөрчлөлт, ногоон хөгжлийн асуудал, байгаль орчны боловсролын асуудлыг шийдвэрлэхэд Монгол Улсын оролцоо, арга хэмжээг төлөвлөх, санаачлах ажлыг зохион байгуулж ажилладаг. Туршлага: - Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам, Боловсрол, соёл, шинжлэх уõаан, спортын яам, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн хамтран õýрýãæүүëæ áуй Тогтвортой хөгжлийн боловсрол төслийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн; - МУИС-ийн Экологийн боловсролын төвд биологийн багшаар аæиëëаæ áайõäаа Ìонãоëын ãëоáаë ОУ-ын Монгол дах хөтөлбөрийн зохицуулагч; - Монголын Үндэсний Телевизийн хүүхэд танин мэдэхүйн редакцитай хамтран Экологийн танин мэдэхүйн цуврал хичээлийг заадаг байсан. - Нүүдлийн байгаль õамгаалал ТББ-д зөвлөхөөр ажиллаж байсан. - АНУ-ын Денвэр зоо амьтны хүрээлэнтэй хамтран Байгаль Хамгаалах Нүүдэлчин Хайрцаг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байсан бөгөөд энэ нь Ìонãоë орны аëсëаãäсан аймãууäын сурãууëийн õүүõäүүä, нуòãийн иргэд, тусгай хамгаалалттай газруудын мэргэжилтэн байгаль хамгаалагчдын экологийн боловсролд зориулан оролцооны болон тоглоомын аргадүндэслэн явуулах хичээлийг боловсруулж, тухайн хичээлд хэрэглэгдэх багц сургалтын гарын авлага гаргасан. 47

48 International expert consultation on sanitation in cold climate WASH COMMITMENTS FOR CHILDREN AND CHALLENGES Oral presentation Background Sanitation policy framework, implementation status and challenges in Mongolia Byambasuren L Vice Minister, Ministry of Health (Joint presentation by the MoH, MoCUD and MoET) Government coordination is crucial in ensuring continuous operation of the services related to providing the population with safe drinking water that meets standard requirements, and disposal and treatment of waste water in accordance with the Mongolian constitutional provision on the right of a Mongolian citizen to healthy and safe environment and to be protected against environmental pollution and ecological imbalance. The concentration of soil and environment pollution is very high due to lack of access to engineering infrastructure and absence of sewage treatment system in ger district in Mongolia. Therefore there is a possibility to reduce soil and environment pollution through constructing engineering infrastructure constructions and increasing capacity in compliance with general urban development planning; facilitating ger district re-planning and constructing cheaper and good quality apartments. The Government Policy on Public Health approved by the Resolution No.81 of the Parliament of Mongolia is aimed at health protection and promotion, ensuring healthy and safe living, working and learning condition, and improving health system with focus on public health actions. In order to achieve the Millennium Development Goals, speciic actions have been taken under the objectives set on reduction of environment pollution sources through ensuring health protection and healthy lifestyle and behavior promotion oriented actions in the framework of the Health Sector Master Plan approved by the Resolution No.72 of the Government dated 2005 and the Millennium development goals based Comprehensive National Development Strategy adopted by Resolution 12, dated 2008 by the Parliament of Mongolia. As part of these policies, with initiative of the Ministry of Environment and Tourism, a package of 12 environmental laws such as, laws on air, water and waste and environment impact assessment, was amended and revised in compliance with international standards. It is pleased to note that the participation of the health sector was signiicant in making amendments and revisions to the above mentioned package of laws. 48

49 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Through enhancing legal framework for sanitation facilities, increasing civil participation, and strengthening the partnership between the state and private sector, the healthy and safe living, working and learning condition and environment can be ensured and the objectives set in the Article 6 of the UN Sustainable Development Goals-2030, the National Programme on Water and the actions set in the Government Action Plan can be achieved. Furthermore, with an aim to regulate the relations associated with ensuring healthy and safe living environment and prevention of and reduction of negative impact on environment and human health, a Law on Hygiene was drafted and came into effect from 29 February This new law has speciic provisions regulating sanitation facilities. For example, in 2015 a standard on Technical Requirements 5924 on Pit Latrine and Sewage Pit was revised and adopted. This provides standardization on use, services and hygiene requirements for varies versions of improved sanitation facilities (e.g. Air ventilated pit latrine, Bio toilet and Water eficient pit latrine, Dry toilet ). Apart from this, the legal framework revision requires that the toilets should be designed and used in a way suitable for adults, people with disabilities and senior people. Oral presentation Ариун цэврийн байгууламжийн чиглэлээр баримталж буй Монгол улсын бодлого, хэрэгжилт, тулгамдсан асуудал Үндэслэл Бямбасүрэн Л. Эрүүл мэндийн яам (БХБЯ, ЭМЯ, БОАЖЯ-ны хамтарсан илтгэл) Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй гэж заасны дагуу хүн амыг стандартын шаардлагад нийцсэн ундны усаар хангах, хэрэглээнээс гарсан бохир усыг татан зайлуулж цэвэршүүлэх үйл ажиллагааг тасралтгүй хэрэгжүүлэхэд төрийн зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай. Монгол улсад инженерийн дэд бүтцийн хангамж, хүрэлцээ дутмаг ялангуяа гэр хорооллын айл өрхүүд бохир ус, ариутгах татуургын системгүйгээс үүдэн хөрс, орчны бохирдлыг их хэмжээгээр үүсгэж байна. Иймээс хот, суурин газрын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөлттэй уялдуулан инженерийн дэд бүтцийн барилга байгууламжийг барьж байгуулах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, мөн түүнчлэн иргэдийн оролцоотойгоор гэр хорооллыг дахин төлөвлөлтөнд оруулан, хямд өртөгтэй, чанартай орон сууцны хороолол бий болгох замаар хөрс, ус, агаарын бохирдлыг бууруулах боломжтой. Монгол Улсын Их Хурлын 2001 оны 81 дүгээр тогтоолоор баталсан Нийгмийн эрүүл мэндийн талаар төрөөс баримтлах бодлого нь хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах, дэмжих, хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, 49

50 International expert consultation on sanitation in cold climate ажиллах, суралцах таатай нөхцлийг бүрдүүлэх, эрүүл мэндийн тогтолцоог нийгмийн эрүүл мэндийн үйл ажиллагаанд чиглүүлэн боловсронгуй болгох зорилготой. Oral presentation Засгийн газрын 2005 оны 72 дугаар тогтоолоор Эрүүл мэндийн мастер төлөвлөгөө, Улсын Их Хурлын 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол улсын Мянганы хөгжлийн зорилтот суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлогод эрүүл аж төрөх хэв маяг, эрүүл мэндээ хамгаалах зөв зан үйлийг төлөвшүүлэх стратегийн зорилтыг хэрэгжүүлэх замаар орчны бохирдлын эх үүсвэрийг багасгах, бууруулах чиглэлээр тодорхой зорилтуудыг тавьж, Мянганы хөгжлийн зорилтод хүрэхээр чиглэж ажилласан. Эдгээр бодлогуудын үргэлжлэл болгоод Байгаль орчны яамнаас санаачлан 2012 онд 10 гаруй Байгаль орчны багц хуулиудыг тухайлбал агаарын, усны, хог хаягдлын, байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний тухай хуулийг олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчлэн найрууëæ áаòëууëаõаä ýрүүë мýнäийн саëáарын ороëцоо иõ áайсанã онцлон тэмдэглэхэд таатай байна. Ариун цэврийн байгууламжийн хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлснээр иргэд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, ажиллах боломжтой болохын зэрэгцээ НҮБ-аас дэвшүүлсэн Тогтвортой хөгжлийн зорилт 2030 хөтөлбөрийн 6-д тусгагдсан зорилтууд болон УИХ, Засгийн газрын тогтоолоор батлагдсан Ус үндэсний хөтөлбөр, Засгийн газрын оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тусгагдсан арга хэмжээнүүд хэрэгжих нөхцөл бүрдэнэ. Түүнчлэн хүний эрүүл, аюулгүй амьдрах таатай орчин, нөхцөлийг бүрдүүлэх, хүрээлэн байгаа орчны хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх, түүнийг бууруулах, арилгахтай холбогдсон харилцааг зохицуулахаар Эрүүл ахуйн тухай хуулийг боловсруулж, 2016 оны 2 äуãаар сарын 29-ны өдрөөс эхлэн улс даяар мөрдөж эхлээд байна. Уг хуулинд ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг зохицуулсан тодорхой заалтууд тусгагдсан билээ. Тухайлбал, 2015 онд Нүхэн жорлон, угаадасны нүх. Техникийн шаардлага 5924 стандартыг шинэчлэн боловсруулж áаòëууëснаар сайæрууëсан ариун цýâрийн áайãууëамæийн õуâиëáарууäын ( Агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлон, Био жорлон, Баãа хэмжээний усаар зайлуулах жорлон, Хуурайшуулах жорлон ) ашиглалт, үйлчилгээ, түүнд тавигдах эрүүл ахуйн шаардлагыг стандартчилснаас гадна насанд хүрэгчдэд, хүүхдэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй, өндөр настанд зориулсан хийц, бүтээцтэй байхаар жорлонг тохижуулж барьж, ашиглахаар эрх зүйн орчин шинэчлэгдсэн билээ. 50

51 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Results of a socio-economic survey of the Ger areas of Ulaanbaatar and their impact on sanitation choice and implementation. Robert Reed. 1, Marian Leblanc. 2 1 Independent WASH Consultant, wv10reed@gmail.com 2 Senior Sanitation Consultant, World Bank, Washington Introduction In 2014/15 the World Bank conducted a study with the aim of gaining a deeper understanding of the factors affecting sanitation selection and the barriers to Improving coverage whilst maximizing health and environmental impacts of sanitation conditions in the Ger areas of Ulaanbaatar. This included a large socio-economic survey (Roger, 2015), a study of the technical options (GV Jones & Associates, Inc., 2015) and a review of the Institutional, Financial and Regulatory frameworks for sanitation (Reed, 2015). This paper focusses on the results of that socio economic survey and their implications for sanitation choice.the study was limited to Ger areas not designated for redevelopment in the short or medium term under the Ger Area Redevelopment Plan (GARD). Oral presentation Socio economic survey The study was limited to khoroos where less than 50% of the population lived in apartment buildings and where the GARD would not affect the population in the near future (a population of approximately 494,000) in the six central districts of Ulaanbaatar. Families were selected at random from randomly chosen eligible Khoroos within those districts. The survey questioned over 1000 families through personal visits and one to one interviews. The survey collected data on households and housing details, current water supply, opinions on current public services, current and future toilet facilities, income and expenditure, and access to media outlets. Each questionnaire included over 75 questions.the study produced a large amount of data; these are just a few of relevance to this presentation. Average household size was 4 with an average annual income of 11,000,000 MNT. 70% of families own the property they live in. Less than 3% of families have a piped water supply, most buy water from kiosks. Take home water use is very low 8 11 lcd; although use is slightly higher in the warm season. This is low by international standards but the amount of water used in bath houses should be added, as nearly 75% of adult residents use them. The cost of water consumed is approximately 3.5% of annual income when bath house use is included. Virtually everyone has access to a simple pit latrine (about 96%) and almost no-one practices open defecation (less than 1%). Around 70% of families have their own latrine, the remaining share with other families, 51

52 International expert consultation on sanitation in cold climate usually on the same khashaa. 25% of households report that they are on land unsuitable for digging simple pit latrines. Oral presentation Pit latrines are very poorly constructed, generally consisting of a pit less than 3.0m deep covered by a wooden loor with squatting hole enclosed in a wooden superstructure. 49% of pits are lined, usually with wood. Very few pits have been emptied but the reason for this is not clear. It may be because there is suficient space on plots to move the latrine when the pit is full or because many pits are relatively new (over 60% of residents moved to their plot in the last 9 years) or because the question was poorly structured. 61% of households were dissatisied with their current sanitation and 85% planned to improve their toilet within the next two years. Residents ranked it third in priority for utility improvement after electricity and water supply. The amount they were willing to invest (about 200,000 MNT) was far less than the cost of a basic recommended improved latrine (approximately 550,000 MNT). The pit latrines and lush toilets connected to sewers were the only sanitation options that most residents were aware of. Challenges for sanitation improvement Compared to many other Asian cities, the peri urban areas of Ulaanbaatar have a good level of basic sanitation coverage. Latrine coverage of 96% and open defecation less than 1% are impressive igures despite the fact that many of the existing latrines would not meet the accepted deinition of a sanitary latrine (UNICEF & WHO, 2015). However there are serious challenges ahead and they will require signiicant resources to solve. The very high demand for improvements to sanitation facilities requires urgent support. Residents are not aware for the options available to them nor how to fund them from their limited budgets. This is partly because of a lack of alternative technologies available in the local market Furthermore, many residents live in places where simple pit latrines are not an option either because of dificult ground conditions or a high water table. Currently there are very few sanitation technologies that are proven to work in very cold climates such as Ulaanbaatar and are affordable by poor families. Much more research and development is required to increase choice and reduce costs.shortly, many of the pit latrines will start to become full. At the moment there are is no strategy for their emptying or the disposal/treatment of the sludge. Failure to address this may lead to an environmental disaster.the other major concern is water use. At the moment it is very low (8 11 lcd), well below international norms. There is understandable pressure to increase water availability but that would have serious implications for wastewater disposal. Frozen ground is not good at absorbing liquids so any additional wastewater would either have to disposed of below the frozen ground level or taken off site. Both options are complex and expensive. In peri-urban 52

53 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò areas of cities with a temperate climate where water consumption is too low to support sewerage, wastewater is often discharged to open drains. However, that will not work in UB as the water would freeze, creating a major environmental hazard. Conclusions and Recommendations The challenges facing sanitation in the Ger areas of Ulaanbaatar will only increase with time. The Government s plans for improvements (GARD) are supported but even when complete in 2030 there will still be over 400,000 people not connected to a sewerage system. Hygienic and affordable on-site sanitation options will be needed for many years to come.further research is required to develop attractive, affordable and sustainable sanitary latrines suitable for cold climates such as Ulaanbaatar. At the moment the only successful technology (other than sewerage) is the pit latrine. However current latrines require improving to make them suitable for the needs of the population. Strategies must be developed to help people improve their own latrines through the provision of options for incremental improvements and inancial mechanisms to ease capital investment. No plans exist for the safe emptying and disposal of pit sludge. Some facilities are available for the collection of liquid waste and its disposal to the sewage network but this will not be an appropriate solution for dry pit sludge or large volumes of sludge. Very little is known about the fundamentals of sludge degradation in very cold climates; research in this area will be critical to developing hygienic sludge treatment technologies. Now is a good time to start developing these solutions, while the problem is in its infancy. The development of strategies for dealing with increased water use is particularly critical. One approach is to improve the quality and convenience of bath houses as this would limit the growth in water use in the home and concentrate water use, making it easier to manage. Another option is the introduction of low low water ittings such as showers and taps.implementation of these changes will require changes in regulations, standards and institutional arrangements. These are presently in their infancy so the Government must be willing to be lexible in their approach in the light of increased knowledge and experience. Further information The results of the study will shortly be published by the World Bank in English and Mongolian (Leblanc, 2017). Acknowledgements The authors would like to acknowledge the World Bank and the Water Global Practice Water Partnership Program. Oral presentation 53

54 International expert consultation on sanitation in cold climate Улаанбаатар хотын гэр хорооллын өрхийн нийгэм-эдийн засгийн байдал тэдгээрийн ариун цэврийн байгууламжийн сонголтонд нөлөөлж буй байдал ба өнөөгийн нөхцөл байдлын дүн шинжилгээний үр дүн Oral presentation Үндэслэл Роберт Рид. 1, Мариан Лебланк. 1 WASH бие даасан зөвлөх, wv10reed@gmail.com 2 Эрүүл ахуйн ахлах зөвлөх, Дэлхийн банк, Вашингтон 2014/15 онд Улаанбаатар хотын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн сонголт, сайжруулахад тулгарах бэрхшээл болон эрүүл мэнд, байгаль орчинд ариун цэврийн байгууламжийн нөхцлийг сайжруулах талаар сайтар ойлголт авахын тулд Дэлхийн банкнаас энэхүү судалгааг явуулсан. Уг судалгаанд нийгэм эдийн засгийн томоохон судалгаа (Рожер 2015), техникийн сонголтын судалгаа (GV Jones & Associates, Inc., 2015) болон ариун цэврийн байгууламж, эдийн засгийн болон эрх зүйн удирдлагын хүрээлэн буй орчны үнэлгээ (Рид 2015) багтсан. Энý нийòëýëийн ãоë анõаараë хандуулсан зүйл нь нийгэм эдийн засгийн судалгаа ба ариун цэврийн байгууламжийн сонголтод нөлөөлөхөд чиглэсэн. Судалгааны хамрах хүрээ нь гэр хороололын дахин төлөвлөлтийн хөтөлбөрт хамрагдаагүй гэр õорооëëыã сонãосон. Нийгэм эдийн засгийн судалгаа Энэхүү судалгаанд хороодын иргэдийн 50-иас доош хувь нь амьны орон сууцанд амьдардаг ба ойрын ирээдүйд гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хөтөлбөрт хамрагдахгүй хороодыг (ойролцоогоор иргэн) төвийн 6 äүүрãýýс сонãосон. ªрõүүäийã сонãоãäсон õорооäоос санамсарãүй арãаар сонãон аâсан гаруй өрхүүдэд биечлэн очиж ганцаарчилсан ярилцлага õýëáýрýýр суäаëãааã аâсан. Судалгааны агууламжид орон гэр, түүний нөхцөл байдал, усан хангамж, нийтийн үйлчилгээний талаарх санал áоäоë, оäооãийн áоëон ирýýäүйн æорëонãийн áайãууëамæ, орëоãо, зарлага, мэдээллийн хэрэгслийн хүртээмж зэрэг багтсан.маш их хэмжээний баримт цугларснаас дараах хамааралтай цөөн мэдээллийг танилцуулъя. Дундаж ам бүл 4 ба өрхийн жилийн орлого 11 сая төгрөг. Нийт өрхийн 70% нь амьдарч буй газраа өөрсдөө эзэмшдэг. Судалгаанд хамрагдсан өрийн 3% хүртэлх нь бага өрх нийтийн цэвэр усны шугаманд холбогдсон, ихэнх нь худгаас ус худалдан авдаг. Дунджаар өдөрт 1 хүн 8-11 л ус хэрэглэдэг,дулааны улиралд хэмжээ нь бага зэрэг нэмэгддэг. Энэ үзүүлэлт нь олон улсын стандартаас бага áайãаа ч нийтийн халуун усны газрын усны хэрэглээг нэмэх хэрэгтэй. Учир нь нийт насанд хүрэгсдийн 75% нь нийтийн халуун усны газраар 54

55 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò үйлчлүүлдэг. Нийтийн халуун усны газарт үйлчлүүлсэн зардлыг нэмээд өрхийн жилийн орлогын 3.5%-ийг усанд зарцуулдаг байна. Бараг бүх хүн энгийн нүхэн жорлонд бие засах боломжтой (ойролцоогоор 96%) ба хэн ч ил задгай хүндээр бие засдаггүй (1%-иас бага). Нийт өрхийн 70% нь өөрийн жорлонтой ба үлдсэн нь бусадтай æорëонãоо äунäаа õуâаан õýрýãëýäýã, нэг хашаанд амьдардаг. Нийт өрхийн 25% нь нүхэн жорлон ухахад газар нь хүрэлцээгүй болсон ãýæýý. Нүхэн жорлон нь их муу хийгдсэн ихэнхдээ 3м хүрэхгүй гүнтэй, моäон шалаар тагласан ба явган сууж бие засах нүхтэй, äýýãүүрýý моäон халхавчтай. 49% нь нүхний дотор талаар модон доторлогоотой. Цөөн хэдэн жорлонг ухан цэвэрлэсэн ба шалтгаан нь тодорхойгүй. Магадгүй дүүрсэн тохиолдолд өөр газар нүх ухах хангалттай газартай, мөн ихэнх жорлон харьцангуй шинэ (нийт өрхийн 60% гаруй нь сүүлийн 9 жил дотор нүүж ирсэн) эсвэл хэтэрхий муу бүтэцтэй холбоотой байж болох юм. ªрõийн 61% нь өөрийн ариун цэврийн байгууламжид сэтгэл хангалуун бус байдаг ба 85% нь 2 жилийн дотор шинэчлэх төлөвлөгөөтэй байгаа. Иргэд энэ асуудлаа цахилгаан, усны дараа 3 дугаарт тавьдаг. Мөн тэд шаардлага хангасан энгийн сайжруулсан жорлон барих үнэ (ойролцоогоор төг)-ээс хамаагүй багийг(ойролцоогоор төг) зарцуулахыг хүсдэг. Тэд зөвхөн нүхэн жорлон нийтийн бохирын шугаманд холбогдсон 2 төрлийн жорлонгийн тухай л мэддэг. Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад тулгамдаж буй хүндрэлүүд Oral presentation Азийн бусад орнуудтай харьцуулахад УБ хотын төвийн ойролцоо хамгийн анхан шатны ариун цэврийн байгууламжийн хангамж сайн. Нийтээр мөрдөгддөг жорлонгийн стандартад (НҮБХС & ДЭМБ, 2015) ихэнх нь нийцэхгүй ч 96% нь жорлонгийн хүртээмжтэй ба 1%-иас бага нь ил задгай хүндээр бие засдаг. Гэсэн хэдий ч ирýýäүйä õүнäõýн асууäëууäòуëãараõ áа үүнийг шийдэхэд харьцангуй их хэмжээний хөрөнгө шаардагдаж байна. Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах талаар маш эрчимтэй анхаарал тавих шаардлагатай байна. Иргэд бусад төрлийн жорлонгийн сонголтын талаар ба өөрийн хязгаарлагдмал төсвөөс хэрхэн үүнийг санхүүжүүлэх талаар мэдээлэл байхгүй байна. Үүний шалтгаан нь зах зээлдөөр технологи байхгүй мөн олон айл энгийн нүхэн жорлон барих боломжгүй газар болон усны түвшин өндөртэй газар амьдардаг. Одоогийн байдлаар УБ шиг хүйтэн газар баталгаатай ажилладаг, ядуу өрхүүд худалдан авах боломжтой технологи цөөн байдаг. Сонголтыг нэмэгдүүлэх болон өртгийг багасгах чиглэлийн судалгаа шаардлагатай байна. 55

56 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation Тун удахгүй олон нүхэн жорлонгууд дүүрч эхэлнэ. Îäооãийн áайäëаар тэдгээрийг ухаж цэвэрлэх, боловсруулах төлөвлөгөө байхгүй. Үүнийг шийдвэрлэхгүй бол байгаль орчны гамшигт хүргэж болзошгүй. Нөгөө нэг хүндрэлтэй асуудал нь усны хэрэглээ. Одоогийн байдлаар энэ маш бага байгаа (нэг хүн өдөрт 8-11л) ба олон улсын шаардлагаас маш доогуур байна. Усны хүртээмжийг нэмэгдүүлэх тал дээр дарамт байгаа нь ойлгомжтой, ýнý нь цаашдаа бохир усны зайлуулалтын тал дээр хүндрэл үүсгэнэ.хөлдүү газар ус шингээхдээ сайн биш учраас бохир усыг хөлдсөн газраас доош, эсвэл тээвэрлэн зайлуулах шаардлагатай. Аль ч арга нь ээдрээтэй бөгөөд өртөг өндөртэй. Хотын ойролцоох бүсэд сэрүүн уур амьсгал, усны хэрэглээ бага зэргээс шалтгаалан бохирын шугмыг тогтмол урсгалтай байлгаж äийëýõãүй. Èймä бохир усаа ил ус зайлуулах сувагруу асгадаг. Энэ нь УБ-т тохирохгүй учир нь ус хөлдөн орчны аюултай нөхцөл байдлыг бий болгодог тул Улаанбаатарт тохиромжгүй. Дүгнэлт ба зөвлөмж Улаанбаатарын гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийн асуудал цаг ирэх тусам улам хүндэрнэ. Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй гэр хороололын дахин төлөвлөлтийн хөтөлбөр дэмжигдсэн хэдий ч 2030 он äуусаõаä иргэн бохирын шугамд холбогдоогүй л байна. Хямд, газар дээрээ боловсруулах ариун цэврийн байгууламж олон өрхөд удаан хугацаанд хэрэгтэй болно. Цаашид Улаанбаатар хотын хүйтэн нөхцөлд тохирохуйц сонирхол татахуйц, хямд, тогтвортой цэвэр жорлонгийн талаар судалгаа шаардлагатай байна. Одоо байгаа цорын ганц (бохирын шугмаас гадна) сонголт нь нүхэн жорлон юм. Гэвч одоогийн нүхэн жорлонг нийтийн хэрэгцээнд тохируулахын тулд нэмж сайжруулах шаардлагатай. Иргэдэд өөрсдийн жорлонг сайжруулах тал дээр нэмэлт боломжийг таниулах, эдийн засгийн хүндрэлийг хөнгөвчлөх зэрэг талаар төлөвлөгөө боловсруулах шаардлагатай байна. Нүхэн жорлонг ухаж зайлуулах төлөвлөгөө огт байхгүй.шингэн ялгадсыг зайлуулах байгууламж байгаа ч хуурай болон их хэмжээтэй ялгадаст тохиромжгүй. Хүйтэн нөхцөлд ялгадас хэрхэн задардаг талаар маш бага мэдээлэлтэй байна. Иймд хүйтэн нөхцөлд ялгадас дахин боловсруулахад туршилт судалгаа чухал үүрэгтэй. Одоо асуудал бага байгаа дээр л судалгааг хийх шаардлагатай.ялангуяа усны хэрэглээнэмэгдэх асуудал ээдрээтэй юм. Үүнийг шийдэж болох нэг арга нь нийтийн халуун усны газрын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх явдал бөгөөд ингэснээр усны хэрэглээг нэг дор цуглуулан шийдвэрлэхэд хялбар болох юм. Нөгөө нэг аргачлал нь бага урсгалтай усны шугамаар хангах явдал. Эдгээрийг нэвтрүүлэхийн тулд удирдамж стандарт, удирдлагын хуваарилалт үүрэгт шинэчлэл хийх шаардлага гарна. Дээр нь харьцангуй шинэ асуудлууд байгаа тул засгийн газар энэ тал дээр мэдээлэл туршлага хуримтлагдтал уян хатан хандах шаардлагатай. 56

57 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Нэмэлт мэдээлэл Дэлхийн банкны судалгааны тайланг англи, монгол хэлээр удахгүй хэвлэн гаргах болно (Лебланк, 2017). Талархал Зохиогчид Дэлхийн банк болон WGPWPP-д талархал илэрхийлж байна. UNICEF s WASH Strategy and situation in Mongolia Oral presentation Chander Badloe Regional Adviser - Water, Sanitation and Hygiene Oficer, UNICEF East Asia and Paciic Regional Ofice The 2030 Agenda for Sustainable Development offers an historic opportunity to set a new course for the next era for signiicant changes for children and their families, with water, sanitation and hygiene (WASH) is at the centre of this ambitious new agenda, with a distinct water sector goal (SDG 6) that aims for universal, sustainable, affordable and equitable access to safe drinking water and adequate sanitation and hygiene, as well as the elimination of open defecation by UNICEF seized this opportunity to develop its new global WASH Strategy ( ), to highlights its focus and intend to contribute towards achieving the ambitious WASH SDGs. WASH in East Asia and Paciic Despite substantal progress, signiicant challenges still remain across countries in East Asia and Paciic. Poor child nutrition and low access to safe Water, Sanitation and Hygiene (WASH) remain a key concern in East Asia and Paciic. This represents a large uninished development agenda and. It is a stark manifestation of the persisting and sometimes widening inequities in the region. Improved sanitation is still unavailable for a signiicant proportion of households in South East Asia, and large disparities persist between rural and urban households. Across the region around 659 million people are without access to improved sanitation and; around 83 million people in the region still practice open defecation. WASH in Schools and Health Care facilities also do not meet national standards of access and quality. In Mongolia, access to safe water has increased nationally but access in rural, peri-urban and low-income locations remains limited. Moreover, climate change, limited and declining freshwater sources, deforestation and pollution are all pressing concerns. Efforts to protect and improve water sources and promote environmental sanitation have been undertaken, but more investments and multi-sectoral efforts will be required 57

58 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation to ensure environmental protection and equitable access to safe water and improved sanitation. Stronger and more inclusive partnerships, increased coordination between government agencies and development partners, and better engagement with the private sector and local communities are all critical steps needed towards the WASH SDG ambitions. НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас Ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байгууламжийн талаар баримталж буй стратеги, Монгол улсын нөхцөл байдал Чандер Бадло Бангкок дах Зүүн Ази Номхон далайн бүсийн НҮБ-ын Хүүхдийн сан Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр нь ус ариун цэвэр, эрүүл ахуйг бүх нийтэл хүртээмжтэй, тогтвортой, хүрэлцээтэй, аюулгүй усаар хангах, ил задгай хог хаягдлыг 2030 онд арилгах (ТХЗ 6) гэсэн зорилготой ба энэ нь шинэ үеийн хүүхэд, гэр бүлд эерэг өөрчлөлт, шилжилтийг авчрах түүхэн боломжийг олгож байна. НҮБ-ын Хүүхдийн сан нь энэхүү боломжийг ашиглан дэлхийн ус ариун цэвэр, эрүүл ахуйн төлөвлөгөөг боловсруулан тогтовортой хөгжлийг зорилтыг хэрэгжүүлэхэд анхааран ажиллаж байна. Зүүн Ази болон Номхон далайн орнуудын УХАЦЭА-ын байдал. Хэдийгээр Зүүн Ази болон Номхон далайн орнуудын ус ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байдалд бодитой дэвшил гарч байгаа ч чухал асуудлууд хэвээр байсаар байна. Зүүн Ази болон Номхон далайн орнуудал хүүхдийн хоол тэжээлийн дутал болон аюулгүй ус ариун цэвэр, эрүүл ахуйн хангамж гол тулгамдсан асуудал хэвээр байна. Энэ нь бүс нутгийн хөгжил, тэгш бус байдлын илрэл юм. Зүүн Азийн орнуудын айл өрхийн ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулсан ч хот, хөдөөгийн ялгаатай байдал байсаар байна. Бүсийн 659 сая хүн сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжгүй, ойролцоогоор 83 сая хүн ил задгай бие засч байна. Сургууль болон эрүүл мэндийн байгууллагын ус ариун цэвэр, эрүүл ахуй нь стандартын шаардлага хангаагүй, чанаргүй байна. Монгол улсын ундны усны хүртээмж улсын хэмжээнд нэмэгдсэн хэдий ч хотын захын, хөдөө орон нутгийн бага орлоготой газруудад хязгаарлагдмал хэвээр байна. Түүнчлэн уур амьсгалын өөрчлөлт, цэвэр усны хангамж, ой устах, бохирдол нь тулгамдсан асуудал болсоор байна. Байгаль орчныг хамгаалах, усны эх үүсвэрийг сайжруулах, орчны ариун цэврийг дэмжихэд олон салбарын оролцоо, хүчин чармайлт, хөрөнгө оруулалт шаардлагатай болно. Ус ариун цэвэр, эрүүл ахуй, тогтвортой хөгжлийн зорилтод хүрэхэд Засгийн газрын байгууллагууд хоорондын хөгжлийн түншлэл, хамтын ажиллагаа мөн хувийн хэвшил, орон нутгийн иргэдийн илүү хүчтэй, хүртээмжтэй оролцоог хангах нь чухал алхам áоëæ áайна. 58

59 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Water supply and sanitation hygiene at secondary school in capital city Zolzaya D. 1, Ser-Od Kh. 2, Batzorig B. 2, Soyombo M. 2, Bayarmagnai L. 2, Oyunchimeg D. 1, Suvd D. 1, Nandin-Erdene O. 1, Davaalkham D. 2 1 National Center for Public Health 2 MNUMS, PHSchool, Department of epidemiology and biostatistics Background Secondary school children health and learning ability greatly impacted with the school environment, where children spent much of their daytime. Investigation of sanitation accessibility and hygiene at the schools and kindergartens is necessary in regard of strains risen from population over density in Ulaanbaatar. Investigation sanitation accessibility at secondary schools in Ulaanbaatar. Submitted abstract Materials and methods Cross sectional survey analysis were done on 103 public secondary schools from 9 districts in Ulaanbaatar city. In each of these schools 3 upper secondary grade classes were randomly selected for questionnaire survey. In selected classes all students were asked to feel questionnaire regarding school sanitation and hygiene. In total 1500 students were involved in survey. Statistical analysis of the data was performed using SPSS v.19 software, signiicance level of α=0.05 was applied. Results Out of all surveyed school 83.0% had centralized, and 17.0% had local source of water supply. Schools which did not connected to the centralized water supply were distributed as: 6 in Songinokhairkhan, 4 in Khan-Uul, 3 in Bayanzurkh, 2 in Sukhbaatar, 1 in Chingeltei and 1 in Nalaikh districts correspondingly. Local water supply sources were typed as: 52% (9) deep well, 47.1% (8) transported water. From all observed secondary schools 66% (68) were connected to disinfection sewerage utility system. The 35 (34%) schools with unconnected sewage facility were distributed as: 9 in Bayanzurkh, 8 in Songinokhairkhan, 7 in Khan-Uul, 6 in Chingeltei, 4 in Sukhbaatar, 1 in Nalaikh districts. In addition in 10 schools out of 61 (16.1%) sanitation units were located outside. The schools were located as follows: 4 in Bayanzurkh, 4 in Songinokhairkhan, 1 in Nalaikh and 1 in Bayangol district areas, which indicates that schools in remote areas of capital cities had poor sanitation facilities. According to our study results 70% (7) of the toilets (latrines) located outside of the school building were settled upside of the main building within 25m distance, therefore did not meet hygiene requirements. Out of 1500 schoolchildren who participated in questionnaire survey, 58% (984) answered that they have access to sanitation, while 28.9% (491) answered that they do not have access to sanitation (76%) participants evaluate the hygiene of sanitation at their schools as good or satisfactory, while 313 (24%) 59

60 International expert consultation on sanitation in cold climate as unsatisfactory. As for washstand 51.9% of all participants answered that they have access to it, and 33.9% they haven t. Conclusion: Submitted abstract Current situation of school sanitation accessibility and hygiene does not meet requirements of Primary School Buildings standards, norms and design (BNbd- II-66-88), other requirements for water, hygiene and sanitation of kindergarten, secondary school and dormitories. The inspection of fulillment of requirements to accessibility and hygiene of sanitation and washstands at the secondary schools are not satisfactory. Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл ахуй Золзаяа Д. 1, Сэр-Од Х. 2, Батзориг Б. 2, Соёмбо М. 2, Баярмагнай Л. 2, Оюунчимэг Д. 1, Сувд Д. 1, Íанäин-Эрäýнý Î. 1, Äаâааëõам Ä. 2 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 АШУҮИС НЭМС-ийн эпидемиологи биостатистикийн тэнхим Үндэслэл Сургууль бол хүүхдийн ихэнх цагийг өнгөрүүлдэг,сурагчдын сурч боловсрох, нийгмийн харилцаанд орох, бие хүн болох эх суурийг бүрдүүлдэг олон талын ач холбогдол бүхий чухал орчин юм. Сүүлийн жилүүдэд Улаанбаатар хотын хүн амын нягтрал ихсэж улмаар сургууль, цэцэрлэгийн ачаалал нэмэгдсэнтэй холбоотойгоор сургалтхүмүүжлийн байгууллагын орчны ýрүүë аõуй, ариун цýâрийн áайãууëамæийн õүрýëцýýã суäëан òоãòооõ шаардлагатай байна. Материал арга зүй Судалгааг аналитик судалгааны агшингийн загвараар хийж Улаанбаатар хотын 9 дүүргийн 103 төрийн өмчит ЕБС-ийг хамруулсан. Сонгогдсон сурãууëийн 3 аõëаõ анãийã санамсарãүй áайäëаар сонãоæ òуõайн анãийн бүх сурагчдаас сургуулийн ариун цэврийн байгууламжийн хүрэлцээ, ýрүүë аõуйн òаëаар асуумæийн арãаар òоäрууëсан. Àсуумæ суäаëãаанä ахлах ангийн нийт 1500 сурагч хамрагдав. Судалгааны мэдээ материалыг áоëоâсрууëаõäаа SPSS-19 программ дээр хийж үзүүлэлтүүдийн хоорондын ялгааны үнэн магадлалыг тооцсон. Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 83.0% нь төвлөрсөн усан хангамжтай, 17.0% нь төвлөрсөн бус усан хангамжийн эх үүсвэртэй байна. Үүнээс 60

61 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Сонгинохайрхан 6, Хан-Уул 4, Баянзүрх 3, Сүхбаатар 2, Чингэлтэй 1, Налайх дүүрэгт 1 төвлөрсөн бус ус хангамжийн эх үүсвэртэй байна.сургуулиудын усан хангамжийн төвлөрсөн бус байдлыг авч үзвэл 9 буюу 52.9% нь ãүний õуäаã, 8 буюу 47.1% нь зөөврийн усан хангамжаар хангагддаг байна. Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 68 нь буюу 66% нь ариутгах татуургын сүëæýýнä õоëáоãäсон, 35 буюу 34% нь холбогдоогүй байна. Үүнээс Баянзүрх 9, Сонгинохайрхан 8, Хан-Уул 7, Чингэлтэй 6, Сүхбаатар 4, Налайх дүүрэгт 1 тус тус ариутгах татуургын сүлжээнд холбогдоогүй байсан. Мөн судалгаанд õамраãäсан 61 сурãууëиас 10 буюу 16.1% нь сургуулийнхаа гадна бие засах газартай байв. Үүнээс Баянзүрх 4, Сонгинохайрхан 4, Налайх 1, Баянгол 1 байгаагаас дүгнэхэд нийслэлийн алслагдсан дүүргүүдэд гаднаа бие засах газартай байгаа нь харагдаж байна. Судалгааны дүнгээр гадна бие засах газруудын 7 буюу 70% нь 25м-ээс дотогш зайд, зонхилох салхины доод талд байрлуулаагүй байсан нь эрүүл ахуйн шаардлагыг хангахгүй байна. Сургуулийн ариун цэврийн байгууламжийн хүрэлцээ, эрүүл ахуйн талаар асуумж судалгаанд оролцсон сурагчдын 984 буюу 58% нь хүрэлцээтэй, 491 буюу 28.9% нь хүрэлцээ муу байдаг гэж хариулсан ба сургуулийн бие засах газрын ариун цэврийг нийт сурагчдын 1187 буюу 76% нь сайн буюу дунд, 313 буюу 24% нь ариун цэвэр хангалтгүй байдаг гэж үнэлжээ. Мөн сургуулийн сурагчдад гар угаах угаалтуур 51.9% нь хүрэлцээтэй, 33.9% нь õүрýëцýýãүй áайäаã áайна. Submitted abstract Дүгнэлт: Сургалт хүмүүжлийн байгууллагын барилга төлөвлөлтийн норм БÍáä- II болон Цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, дотуур байрны ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйд тавигдах норм, шаардлага -ыг хангахгүй байна. Сургуулийн ариун цэврийн байгууламж (ариун цэврийн өрөө, гар уãааëòуур)-ын хүрэлцээ болон хүүхдийн байгууллагын эрүүл ахуйн нөхцөлд тавих хяналт хангалтгүй байна. Hygiene assessment of waste disposal area at secondary schools in capital city Zolzaya D. 1, Oyunchimeg D. 1, Suvd D. 1, Nandin-Erdene O. 1, Davaalkham D. 2 1 National Center for Public Health 2 MNUMS, PHSchool, Department of epidemiology and biostatistics Background A school environment may inluence health and learning ability of schoolchildren, therefore, the issue of facilitating and maintaining an appropriate environment in operations of training and educational institution is considered as vital in every country, including Mongolia. Solid waste disposal unit hygiene around children organizations represent one of actual problems in our country. 61

62 International expert consultation on sanitation in cold climate Method Submitted abstract Momentum model of analytical study was used to evaluate the state of solid waste at external environment of general educational institutions. A 103 state proprietary Educational Institutions in 9 districts of capital city was included in the study. Current in operation standards, resolutions and regulations were used for developing of solid waste list at external environment of schools. Result Of all observed schools, 91 (88.3%) had designated solid waste-points and 12 (11.7%) had not. From these 12 schools, which lack waste-points 3 were located in Chingeltei, 2 in Baganuur, 2 in Bayanzurehk, 1 in each of Bayangol, Bagakhangai, Songinkhairkhan, Nalaikh, Khan-Uul districts respectively. The number of schools where the solid waste-keeping facility was allocated within the 25 meters showing inconformity with the standard was 29 (28.2%). In the rest, 71.8% of schools location of solid waste-points met water, sanitation and hygiene standards for education institutions. In our observation, we detected that some schools 27.2%, had solid waste-heap, poor hygiene maintenance of school territory. 14 (13.6%) schools which practiced wrong habits by incinerating solid waste in the school area were distributed as follows: 6 in Songinokhairkhan, 2 in each of Bayanzurekh, Chingeltei and 1 in each of Khan-Uul, Bayangol districts respectively. Conclusion 29 schools have had located their solid waste-points at non-standard, within 25m from school building distance; in 11.7% of schools lacked designated waste-points, displaying incompliance with enacting Primary School Buildings standards, norms and design (BNbd-II-66-88). 14 schools (13.6%) are incinerating their solid waste within the school sites, polluting air in school area, which might have negative impact on schoolchildren and teachers health. 62 Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн хогийн цэгийн эрүүл ахуйн үнэлгээ Золзаяа Д. 1, Сэр-Од Х. 2, Батзориг Б. 2, Соёмбо М. 2, Баярмагнай Л. 2, Оюунчимэг Д. 1, Сувд Д. 1, Íанäин-Эрäýнý Î. 1, Äаâааëõам Ä. 2 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 АШУҮИС, НЭМС-ийн эпидемиологи биостатистикийн тэнхим Үндэслэл. Õүүõäийн ýрүүë мýнä, сураëцаõ чадвар сурãууëийн орчноос õамаарäаã. Сургуулийн орчин нь хүүхэд бүрт эрүүл, аюулгүй сурч боловсрох нөхцлийг бүрдүүлсэн байх ёстой. Иймд нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн

63 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò сургалтын материаллаг орчин, түүний нөхцөл байдлыг судлан тогтоох шаардлага гарч байна. Материал арга зүй Энэхүү судалгааг аналитик судалгааны агшингийн загвараар хийж гүйцэтгэв. Судалгаанд Улаанбаатар хотын 9 дүүргийн төрийн өмчит ерөнхий боловсролын 103 сургуулийг хамруулав. Судалгааны мэдээ материалыг áоëоâсрууëаõäаа SPSS-19 программ дээр хийж үзүүлэлтүүдийн хоорондын ялгааны үнэн магадлалыг тооцсон. Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 91 буюу 88.3% нь хогийн цэгтэй, 12 буюу 11.7% нь хогийн цэггүй байв. Үүнээс: Чингэлтэй 3, Багануур 2, Баянзүрх 2, Баянгол, Багахангай, Сонгинохайрхан, Налайх, Хан-Уул дүүргүүдийн тус тус 1 сургууль хог хаях тусгайлсан цэггүй байна. Хог хадгалах цэгийг хичээлийн байрнаас 25м-ээс дотогш, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй зайд байрлуулсан 29 сургууль буюу 28.2%-ийг эзэлж байна. Судалгаанд õамраãäсан сурãууëиуäын 71.8% нь сургуулийн ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйд тавигдах норм, шаардлагыг хангаж байна. Мөн ажиглалт судалгаагаар 28 сургууль буюу 27.2% нь сургуулийн хашаа, зориулалтын цэгийн орчимд ил задгай хог хаягдал ихтэй, сургуулийн эдэлбэр газрын цэвэрлэгээ хангалтгүй байна. Хог хаягдлыг сургуулийн хашаанд шатааж устгал хийдэг 14 сургууль буюу 13.6%-тай байна. Үүнээс: Сонгинохайрхан 6, Сүхбаатар, Баянзүрх, Чингэлтэй тус тус 2, Хан-Уул, Баянгол тус тус 1 сургуулиуд хогоо шатааж устгадаг болох нь ажиглалт судалгаагаар үнэлэгдлээ. Submitted abstract Дүгнэлт: Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 29 буюу 28.2% нь хог хадгалах цýãийã сурãууëиас 25 м-ээс дотогш зайнд байрлуулсан, 11.7% нь сургуулийн хашаанд хогийн цэггүй байгаа нь Сургалт хүмүүжлийн байгууллагын барилга төлөвлөлтийн норм (БÍáä-II-66-88)-ыг зөрчиж байна. Сургуулиудын 14 буюу 13.6% нь сургуулийн хашаанд хогоо шатааж устгал хийж буй нь сургуулийн орчинд химийн хорт бодисууд агаарт дэгдэн улмаар орчныг бохирдуулан багш, сурагчдын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх нөхцлийг бүрдүүлж áайна. Evaluation on implementation of sanitary and hygienic standards and requirements in kinder gardens, secondary schools and dormitories Background Urantsesteg Sh. 1, Nergui Ì. 2 1 MOH, 2 Department of Inspection Agency in Khan-Uul district Almost 40% of total population of Mongolia is children and younger generation. Average life expectancy and health situation of population correlate with health 63

64 International expert consultation on sanitation in cold climate of children and younger generation. Bases of many chronic diseases are started from these young ages. Therefore, it is important to concern children s health and a safe environment which they study and live. Submitted abstract Methods Current situation of water supply, sanitary sewers and waste disposal of eight children organizations in the Khan-Uul district and four children organizations in the Nalaikh district were inspected. General observation and survey methods were employed for data analysis. Results 90% of the studied secondary schools and kinder gardens were connected to the central water supply system. Five or 90% of kinder gardens were analyzed drinking water once a year, whilst two organizations in Khan-Uul district were never analyzed. Secondary schools and kinder gardens in a center of the districts have been connected to the central sewerage; however, those in remote areas of the districts have been utilized ordinary pit toilets. Number of students in the schools in both districts were exceeded by almost twofold, consequently number of toilets and sinks were evidently insuficient. For instance, only two sitting toilets, two urinals and two sinks were available for 693 students in the secondary school no. 59 in the Khan-Uul district. All secondary schools and kinder gardens except the kinder garden no. 28 were not equipped with special toilet for invalid children. Two secondary schools (33.3%) were installed drinking water fountain or water dispenser in every store of the building, whereas four secondary schools (66.7%) were not installed any. Most of kinder gardens also were not installed water dispenser in each classroom. 83.3% of the studied kinder gardens have had dumpster bins located 100 m far from water source and 30 m far from the building. Half of the studied kinder gardens were sorted solid waste and disposed in speciied dumpster bins. Only one third of secondary schools were sorted solid waste and disposed in dumpster bins located in within 30 m from the school building. Conclusions: 1. Implementation of sanitary and hygienic standards and requirements for drinking water supply, for sewerage and toilets and for solid waste disposal in the studied six kinder gardens were 72.9%, 69.6% and 76.6%, respectively. 2. Implementation of sanitary and hygienic standards and requirements for drinking water supply, for sewerage and toilets, for health education, for preparation of school lunch and for solid waste disposal in the studied six secondary schools were 68.1%, 73.4%, 63.2%, 66.6% and 50%, respectively. 64

65 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургууль, дотуур байрны ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйд тавигдах норм, шаардлагын хэрэгжилтийн үнэлгээ Үндэслэл Уранцэцэг Ш. 1, Íýрãүй Ì. 2 1 Эрүүл мэндийн яам, 2 Хан-Уул дүүрэг дэх Мэргэжлийн хяналтын хэлтэс Монгол Улсын нийт хүн амын 40 орчим хувийг хүүхэд, өсвөр үеийнхэн эзэлж байна. Хүн амын дундаж наслалт, эрүүл мэндийн байдал нь хүүхэд өсвөр үеийнхний эрүүл мэндтэй шууд холбоотой байдаг бөгөөд ихэнх архаг өвчний суурь нь энэ насанд тавигддагыг судлаачид тогтоосон байна оны хичээлийн жилд улсын хэмжээнд төрийн болон төрийн бус өмчийн нийт 1067 цэцэрлэг, төрийн болон төрийн бус өмчийн 756 сургууль сургалт хүмүүжлийн үйл ажиллагаа явуулсан байна. Иймд энэ үеийнхний эрүүл мэнд, сурч, хүмүүжих, орчны аюулгүй байдалд анхаарал хандуулах нь чухал юм. Submitted abstract Зорилго Улаанбаатар хотын Хан-Уул, Налайх дүүргийн цэцэрлэг, ерөнхий áоëоâсроëын сурãууëийн ус, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйä òаâиãäаõ норм, шаардлагын хэрэгжилтийг хяналтын хуудсаар үнэлнэ. Материал, арга зүй Судалгаанд Хан-Уул дүүргийн 8, Налайх дүүргийн 4 хүүхдийн байгууллагыг хамрууллаа. Судалгаанд хамрагдсан хүүхдийн байгууллагуудын ус, ариун цэврийн байгууламжийн өнөөгийн нөхцөл байдалд нийслэлийн хүүхэд өсвөр үеийн эрүүл ахуйн асуудал хариуцсан улсын байцаагчид Цýцýрëýã, ерөнхий боловсролын сургуулиудын ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйд тавигдах норм, шаардлага -тай харьцуулан 2016 онд ýрүүë аõуйн үнýëãýý өглөө. Цуглуулсан судалгааны материалд ажиглалт, тандалт, судалгааны аргаар áоëоâсрууëаëò õийæ, äүãнýëò ãарãаâ. Үр дүн Бид судалгаандаа 2 дүүргийн төвийн болон захын хорооллын 6 цэцэрлэг, 6 сурãууëийã õамрууëсан. Судалгаанд хамрагдсан сургууль, цэцэрлэгийн 90.0 хувь нь төвлөрсөн усан хангамжийн системд холбогдсон. Цэцэрлэгийн 5 буюу 90 хувь нь ундны усыг жилд 1 удаа шинжлүүлж стандартын шаардлага хангасан байсан бол Хан-Уул дүүргийн 2 байгууллага шинжилгээ хийгээгүй байсан байна. Мөн дүүргийн 165 дугаар цэцэрлэг өрхийн эмнэлэг, сургуулиуд нь усан хангамжийн эх үүсвэр болох гүний худагтай, эрүүл ахуйн õамãааëаëòын áүс òоãòооãооãүй áайна. Íаëайõ äүүрãийн Эрäмийн-Îрãиë 65

66 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract цоãцоëáор сурãууëийн дотуур байр нь 70 хүүхдийн хүчин чадалтай боловч одоогоор 93 хүүхэд амьдарч байгаа, төвлөрсөн усан хангамжтай байв. Мөн дүүргүүдийн төвийн хэсгийн сургууль, цэцэрлэгийн (90.0%) нь ариутгах татуургын сүлжээнд холбогдсон бол захын гэр хорооллын дийлэнхи (10%) нь энгийн бие засах газрыг ашиглаж байна. Судалгаагаар Хан-Уул дүүргийн 59, 32, 75, Íаëайõ äүүрãийн Эрäмийн-Îрãиë цоãцоëáор сурãууëийн õүүõýä, сòанäарòаас äаõин иõ áайна. Òуõайëáаë 59-р сургууль нь нийт 693 суралцагч нарт зориулсан 2 суултуур, 2 шээлтүүр, 2 гар угаагууртай сургалтын үйл ажиллагаа явагдаж байна. Харин Налайх дүүргийн 119- р сургуулийн ариун цэврийн өрөөний сууëòуур, ãар уãааãуур õүрýëцýýòýй стандартын хэмжээнд байна.мөн судалгаанд хамрагдсан сургууль, цэцэрлэгүүдээс 28-р цэцэрлэгээс бусад 91.3 хувьд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд зориулсан ариун цэврийн тоног төхөөрөмжгүй, 35-р цэцэрлэгээс бусад нь ажиллагсдын тусдаа ариун цэврийн өрөөтэй байна. Ундны усан хангамж: Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 2 буюу 33.3 хувь нь сурагчдын ус уух цэгүүдийг давхар болгонд байршуулж сурагчид õýрýãëýõ áоëомæийã áүрäүүëсýн, харин 4 буюу 66.7 хувь суралцагч нарт зориулсан ус уух цэг, тоног төхөөрөмж суурилуулаагүй байна. Мөн 165, 23, Билиг төгс цэцэрлэгээс бусад цэцэрлэгүүд нь анги бүрт ус уух цэг, тоног төхөөрөмж суурилуулаагүй байлаа. Хог хаягдал, хогийн цэгийн шаардлага хангасан байдал: Судалгаанд хамрагдсан цэцэрлэгүүдийн 83.3 хувийн хогийн цэг нь усны эх үүсвэрээс 100 м, áариëãаас 30 м-ээс доошгүй зайд байрласан, 3 буюу 50 хувь нь хог хаягдлыг ангилан ялгадаг, хог цуглуулах цэгт хаядаг, 165 дугаар цэцэрлэг нь бохирын цооногтой бол тогтмол соруулдаг, гэрээтэй байна. Судалгаанд хамрагдсан сургуулиудын 2 буюу 33.3 хувь нь барилгаас 30 м-ээс доошгүй зайд байрласан хогийн цэгтэй, хог хаягдлыг ангилан ялгадаг, хог цуглуулах цэгт хаядаг байна. Дүгнэлт: 1. Судалгаанд хамрагдсан 6 цэцэрлэгийн ундны усны хангамжид тавигдах шаардлага 72.9%, ус ариун цэврийн байгууламжид тавигдах шаардлагын хэрэгжилт 69.6%, хог хаягдлын тээвэрлэлтийн шаардлагын хангалт 76.6 хувьтай байна. 2. Судалгаанд хамрагдсан 6 сургуулийн унäны усны õанãамæиä òаâиãäаõ шаардлага 68.1%, ус ариун цэврийн байгууламжид тавигдах шаардлагын õýрýãæиëò 73.4%, ýрүүë мýнäийн áоëоâсроë 63.2%, õооë үйëäâýрëýëä тавигдах шаардлага 66.6%, хог хаягдлын тээвэрлэлтийн õýрýãæиëò 50.0 хувьтай байна. 66

67 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Utilisation of the sanitation facilities at rural schools Oyunchimeg M. 1, Amgalan G. 1, Enkhtuya P. 1, Undarmaa P. 1, Shurentsetseg Kh. 2 1 National Center for Public Health, 2 Mongol Us service enterprise with public equity Background Access to improved water supply and sanitation facilities are among the most important factors determining the health of children. However, too many children in Mongolia have no access to water supply and sanitation facilities which meet the hygiene requirements. Submitted abstract Materials and methods The study covered 143 children of 7 schools of Uliastai soum of Zavkhan aimag and Erdenetsogt soum of Bayakhongor aimag. The research used the crosssectional model and qualitative study method. Results When the school students were asked whether they are able to regularly use the school latrines, 77.9 percent (109) responded that they can use it while 22.1% (31) responded that they cannot. Differentiated by school grades, 81.8% ( ) of the children of primary school grades, 75.4% ( ) of the children of the secondary school grades and 76.9% ( ) of the children of the high school grades responded that they can use the sanitation facilities. By schools, 71.2% ( CI) of the students of the Zavkhan school, 78% ( CI) of the students of the Zavkhangai school and 87.5% ( ) of the students of the Bayankhongor school are able to use the school sanitation facilities. To the question clarifying the reason of the inability to utilize the school sanitation facility regularly, 25.5% responded that the school latrine is dirty and smelled bad, 20% responded that there is no toilet paper, 12.7% answered that there is no chance to wash hands, 12.7% answered that the sanitation facilities are outdoors and 5.5% answered that they are unable to regularly use the school latrine as there is much queue. To the question of their opinion about the sanitation facilities for the teachers and students being together, 17% (16) answered that it is alright, 38.3% (36) answered that it is dificult at times, and 44.7% (44) answered that it is very dificult. Conclusion: 2/3 of the students think that it is inappropriate for the sanitation facilities for teachers and children to be together. The fact that many students are unable to regularly use the sanitation facilities is associated with insuficient hygiene situation in the latrines. 67

68 International expert consultation on sanitation in cold climate Хөдөөгийн сургуулийн ариун цэврийн байгууламжийн ашиглалт Submitted abstract Оюунчимэг М. 1, Àмãаëан Ã. 1, Энхтуяа П. 1, Ундармаа П. 1, Шүрýнцýцýã Õ. 2 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 Монгол ус төрийн өмчит үйлчилгээний газар Үндэслэл Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж нь хүүхдийн эрүүл мэндэд нөлөөлөгч хүчин зүйлүүдийн хамгийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болдог. Монголын олон хүүхдүүд эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ундны ус болон ариун цэврийн байгууламжийг ашиглаж чадахгүй байна. Сургуулийн сурагчдын ариун цэврийн байгууламжийн ашиглалтын байдалд үнэлгээ өгөх зорилгоор энэхүү судалгааг гүйцэтгэсэн. Материал, арга зүй Судалгаанд Завхан аймгийн Улиастай, Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт, Өлзийт сумын 7 сурãууëийн 143 õүүõäийã õамрууëсан áа суäаëãааã нýã агшингийн загвараар тооны болон чанарын аргыг ашиглан явуулсан. Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан сургуулийн сурагчдын 22.1% нь Сургуулийн бие засах газрыг шаардлагатай үедээ тогтмол ашиглаж чаддаггүй áайна. Ангиар авч үзэхэд бага ангийн 81.8% ( ), дунд ангийн 75.4% ( ), ахлах ангийн сурагчдын 76.9% ( ) нь тус тус ариун цэврийн áайãууламжийг ашиглаж чаддаг гэж хариулжээ. Завханы сургуулийн 71.2 (95%CI ), Баянхонгор аймгийн сургуулийн 87.5% ( ) нь ашиглаж чаддаг байлаа. Сургуулийн бие засах газрыг тогтмол ашиглаж чадахгүй байгаа шалтгааныг тодруулахад давхардсан тоогоор сурагчдын 25.5 хувь нь сургуулийн жорлон бохир эвгүй үнэртэй, 20 хувь нь ариун цэврийн цаасгүй, 12.7 хувь нь гар угаах боломжгүй, 12.7 хувь нь гадаа байдаг, 5.5 хувь нь ачаалал ихтэйгээс сургуулийн жорлонг тогтмол ашиглаж чаддаггүй ãýæ òус òус õариуëсан. Багш сурагчдын бие засах газар хамт байх нь ямар байдаг талаарх сурагчдын хандлагыг тодруулахад 17 (16) хувь нь хамт байх нь зүгээр, 38.3 (36) хувь нь заримдаа хэцүү, 44.7 (44) хувь нь маш хэцүү байдаг гэж хариулжээ. Дүгнэлт: Сурагчдын 83% нь бие засах газар хамт байх нь зохимжгүй, хэцүү байдаг гэжээ. Хөдөөгийн сургуулийн 5 сурагч тутмын нэг нь шаардлагатай үед бие засах газраа ашиглаж чаддаггүй, ариун цэвэр эрүүл ахуйн шаардлага õанãаäаããүй áоëоõыã òоãòооëоо. 68

69 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Attitude of school children towards to the accessibility of school sanitation facility, Mongolia Background Suvd B., Enkhmyagmar D. National Center for Public Health Schools partly determine children s health and well-being by providing a healthy or unhealthy environment. Although water and sanitation facilities in schools are increasingly recognized as fundamental for promoting good hygiene behaviour and children s well-being, many schools have very poor facilities. Conditions vary from inappropriate and inadequate sanitary facilities to the outright lack of latrines and safe water for drinking and hygiene. This situation contributes to absenteeism and the high drop-out rates of girls. Diarrheal diseases kill nearly 2 million children every year. About 400 million school-aged children are infected with worms worldwide. Hygiene education and the promotion of hand-washing can reduce the number of diarrheal cases by 45%. Submitted abstract Materials and methods The GSHS employed a two-stage cluster sample design to produce a representative sample of students in grades 7-12 (high and secondary). In total 59 schools (34 rural areas, 25 Ulaanbaatar city) and 5393 students were randomly selected to participatein the Mongolia (from 19 aimags and 8 districts) GSHS, May in Results Total 5393 students completed usable questionnaires. These were included male 48.3% (2516), female 51.7% (2854). The majority 56.3% (3113) were aged 13-15, 39.2% (1867) were 16 years older, and 3.8% (223) were 12 years or younger. The distribution of students by grade was 7 th grade 22.1%, 8 th grade 20.3%, 9 th grade 19, 5%, 10 th grade 22.2%, 11/12 th grade 15.8%. Additionally, this study assessed the availability of toilets and sinks at school. Disturbingly, 4.7% responded that there were no toilets or sinks at school and 27.8% responded that there are not enough toilets or sinks at school. 70.8% (CI ) responded that there were enough toilets and sinks. Total 5380 students participated the question washing hands after using toilet, 42.5% of students answered wash their hands after using the toilet. This percentage increased by points compared with previous survey Conclusion: Students 56.5% (CI ) never/rare wash hands before meals, to compare with previous survey (59.9%) 2010 was no signiicant difference. It shows that Mongolian secondary education sanitary access and supplies not satisfactory. 69

70 International expert consultation on sanitation in cold climate ЕБС-ийн сурагчдын ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийн талаарх хандлага, Монгол улс Submitted abstract Үндэслэл. Сувд Б., Энхмягмар Д. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Сургуулийн орчин нь хүүхдийн эрүүл мэнд, сайн сайхан байдлыг тодорхойлогч хүчин зүйлийн нэг хэсэг билээ. Хэдийгээр сургуулийн усан õанãамæ, ариун цýâрийн áайãууëамæийã æиëýýс æиëä сайæрууëæ áайãаа ч олон сургуулийн ариун цэврийн байгууламж эрүүл ахуйн шаардлагад нийцэхгүй байсаар байна. Энэ нөхцөл байдал нь сурагчдын хичээл таслах, ялгаварлан гадуурхалтад өртөх, эрүүл ахуйн сөрөг дадалтай байх зэрэгт нөлөөлж байна. Хүүхдийн өвчлөл эндэгдлийн тэргүүлэх шалтгаан суулгалт, амьсгалын замын өвчин байна. Энэхүү өвчний улмаас жил бүр дэлхий дээр 4 сая хүүхэд өвчилж, өвчний улмаас 2 сая нь нас бардаг. Эрүүл ахуйн мэдлэг, гараа тогтмол угаах зан үйл нь суулгалт өвчнөөр өвчлөх хүний тоог 45.0 хувиар бууруулдаг болохыг шинжлэх ухаан нэгэнтээ баталсан. 70 Материал аргазүй Судалгааг нэгдсэн аргачлалаар төрийн болон хувийн өмчийн ерөнхий боловсролын сургуульд суралцаж буй 12 ба түүнээс дээш насны 5393 сурагчийг хамруулсан. Энэхүү судалгаанд 60 сургууль сонгогдсоноос 59 сургууль (хот 25, хөдөө 34) хамрагдсан. Сурагчдын хамрагдалтын түвшин 89.0 хувь бөгөөд судалгааны ерөнхий хамрагдалтын хувь 88.0 байсан. Үр дүн Судалгаанд нийт 5393 сурагч хамрагдсанаас 48.3 хувь (2516) эрэгтэй, 51.7 хувь (2854) эмэгтэй сурагч байв. Сурагчдын 56.3 хувь (3113) насныхан, 33.0 хувь (1615) 16 ба түүнээс дээш насны сурагчид 10.7 хувь (652) нь 12 насны сурагчид байлаа. Анги хамрагдалтын байдлыг авч үзвэл: 22.1 хувь нь 7 дугаар ангид, 20.3 хувь нь 8 дугаар, 19.5 хувь нь 9 дүгээр ангид, 22.2 хувь нь 10 дугаар, 15.9 хувь нь 11 ба 12 дугаар ангид суралцагсад байв. Нийт сурагчдын 4.7 хувь сургуульд угаалтуур, жорлон байхгүй, 27.8 хувь нь хүрэлцээгүй хэмээн үнэлсэн. Сургууль нь угаалтуур, жорлонтой хэмээн хариулсан сурагчдын 70.8 хувь (95%CI ) нь сургуулийн бие засах газар хүрэлцээтэй гэжээ. Судалгаанд хамрагдсан нийт сурагчдын 24.6 хувь (үүнээс: эрэгтэй- 31.1%, 95%CI , эмэгтэй-18.4%, 95%CI ) нь сүүлийн нэг сард шалтгаангүй хичээлээ тасалсан байна. Сурагчдын 57.6 хувь нь ариун цэврийн өрөөнд орсны дараа гараа тогтмол угаадаггүй сөрөг äаäаëòай áайна. Энэ үзүүлэлтийг 2010 оны үр дүнтэй (59.9%) харьцуулахад сургууль дээрээ хоол, цай уухаас өмнө гараа угаах дадал сайжраагүй õýâýýр áайна.

71 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Дүгнэлт: ЕБС-ийн ариун цэврийн байгууламжийн хангамж, хүрэлцээ, бүрэн бүтэн байдал алдагдсантай холбоотой сургуулийн сурагчдын талаас илүү хувь нь гараа угаадаггүй сөрөг дадалтай байна. Иймээс хамгийн хямд төсөр, хэн ч хэрэгжүүлж болохуйц гар угаах аргыг сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдэд хэвшүүлэх нийгмийн эрүүл мэндийн үйл ажиллагааг тогтмол хэрэгжүүлж хүн амын өвчлөлийн тэргүүлэх шалтгаан болсон амьсгалын замын өвчнөөс сэргийлэх нь зүйтэй билээ. Submitted abstract 71

72 International expert consultation on sanitation in cold climate SANITATION SOLUTIONS FOR PUBLIC INSTITUTIONS IN COLD CLIMATE Oral presentation National policy implementation on WASH in Health Care Facilities and challenges Urantsetseg Sh. 1, Batdulam D. 2, Delgermaa V. 3 1 Ministry of Health, 2 GASI, 3 Country ofice in Mongolia, World Health Organization In Mongolia, access to improved drinking water supply 64% and sanitation facilities 60%. However in rural areas access to improved drinking water supply 59% and sanitation facilities 43%. There are 1165 health care facilities and most of them is primary care (33.4%), private (61.2% ). Legislations are: Law on Hygiene, 2015 National Program on Environmental Health ( ) National Strategy and Action Plan of HCWM ( ) National Program on Improvement of sanitation facilities 6 TWGs (219 experts), Joint Order #126/A-134, Apr 2014 MoH/MoE: WASH (29); Air quality; HIA; HCWM; CC; Chemical Safety Guidance for WSP for small community: Soum, district; bag; khoroo; HCFs; School and kindergarden MNS 6392:2013 Environmental Hygienic Requirements for Health Care Facilities, (27 June, 2013) For health care facilities, centralized water supply 14.1%, decentralized water supply 85.9%. Since 2005 numbers of project related to the WASH were successfully implemented. Those are Pilot project for improvement of WASH in rural hospital, Essential ENH standards for HCFs and WSP Initiative. In terms of legislation the Law on Hygiene is staring to implement since Assessment of the implementation conducted by MOH and GASI with WHO inancial and technical support in The sampling area was the Health Facility Environmental Hygiene Standard (MNS 6392:2013) in general hospitals of 21 provinces, Regional Diagnostic and Treatment Centers in Khovd, Dornod, Uvurkhangai, Orkhon and Umnugobi provinces, Health Centers of 8 districts and general hospitals of 4 districts of the capital city, State Central Hospital No. 1, 2 & 3, and 7 specialized centers.according to the implementation about 70% of institutions were met with the standard level. Based on the evaluation result every health institutions are developing improvement plan of sanitation settings at the own organization. 72

73 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Future challenges are evaluating environmental condition including WASH in 329 soum health centers, tight follow-up of implementation of improvement plans in all HCFs, As well as designing and construction of water and sanitation facilities in cold climate context at local level. Moreover WASH especially sanitation still remains a low priority among government and donors and a great need for IEC campaign to raise the beneits of WASH Эрүүл мэндийн байгууллагын ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн талаар баримталж буй бодлогын хэрэгжилт, тулгамдаж буй асуудлууд Oral presentation Уранцэцэг Ш. 1, Баòäуëам Ä. 2, Äýëãýрмаа В. 3 1 Эрүүл мэндийн яам 2 ÌÕЕà 3 Ìонãоë äаõ ÄЭÌБ Ìонãоë уëсын õýмæýýнä сайæрууëсан усан õанãамæиийн õүрòýýмæ 64%, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж 60% байна. Харин хөдөө орон нуòаãò сайæрууëсан усан õанãамæийн õүрòýýмæ 59%, ариун цýâрийн áайãууëамæийн õүрòýýмæ 43% áайна. Ìонãоë уëсын õýмæýýнä нийò 1165 эрүүл мэндийн байгууллагууд ажиллаж байна. Холбогдох хууль эрх зүйн баримт бичгүүд: Эрүүл ахуйн тухай хууль, 2015 Орчны эрүүл мэндийн үндэсний хөтөлбөр ( ) Эрүүл мэндийн байгууллагын хог хаягдлын менежментийн стратеги, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ( ) Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр 6 сэдэвчилсэн ажлын хэсэн (219 мэргэжилтэн) Усны аюулгүй байдлын төлөвлөгөөний гарын авлагууд Эрүүл мэндийн байгууллагын орчны эрүүл ахуйн шаардлага, MNS 6392:2013 Эрүүл мэндийн байгууллагуудын хувьд тэдний 14.1% нь төвлөрсөн ариун цэврийн байгууламжид холбогдсон бол 85.9% нь төвлөрсөн системд холбогдоогүй байна оноос хойш Усан хангамж, ахуйн цэврийн байгууламжийн чиглэлээр цөөнгүй төсөл хөтөлбөр хэрэгжиж амжилттай хэрэгжиж байна. Тухайлбал Хөдөөгийн эрүүл мэндийн байгууллагуудын ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах туршилтат төсөл, Эрүүл мэндийн байгууллагын нэн шаардлагатай орчны эрүүл ахуйн шаардлагын стандарт болон Усны аюулгүй байдлын төлөвлөгөөний санаачлага зэргийг дурьдаж болно. Хууль эрхийн зүйн баримтын хувьд

74 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation оноос Эрүүл ахуйн тухай хууль хүчин төгөлдөржин хэрэгжиж байна. ДЭМБын дэмжлэгтэйгээр Эрүүл мэндийн яам, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газартай хамтран онуудад 21 аймгуудын нэгдсэн эмнэлэг болон Ховд, Дорнод, Өвөрхангай, Орхон, Өмнөговь аймаг дах Бүсийн оношилгоо, эмчилгээний төв түүнчлэн Нийслэлийн 8 дүүргийн эрүүл мэндийн төв, 4 дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг, УНТЭ, УХТЭ, УГТЭ, 7 тусгай мэргэжлийн төв зэрэг 23 байгууллагад үнэлгээ хийхэд дунджааар 70 орчим хувийн хэрэгжилттэй áа уã үнýëãýýнä äүнä òуëãуурëан ýрүүë мýнäийн áайãууëаãа áүр ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулах төлөвлөөний төслийг боловсуулж õýрýãæүүëýн аæиëëаæ ýõëýýä áайна. Цаашид 329 сумын эрүүл мэндийн төвийн орчны нөхцөл тэр дундаа ус, хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн нөхцлийг үнэлэх шаардлагатай байна. Мөн онд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн сайжруулах төлөвлөгөө хэрэгжүүлэх, мөн хүйтэн цаг уурд тохирсон ариун цэврийн байгууламжийн сум орон нутгийн түвшинд бий болгох хэрэгцээтэй байна. Үүний зэрэгцээ ус, хангамж ариун цэврийн байгууламжийн талаарх ухуулга нөлөөллийн ажил Засгийн газрын болон донор байгууллагуудын дунд хангалттай анхаарал хандуулахгүй байна. Мөн энэ чиглэлээр иргэдийн дунд компанит ажил өрнүүлэх шаардлагатай байна. Air lush based sanitation for public and private building Qian He., Yi Yin., Haichao Yi., Jian Zhang. EnviroSystems Engineering & Technology Co., Ltd Air lush toilet is a new type of toilet that using air pressure to wash and carry away the waste, with little or extremely low lush water consumption, the generated waste, as in a high speed and concentration, easily to be carried and treated, which can be an alternative solution in Cold Climate. The negative pressure drainage pipes, much smaller (de50-de160) than conventional drainage pipes, can be laid in the same tunnel with water supply pipes, makes it feasible and cost-effective especially in cold areas. Source separated by air lush toilet or negative pressure drainage system, Nitrogen and Phosphorus can be recovered from the high concentrated waste, and grey water, as is much less polluted, can be easily treated and then reused. Air lush toilet, as watersaving and smell controlling, performs well in publc toilets in public institutions. For example, in Tsinghua University Primary school, the air lush toilets were installed next to the playground. There are two air lush urinals, one air lush toilet for boys and three urine divided air lush toilets for girls. Brown water (feces and a small amount of lush water), yellow water (urine and a little lush water) and grey water (handwash, ground cleaning water), after separated, were treated in a devices room behind the toilet. The toilets are well accepted by 74

75 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò school staff and students. Air lush toilets were also applied in parks and squares in Beijing, Haikou, Nanning and Baoding, each serving up to 1000 visitors daily and producing high cocentrated nutrients. The negative pressure drainage system, which is lexible to layout and simple in construction, is particularly available to the un-connect households, such as newly built districts, rural areas or peri-urban areas. In Uncle Niu s Sustainable Community Lab, the black water (toilet waste, kitchen waste) and grey water (shower, handwash, vegetable cleaning water) were sourced separated by negative pressure drainage system, and black water reused as fertilizer after disgusting and grey water, after treatment, became drinkable water. The negative pressure drainage system are also considerably facilitating residents in Dengyoufang Village in Zhangjiakou and Nanjiehejian Village in Handan, northen China. Oral presentation Олон нийт болон өрхөд зориулсан даралтат агаараар цэвэрлэдэг ариун цэврийн байгууламж Күн Хэ, И Ин, Найчао, Жиен Жанг EnviroSystems Engineering & Technology ХХК Агаараар цэвэрлэгддэг жорлон нь шинэ төрлийн жорлон бөгөөд даралтат агаараар ялгадсыг цэвэрлэдэг, маш бага хэмжээний ус ашигладаг, цугларсан ялгадас бага хэмжээтэй ба тээвэрлэн боловсруулахад хялбар мөн хүйтэн газар хэрэглэхэд тохиромжтой. Хасах даралттай хоолой нь ердийн бохирын хоолойноос жижиг хэмжээтэй (диаметр мм) учир энгийн ус түгээх шугамтай хамт байршуулж болох ба хүйтэн газруудад өртөг багатай байх болно. Ялгадсаас азот болон фосфорыг ялгахад амар болно мөн бохир ус бага бохирлогдон дахин боловсруулахад хялбар болно. Агаараар цэвэрлэгддэг жорлон нь нийтийн бие засах газарт ус хэмнэдэг ба үнэр гарахгүй, олон нийтийн газар сайн ажилладаг. Чинхуа их сургуулийн дэргэдэх ерөнхий боловсролын сургуульд тоглоомын талбайн нийтийн жорлонд нэг эрэгтэй гурван эмэгтэй жорлонг суурилуулсан. Бор ус (өтгөн ялгадас), шар ус (шээс) ба саарал ус (гар угаасан ус) тустаа хуримтлагдан жорлонгийн арын өрөөнд боловсруулагддаг. Сургуулийн сурагчид болон ажилчид энэхүү жорлонд сайн үнэлгээ авсан байна. Ийм жорлон Бэйжин, Хайкоу, Наннинг, Баодинг зэрэг газар олон нийтийн цэцэрлэгт хүрээлэнд суурилагдсан ба өдөр бүр 1000 гаруй хүн үйлчлүүлж өндөр нягтралтай бордоо үйлдвэрлэсээр байна. Хасах даралтат хоолой нь уян бөгөөд суурилуулахад хялбар тул төвийн шугаманд холбогдоогүй айл, шинээр хөгжүүлж буй бүс нутаг болон хотын ойролцоох бүсэд суурилуулахад хялбар юм. Íиу ãуайн òоãòâорòой нийãмийн лабораторид хар ус (жорлонгийн ус болон гал тогооны хаягдал), саарал ус (юм угаасан ус)-ыг тусад нь салган хасах даралттай хоолойгоор тээвэрлэсэн ба хатуу ялгадсаас бордоо гарган саарал усыг дахин боловсруулж ундны 75

76 International expert consultation on sanitation in cold climate ус болгож чадсан. Жанжиакоу хотын Денгёоуфанг тосгон, Хандан хотын Нанжиехөжиен тосгонд хасах даралтын хоолой суурилуулсан ба энэ нь иргэд ашиглахад амар байна гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн. Oral presentation Hygienic sanitation facilities are crucial for public health problems Enkhjargal A., Suvd B. National Center for Public Health In 2015, 68% of the world s population had access to improved sanitation facilities including lush toilets and covered latrines, compared with 2000 by 9%. 2.4 billion people still do not have basic sanitation facilities such as toilets or latrines.of these, 946 million still defecate in the open, for example in street gutters, behind bushes or into open bodies of water (STG, 2016). More than people in low- and middle-income countries die as a result of inadequate water, sanitation and hygiene each year. Diarrhoea remains a major killer but is largely preventable. Better water, sanitation and hygiene could preventable death. Thus unimproved sanitation facilities are crucial public health problem (WHO 2016). All over the Mongolia, households are not fully covered with improved sanitation facilities. In rural settings and ger area very few numbers of households and public institutions are using proper sanitation facilities. According to the Joint Monitoring report of WHO and UNICEF less than one third of total population is using unimproved sanitation facilities. In Ulaanbaatar, usages of improper pit latrines are main factor of soil pollution. According to the survey result about 90% of about ger area s households are using unimproved pit latrines (PHI 2016). Year by year due to unimproved pit latrine soil pollution is increased and directly correlated with the infectious disease and ground water pollution. Although households of ger area is using pit latrines but most of them are not suit with standard level and polluting environment. Beneits of improved sanitation extend well beyond reducing the risk of diarrhoea. These include protection of human right, ensure sustainable environmental development, and prevent form poverty. A WHO estimated that for every $1 invested in sanitation, there was a return of $5.50 in lower health costs, more productivity and fewer premature deaths. Thus changing behaviors towards to the improved basic hygienic and sanitation at the persons and household level is essential challenge. In the 21st century, improvement of coverage of improved water and sanitation facilities are became a one of main goal of public health. 76

77 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Ариун цэврийн байгууламж нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал болох нь Энõæарãаë A., Сувд Б. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2015 оны áайäëаар äýëõийн õýмæýýнä сайæрууëсан ариун цýâрийн байгууламжийн тоо 2000 онтой харьцуулахад 68% болж 9.0%-иар өссөн боловч 2.4 тэрбум хүн шаардлага хангаагүй ариун цэврийн байгууламж ашиглахгүй, 946 сая хүн ямар нэгэн ариун цэврийн байгууламжгүй амьдарч áайна (ТХЗ, 2016). Жил бүр хөгжиж буй орнуудын 800 гаруй мянган хүн шаардлага хангаагүй усан хангамж, ариун цэврийн байгууламжгүйн улмаас нас барж, тэдний талаас илүү хувь нь сэргийлэх бүрэн боломжтой суулгалт өвчний улмаас хорвоог цаг бусаар орхиж байна (ÄЭÌБ, 2015). Ийм ч учраас сайæрууëсан ариун цýâрийн áайãууëамæаар õүн амыã õанãаõ нийãмийн эрүүл мэнд болон орчны эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал болж байна. Oral presentation Монгол Улсын хэмжээнд хаана ч, хэн ч бие засах газрынхаа асуудлыг цэвэрхэн, хүртээмжтэй, аюулгүй, бохирдол үүсгэхгүй байхаар бүрэн төгс шийдэж чадаагүй л байна. Хөдөө орон нутаг, нийтийн бие засах газар, сургууль, цэцэрлэг, гэр хорооллын өрхийн маш бага хувь нь ариун цэврийн сайжруулсан байгууламж ашиглаж байна. ДЭМБ, НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас хамтран хэрэгжүүлсэн хяналт мониторингийн хөтөлбөрийн судалгаагаар үндэсний хэмжээнд ундны ус хангамж сайжирсан боловч хөдөөгийн хүн амын тал хүрэхгүй хувь нь баталгаат эх үүсвэрээс ундны ус авах боломжтой, гуравны нэгээс бага хувь нь ариун цэврийн сайжруулсан байгууламжид хамрагдсан байгаа нь бүс нутаг бүрт харилцан адилгүй байна. Бохир усны цэвэрлэх байгууламжаар Улаанбаатар хотод хоногт дунджаар м.куб ахуйн болон үйлдвэрийн гаралтай бохир ус цэвэрлэгдэн хөрс болон голд хаягдаж байна. Гэр хорооллын айл өрхийн стандартын шаардлага хангаагүй бохир усны цооног, бие засах газрыг дүүрсэн үед нь шороогоор булж, зэргэлдээ газар шинээр дахин жорлонгийн нүх ухдаг нь хөрсийг гэмтээн бохирдуулж байна. Судалгааны дүнгээс харахад Улаанбаатар хотын нийт гэр хорооллын 180 гаруй мянган айл өрхийн 90 гаруй хувь нь энгийн, шаардлага хангаагүй нүхэн жорлон ашиглаж байна (ÍЭÌÕ, 2016). Энгийн нүхэн жорлонгоос шууд хамраалтайгаар хөрс, ус, орчны бохирдол нэмэгдэж байна. Гэр хорооллын айл өрхүүд бие засах газартай ч стандартын шаардлага хангаагүй байгаа нь хөрс, ус, гадаад орчныг бохирдуулсаар байна. Хамгийн аюултай нь ялгадсаар хооллосон ялаа, хортон шавжаар дамжин хоол хүнс, эд хогшил, бохирдож улмаар 5 хүртэлх насны хүүхдийн дундах суулгалт өвчний тархалт буурахгүй байна. 77

78 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation Ариун цэврийн сайжруулсан байгууламж нь зөвхөн суулгалт өвчнөөс сэргийлэх бус хүний эрх, хүрээлэн буй орчны тогтвортой хөгжил, ядуурал зэрэг олон тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх гарц юм. ДЭМБ ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад зарцуулсан 1 доллар 5.5 долларын ашиг эргүүлэн өгдөг болохыг тогтоосон. Иймээс ус, ариун цэврийн байгууламжийг өрх болон оршин суугчдад эзэмшүүлэх, эрүүл ахуйн дадал зуршлыг өөрчлөх нь томоохон сорилтын нэг юм. 21-р зууны дэлхий нийтийн анхаарал татаж áайãаа ãоë асууäаë áоë õүн амыã унäны усаар õанãаõ, ариун цýâрийн байгууламжийн хүртээмжийг дээшлүүлэх явдал болоод байна. Experiences on Innovative Sanitation Solutions in Rural and Peri-Urban Schools and Kindergartens Batnasan N UNICEF Mongolia Background UNICEF Mongolia has developed a low-cost, high-quality innovative container WASH facility to improve access to WASH in schools, dormitories and kindergartens. Introduced in 2014, a total of 15 WASH Container Facilities were installed in Khuvsgul province and Naliakh district reaching about 3,000 children. This model provided an evidence of positive return on children s hygiene and behavioral outcomes, creating healthy and conducive childfriendly learning environment. Key Features Container WASH facility, approximately 18 square meters (3m Ч 6m) of internal loor space, is equipped with lushing toilets, urinals, wash basins and shower room. It can be attached to a building or to a Ger (portable felt dwelling structure) and connected to existing water supply and sewage system without major renovation work. The Container has integrated ventilation system, electrical connection with insulated walls and ceilings to ensure that the facilities are protected from freezing as well as minimizing heat lose. The unit cost is approximately $15,000 and entirely it into the external piped water and sewer facilities to meet the most basic sanitation needs. Why container WASH facility? 78 Nearly 80 per cent of schools and dormitories in Mongolia do not have indoor WASH facilities Most school buildings and kindergartens were built before 1990 without taking water and sanitation facilities into account Outdoor pit latrine is one of the most commonly used sanitation system in rural schools, dormitories and kindergartens in Mongolia

79 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Handwashing facilities are often not located near outdoor latrines, thus students are less likely to wash their hands Extreme cold winter temperatures, as low as - 40 C, discourage children from using latrines, contributing to open defecation in school and dormitory yards with negative impacts on child health. Provision of basic sanitation is one of the biggest obstacles to improved hygienic practices in Mongolia s schools. However, rehabilitating existing WASH facilities in old school and kindergarten buildings can be problematic. It is generally very expensive and can take up valuable learning space, as classrooms may have to be transformed into WASH facilities. To ind a suitable solution, UNICEF initiated developing innovative approaches and technologies that can lead to radical improvements for WASH in schools and kindergartens programmes; with ive standardized models as follows Oral presentation 1. Boiler (Water Heater): Students wash more often when hot water is available. The provision of hot running water facilities make a positive contribution to the overall health of children in cold climate region. 2. Heater: The heater is connected to the existing kindergarten s heating system to keep the container warm during kindergarten operating hours. 3. WASH Basin & Soap dispenser: The facilities include cold and warm water, mirrors, soap dispensers to help handwashing to become a routine activity for school children and kindergarten teachers. For kindergarten type, wash basin is low enough for children to reach. 4. Flushing toilet/urinal: Modern lushing toilet units are installed to achieve maximum hygiene and durability. Every toilet area is protected by side walls to ensure privacy. The design incorporates toilets for teachers and school staff. 5. Automatic hand drier: Hand drier is provided on the wall to dry their hands immediately after washing. 6. LIGHTING Fluorescent light positioned to illuminate the container and corridor. 6. Lighting: Fluorescent light positioned to illuminate the container and corridor 7. Ventilitation: Two small vents allow a good low of air through the container. 79

80 International expert consultation on sanitation in cold climate Хотын захын болон хөдөөгийн цэцэрлэг, сургуулийн ариун цэврийн байгууламжийн дэвшилтэт шийдлийн талаарх туршлага Oral presentation Хураангуй Баòнасан Í Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн Сан Монгол дах НҮБ-ын Хүүхдийн сангаас өртөг багатай сайн чанарын ариун цэврийн өрөөг, орон нутгийн сургууль, дотуур байр болон цэцэрлэгүүдийн ариун цэврийн өрөөний хүртээмжийг сайжруулахаар төлөвлөсөн. Иймд бид Хөвсгөл аймаг болон Налайх дүүрэгт 3000 хүүхдэд хүртээмжтэй 15 чингэлгийг байршуулсан. Энэхүү загвар нь хүүхдийн сурч боловсрох эрүүл орчинг бүрдүүлэх, ариун цэвэр сахих зан үйл төлөвшихөд эерэгээр нөлөөлсөн. Гол үзүүлэлтүүд Чингэлгэн ариун цэврийн өрөө нь ойролцоогоор 18м.кв (3мх6м) талбайтай дотроо татуурга бүхий жорлон, шээлгүүр, угаалтуур болон шүршүүрээр òоноãëоãäсон. Òүүнийã áусаä áайãууëамæ áоëон Ìонãоë ãýрòýй õоëáоæ болно. Мөн усны хангамж болон бохирын шугаманд төвөг багатай холбогддог. Чингэлэг агааржуулалт, цахилгааны холболттой ба хана таазыг дулаан алдалт, хөлдөхөөс сэргийлсэн доторлогоотой. Нэгж үнэ нь ам.доллар болох бөгөөд ариун цэврийн үндсэн хэрэгцээг хангахуйц юм. Яагаад чингэлгэн усан хангамж, ариун цэврийн байгууламж гэж? Монголын улсын хэмжээнд сургууль болон дотуур байрны 80% нь äоòроо усан õанãамæ, ариун цýâрийн áайãууëамæãүй. Ихэнх сургууль болон цэцэрлэгийн байр 1990 оноос өмнө баригдсан ба тэдгээр нь усан хангамж болон ариун цэврийн өрөөг тооцоолоогүй. Монголын орон нутгийн сургууль цэцэрлэг дотуур байрнууд ихэвчлэн гаднаа нүхэн жорлонгоор ариун цэврийн асуудлыг шийдсэн. Гар угаалтуур нь жорлонтой ойр байрлаагүйгээс хүүхдүүд бие засаад гараа угаахгүй байх магадлал өндөр. Өвөлдөө -40 С хүртэл хүйтэрдэг тул хүүхдүүд жорлон ашиглахаас татгалзан сургууль болон дотуур байрны гадна орчинд ил задгай бие зассанаас хүүхдийн эрүүл ахуйд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Ариун цэврийн үндсэн нөхцлөөр хангалт нь монголын сургуулиудын эрүүл ахуйн орчныг сайжруулахад тулгардаг томоохон асуудалуудын нэг юм. Гэвч стандарт ариун цэврийн өрөө хуучин барилгуудад байгуулах нь асуудалтай. 80

81 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Ерөнхийдөө өртөг өндөртэйгээс гадна сургалтын анги танхимыг ариун цэврийн өрөө болгон ашиглаж сургалтын орчинг багасгана. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд НҮБ-ын ХС-гаас сургууль цэцэрлэгүүдийн ариун цэврийн өрөөг технологийн дэвшилтэт шийдэл олохоор дараах шаардлагуудыг áаãòаасан. 1. Ус халаагч. Халуун устай тохиолдолд хүүхдүүд гараа илүү олон угаах болно. Урсгал халуун устай байгууламжаар хангах нь хүйтэн орны хүүхдүүдийн ерөнхий эрүүл мэндэд эерэг нөлөөтэй. 2. Халаалт: Цэцэрлэг ажиллаж байгаа үед ариун цэврийн өрөөний äуëааныã õаäãаëаõ áоëомæòой 3. Угаалтуур ба саван түгээгүүр халуун хүйтэн устай, толь, саван түгээгүүртэй байгууламжаар хангаж багш сурагчдын гарыг тогтмол угаалгахад туслах зорилгоор хангах юм. Цэцэрлэгийн угаалтуур õүүõýä õүрýõүйц нам áайрëасан áайõ. 4. Боловсон жорлон, шээлтүүр: Îрчин үеийн боловсон жорлон суурилуулснаар эрүүл ахуйн нөхцөл болон эдэлгээг сайжруулна. Жорлон нь эргэн тойрон ханатай байснаар хувийн нууцлалыг хадгална. Мөн сургуулийн багш ажилчдад тустай жорлонг байгуулсан áайõ. 5. Àâòомаò ãар õаòааãуур: Ãар õаòааãуур õананд зоосноор гарыг угаасан äаруйä õаòаана. 6. Гэрэлтүүлэг өдрийн гэрлээр чингэлэг болон хонгилыг өдрийн гэрлээр ãýрýëòүүëнý. 7. Àãаарæууëаëò: Чингэлэãò 2 æиæиã аãаарæууëаõ нүõ ãарãаснаар шүвтэрийн үнэр арилж, агаарын урсгал сайжирна. Submitted abstract Location and types of sanitation facilities in health organizations Tsegmed S. 1, Oyunchimeg M. 1, Nyamkhorol D. 2, Urantsetseg Sh. 3, Bayasgalan B. 4, Batdulam D. 4, Khishigsuren J. 1, Delgermaa V. 5, 1 NPHC, 2 Intermed hospital, 3 MOH, 4 GASI, 5 WHO Mongolia Background Environmental pollution has not only been affecting negatively population health, also causes huge damages to country s economical and social development in direct and indirect way. Despite of the recent improvement of diagnostic and treatment capacity and more wider coverage of health care services, and development of private sector, the quality of buildings of health care facilities remains still with poor quality, size of surrounding areas and surrounding environmental condition is often insuficient, also quality and safety of drinking 81

82 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract water, solid and liquid waste management and sanitation facilities are not complying hygienic requirements, and thus constituting prerequisite conditions for emerging of nosocomial infections and further causing environmental pollution and negatively affecting human health. Material and methods From rural area,244 soum health centers and 16 aimag central hospitals were involved in the assessment.environmental health condition of soum health centers and aimag central hospitals was assessed by using a questionnaire with a total of 91 questions, consisting of 8 groups, which is developed based on the standards of MNS 5082:2005 Sructure and operation of soum hospitals and MNS 5095:2001 Structure and operation of aimag central hospitals Results 70.5% of soum health centers covered in the assessment had outside pit latrines, 5% had inside toilets, and 25% (59) had both types of toilets. Although both outside and inside types of toilets were present in some soum hospitals, due to unreliable functioning of waste water disposal system, inside toilets did not operate regularly. In 73.7% of soum health centers, there was no lighting in toilets. 57.4% of all soum health centers did not have toilets for outdoor patients. In 67.1% of all soum health centers, hand washing facilities were not provided close by the toilets. 70.7% of soum health centers covered in the assessment had simple pit latrines, 21% had improved pit latrines with ventilation, 5.6% had improved pit latrines with internal concrete lining, and 2.7% had bio-toilets. The second grade hospitals or all aimag central hospitals had inside toilets. Conclusion: 2.7% of soum health centers had bio toilets. Эрүүл мэндийн байгууллагуудын ариун цэврийн байгууламжийн байрлал ба төрөл Цэгмэд С. 1, Оюунчимэг М. 1, Нямхорол Ä. 2,Уранцэцэг Ш. 3, Баясгалан Б. 4, Баòäуëам Ä. 4, Хишигсүрэн Ж. 1, Äýëãýрмаа В. 5 1 НЭМҮТ, 2 Интермед эмнэлэг, 3 ЭÌЯ, 4 ÌÕЕÃ, 5 Ìонãоë äаõ ÄЭÌБ Үндэслэл Орчны бохирдол нь хүн амын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлээд зогсохгүй шууд болон шууд бусаар улс орны эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд их хэмжээний хохирол учруулдаг. Сүүлийн үед эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний хүрээ өргөжиж, эмчилгээ, оношлогооны чадавхи сайжирч, хувийн сектор хөгжиж байгаа хэдий ч эрүүл мэндийн байгууллагуудын барилга байгууламжийн чанар муу, эдэлбэр газрын хэмжээ, орчны тохижилт хангалтгүй, ундны 82

83 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò усны чанар аюулгүй байдал, хатуу, шингэн хог хаягдлын менежмент, ариун цэврийн байгууламжууд эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй байгаа нь эмнэлгээс шалтгаалсан халдвар гарах цаашилбал орчныг бохирдуулж хүн амын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх нөхцлийг бүрдүүлж байна. Материал, аргазүй Үнэлгээнд 244 сумын эрүүл мэндийн төв, 16аймгийн нэгдсэн эмнэлгийг õамрууëсан. Сумын эрүүл мэндийн төв, аймгийн нэгдсэн эмнэлгүүдийн ариун цэврийн байгууламжийн ашиглалт, хэрэглээг Сумын эмнэлгийн бүтэц үйл ажиллагааны улсын стандарт MNS 5082:2005, Аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн бүтэц, үйл ажиллагааны улсын стандарт MNS 5095:2001 -ыг ашиглан òусãайëан áýëòãýсýн асуумæаар үнýëýâ. Submitted abstract Үр дүн Үнэлгээнд хамрагдсан нийт сумдын эрүүл мэндийн төвүүдийн 70% нь гадна, 5% нь дотор, 25% (59) нь холимог байршилтай байна. Зарим сумын эмнэлгүүд гадна болон дотор бие засах газар хоёулаа байгаа дотор байрлалтай бие засах газрын бохир ус зайлуулах системийн ажиллагаа хэвийн бус аæиëëаãааòай áайна. Нийт сумдын эрүүл мэндийн төвүүдийн ариун цэврийн байгууламжийн 73.7% нь гэрэлтүүлэггүй, 67.1% нь жорлонгийн ойроëцоо гарын угаалтуургүй байна. Ариун цэврийн байгууламжийн төрлөөр авч үзэхэд үнэлгээнд хамрагдсан сумын эрүүл мэндийн төвүүдийн 70.7% нь энгийн нүхэн, 21% нь агааржуулалттай, 5.6% нь бетон доторлогоотой, 2.7% нь биожорлонтой байна. Хоёрдугаар шатлалын эмнэлэг буюу Аймгийн нэгдсэн эмнэлгүүд бүгд дотроо бие засах боломжтой байна. Дүгнэлт: Хөдөө орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагуудын 2.7% нь стандартын шаардлага хангасан жорлонтой байна. Background Waste water disposal system in health organizations Oyunchimeg M. 1, Tsegmed S. 1, Nyamkhorol D. 2,Urantsetseg Sh. 3, Bayasgalan B. 4, Batdulam D. 4, Khishigsuren J. 1 1 NPHC, 2 Intermed hospital, 3 MOH, 4 GASI Despite of the recent improvement of diagnostic and treatment capacity and more wider coverage of health care services, and development of private sector, the quality of buildings of health care facilities remains still with poor quality, size of surrounding areas and surrounding environmental condition is often insuficient, also quality and safety of drinking water, solid and liquid waste management and sanitation facilities are not complying hygienic requirements, and thus 83

84 International expert consultation on sanitation in cold climate constituting prerequisite conditions for emerging of nosocomial infections and further causing environmental pollution and negatively affecting human health. Methods Submitted abstract From rural area,244 soum health centers and 16 aimag central hospitals were involved in the assessment.environmental health condition of soum health centers and aimag central hospitals was assessed by using a questionnaire with a total of 91 questions, consisting of 8 groups, which is developed based on the standards of MNS 5082:2005 Structure and operation of soum hospitals and MNS 5095:2001 Structure and operation of aimag central hospitals Results According to the criteria s of the guideline 5 of the WHO guidance on Water, sanitation, hygiene and waste management in health organizations of developing countries, the most appropriate wastewater disposal option is connecting the health care setting to a properly built and functioning sewer system, which is, in turn connected to an adequate treatment plant.if to compare with this standard requirement, 86.7% (208) of all soum health centers connected with onsite disposal systems, and 13.3% (32) connected to soum sewerage systems. In particular, all soum health centers in Аrkhangai, Khentii, Khovd and Govi-sumber aimags connected to the onsite disposal systems, and soum health centers in Orkhon aimag connected to the soum sewerage system. The standard MNS 5082:2005 Structure and operation of soum hospitals states that if the soum hospital is not connected to a sewerage system, it should have soak away pits. 6.3% (13) of soum health centers that were not connected to a sewerage system did not have soak away pits. For 34.5% of all soum health centers covered in the assessment, soak away pits were covered and had the surrounding area cemented. In particular, in 73.3% of soum health centers in Uvurkhangai aimag, in 70% in Dundgovi aimag, in 64.6% in Uvs aimag, in 61.5% in Arkhangai aimag, in 54.6% in Sukhbaatar aimag, in 53.9% in Dornogovi aimag and in 44.5% in Tuv aimag soak away pits were covered and area around of the pits were cemented (as duplicated numbers). Conclusion: 86.7% of all soum health centers connected with onsite disposal systems, and 13.3% connected to soum sewerage systems. 6.3% of soum health centers that were not connected to a sewerage system did not have soak away pits. 84

85 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Эрүүл мэндийн байгууллагын бохир ус зайлуулалтын систем Үндэслэл Оюунчимэг М. 1, Цэгмэд С. 1, Нямхорол Д. 2 Уранцэцэг Ш. 3, Баясгалан Б. 4, Баòäуëам Ä. 4, Хишигсүрэн Ж. 1 1 НЭМҮТ, 2 Интермед ýмнýëýã, 3 ЭÌЯ, 4 ÌÕЕà Хегжиж буй орнуудад агаар, ус, хөрс нь химийн бодис, хатуу, шингэн хог хаягдлыг хадгалах, цуглуулах, устгах менежмент муугаас бохирдож өвчин, нас баралтад нөлөөлөх шалтгаан болдог. Хүн ам эрүүл аюулгүй орчинд амьдарч, сурч, хөдөлмөрлөх таатай орчныг бүрдүүлж, тэднийг халдварт болон халдварт бус өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх шаардлагатай байдаг. Submitted abstract Материал, аргазүй Үнэлгээнд 244 сумын эрүүл мэндийн төв, 16 аймãийн нýãäсýн ýмнýëãийã õамрууëсан. Сумын эрүүл мэндийн төв, аймгийн нэгдсэн эмнэлгүүдийн ариун цэврийн байгууламжийн ашиглалт, хэрэглээг Сумын эмнэлгийн бүтэц үйл ажиллагааны улсын стандарт MNS 5082:2005, Аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн бүтэц, үйл ажиллагааны улсын стандарт MNS 5095:2001 стандарташиглан òусãайëан áýëòãýсýн асуумæаар үнýëýâ. Үр дүн ДЭМБ-аас гаргасан хөгжиж буй орнуудын эрүүл мэндийн байгууллагын орчны эрүүл мэндийн байдлыг үнэлэх удирдамжийн 5-ын шалгуур үзүүлэлтэд зааснаар эрүүл мэндийн байгууллагыг тохиромжтой цэвэрлэх байгууламжтай холбогдсон зөв баригдсан, бохир ус зайлуулах õýâийн ажиллагаатай байгууламжтай холбоно хэмээсэн байна. Удирдамж 5-д заасан шалгуур үзүүлэлттэй харьцуулахад нийт сумдын 86.7% (208) нь төвлөрсөн бус бохир усны системтэй, 13.3% (32) нь сумын төвийн төвлөрсөн бохир усны системд холбогдсон байна. Тухайлбал: Архангай, Хэнтий, Ховд, Говьсүмбэр аймгийн сумдын эрүүл мэндийн төвүүд бүгд төвлөрсөн бус бохир ус зайлуулах системтэй байна. Сумын эмнэлгийн бүтэц үйл ажиллагаа MNS 5082:2005 Ìонãоë уëсын сòанäарòаä áоõир усны төвлөрсөн шугаманд õоëáоãäооãүй áоë áоõир усны нүõòýй áайна ãýсýн áайна. Боõир усны төвлөрсөн шугаманд холбогдоогүй сумын эрүүл мэндийн төвүүдийн 6.3% (13) нь бохир усны нүхгүй байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт сумын эрүүл мэндийн төвийн 34.5% нь бохир усны нүх нь гадуураа цементтэй, тагтай байна. Өвөрхангай аймгийн73.3%, Дундговь аймгийн 70%, Увс аймгийн 64.6%, Архангай аймгийн 61.5%, Сүхбаатар аймгийн 54.6%, Дорноговь аймгийн сумдын 53.9%, Төв аймгийн сумдын эрүүл мэндийн төвүүдийн 44.5% нь тус тус бохир усны нүх нь цементýýр áүрсýн, òаãòай áайсан. 85

86 International expert consultation on sanitation in cold climate Дүгнэлт: Submitted abstract Нийт сумдын 86.7% нь төвлөрсөн бус бохир усны системтэй, 13.3% нь сумын төвийн төвлөрсөн бохир усны системд холбогдсон байна. Бохир усны төвлөрсөн шугаманд холбогдоогүй сумын эрүүл мэндийн төвүүдийн 6.3% нь бохир усны нүхгүй байна. In outpatient clinics of physicians, nurse created a safe environment observance of hand hygiene of the Health Centre of Bayanzurkh District Nyambayar E. 1, Davaa G. 2 1 Master student, School of Public Health, NUMS 2 School of Public Health, NUMS Background In 1843, Oliver Wendell Holmes concluded independently that puerperal fever was spread by the hands of health personnel.in 1847 Ignaz Semmelweis medical staff using soapy water reduced from infections related to hand washing and chlorine solution using health care services, maternal mortality has decreased. In developing countries HCAI concerns %, In developed countries, HCAI concerns %, of hospitalized patients and can affect 9 37% of those admitted to intensive care units (ICUs). The actual number of registered 795 in the half-yearhealth care-associated infection in Mongolia. Lift the patient, pulse measurement, pressure measurement, temperature to the procedure when forming nurses hands CFU unit Klebsiella spp generator, isolation room, 15% of nurses working with S.aureus, forming hospital nurses S.aureus 29% contains 17-30% is in the hands of the gram-negative bacteria. We conducted this study to investigate a hand washing situation of health care workers for evaluating the implication of this resolution. Objective To study a knowledge, practice of hand washing and disinfection situation of health care workers and materials that involved those activity in The Health Centre of Bayanzurkh district. Methodology We used a cross-sectional study design.total of 144 health care workers involved in this study. Statistical software, SPSS19 and MS Excel, was utilized to analyze data. 86

87 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Results In terms of knowledge of hand washing, 11 percent of participants answered correctly about 12 step of appropriate hand washing, 45 percent answered correctly about 5 moment of appropriate procedure, 36 percent answered correctly about usage duration of disinfection compound to WHO recommendtion percent of participants used cotton towel, regular liquid soap and a sink. In additionally, 83 percent of participants had appropriate hand washing practice, 59 percent washed their hand more than 10 times in day, 46 percent used an antibacterial liquid soap and 45 percent followed a hand washing guideline. For supply, 89 percent of participants have a sink in their room, 72 percent use a sink with hot and cold water, 28 percent use only cold water and 79.2 percent do not use disposable towel and paper tissue. Furthermore, 22.5 percent of participants had antibacterial liquid and solid soap, 50 percent had regular liquid and solid soap and 67.5 percent had a disinfection compound that contain percent of ethanol. Submitted abstract Conclusion: 1. Health care workers who involved in our study do not have enough knowledge that stated on appendix one of 187th resolution The instruction for hand wash and disinfection of the Minister of Health and WHO recommendation. Specialized doctors who have been working long period answered more correctly compared to others. 2. Health care workers do not have appropriate practice, habit and attitude of hand washing 3. Supply of materials that stated on appendix 1 of 187 th resolution for hand wash and disinfection were not suficient. БЗД-ийн эрүүл мэндийн төвийн эмч, сувилагч нарын гарын ариун цэвэр сахих аюулгүй орчин бүрдүүлсэн байдал Нямбаяр Э. 1, Äаâаа Ã. 2 1 АШУҮИС, НЭМС-ийн магистрант 2 АШУҮИС, НЭМС Үндэслэл онд Оливер Уэндэлл Холмс анх удаа төрөхийн дараах халууралт нь эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын бохир гараар шууд халдварлаж байна гэсэн дүгнэлт гаргасан.1847 онд Игнац Земмельвейс эмнэлгийн ажилтан саван ус ашиглан гар угаах, хлорын уусмал ашигласнаар эмнэлгийн тусламж үйлчилгээтэй холбоотой халдвар гарах нь багасч эхийн эндэгдэл 10 дахин багассан байна. Өндөр хөгжилтэй орнуудад нийт хэвтэн эмчлүүлэгчдийн %, хөгжиж буй орнуудын % нь өртдөг ба 87

88 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract эрчимт эмчилгээнд хэвтэж буй өвчтөнүүдийн 9-37%-д нөлөөлдөг болохыг тогтоосон. МУ-ын хэмжээнд ЭТҮХХалдварын тохиолдолын бодит тоо хагас æиëийн áайäëаар 795 áүрòãýãäсýн. Îëон òооны суäаëãааãаар ýмнýëãийн ажилтнууд бохирдсон гар, бээлийгээр ажил үүргээ гүйцэтгэх явцдаа эмнэлэгт хэвтэж буй өвчтөний арьсны хэсэг газарт грамм сөрөг савханцар, S.aureus, энтерококк эмгэгтөрөгч бичил биетэнг халдварлуулдаг байна. Иймээс бид өнөөгийнэмч, сувилагч нарын гарын ариун цэвэр сахих аюулгүй орчин бүрдүүлсэн байдлыг судлах нь энэхүү судалгааны ажлын үндэслэл áоëëоо. Зорилго БЗД-ийн эмч, сувилагч нарын гар угаах, халдваргүйжүүлэлтийн талаарх мэдлэг, дадал хэвшил, ашиглагдаж буй эд материал, орчны нөхцлийг судлах Материал, арга зүй БЗД-ийн салбар амбулаториудын 144 эмч, сувилагч нараас ажиглалтын болон агшингийн аргаар судалж үр дүнгийн боловсруулалтыг SPSS 19 áа Excel äýýр òооцëоо. Үр дүн ДЭМБ-ын зөвлөмжийн дагуу гар угаах, халдваргүйжүүлэх мэдлэгийг үнэлэхэд 12 техник дарааллыг 11%, ажил үүргээ гүйцэтгэх 5 мөчийг 45%, спиртэнд суурилсан гар халдваргүйжүүлэгч бодис ашиглах хугацааг36%- тай зөв хариулсан.олон хэрэглээтэй даавуун алчуур, хатуу болон энгийн шингэн саван, энгийн гар угаалтуурыг 77.2% нь ашигладаг. Техникийн дагуу гар угаалт дунджаар 83%, дадал хэвшлийг ажиглахад өдөрт 10-с дээш удаа гараа угаадаг нь 59%, нянгийн эсрэг шингэн савангийн хэрэглээг тогтмол ашигладаг нь 46%, гар угаах аргачлалтогтмол ашигладаг нь 45%-тай байна. Өрөөндөө гар угаалтууртай 89%, өөр өрөөнд гар угаадаг 11%, халуун хүйтэн устай 72%, тогтмол хүйтэн устай 28%, нэг удаагийн алчуурын хангалт хийгдээгүй буюу ашигладагүй 79.2% байв. Бактерийн эсрэг шингэн болон шахмал савангаар 22.5%, энгийн хатуу шахмал болон шингэн савангаар 50%, спиртийн аãууëамæ 70-80%-òай ãар õаëäâарãүйæүүëýõ áоäисоор 67.5% нь хангагдсан байна. Дүгнэлт: - Бидний судалгаанд оролцсон эмч, эмнэлгийн мэргэжилтнүүд ДЭМБын зөвлөмж болон ЭМСайдын 186, 187 тоот тушаалын 1-р хавсралт дах Гар угаах, халдваргүйжүүлэх заавар стандартын дагуух онолын мэдлэг хангалтгүй түвшинд байна. Эрүүл мэндийн байгууллагад олон жил ажилласан нарийн мэргэжлийн эмч нар онолын асуумжийг илүү хувьтай зөв хариулсан байна. 88

89 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò - Бидний судалгаагаар эмч, эмнэлгийн мэргэжилтэнгар угаах дадал, хэвшил, хандлага хангалтгүй байна. - Гарын ариун цэвэр сахихад орчин нөхцөл бүрдүүлсэн байдал, эд материалын хангалтын байдал хангалтгүй байна. Results of qualitative interview with assessment group on rural school water supply, sanitation and hygiene quality Oyunchimeg M. 1, Otgonbayar D. 1, Shurentsetseg Kh. 2, Amgalan G. 1 1 National Center for Public Health 2 Mongolian state-owned water services Submitted abstract Background With the inancial support of World Vision, the designated schools in Bayankhongor and Zavkhan provinces have implemented Special project to improve water supply, sanitation and hygiene in Mongolian schools in In relation to the inalization of the project, it is necessary to assess the access to water supply and sanitation, changes in the knowledge, attitude and behavior of hygiene in students and rate the sustainability of the project implementation. Objective: To assess the implementation of the project to improve school water supply, sanitation and hygiene Materials and methodology Individual and group interviews have been conducted with teachers, staff and oficers in charge of the project implemention from designated schools in Zavkhan and Bayankhongor provinces on topics such as water supply, sanitation, hygiene, and whether the school has become an environment to wash hands. The 25 interviews have included in total of 105 students and 65 teachers. The main ideas of participants and observations of researchers are concluded. Based on the main ideas and information from the interviews, main indicators have been identiied. Result Thanks to the project, the 1 to 5th graders of school No.4 from Uliastai city have toilets. Most participants have agreed that in addition to the sanitation, trainings on personal hygiene were eficient. Furthermore, a number of schools 89

90 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract have solved their bathroom sink. Trainings on sanitation service, cleaning, handwashing, using detergents have been organized 2-3 times for trainers, clerks, project staff, teachers and social workers of schools included in the Community development programs. The administration believes it is the advantage of the project to celebrate world health days with the purpose to engrain healthy behavior in students and run advocacy for public, teachers and students. The participants believe that the trainings run by the project team for students about hygiene and healthy living 2-3 times a year were very effective. Eventhough the project was successful, there are still some students who face dificulty in using sanitation. For instance, the school sanitation is locked; the toilets are mostly closed during school hours; the locks jam; no garbage bins inside; no lighting; it freezes in winter time; the cleaning of the toilet is insuficient; it is not possible to wash hands after using toilet; no maintenance has done; insuficient and has bad odor. Conclusion: In frame of the project, the schools that solved its sanitation have decreased the dificulties faced in sanitation and water supply. It is necessary to improve the sanitation in schools. Хөдөөгийн сургуулийн ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн үнэлгээний бүлгийн чанарын ярилцлагын дүнгээс Үндэслэл Оюунчимэг М. 1, Отгонбаяр Ä. 1, Шүрýнцýцýã Õ. 2, Àмãаëан Ã. 1 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 Монгол ус төрийн өмчит үйлчилгээний газар Дэлхийн Зөн Монгол олон улсын байгууллага (ДЗМОУБ)-ын санõүүæиëòýýр Баянхонгор, Завхан аймгийн сонгогдсон зорилтот Ерөнхий боловсролын сургуулиудад онд хэрэгжсэн Монголын сургуулиудын ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйг сайжруулах тусгай төсөл -ийн үйл ажиллагаа дуусч байгаатай холбоотойгоор ЕБС-ийн ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн байдал, сурагчдын мэдлэг, хандлага, дадалд гарсан өөрчлөлт болон төслийн хэрэгжилтийн тогтвортой байдалд үнэлгээ өгөх шаардлагын улмаас энэхүү судалгааг ãүйцýòãýсýн. Зорилго: Сургуулийн ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйг сайжруулах тусгай төслийн хэрэгжилтэнд үнэлгээ өгөх 90

91 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Материал, аргазүй Судалгаанд ДЗМОУБ-ын орон нутгийн хөгжлийн хөтөлбөрт Завхан, Баянхонгор аймгийн сумдад төсөлд хамрагдсан сургуулийн багш, ажилчид, төслийг хэрэгжүүлсэн мэргэжилтнүүдтэй сургуулийн ус хангамж, ариун цэврийн байгууламж, сургуулийн орчинд гар угаах боломж бүрдсэн эсэх зэрэг сэдвүүдийн дагуу ганцаарчилсан болон бүлгийн ярилцлага зохион áайãууëсан. Нийт 105 сурагч, 65 багш ажилчдыг хамруулан 25 ярилцлага õийсýн. Ярилцлагын явцад гарсан оролцогчдын байр суурь, судлаачдад ажиглагдсан зүйлсийг оролцогчдын гаргасан үндсэн санаануудтай нэгтгэн áоëоâсрууëсан. Яриëцëаãын үр äүнä ãарсан ãоë санаа, мýäýýëëүүäийã áаãцëан äүãнýсний үнäсýнд үзүүлэлтүүдийг тодорхойллоо. Submitted abstract Үр дүн Төслийн дүнд Улиастай хотын 4 дүгээр сургуулийн 1-5 дугаар ангийнхан татуургатай бие засах газартай болсон байна. Сургуулийн ариун цэврийн áайãууëамæийã сайæрууëаõаас ãаäна õуâийн ариун цýâрийн òаëаарõ сургалтууд зохион байгуулж, сурагчдын мэдлэгийг дээшлүүлж байгаа нь үр дүнтэй байсныг ихэнх оролцогсод өндрөөр үнэлсэн. Түүнчлэн хэд хэдэн сургууль дээр гар угаагуурын асуудлыг шийдвэрлэсэн байна. Мөн ОНХХ-ийн сургуулиудад сургагч багш бэлдсэн, үйлчлэгч, төслийн ажилчид, багш, нийгмийн ажилтан нарт ариун цэврийн байгууламжийн үйлчилгээ, цýâýрëýãýý, ãар уãааõ, уãааëãын áоäис найрууëаõ òаëаар сурãаëòууäыã 2-3 удаа явуулсан байна. Төсөлд хамрагдсан сургуулиудийн хүүхдэд эрүүл ахуйн зөв дадлыг эзэмшүүлэх зорилгоор олон нийт, ард иргэд, багш, сурагчдад ухуулга сурталчилгаа хийж дэлхийн тэмдэглэлт өдрүүдийг тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон нь энэ төслийн давуу тал хэмээн сургуулийн удирдах ажилтнууд үзэж байна. Төслийн баг сумын эрүүл мэндийн төвийн нийгмийн эрүүл мэндийн ажилтан сургуулийн сурагчдад жилд 2-3 удаа хувийн ариун цэвэр, эрүүл аж төрөх ёсны талаар сургалт явуулдаг нь үр дүнтэй байсан õýмýýн үнýëсýн. Хэдийгээр төсөл хэрэгжсэн ч зарим сургуулийн сурагчдад бие засах газрыг ашиглахад гардаг хамгийн түгээмэл хүндрэл байсаар байгаа талаар тэд ярьцгаасан. Òуõайлбал сургуулийн бие засах газар түгжээтэй байх, хичээлийн цагаар ихэвчлэн хаалттай байх, цоож нь гацдаг, дотроо хогийн савгүй, гэрэлтүүлэггүй, өвөл мөстдөг, цэвэрлэгээ хангалтгүй, бие засаад гараа угаах боломжгүй, засвар хийгдээгүй, хүрэлцээ муу, бариулгүй, эвгүй үнэр ихтэй зэрэг нь тэдэнд тохиолддог түгээмэл бэрхшээл áоëäоã áайна. Дүгнэлт: Төслийн хүрээнд ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг шийдвэрлэсэн сурãууëиуäын ариун цýâрийн áайãууëамæ, ус õанãамæòай õоëáооòой гардаг бэрхшээлийг багасгасан байна. 91

92 International expert consultation on sanitation in cold climate SANITATION SOLUTIONS FOR INDIVIDUAL HOUSEHOLDS IN COLD CLIMATE Sustainable solutions of onsite sanitation Oral presentation Background Shijirtuya B WaSH Action of Mongolia NGO The Ulaanbaatar boasts the coldest capital city of the world with an annual mean temperature of C and a harsh climate with low precipitation (approximately 200mm/year). Ulaanbaatar has population of over one million people and is experiencing an inlux of migrants from rural areas resulting in many environmental, health and socioeconomic problems. Floods, waterborne diseases, unsafe water supply, inadequate sanitation, river pollution as well as the untreated wastewater from the city s sewage treatment plants lead in the list. Much of the population in the capital city region inhabits Ger areas. Ger areas comprise approximately 60 percent of the total population of Ulaanbaatar, and their population continue to increase. Sanitation is one of the most pressing issues faced by the population in the ger areas. Poorly constructed pit latrines have caused environmental, health and socio-economic problems especially Hepatitis A, among the residents, which is predominant among children less than 5 years old. This research aimed to investigate the feasibility of co-composting fecal matter with different recipes using two different technologies, i.e. composting facility and greenhouse technology. All the trails conducted met the international sanitary requirements for compost, i.e. World Health Organization (50 0 C 1week). Result The average ambient temperature in the facility was over 20 0 C whereas the core heap temperature remained >70 0 V for over a day and more than 50 0 C for 9 days which meet the international standards in terms of temperature and pathogen die-off. A weekly turning was applied for this composting process to create an enabling environment for the microorganism for decomposition of the organic matters in the pile.the temperatures above 55 and 65 0 C were maintained for 2 weeks and more than a week respectively, which satisies all the sanitation requirements including China and Germany standard. After two weeks of composting with declining temperature, the pile was irstly turned to ensure other parts were exposed to high temperature for proper hygienization. After turning, the temperature rose up back to 65 0 C and gradually coming down as outside temperature dropped below 0 0 C. All the trials meet the international standard including WHO guidelines. 92

93 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Монгол орны нөхцөлд ялгадас боловсруулах технологийн судалгаа Үндэслэл Шижиртуяа Б Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв, ÒББ Монгол орны цаг уурын нөхцөл, нийгэм, эдийн засаг, соёлын хүчин зүйл, инженерийн шийдлийн дутагдалтай байдлаас үүдэн нийт хүн амын 72.8% нь өнөөг хүртэл шаардлага хангаагүй ариун цэврийн байгууламж ашиглаж байна. Үүнээс үүдэн хот суурин газрын хөрсний бохирдол жил ирэх áүр нýмýãäýæ 2010 онä õийсýн суäаëãааã 2014 онä õийсýн суäаëãааòай харьцуулахад нянгийн тоо 29 дахин нэмэгдсэн байна. Энэ нь орчны бохирдлоос үүдэлтэй суулгалт өвчний тохиолдол жилд 1.4 сая бүртгэгдэж, шаардлага хангаагүй бохир жорлонгоос үүдэлтэй эдийн засгийн алдагдал нýã õүнä, õоноãò 20 ам.äоëëар õүрòýë нýмýãäсýн òоо áаримòаар áаòëаãäаæ байна. Гэтэл Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн зорилтын 6.2-т 2030 он гэхэд ундны баталгаат усаар хангагдсан хүн амын эзлэх хувийг 90 хувьд õүрãýæ, õүн амын 60 õуâийã ариун цýâрийн сайæрууëсан áайãууëамæòай болгох зорилт тавьсан байна. Энэхүү зорилтоо биелүүлэхийн тулд ялгадсыг хөрсөнд булж хөрс, усыг бохирдуулах биш түүнийг боловсруулан дахин ашиглах боломжтой нөөц болгон хувиргах технологийн олон шийдлүүдийг нэвтрүүлэх нь чухал байна. Oral presentation Материал, арга зүй оны хооронд Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн 200 өрхийн хүрээнд ариун цэврийн байгууламжийн ЭкоСан циклийг туршиж, нутагшуулах судалгааг явууллаа. ЭкоСан циклийг туршихын тулд айл өрхүүдэд суллах боломжтой, өтгөн шингэнийг тусгаарласан ЭкоЖорлон барих, ялгадсыг тогтмол хугацаанд аюулгүй суллаж тээвэрлэх үйлчилгээг нэвтрүүлэх, сулласан ялгадсыг бордооны үйлдвэрт бусад органик хольцын хамт ялзруулан, аюулгүй, үржил шимт бордоо гаргаж авах ажлуудыг дэс дараалан хийж гүйцэтгэсэн. ЭкоСан циклийн нэг чухал хэсэг болох ялгадсыг нүүрстөрөгчийн эх үүсвэр болох сүрэл, үртэстэй хольж орчны хэм 100С-аас дээш үед, тогтмол агааржуулалттайгаар боловсруулна. Үр дүн Бордоожилтын хугацаа дунджаар хоног үргэлжилнэ. Хольцийг иäýâõòýй áа иäýâõãүй арãаар аãаарæууëæ, рí 5-аас доош байгаа нөхцөлд механикаар хутгаж, чийг багассан үед усалж байсан. Бордоожилтын явцад температур, рн, чийгийг тогтмол хянаж байсан. Туршилтын явцад эхний 7 хоногт хольцын температур мэдэгдэхүйц нэмэгдэж 60 0 С-аас их буюу термофилик шатанд хүрэх бөгөөд энэ шат нь 14 хоног үргэлжилнэ. Сүүлийн 7 хоногт температур аажим буурч С болж ирнэ. Мөн графикаас харахад 93

94 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation температур хэт өссөн үзүүлэлт (80 0 С-аас дээш) байхгүй байна. Хамгийн чухал зүйл нь температурын энэ үзүүлэлт нь бордоо аюулгүй болсныг баталгаажуулж байна. Учир нь: Hay, 1996, гадаах бордоожилтын хувьд 55 0 С-аас дээш градуст доод тал нь 15 өдөр, бордооны тунель эсвэл статик хольцны хувьд 55 0 С-аас дээш градуст 3 өдөр мөн дунджаар 45 0 С градуст 14 хоног болоход аюулгүй болно гэж үзсэн байна. Судалгааны дүнгээс харахад бордоожилтын температур ДЭМБ, БНХАУ, Германы стандартуудыг хангаж байна. Бордооны эцсийн бүтээгдэхүүнд эрүүл зүйн бичил амь судлалын шинжилгээ хийх нь бордоожуулах процессыг амжилттай явагдаж аюулгүй бордоо гаргаж авсан эсэхийг баталгаажуулах үндсэн үзүүлэлт юм. 28 хоног боловсруулсан компост бордоонд Fecal coliform-ийн тоо дунджаар log 2 байгаа нь EPA-ийн зөвлөмжид (log 3) зааснаас бага байсан. Дүгнэлт: Монгол орны нөхцөлд ялгадсыг өвөл зуны аль ч улиралд гадна талбайд болон дотор орчинд термофилик аргаар бордоожуулах боломжтой гэдгийг суäаëãааны үр äүнãýýр áаòаëæ ãарãаëаа. Бордооны хольцыг монгол оронд хамгийн олдоцтой, хямд өртөгтэй үртэс сүрэлийг ашиглан чийг 40-60%, рн , нүүрстөрөгч азотын харьцааг 30:1 байхаар тохируулан хольж бэлтгэхэд процесс амжилттай явагдаж эхлэх бөгөөд ямар нэгэн нэмэлт бичил биетэн хэрэглэх шаардлагагүй байдаг байна. Боловсруулсан технологийн зааврын дагуу ялгадсыг бордоожуулахад >55 С хоногийн тоо 8-10 хүрсэн нь ДЭМБ-ын шаардлагыг хангаж áайна. 28 хоног боловсруулсан компост бордоонд Fecal coliform-ийн тоо дунджаар log 2 байгаа нь EPA-ийн зөвлөмжид (log 3) зааснаас бага áайсан. Бордоонд органик үлдэгдэл 79.5% байгаа нь бордооны чанар сайн байгааг илтгэж байна. Бусад органик бордооноос азот нь 3-4 дахин их, калийн агууламжийн хувьд ойролцоо харин фосфорын хувьд 2-3 дахин их байна. Бордоо хэрэглэсэн талбайн хөрсний ялзмагийн аãууëамæ %-иар нýмýãäýæ áайна. Судалгааны ажлын хүрээнд MNS 6507:2015 Компостын техникийн шаарлага стандартыг боловсруулж батлуулах ажлыг зохион áайãууëëаа. Мөн MNS 5924:2015 Нүхэн жорлон, угаадасны нүх Техникийн шаардлага стандартыг боловсруулах ажилд оролцож суллах боломжтой биожорлонгийн хувилбаруудыг багтааж өгсөн. 94

95 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Water and Sanitation Issues and Solutions for Rural Alaska Bruno Grunau Cold Climate Housing Research Center, USA Housing and sanitation systems in Alaskan and Mongolia have striking similarities and vast differences. Alaskans in rural communities face aging or non-existent water, sewer, and power infrastructure, permafrost issues, high energy costs, and accessibility concerns for new and existing buildings. Alaskan Native communities historically migrated with the changing seasons to adapt to the harsh seasonal environment, food, and other seasonal resources. The establishment of permanent communities by government agencies merged Western-style homes, power systems, and water and sanitation infrastructure with a transient, subsistence-based culture in an arctic and subarctic climate. This interface of western technologies with traditional native lifestyles has not been smooth or easy. Examples of water and sanitation systems used across Alaska include washeterias, truck haul, gravity sewers, pressurized sewers, treatment lagoons, aerobic and anaerobic treatment, biological toilets, and outhouses. This presentation will provide comparisons and examples of water and sanitation challenges and solutions that have been developed, rejected, modiied, and embraced throughout Rural Alaska. Oral presentation Аляскийн алслагдсан нутгийн ус болон ариун цэврийн асуудал ба түүний шийдэл Бруно Ãрунау АНУ дах Хүйтэн уур амьсгал дах барилга байгууламжийн судалгааны төв Аляска болон Монголын гэр орон болон ариун цэврийн систем маш олон адил талуудтай ч ялгаатай зүйл бас их бий. Аляскийн алслагдсан бүсэд ус, бохирын, цахилгааны дэд бүтэц хуучирсан ба бараг байхгүй, цэвдэг, эрчим хүчний өртөг өндөр болон хүртээмжийн асуудлууд шинэ болон одоо байгаа барилгуудад хүндрэл болдог. Аляскийн угуул иргэд түүхийн хувьд орчин нөхцөл, хүнсний олдоц, улирал солигдол зэрэгт зохицон нүүж амьдардаг байсан. Засгийн газрын агентлагууд байнгын оршин суух ус цахилгаан ариун цэврийн өрөөтэй барууны маягийн амьдрах орчинг арктикийн болон арктикийн доод бүсэд тааруулан байгуулсан. Энэ барууны хэв маягийг угуул иргэдэд нэвтрүүлэх шилжилт тийм ч дардан байгаагүй. Жишээ нь Аляскийн усны болон ариун цэврийн систем нь нийтийн хувцас угаалгын газар, муу усны машин, бохирын шугам хоолой, бохирын даралтат хоолой, бохир цэвэршүүлэх хиймэл нуур, аеробик болон анаеробик боловсруулалт, био æорëон áоëон амáаарууäыã áаãòаасан áайäаã. Энý òаниëцууëãаä ус áоëон ариун цýâрийн асууäаë, түүний шийдлийг харьцуулан боловсруулсан дүн, хэрэгсэхгүй болголт, засварлалт, болон Аляскийн алслагдсан бүсүүд бүгд нýâòрүүëсýн òаëаар òаниëцууëна. 95

96 International expert consultation on sanitation in cold climate Mongolian Red Cross Society activities by series of projects on Community based water, sanitation and hygiene improvement Oral presentation Gantulga B Mongolian Red Cross Society Mongolian Red Cross Society (MRCS) is National humanitarian organization auxiliary on humanitarian activities of Mongolian Government, established in Implements core activities by its 33 medium level branches, members, supporters and volunteers. MRCS is a part of International Federation of Red Cross Red Crescent Societies, which includes 190 national societies. One of main focus area of Red Cross movement is water, sanitation and hygiene. The following strategic aim related to water, sanitation and hygiene on Strategy 2020 of MRCS. MRCS is to support sustainability of water and sanitation of the general population Therefore, under this strategic aim, below three activities on Strategy Communities are provided with improved access to safe drinking water and improved sanitation facilities. To collaborate with government, non-government, private and civil society organizations to improve safe water resources, access and improved sanitation facilities. Public campaign and advocacy activities organized to reduce open defecation MRCS is to strengthen partnership aimed to improve public access to safe drinking water and sanitation facilities and conduct training to change knowledge, attitude and behaviour of community with youth participation Under this strategic aim, MRCS has implemented series of projects supported by Netherland Red Cross Society, Australian aid and United Nations Children s Fund. The below main activities have been implemented during these projects: 1. Build underground well 2. Build water kiosks 96

97 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò 3. Renovate sanitation facilities of schools and kindergartens 4. Build Ventilated Improved Pit latrines (VIP latrines) for households Training related matters: 1. Train Master trainers 2. ToT for peer educators and volunteers 3. Establish hygiene clubs at schools 4. Prepare and distribute IEC materials 5. Advocacy for local government and general community Project implemented locations: Oral presentation In Ulaanbaatar Bayanzurkh Chingeltei Khan-Uul Songinokhairkhan Nalaikh districtand Bayankhongor, Govi-Altai, Umnugovi, Govisumber and Khuvsgul provinces. Project outcomes: Built 3 underground well, 5 water kiosks, renovated sanitation facilities at 7 schools and VIP latrines for 200 households. In terms of human resources capacity building, trained 28 Master trainers, 66 trainers, 542 per educators and volunteers among general community and school children. There are 18 newly established and activated hygiene clubs at schools and those clubs are very functional on peer education and advocacy for school community including parents and other family members. Mongolian government renewed the standard MNS Technical requirement of pit latrines and Norm and requirement for sanitation facilities of Schools, kindergartens and dormitories in 2016, MRCS volunteers, peer educators are still working to promote those standard and requirement to school children and communities. Some of projects implemented based on Community Led Total Sanitation (CLTS) approach, which international best practice to improve communities own involvement to improve sanitation and hygiene situation. Therefore, VIP latrines are one of the best solution to improve sanitation facilities among general public. 97

98 International expert consultation on sanitation in cold climate By implementing these projects, MRCS has been reached approximately people.. Oral presentation Монголын Улаан Загалмай Нийгэмлэгийн Олон нийтийн оролцоотой Ус ариун цэвэр, эрүүл ахуйн шийдэл цуврал төслүүдээр хийсэн ажлууд Ãанòуëãа Б Монголын Улаан Загалмай Нийгэмлэг Монголын Улаан Загалмай Нийгэмлэг нь 1939 онд байгуулагдсан, төрийн хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх үүрэг бүхий үндэсний хүмүүнлэгийн байгууллага юм.монгол улсад бүх аймаг дүүрэгт нийт 33 дунд шатны хороо, гишүүд, дэмжигчид, сайн дурын идэвхтнүүдээр дамжуулан үйл ажиллагаагаа явуулдаг.музн нь Олон Улсын Улаан Загалмай Улаан Хавирган Сар Нийгэмлэгүүдийн Холбооны гишүүн бөгөөд энэхүү холбоо нь дэлхийн 190 орны үндэсний нийгэмлэгийг эгнээндээ багтаасан байдаг. Улаан загалмайн хөдөлгөөний нэг үндсэн чиглэл бол ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуй юм. МУЗН-ийн стратеги зорилт 2020-д ус ариун цэвэр эрүүл ахуйг чиглэлээр Îëон нийòийн ус, ариун цýâýр, ýрүүë аõуйн áайäëыã òоãòâорòой äýмæиõ гэсэн зорилт байдаг бөгөөд энэхүү зорилтын хүрээнд бид доорх үйл ажиллагаануудыг төлөвлөн хэрэгжүүлдэг. Үүнд: 4.1 Àрд иргэдийг ундны усны аюулгүй эх үүсвэрээр хангахад дэмжлэг үзүүлэх Ил бие засах зан үйлийг бууруулах ухуулга, нөлөөллийн ажлыг олон нийтэд тулгуурлан зохион байгуулах Îëон нийòийн унäны ус áа ариун цýâрийн áайãууëамæийã сайæрууëаõаä түншлэлийг бэхжүүлж олон нийтийн мэдлэг хандлага, зан үйлийг өөрчлөх сургалт сурталчилгааг өсвөр үе, залуучуудын оролцоотойгоор бэхжүүлэх. Дээрх зорилтуудын хүрээнд МУЗН үе шаттай төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлсэн билээ.эдгээр төслүүдийг МУЗН нь Недерландийн Улаан Загалмай Нийгэмлэг, Австралийн тусламжийн байгууллага болон НҮБ-ын Хүүхдийн Сантай хамтран хэрэгжүүлж ирсэн. 98

99 Үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь: "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò - Ãүний õуäаã - Ус түгээх байр барих - Сургууль, цэцэрлэгийн ариун цэврийн байгууламжийг шинэчлэх - Гэрийн сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийг шинээр барих Сургалтын чиглэлээр: - Мастер сургагч багш бэлтгэх - Үе тэнгийн сургагч, сайн дурын ажилтан бэлтгэх - Ус, эрүүл ахуйн клуб байгуулах - Сургалт, сурталчилгааны материал бэлтгэх, тараах - Орон нутаг, олон нийтэд нөлөөллийн арга хэмжээ явуулах Oral presentation Төсөлд хамрагдсан газрууд: Нийслэлийн дүүргүүд Баянзүрх Чингэлтэй Хан-Уул Сонгинохайрхан Íаëайõ Орон нутаг Говь сүмбэр Баянхонгор Говь-Алтай Өмнөговь Говьсүмбэр Хөвсгөл аймгууд. Төслийн үр дүн: Гүний худаг 3, Ус түгээх байр 5, Засварлан сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийг нийт 7 сургууль дээх мөн агааржуулагчтай сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийг 200 өрхөд барьж өгсөн. Мөн ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн чиглэлээр үндэсний хэмжээнд сургалт сурталчилгаа хийх мастер сургагч багш 28, сургагч багш 66, үе тэнгийн сургагч хүүхýä áоëон сайн äурын 542 идэвхтэн сургасан. Орон нутгийн 18 сургууль дээр ус, ариун цэвэр эрүүл ахуйн клуб байгуулан ажиллуулж сургуулийн сурагчид болон сургуулийн хамт олонд ус хангамж, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн зөв дадал хэвшүүлэх нөлөөллийн ажлуудыг хийсээр байна. Мөн 2016 онд шинэчлэн батлагдсан Нүхэн жорлонд тавигдах техникийн шаардлага MNS стандарт болон сургууль, цэцэрлэг, дотуур байрны ариун цэврийн 99

100 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation байгууламжид тавигдах норм шаардлагыг сурталчлан олон нийтэд таниулах ажлыг дээрх сургагч багш нар болон үе тэнгийн сургагч нараар дамжуулан õийæ áайна. Олон нийтийн оролцоотой ариун цэврийн шийдэл аргачлалыг ашиглан энэхүү төслүүдийг хэрэгжүүлсэн нь иргэд, олон нийтийг орчны ариун цэвэр, эрүүл ахуй, ундны усан хангамж, түүний аюулгүй байдал, ариун цэврийн байгууламжийн эрүүл, зөв шийдлийг өөрсдөө эрэлхийлэх, нэгдсэн зохион байгуулалтад ороход нь нөлөө үзүүлсэн юм. Энэхүү аргачлал нь олон улсад хэрэгждэг аргачлал юм. Мөн агааржуулалттай сайжруулсан нүхэн жорлонг барьж туршсан нь үр дүнтэй болж ард иргэдийн дунд түгэн дэлгэрч байна. МУЗН нь цуврал төслүүдийн хүрээнд улс орны хэмжээнд 200 гаруй мянган ард иргэдэд хүрч үйлчилсэн байна. Solutions for sanitation facilities in Mongolia Basandorj D Water research center of Mongolian University of Science and Technology Background Along with increasing water consumption due to expansion of population, production, and enterprise activities and a considerable waste in the use of water in some regions of the country as well as deterioration and pollution of water sources near the large cities and settlements cause a negative impact on the living environment of human population. Water-low in the Tuul, Haraa and Herlen rivers are decreasing and the rate of pollution in those rivers are several times exceeding the allowed limit due to severe timber work in the water-feed zone of those rivers have been carried out without proper management estimates. Delivering clean water, removing wastewater and providing sanitation are three of the most basic foundations for human progress. Access drinking water supply and sanitation higher in urban area, comparing rural of Mongolia.Drinking water supply access better than sanitation coverage.in recent years, water consumption has been increasing in Mongolia, due to a rise in the urban population and socialeconomic development. The impact of climate change and human activities have resulted in increased water scarcity, increased pollution levels of ground and surface water, and water regime change. This will continue in the future if no appropriate actions are taken, especially because Mongolia has scattered and limited water resources. There are over hundreds wastewater treatment plant operating throughout Mongolia. They are experiencing dificulties with maintenance of worn equipment, high cost of maintenance and disadvantaged technology for wastewater treatment. Sources of water pollution are as follows: domestic and industrial waste water, bad sanitation, mining, agriculture, different 100

101 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò types of wastes produced during lood, various chemicals such as mercury, cyanide and contaminants of air and soil as well. Follow-up action Improvement sanitation will bring not only social achievement and also bring good economic beneit for citizens and sustainable development of the country. Sanitation in cold regions need to spend more money, but should be suitable solution can be found them. More connection to sewage network and decentralized sanitation will increase access to improved sanitation. To both meet the critical need of improving equity of WSS services by providing some safe water supplies and adequate sanitation facilities at the Soum and lower levels, and to demonstrate the potential effectiveness of decentralizing service delivery by enabling community participation and community management of services to largely skeptical central government decision-makers, it is recommended that aimag governors can take active role for WSS. Proving that decentralization and local-level management of WSS service provision not only can work, but is an effective and more-sustainable means to increase coverage, will signiicantly improve water governance in a variety of areas. Pollution fee law existed since 2012, within implementation this law government planning spend more investment for WWTP. Efluent standard for treated wastewater renewed since 2015 and legal basis for decreasing pollution has been developed, looking for better environment and less pollution water bodies. Government planning renew old wastewater treatment plants in aimag level, this year reconstruction 6 WWTP.In 2012 Selenge aimag WWTP renewed and invested from state budget, increased wastewater treatment eficiency, using suitable technology for wastewater plant. In 2013 wastewater plant of Erdenet city increased capacity meter cubic per day and wastewater technology and equipment invested from France. From studied and tested advanced technology for wastewater treatment, like nanotechnology, membrane technology and biotechnology and small sized SBR technology was tested. Develop water saving technology and increase percentage of reusing wastewater has inputs for tax free system and if mining, energy and other industry reusing water they will free of charge tax, this kind of mechanism for supporting from government to protect environment and decrease pollution source. Oral presentation Case study of wastewater treatment technology Mongolian condition very harsh and cold winter and soil frozen deep more dependable for biological treatment process. Case study treatment wastewater was used following technologies: 1.Testing nanotechnology for industrial artiicial lake treatment 2. Biotechnology for leather and cashmere industry 3. Sludge treatment and remove odors from CWWTP of Ulaanbaatar city 101

102 International expert consultation on sanitation in cold climate 4. Testing USA technology BC or bio-cleaner and combination MBR for domestic wastewater After testing each technology we had very good result for the treatment wastewater. Oral presentation 1. Outputs of Testing nanotechnology for industrial artiicial lake treatment: Japanese aerotor Kyi-Kai and Biocleaner and MBR, WWTP with capacity 25m 3 / day Based our study we developed wastewater treatment technology in Mongolian condition and 2016 we build small WWTP with capacity 25m 3 /day and treated wastewater reusing for heating system and school lush toilet and for green area. Case study of simple sanitation technology in Shingeltei and Baynzurkh district area Testing and installation following toilets are: 20 Earth Auger toilet in Shingeltei district branch 7 and urine diverted dry toilet in Gatsuurt branch of Baynzurkh district Development household level wastewater treatment plant and reuse treated water UDDT can be solution in cold area and but insulation and to keep composting process can bring additional expenses regarding household level and change mentality and adaptation for new toilet are most important rather than introduce simple technology. Conclusions: Safe water, proper sanitation and good hygiene have a direct bearing on people s health and development. People need clean water and sanitation to sustain their health and maintain their dignity. But beyond the household water also sustains ecological systems and provides an input into the production systems that maintain livelihoods.disparities exist between water service coverage levels in urban areas versus rural areas, the latter always being lower, and between water service coverage and sanitation service coverage, again the latter always being lower. Urban areas and water service have a much higher political proile, compared to rural areas and sanitation. We can treat any dirty /domestic, industrial, rain and soil/ water and we need develop greywater management and increase percentages of reuse of treated wastewater. Water pollution needs to be decreased to prevent from water related diseases. The technology for waste water treatment plant should be renewed and master plan on improvement of effectiveness of waste water treatment plant needs to be developed. 102

103 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Монгол орны нөхцөлд ариун цэврийн байгууламжийг шийдэх боломж, судалгааны үр дүн» Басанäорæ Ä ШУТИС-ийн усны судалгааны төв Цэвэр усаар хангах, бохир усыг татан цэвэршүүлэх, ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх нь хүний хөгжлийн гол суурь асуудал юм. Хүн амын ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн хангамж нь хот, хөдөөд эрс ялгаатай, хөдөөгийн иргэдийн амьдралын тухтай орчинг бүрдүүлэх нь олон талын ач холбогдолтой болж байна. Манай орны хувьд хүн амын баталгаат ус хангамж нь ариун цэврийн байгууламжийн хүртээмжээс өндөр байдаг. Сүүлийн үед агаар, ус, хөрсний бохирдол хурц асуудал болж байна. Хөрсний бохирдлын гол шалтгаан нүхэн жорлонтой õоëáооòой áайна. Oral presentation Àймаã, õоòууäын áоõир ус цýâýрëýõ áайãууëамæийн аæиëëаãаа õанãаëòãүй, бохир усны цэвэршилт хаягдал усны стандартын шаардлагад нийцэхгүй байна. Бохирдлын эх үүсвэр нь ахуйн болон үйлдвэрийн хаягдал бохир ус, нүхэн жорлон, хуурай хог хаягдал, уул уурхай, ХАА, химийн хорт бодис, агаар, хөрсний бохирдлын нөлөөлөл зэрэг болно. Ус, хөрсний мониторингийн сүлжээ байгуулах,бохирдуулагч эх үүсвэрийг хянах шаардлага үүсэж байна. Õүн амын ариун цýâрийн áайãууëамæийн õүрòýýмæийã нýмýãäүүëснýýр нийгмийн төдийгүй эдийн засгийн өндөр ач холбогдол бий болдог.хүйтэн орнуудын ариун цэврийн байгууламжийг шийдэхэд үнэ өртөг өндөртэй, зарим бэрхшээлтэй тулгарч байна. Айл өрхийг бохир усны шугам сүлжээнд холбох, бие даасан бохир ус цэвэрлэх байгууламж барих нь шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийг шийдэх нэг гарц юм. Улаанбаатар хот Гэр хорооллын хөгжлийн газартай болсон нь давуу тал бөгөөд нийтийн орон сууцны áариëãууä áаãаãүй áариãäаæ áайна. Айл өрхүүд болон бохир усны төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбогдоогүй сургууль цэцэрлэг, дотуур байр, эмнэлэг үйлчилгээний барилгуудын бохир усыг цэвэрлэх технологийн туршилт судалгаа хийж, ямарч бохирдолтой усыг монгол орны хүйтэн сэрүүн нөхцөлд цэвэрлэх боломжтой гэдэг шинжлэх ухааны дүгнэлтэд хүрсэн нь туршилт судалгааны ажлын гол үр дүн боллоо. Бохир усыг цэвэршүүлэх орчин үеийн өндөр технологиудыг ахуйн болон үйлдвэрийн бохирдолтой усанд туршин нэвтрүүлснээр усыг дахин эргүүлэн ашиглах боломжийг бүрдүүллээ.бохир усыг биотехнологийн, нанотехнологийн, мембран технологийн аргаар цэвэрлэх туршилт судалгаанууд амжилттай боллоо онд Нийслэлийн болон Азийн сангийн санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр гэр хорооллын айл өрхийн нүхэн жорлонг сайжруулах, боловсронгуй болгох, хөрсний бохирдлыг бууруулах зорилтын хүрээнд Чингэлтэй дүүргийн 7 ба 12-р хорооны 20 айлд өтгөн, шингэнийг ялган боловсруулах экожорлон, Баянзүрх дүүргийн 103

104 International expert consultation on sanitation in cold climate Гацуурт тосгоны нийслэлийн ундны усны эх үүсвэр Хар-усан тохой орчимд хязгаарлалтын бүсэд орших 100 айлд Финляндын Биолан фирмийн ялган боловсруулах экожорлон, Шведийн Эколуу фирмийн өтгөн, шингэнийг нэгтгэн боловсруулах экожорлон суурилуулж туршсан нь үр дүнтэй боллоо. Oral presentation Гэр хорооллын айл өрхийн нүхэн жорлонгийг боловсронгуй болгох боломжтой боловч, хүйтэний улиралд дулаалга хийх, өтгөн шингэнийг нөөцлөн хадгалах, хөлдүүс хадгалах сав гээд нэмэлт зардлууд гарахаас гадна угаадас, муу усыг цогц байдлаар иж бүрэн боловсруулж бохирдлыг бууруулах үүсэж байгаа нь зөвхөн нүхэн жорлонгийн асуудлыг шийдэснээр хөрсний бохирдлыг бүрэн шийдэх боломжгүйгээс айл өрхөөс гарч байгаа шингэн бохирдлыг бохир ус цэвэрлэх бага оврын цэвэрлэх байгууламжаар шийдэх нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн юм. Дүгнэлт: Аюулгүй ус хангамж, шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжтай орчин нөхцөлд амьдрах нь хүний хөгжил дэвшилтэй шууд хамааралтай юм.хүний аюулгүй байдлыг хангах, эрүүл, экологийн цэвэр орчинд амьдрах нөхцлийг бүрдүүлэх боломжтойг судалгааны үр дүнгээр батлав. Гэхдээ иргэдийн амьдралын хэв шинжийг өөрчлөх, шинэ дадал заншил эзэмшүүлж, иргэдийн санал санаачлагыг өрнүүлэх нь хамгийн чухал болж байна.сайжруулсан, боловсронгуй болсон ариун цэврийн байгууламжийн ашиглалт сайнгүй байна. Хот, хөдөөд хүн амын баталгаат ус хангамж, ариун цэврийн ялгаатай байдлыг арилгах шаардлагатай бөгөөд хүйтэн орны нөхцөлд ариун цэврийн байгууламжийг цогцоор шийдэх, орчин үеийн шаардлага хангасан шийдлийг улам боловсронгуй болгон бойжуулах нь чухал юм. Centralized-Dry-Sanitation System for Cold Climates Jenna Senecal*, Prithvi Simha, Bjцrn Vinnerеs Swedish University of Agricultural Sciences, Department of Energy and Technology Stepwise up-grading towards a centralized-dry-sanitation-system from the current pit latrines in the Ger Areas of Ulaanbaatar would be a fast improvement to the current situation with minimal capital investment. The water usage at household levels are too low to support a water-based sanitation system and increasing the household water consumption to high enough levels would be unsustainable (200 mm annual rainfall). A centralized-sanitation-system that is waterless can provide the users with the same experience as a lush toilet (a lush and forget ideology) without the extra infrastructure of a water-basedsanitation system. The approach is intended for cartridge-based sanitation 104

105 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò systems where the excreta is diverted during excretion into separate cartridges and in which the excreta are treated and reduced. A centralized-dry-sanitation system requires no pit, plumbing or sewer connection, greatly reducing the capital cost and complexity of the system. Briely, the system: - Contains and treats the excreta within the same cartridge that the excreta is collected in - Requires minimal surface area (<2 m 2 ): can it in high density areas - Requires minimal installation and energy: no sewer pipes, pits or heating are needed - Convenience can be located inside the home or attached as a new structure or be outside the home as an independent structure - Serves the user the same experience as the lush toilet by requiring minimal maintenance and little handling without exposing the users and/ or workers to odours or pathogens - The end product is dry and hygienic and can be used as fertilizer or disposed in a safe way: the smaller mass is easier to transport and store Oral presentation The provisioning and management of sanitation in the proposed system is holistic and service-oriented wherein, a centralized service provider (municipal/ private) is responsible for collection, distribution, treatment and conversion of the toilet products. The systems proposed in this study has been implemented, in parts, across N Canada and Sweden. In northern Canada, the hauling system is already a common way for people to receive drinking water and have their wastewater removed thus transitioning to a centralized-dry-sanitation system would not be dificult if the support to do so was there. In Sweden, a version of the centralized-dry-sanitation concept is already in place, where users of dry toilets have speciic cartridges, which when full, they place at the end of their property where a company comes to pick up the cartridges. Our approach is to integrate these two systems together on a larger scale.urine-diverting dry toilets are becoming more popular as people are becoming more aware about the impacts on the environment from water-based sanitation systems. A dry-sanitation system would save the city of Ulaanbaatar in decreased initial capital costs, energy, and water and limit the pollution compared to a sewer-based system. By separating the faeces and the urine during excretion and collecting them without water there is a signiicantly smaller amount of volume to treat. There are no sewers or complex wastewater treatment plants to be installed, maintained, or heated. A dry-sanitation-system would offer people a digniied place to defecate while protecting the Tuul River and the groundwater from excessive extraction of fresh water and from further contamination by wastewater. 105

106 International expert consultation on sanitation in cold climate Хүйтэн уур амьсгалд зориулагдсан төвлөрсөн хуурай ариун цэврийн систем Oral presentation Женна Сэнекал, Притв Сима, Виорн Винерас Шведийн хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны их сургууль, эрчим хүч болон технологийн тэнхим Улаанбаатар хотын гэр хорооллын нүхэн жорлонгоос төвлөрсөн хуурай ариун цэврийн системд шилжүүлэх нь бага хөрөнгөөр хурдан сайжруулах боломжтой арга юм. Өрхийн усны хэрэглээ хэт бага байгаа нь ус ариун цэврийн системийг тогтмол ажиллуулахад хүрэлцэхгүй бөгөөд өрхийн усны хэрэглээг нэмэгдүүлэх нь тогтворгүй (жилд 200 мм тунадас буудаг) шийдэл болно. Ус ашигладаггүй төвлөрсөн ариун цэврийн систем нэвтрүүлэх нь устай ариун цэврийн системтэй адил мэдрэмж хэрэглэгчдэд өгөх боловч устай системээс бага дэд бүтэц шаардана. Уг систем нь дайз ашигладаг бөгөөд ялгадсыг тусад нь савлан боловсруулж хэмжээг багасгана. Төвлөрсөн хуурай ариун цэврийн систем нь нүх, хоолой, бохирын холболт, шаардлагагүй тул өртөг болон төсвийг бууруулж чадна. Системийг товч òаниëцууëáаë: - Ялгадас цуглуулсан дайзандаа боловсруулалтыг хийдэг. - Хамгийн багадаа 2х2м зай шаардагдах тул нягтшил ихтэй газар ч áайæ áоëно. - Суурилуулахад төвөг багатай. Бохирын холболт нүх ухах халаалт зэрэг хэрэггүй - Энгийн хялбар ба байшин дотроо, гадаа, тусад нь, залгаа яаж ч áайрëууëæ áоëно. - Хэрэглэгчдэд боловсон жорлонтой адил анхаарал бага шаарддаг ба хэрэглэгч болон ажилчид үнэр болон эмгэг төрөгч зэрэгт бараг õүрýëцýõãүй. - Эцсийн бүтээгдэхүүн нь хуурай ба цэвэр тул бордоо болгон ашиглах эсвэл зөөвөрлөх хадгалахад хялбар Хангамж болон үйлчилгээг нэгдсэн байдлаар (төрийн болон хувийн) шийдвэрлэх ба түгээх цуглуулах боловсруулах хувиргах асуудлыг зохицуулна. Энэ бүтээгдэхүүнийг Канадын хойд хэсэг болон Шведэд хэрэглэдэг. Канадын хойд хэсэгт цэвэр бохир усаа тусгай машинаар зөөвөрлөдөг бөгөөд хуурай системруу шилжүүлэхэд дэд бүтэц угаасаа байгаа тул хялбар юм. Шведэд төвлөрсөн хуурай ариун цэврийн систем нýâòýрсэн бөгөөд өрхүүд дайз нь дүүргээр хашааныхаа захад тавьдаг ба түүнийг нь компани хураан авч явдаг. Бид энэхүү 2 системийг нэгтгэн нэвтрүүлэх юм. Шээс зайлуулагчтай хуурай жорлон нь сүүлийн үед иргэд бохир уснаас байгаль орчинд нөлөөлөх нөлөөллийн талаар мэдлэгтэй 106

107 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò болсонтой холбоотой их танигдаж байгаа. Улаанбаатарт хуурай ариун цэврийн систем нь усан ариун цэврийн системийг бодвол маш их хөрөнгө хүч хэмнэнэ. Шээсийг өтгөнөөс тусад нь ялгаж авснаар дахин боловсруулалт хийх ялгадас ч багасна. Мөн бохирын хоолой, цэвэршүүлэх байгууламж суурилуулах дулаалах шаардлагагүй. Төвийн Хуурай ариун цэврийн систем нь иргэдэд тогтсон газар бие засах байршил олгохоос гадна туул гол болон хөрсний усыг бохир усаар бохирдуулахаас сэргийлнэ. Trial research for empting ger district pit latrine Tsatsral Ts. 1, Munkhbayar B. 1, Davaatseren J. 1, Altansukh С. 1, Munkhbaatar G. 2 1 MUST, 2 Сonstruction Development Center Submitted abstract Background There are around 184,000 families living in the ger districts in Ulaanbaatar, which results in the equivalent amount of pit latrines, and cesspools polluting the underground water. This is why it is crucial to study and research pit latrine emptying techniques and technological solution. Materials and methods Research has been done by collecting secondary data, meeting with other parties, and conducting experiments and laboratory analysis. We chose the ger district families part of the research by grouped selection. By using this way to select the families we looked at their soil structure features, pit latrine design and construction, also usage of their pit latrines. Technology and experiment research were done in 3 different ways: Using sewage sucking truck is suitable for sanitary condition. While emptying the sludge we encountered a few problems including, the pit latrines have too much trash and garbage, no internal layers, no hole for the sucking pipe, and also it was hard for the truck to entering the area. Using asmall sized pump, although it is economically cheaper, it takes more time and the mechanic components and the sludge viscosity could also cause an additional work. Digging frozen sludge, this service would only be available in the 3 months of winter. Sludge would freeze in depth meters and it doesn t freeze beyond that. The sludge viscosity and moisture content depends on the preservation time of the sludge. Since 10-30% of sludge is mechanic components this highly inluences the emptying technique and technology. Depending on the depth of 107

108 International expert consultation on sanitation in cold climate the sludge, the surrounding area ph changes, this shows that the processing happens even in the depth of the soil.this shows that, toxic and combustible gases can be held and spread in the soil. Submitted abstract Results and Summary: 80% of all families want pit latrine emptying services, also 29% say it will depend on the cost of service. In the summer between July and September, it is suitable to use the sewage sucking truck, in the winter between January and March, it is suitable to use manual and mechanical methods to emptying. Pit hole size should be 2.5 m 2 for once emptying annually. However, this size depends on the family, employment, age and time of staying home. It is crucial to collect raw sludge and build a facility for processing the collected sludge from the pit latrine. Pit latrine designs should be changed to it with the emptying service technique and technologies. Treating gray water could be a gateway to solve the problem of toiletries. It is important to teach and advertise local citizens and every family on how to build, use and empty the pit latrine correctly. For eachcustomer segmentation, the government should work to support pit latrine emptying private companies. Pit latrine emptying service can be done by working together with their neighbors and so this means local authorities should show support as well. Нүхэн жорлон суллах туршилтын судалгаа Цацраë Ц. 1, Мөнхбаяр Б. 1, Даваацэрэн Ж. 1, Алтансүх С. 1, Мөнхбаатар Г. 2 1 ШУТИС, 2 БÕÒ Үндэслэл Нийслэлийн хэмжээнд гэр хороололд 184 мянган гаруй айл өрх байгаа нь төдий хэмжээний жорлон, муу усны нүх газрын хөрс, гүний усыг бохирдуулж байна гэсэн үг. Иймд нүхэн жорлонг суллах техник, технологийн шийдлийг гаргах судалгааг зайлшгүй хийх шаардлагатай. Материал, арга зүй Судалгааг хоёрдогч мэдээлэл цуглуулах, холбогдогч талуудтай уулзах, 108

109 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò туршилт болон лабораторийн шинжилгээ хийх зэргээр явууллаа. Судалгаанд хамрагдсан гэр хорооллын айлыг багцлан түүвэрлэх аргачлаар сонгосон. Түүвэрлэх аргадаа хөрсний бүтэцийн онцлог, жорлонгийн загвар хийц, түүний ашиглалтын байдал зэргийг харгалзсан. Технологийн болон туршилтын судалгааг гурван хувилбараар хийсэн. Бохирын машинаар лагийгсоруулах нь эрүүл ахуйн хувьд тохиромжтой. Суллах үед жорлон нь хог хаягдал ихтэй, доторлогоогүй, суллах хоолой орох зориулалтын нүхгүй, машин орж гарахад хүндрэлтэй зэрэг асуудлууд үүсэж байсан. Бага оврын насосоорлаг шахахад зардал бага гардаг ч цаг хугацаа харьцангуй их, механик хольц, лагийн зунгааралт зэргээс нэмэлт ажиллагаа шаарддаг. Хөлдүү лагийг ухаж зайлуулахадүйлчилгээг өвлийн 3 сар л хийнэ, лагийн хөлдөх гүн м, үүнээс гүнд бүрэн хөлддөггүй. Submitted abstract Лагийн зунгааралт, чийг агууламж нь лагийн хадгалалтын хугацаанаас хамаардаг, лагийн эзэлхүүний 10-30%-ийг механик хольц эзэлдэг зэрэг нь суллах техник, технологит ихээхэн нөлөөлдөг. Лагийн гүнээс хамаарч түүний орчин /ph/ өөрчлөгдөж байгаа нь түүний боловсруулалт хөрсний гүнд ч явагдаж байгааг харуулж байна. Иймд хөрсөнд хорт болон шатамхай хий хуралдах тархах нөхцөл байгааг харуулж байна. Үр дүн, дүгнэлт: Нийт өрхийн 80% нь жорлон суллах үйлчилгээ авахыг хүсдэг, мөн 29% нь үнэ өртөгөөс хамаарна гэж үздэг. Нүхэн жорлонг зуны улиралд 7-9 сард соруулдаг машинаар, өвөл 1-3 сард гар болон механик аргаар суллах нь тохиромжтой. Жилд нэг удаа суллахаар үзэхэд нүх 2.5м 3 -ийн áаãòаамæòай байхад боломжтой. Гэхдээ энэ тоо өрхийн хүн ам, ажил эрхлэлт буюу гэртээ байх хугацаа, насны байдал зэргээс хамаардаг. Жорлонг суллах үед гарсан лагийг цуглуулан авах, түүнийг боловсруулах чиглэлийн үйлдвэрлэлийг зайлшгүй барьж байгуулах õýрýãòýй. Суллах үйлчилгээний техник технологит тохируулан нүхэн жорлонгийн хийц загварыг өөрчлөх, шинэчлэх. Саарал усыг цэвэрлэх, зайлуулах ажлыг цогцоор нь хийх нь ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг шийдэх гарц болно. Айл өрх, иргэн бүрт жорлонг зөв барих, ашиглах, суллах талаар мэдлэг олгох, мэдээлэл сурталчилгааг явуулах хэрэгтэй. Хэрэглэгчийн сегмент бүрд тохирсон суллах үйлчилгээг төрөөс хувийн хэвшлийг дэмжин түншлэн ажиллах шаардлагатай. Жорлон суллах үйлчилгээг айл хөршөөрөө, иргэд өөрсдөө хамтарч хийх, үүнд орон нутгийн захиргаанаас дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. 109

110 International expert consultation on sanitation in cold climate Security of drinking water resources of Ulaanbaatar city Submitted abstract Background Unursaikhan S. 1, Bolormaa I. 1, Khongorzul B. 1, Amarjargal B. 1, Udenbor Sh. 2 1 National Center for Public Health, 2 Monchemo Co. Ltd Due to not keeping well regime and requirements for protected zones of drinking water sources water quality of drinking water wells have frequently been deteriorated, and industrial and solid waste, animal dung and fertilizers have been polluted. The present study was aimed to evaluate hygienic and safety of drinking water sources and protected zones of water storage reservoirs in Ulaanbaatar city, to reveal mining operations, construction works and disposal of toxic chemicals into soil in the protected zones as well as to allocate new points of drinking water supply in case of pure water reservoir is polluted. Methods While checking function of drinking water supply sources, the regime for protected zones of water supply sources, cleaning and disinfection of water reservoirs, and storage, protection and sealing of chemicals were evaluated. Location of new points of drinking water supply were drawn on geographic map of Ulaanbaatar city using GIS program in case of pure water reservoir is polluted. Results Though drinking water supply sources were protected with fences around 50 to 200 m distance from the sources, hygienic and normal regime for the protected zones were still been violated. All drinking water supply sources failed to have normal regime of the protected zones around 1000 m distance from the sources resulting in violation of several clauses speciied in legislation such as prohibition of dumping site, wastewater disposal wells and pit latrines within in the protected zones. There was a risk of water pollution by animal dung and household wastes as a result of settlements which were found within 500 to 1000 m area from underground water wells of Upper stream of drinking water supply. Conclusions: It was concluded that the safety of drinking water sources of Ulaanbaatar city was been under a medium risk. Household settling within the protected zones, building fences, and construction of the National Stadium, prison etc. could become causes of destruction of soil structure, alteration of water drainage and reduction in renewability of underground water sources. 110

111 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Улаанбаатар хотын ундны усны эх үүсвэрийн аюулгүй байдал Өнөрсайхан С. 1, Боëормаа È. 1, Хонгорзул Б. 1, Àмарæарãаë Б. 1, Үдэнбор Ш. 2 1 НЭМҮТ, 2 Ìонõимо ÕÕÊ Үндэслэл Ундны усны ариун цэврийн бүсийн дэглэм, шаардлагыг бүрэн хэрэгжүүлэхгүй байгаагаас хүн амын унд, ахуйн хэрэглээнд ашиглагдаж байгаа худгийн усны чанар муудах, үйлдвэрийн болон ахуйн хог хаягдал, малын ялгадас, бордоо, хатуу хог хаягдлаар бохирдох явдал байнга тохиолдож байна. Тиймээс Улаанбаатар хотын усан сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ундны усны эх үүсвэрийн эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг үнэлэх, хамгаалалтын бүсэд ашигт малтмал олборлох, тэнд барилга байшин барьж, химийн хортой бодис бүхий хаягдлаа хөрсөнд нь шингээх зэрэг зохисгүй үйлдэл байгаа ýсýõийã иëрүүëýõýýс ãаäна цýâýр усан сан áоõирäсон òоõиоëäоëä õүн амыг ундны усаар хангах цэгүүдийн байршлыг тогтоох зорилгоор Эрүүл мэндийн яам, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам, Ус сувгийн удирдах газар, Тагнуулын ерөнхий газар, Дотоодын цэргийн ангийн штаб, Гамшиг судлалын хүрээлэнтэй хамтран Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн судлаачид гүйцэтгэсэн болно. Submitted abstract Материал, арга зүй Ундны ус хангамжийн эх үүсвэрүүдийн үйл ажиллагаатай танилцаж, ус хангамжийн эх үүсвэрийн хамгаалалтын бүсийн дэглэм, ус нөөцлөх сангийн уãааëãа õаëäâарãүйæүүëýëò, õимийн áоäисын õаäãаëаëò õамãааëаëò, битүүмжлэл зэрэг байдалд үнэлгээ хийж, цэвэр усан сан бохирдсон тохиолдолд Улаанбаатар хотын хүн амыг цэвэр ундны усаар хангах зорилго бүхий цэгүүдийн байршлыг GIS программ ашиглан газар зүйн байрлалын зураглал гаргав. Үр дүн Улаанбаатар хотын хүн амыг цэвэр усаар хангаж, бохир усыг татан зайлуулах үүрэг бүхий ус сувгийн удирдах газрын харъяанд 175 гүний худаг, ус хангамжийн эх үүсвэрийн 4 станц, дамжуулах шахах 4 станцтай ажиллаж, хоногт дунджаар 158,7-165 мянган м 3 ус оëáорëоäоã áайна. Үнэлгээнд хамрагдсан ундны ус хангамжийн эх үүсвэрүүд (Дээд эх үүсвэр, Завсрын станц, А, Б, В станц)-ийн хамгаалалтын бүсийн ус нөөцлөх сангаас эргэн тойрон м-ийн зайд эрүүл ахуйн хамгаалалтын бүс тогтоож хашаажуулсан боловч ус олборлох гүний худгийн эргэн тойрон эрүүл ахуйн болон энгийн хамгаалалтын бүсийн дэглэм зөрчигдөж байна. Хот суурины нутаг дэвсгэр дэх усны сан бүхий газрын эргээс 1000 метр хүртэлх зайд энгийн хамгаалалтын бүсийг тогтоох тухай заалтыг нийт ус хангамжийн эх үүсвэрүүд хангаж чадахгүй байна. Үүний улмаас энгийн хамгаалалтын 111

112 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract бүсэд бохирдуулах бодис хаях, хог хаягдлын цэг байршуулахыг хориглох, стандартын шаардлага хангаагүй бохир усны цооног, бие засах газар барьж ашиглахгүй байх зэрэг заалтууд зөрчигдөж байна. Ундны усны Дээд эх үүсвэр -ийн гүний худгаас м-ийн зайд айл өрх суурьшсан байгаа нь энгийн хамгаалалтын бүсийн зурвас дотор шаардлага хангаагүй ариун цэврийн байгууламж байрлах, малын өтөг бууц, хог хаягдлаар бохирдох зэрэг эрсдэлтэй байна. Хот суурины ус хангамж, ариутгах татуургын ашиглалтын тухай хуульд заасан хамгаалалтын болон эрүүл ахуйн бүсэд газар эзэмших, ашиглах, өмчлөх эрх олгохгүй байх заалтууд ихээр зөрчигдсөн байв. Дүгнэлт: Нийслэл Улаанбаатар хотын хүн амын ундны усны эх үүсвэрийн сав газрын аюулгүй байдлыг үнэлэхэд дунд эрсдэлтэй гарсан бөгөөд хамгаалалтын бүс дотор айл буух, хашаа барих, үндэсний цэнгэлдэх хүрээлэн, шорон зэрэг байгууламжийг бий болгосон зэрэг нь хөрсний бүтцийг эвдэж, шүүрүүлэх чадамжийг алдагдуулан, гүний усны нөхөн тэжээгдлийг бууруулж, нөөцийг багасгах аюултай юм. Ventilated pit latrine, location, usage and utility Enkhjargal А. 1, Urantsetseg Sh. 2, Zolboo B. 3, Shijirtuya B. 4 1 National Center for Public health, 2 Ministry of Health, 3 Municipal Inspection agency, 4 WASH action NGO Ventilation process shall based on variance between inside and outside atmospheric pressure. For freely transferring air ventilation pipe shall be higher in case of any barrier. If superstructure has been built by plank, ventilation process may be violated because of dried plank and holes. Therefore superstructure shall be built without any holes for composing odorless condition based on right ventilation process. In order to improving its appearance and lengthening application period, However superstructure has been built by wood, its surface shall be painted or pasted by water resistant unguent, as well as, shall be bleaching for clayed surface. In case of non-lining pit, easily making avalanche and illing shortly. Wood, metal, concrete clocks and bricks may use as lining materials for pit. The volume of pit shall calculate based on soil condition and following options, such as: 0.06 cubic meters is preferable for per person in annually. In other words, the volume of pit shall based consideration of how many people and time duration for each sanitation facility; according to economic and other consideration, deep of pit shall have at least ive year s usage and pit deep shall obey standard measure and may build a mound with 0.5 meter in soft and rocky soil area. 112

113 Location of Ventilated improved pit latrine "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Shall locate in beneath local dominating wind. Shall locate far from any barrier for air low. Shall locate slightly high attitude preventing from rain and snow water. Door of superstructure shall face against dominating wind, which helps to have good ventilation. Shall be at least 50 meters away from any well used as a water source. Utilities of Ventilated improved pit latrine In order to meet hygienic requirements for latrine, shall implement following actions, such as: Submitted abstract The latrine superstructure should be dark inside. The brightest light seen in the latrine pit during the day should be the daylight at the end of the pipe. The lies will ly to the brightest light, so that should be at the upper end of the ventilation pipe where they will be trapped by the ly screen. Latrine superstructure shall surrounded by mound, which helps to prevent pouring rain or snow water and looding, as well as escape worms from pit. If mound have broken and having holes, should ix and enclose them immediately. Fly-screen must be regularly controlled and should be cleaned by water at least once in month during warm season. Latrine loor shall be washed by water or cleaned by ash every day. Furthermore surface and inside of latrine shall be wash and clean regularly. Latrine loor shall be made by reinforced concrete or rot-resistant timber; and shall be painted or surfaced by specialized plate and having level surface. Inlet holes shall meet standard requirements and should be comfortable while squatting pan. The pan and loor of the latrine should be well sealed to the ground, without cracks, and have only one hole. The hole serves for both defecation and ventilation, and should not be covered. Air should low through this hole into the pit, and out of the ventilation pipe, to control odors. If the hole is covered, air will not low down the hole into the pi; if there is more than one hole, air with odors can low out of the pit through those holes instead of lowing up the pipe. It is prohibited to pour any type of substance, solid waste and wash-water into pit, because various types of chemicals may slow for decomposition process. Although during the spread of infectious disease, may use small amounts of chlorine acid for hygienic purpose. Also, small amounts of ashes may be added to the pit to control odor. 113

114 International expert consultation on sanitation in cold climate Агааржуулалттай сайжруулсан нүхэн жорлонгийн байршил, хэрэглээ, үйлчилгээ Submitted abstract Энõæарãаë À. 1, Уранцэцэг Ш. 2, Золбоо Б. 3, Шижиртуяа О. 4 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, 2 Эрүүл мэндийн яам 3 ÍÌÕÃ, 4 Ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дэвшлийн төв, ÒББ Ердийн агааржуулалттай сайжруулсан нүхэн жорлон нь ердийн нүхэн жорлонгийн сайжруулсан хувилбар бөгөөд тасралтгүй үргэлжлэх агаарын урсгал болон гэрлийн нөлөөгөөр үнэр болон ялаа гадагшилж байхаар төлөвлөгдсөн байдаг. Технологийн дагуу сайн барьсан агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлон нь үнэргүй, усаар ажилладаг бусад технологотой адил тав тухтай орчин бүрдүүлдэг. Жорлонгийн нүх рүү орсон ялаа нь аãаарæууëаõ õооëойн ãýрëийã äаãан орæ уëмаар õооëойн äýýä õýсýãò áайрëаõ торонд тээглэн үхдэг. Агааржуулалт нь үнэрийг зайлуулснаар ялаа орох боломжийг багасгадаг. Түүнчлэн өтгөнийг хуримтлуулах, задруулахад өндөр үр дүнтэй. Хэрэглэгчдийн агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлонгийн талаарх мэдлэг, түүний зохистой хэрэглээ нь эрсдлээс хамгаалах хамгийн чухал арга зам болох нь батлагдсан учраас хэрэглэгчид байгууламжийн үйлчилгээг сайн хийх нь чухал байдаг. Агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлонгийн нүхний хэмжээг тооцохдоо тухайн газрын хөрсний хөрсний онцлогоос хамааруулан сонгох ба шүүрэлт сайтай хөрсний үеийг хангалттай ил гаргах нь тохиромжтой. Íýã õүнä нýã жилд 0.06 куб метр байхаар тооцоолно. Өөрөөр хэлбэл тухайн ариун цэврийн байгууламжийг хэдэн хүн, хэдэн жил ашиглахаар төлөвлөж байгаагаас хамаарч нүхний хэмжээг тогтоох ба 3 метрээс хэтрэхгүй байвал зохионо. Эдийн засгийн болон бусад ач холбогдлын хувьд 5 жилээр төлөвлөж нүхний гүнийг тогтоовол үр дүнтэй болох нь батлагдсан байна. Нүхний гүн нь өнгөн хөрсний уснаас дор хаяж 2 метрийн дээр байх ёстой. Хэрэв өнгөн хөрсний ус төлөвлөж буй нүхний түвшингээс 2 метрээс дээш, зөөлөн хөрстэй эсвэл чулуу ихтэй газар байвал 0.5 метрийн өндөртэй өндөрлөг довцог байгуулж, нүõийã уõна. Агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлонгийн байршил. Ãýрò ойрõон гэхдээ орон нутгийн зонхилох салхи болон уст цэгийн доор байрлах ёстой. Ялангуяа гал тогоо, байшингаас дор хаяж 15 метрийн зайтай байх хэрэгтэй. Тухайн орон нутгийн хөрсний геологи, гидрологийн онцлогоос хамаарч хамгийн ойролцоох уст цэгээс дор хаяж 30 метрийн зайтай байна. Агаарын урсгалыг хаах ямар нэгэн зүйлээс хол байрлах ёстой. Бороо болон цасны ус орохоос сэргийлж бага зэрэг өндөрлөг газар байрлуулна. Бүхээгний хаалга зонхилох салхины руу харсан чиглэлтэй байна. Энэ нь агааржуулалтад чухал ач холбогдолтой. 114

115 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлонгийн хэрэглээ, үйлчилгээ. Àриун цýâрийн áайãууëамæийн õýâийн үйë аæиëëаãааã õанãаõаä äоорõ эрүүл ахуйн дэглэмийг мөрдөх хэрэгтэй. Үүнд: Хамгийн чухал зүйл бол цэвэрлэгээний асуудал байдаг. Байгууламжийн шал буюу хавтанг өдөр бүр усаар угааж эсвэл үнсээр цэвэрлэх ёстой. Ялааны торыг үргэлж шалгах хэрэгтэй бөгөөд дулааны улиралд сард дор хаяж нэг удаа усаар шүршиж цэвэрлэж, бүрэн бүтэн байдлыг хянаж áайõ ёсòой. Байãууëамæийн сууëòуурыã òаãëаõ ёсãүй. Нүхэнд элдэв төрлийн хог, угаадас хийх ёсгүй. Нүхэнд ямар нэгэн халдваргүйжүүлэгч хийх ёсгүй. Байгууламжийн гадаргын хавтан, суурь, эсвэл өндөрлөг довцогт ямар нýãýн õаãарõай ãарâаë äаруй нүõийã áуëаõ ёсòой. Нүх дүүрсэн тохиолдолд буюу байгууламжийн суурьны тавцангаас доош 0.5 метр хүрсэн тохиолдолд түүнийг суллах эсвэл булж, 2-3 жил өнжөөнө. Бүхээгт эрүүл ахуйн шаардлага хангасан хогийн сав, жорлонгийн цаас, ãар уãааõ уãааëòуур, ãýрýëòүүëýã áайõ ёсòой. Submitted abstract KAP of the population on potable and domestic water safety and use Suvd B., Zolzaya D., Bolor B., Tsegmed S., Oyunchimeg D., Azjargal L., Tsientsogzol D., Soyombo G., Oyun-Erdene., Otgonbayar D., Oyunchimeg M., Enkhjargal A., Tsogtbaatar B. 1 National Center for Public Health Background The daily consumption of drinking and domestic water per individual, its supply, availability, quality and safety are closely related with the population health. Water related diseases and conditions have been found to be associated as with the safety of the water sources as with the contamination at the domestic level. Water is contaminated during transfer and storing due to insuficient practice, knowledge and attitude of the consumer. Therefore, studying the KAP of the Ulaanbaatar ger-district dwellers on potable and domestic water is important for identiication of further directions of activities for improvement of the situation. Thus, the current study was undertaken to assess KAP of the ger-district population in Ulaanbaatar city on the safety and consumption of drinking and domestic water. 115

116 International expert consultation on sanitation in cold climate Materials and methods Submitted abstract The research was performed as a cross-sectional study involving people of years ages from 696 households of ger-areas of 6 districts of city Ulaanbaatar. The survey data was processed with SPSS 21software assessing the differences between the indicators. Findings Of the participants of the survey, 63.9 percent were female and 36.1 percent were male. In average, the households were of 4.15±1.76 members, the smallest household with one person and the largest had 12 persons. The average household income was MNT [95%CI: ], the income per person was MNT төгрөг байна. Of the participants of the study, 24.0% are engaged in physical labour, 23.6% are in intellectual jobs, 23.3% are retired and 14.1%are not employed. Knowledge: As clean water, 38.3 of the participants perceive boiled water, 24.2%deep well water, and 12.2%perceive bottled water. Knowledge on the international standards and requirements for labeling of plastic water containers is insuficient in 81.2 percent of the participants of the study percent of the participants knew that water sources should be at a distance from sanitation facilities while 82.5 percent knew that water contamination leads to a disease. Attitude: 39.0% of the responders stated that water is contaminated during its storage at home. 30.0% - from unwashed containers, and 7.0%from scooping with various other containers. An absolute majority of the participants show positive attitude that the water container shoud have a lid and the container should be cleaned to prevent water contamination. Practice: 64.1% of the participants who know about the labelling of plastic containers implement it in their lives. 88.9% of the households feature the right practice of keeping a separate scoop for water and hanging it on the wall on a special hook.majority of the survey households fail to properly wash their water containers for carrying and storing water, they just rinse them. Conclusion: Althoughthe absolute majority of the participants feature the right attitude of avoiding contamination of the water in the household, their knowledge of the international signage of the plastic containers for water is insuficient and they show insuficient practice as they fail to clean and wash their water carrying and storing containers regularly and correctly. 116

117 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Унд, ахуйн усны аюулгүй байдал, хэрэглээний талаарх хүн амын мэдлэг, хандлага, дадал Сувд Б., Золзаяа Д., Болор Б., Цэгмэд С., Оюунчимэг Д., Азжаргал Л., Циенцогзол Д., Соёмбо Г., Оюун-Эрдэнэ О., Отгонбаяр Д., Оюунчимэг М., Энхжаргал А., Цогтбаатар Б. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Үндэслэл Хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах асуудлын нэг нь хүний өдөр тутмын хэрэглээ болох унд, ахуйн усны хангамж, хүрэлцээ, чанар, аюулгүй байдлын асуудал билээ. Устай холбоотой өвчин, эмгэг нь усны эх үүсвэрийн аюулгүй байдлаас гадна өрхийн түвшинд бохирдож байгааг сүүлийн жилүүдэд тогтоосон. Хэрэглэгчийн буруу зан үйл, мэдлэг, хандлага хангалтгүйгээс усыг зөөх, хадгалахдаа бохирдуулж байна. Иймд Улаанбаатар хотын гэр õорооëëын õүн амын унä, аõуйн усны òаëаарõ мýäëýã, õанäëаãа, äаäëыã судалж, цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний чиглэлийг тодорхойлох хэрэгцээ, шаардлага тулгарч байна. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хүн амын унд, ахуйн усны аюулгүй байдал, хэрэглээний талаарх мэдлэг, хандлага, дадлыг үнэлэх зорилгоор энэхүү судалгааг гүйцэтгэсэн. Submitted abstract Материал арга зүй Судалгааг агшингийн загвараарулаанбаатар хотын гэр хорооллын 6 дүүргийн 696 өрхийн насны иргэдийг хамруулан гүйцэтгэсэн. Судалгааны мэдээ материалыг боловсруулахдаа SPSS 21 программ хангамж ашиглаж үзүүлэлтүүдийн хоорондыг ялгааны үнэн магадлалыг тооцсон. Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 63.9 хувь нь эмэгтэй, 36.1 хувь нь эрэгтэйчүүд байв. Нийт өрхүүд нь дунджаар 4.15±1.76 ам бүлтэй, хамгийн бага нь нэг, хамгийн их нь 12 ам бүлтэй өрх хамрагдсан байлаа. Өрхийн äунäаæ орëоãо [95%CI: ] төгрөг, нэг хүнд ногдох дундаж орлого төгрөг байна. Судалгаанд оролцогчдын 24.0% нь биеийн хүчний, 23.6% нь оюуны хөдөлмөр, 23.3% нь тэтгэвэрт, 14.1% нь ажил хөдөлмөр эрхэлдэггүй байна. Мэдлэг: Судалгаанд оролцсон иргэдийн 38.3 хувь нь буцалгасан, 24.2% нь гүний, 12.2% нь савласан усыг Цэвэр ус хэмээн ойлгодог байна. Òýäний 81.2% нь ус хадгалах хуванцар савны олон улсын тэмдэглэгээ, түүнд тавигдах шаардлагын талаарх мэдлэг дутмаг байлаа. Оролцогчдын 37.1% нь унд, ахуйн усны эх үүсвэр бие засах газраас хол байрлах талаар мэдэж байсан ба 82.5% нь усны бохирдол ямар нэгэн өвчин үүсгэдэг гэдгийг мэдэж áайâ. 117

118 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract Хандлага: Судалгаанд хамрагдсан өрхийн 39.0% нь гэрт хадгалах явцад, 30.0% нь усны саваа угаагаагүй, 7.0% нь төрөл бүрийн саваар хутгаснаас ундны ус бохирддог хэмээсэн. Судалгаанд хамрагдагсдын дийлэнх нь гэрийн нөхцөлд усыг бохирдлоос сэргийлэхийн тулд усны савыг тагтай байлгах, цэвэрлэж байх хэрэгтэй гэсэн зөв хандлагатай байлаа. Дадал: Хуванцар савны тэмдэглэгээг мэдэж байгаа оролцогсдын 64.1% нь амьдралдаа хэрэгжүүлдэг гэжээ. Өрхийн 88.9%-д нь ус хутгадаг шанага тусдаа, 82.5% нь тусгай өлгүүрт өлгөдөг зөв дадалтай байна. Харин судалгаанд хамрагдсан өрхийн ихэнх нь ус зөөдөг болон хадгалдаг саваа зөв угаадаггүй зөвхөн усаар зайлдаг дадалтай байлаа. Дүгнэлт: Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх нь гэрийн нөхцөлд ундны усыг бохирдуулахгүй байх зөв хандлагатай ч унд ахуйн усны ОУ-ын тэмдэглэгээ, түүнд тавигдах шаардлагын талаарх мэдлэг хангалтгүй, ус зөөвөрлөдөг болон хадгалдаг саваа тогтмол зөв цэвэрлэж хэвшээгүй дадалтай байна. Талархал: Судлаачид НЗДТГ-ын хамт олонд талархал илэрхийлж байна. The current situation of the sanitation facilities of households in the ger districts, Ulaanbaatar city, 2017 Zolzaya D., Suvd B., Tsegmed S., Bolor B.,Azjargal L., Oyunchimeg D., Soyombo G., Mandahtsetsen Kh., Uyanga G., Tsolmonbayar G., Oyunchimeg M., Enkhjargal A., Tsogtbaatar B. National Center for Public Health Background Access to improved sanitation facilities is a pressing and major issue in the environmental health. People desire to live in healthy comfortable settings and use decent sanitation facilities, however, their awareness of the ways of improvement and existing types of sanitation facilities is insuficient percent of the population of Mongolia are living in conditions without connection to the centralized lines and without improved sanitation facilities. The failure to solve these issues negatively affects our hygiene, lead to various contagious diseases and to immense economic losses. Materials and methodology The research was performed as a cross-sectional study involving people of

119 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò 64 years ages from 696 households of ger-areas of 6 districts of city Ulaanbaatar. The survy data was processed with SPSS 21software verifying the statistical probability of the differences between the indicators. Findings Although 98.7% of the population involved in the study state that substandard sanitation facilities negatively affect human health, 97.3% of them use pit latrines. Of the households with pit latrines, 31.7% share the latrines with other households. 1.7 percent of the households have improved pit latrines and do not share with other households percent of the households have hand washers. 67.1% assessed their sanitation facilities as not meeting the hygiene requirements and 80.2% state that sanitation facilities that meet the hygiene requirements should be used.90.8% responded that the sanitation facilities they use are problematic. As they stated themselves, the sanitation facilities of gerarea households have lies (90.6%), odours (95.8%), are cold (91.9%), dirty (91.4%), without a door (76.5%), are getting illed up (85.2%), with no safety (80.0%). 66.7% of the participants of the survey responded that the latrines they are currently using have lies, odour, are cold, dirty, without a door, are getting illed up, and are unsafe. Most of the pit latrines are built of timber and without interior cover. 52.5% of the households use disinfectants, and 10.5% use ash and salt instead. 78.4% of the participating households wish to change their current latrines, 56.5% to make interior cover, 12.3% to reove the odour and 11.0% wish to use a toilet connected with the centralized sewage system. Submitted abstract Conclusion: Absolute majority of the households in the ger districs of city Ulaanbaatar are using pit latrines which do not meet the hygiene and safety requirements. Гэр хорооллын айл өрхийн бие засах газрын өнөөгийн байдал, Улаанбаатар хот, 2017 он Золзаяа Д., Сувд Б., Цэгмэд С., Болор Б.,Азжаргал Л., Оюунчимэг Ä., Соёмбо Г., Оюунчимэг Ì., Энõæарãаë À., Цоãòáааòар Б. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Үндэслэл Орчны эрүүл мэндийн талаар тулгамдаж байгаа нэг үндсэн асуудал бол хүн амыг сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжаар хангах асуудал юм. 119

120 International expert consultation on sanitation in cold climate Материал арга зүй Submitted abstract Судалгааг аналитик судалгааны агшингийн загвараар õийæ Улаанбаатар õоòын ãýр õорооëëын 6 äүүрãийн 696 өрхийн насны иргэдийг õамрууëсан. Судалгааны мэдээ материалыг боловсруулахдаа SPSS-21 программ дээр хийж үзүүлэлтүүдийн хоорондыг ялгааны үнэн магадлалыг òооцсон. Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан хүн амын 98.7% нь шаардлага хангаагүй бие засах газар хүний эрүүл мэнд болон байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй гэж байгаа ч тэдний 97.3% нь энгийн нүхэн жорлон ашигладаг байна. Энгийн нүхэн жорлонтой айл өрхийн 31.7% нь бие засах газраа бусад айлтай хамтарч ашигладаг байв. Айл өрхийн 1.7 хувь нь сайжруулсан нүхэн жорлонтой бөгөөд огт бусад айлтай хамтарч ашигладаггүй байв. Айл өрхийн 97.1 хувь нь гар угаах угаалтууртай байлаа. Мөн өрхийн 67.1% нь өөрсдийн бие засах газрыг эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй гэж үнэлсэн ба 80.2% нь эрүүл ахуйн шаардлага хангасан бие засах газартай байх нь чухал хэмээн үзсэн. Судалгаанд хамрагдсан өрхийн 90.8% нь тэдний хэрэглэж байгаа бие засах газар асуудалтай гэсэн байна. Гэр хорооллын айл өрхийн бие засах газар ялаатай (90.6%), үнэртэй (95.8%), хүйтэн (91.9%), áоõир (91.4%), хаалгагүй (76.5%), дүүрч байгаа (85.2%), аюулгүй байдал хангагдаагүй (80.0%) ãýäãийã судалгаанд хамрагдсан өрхийн гишүүд өөрсдөө үнэлсэн. Айл өрхийн 66.7 хувь нь одоо хэрэглэж буй жорлон нь ялаатай, үнэртэй,хүйтэн, áоõир, õааëãаãүй, дүүрч байгаа, аюулгүй байдал хангагдаагүй зэрэг асуудлууд бүгд байдаг хэмээн хариулсан. Энгийн нүхэн жорлонгийн дийлэнх нь модоор хийгдсэн доторлогоогүй баригдсан байв. Айл өрхийн 52.5 хувь нь халдваргүйтгэлийн бодис хийдэг, 10.5 хувь нь үнс, давс асгадаг байна. Судалгаанд оролцсон хүн амын 78.4% нь одоогийн хэрэглэж буй жорлонгоо солих хүсэлтэй бөгөөд 56.5% нь бие засах газартаа доторлогоо хийх, 12.3% үнэргүй байлгах, 11.0% нь төвлөрсөн системд холбогдсон жорлонтой áоëоõыã õүсäýã áайна. Дүгнэлт Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхийн дийлэнх нь эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг хангаагүй энгийн нүхэн жорлон ашиглаж байна. Талархал: Судлаачид НЗДТГ-ын хамт олонд талархал илэрхийлж байна. 120

121 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò On a few issues of the knowledge on healthy lifestyle in herders and their living conditions Otgonbayar D. 1, Dawaa G. 2 1 National Center for Public Health, 2 School of Public Health of the National University of Medical Sciences Background From time immemorable the Mongols have conducted a speciic livelihood and culture moving around according to the four seasons of the year with their nomadic livestock husbandry adapting to the severe climatic conditions. The annual average temperature in Mongolia has increased by С in the course of the last 65 years with a parabolic acceleration of the process during the last 30 years accompanied by intensiied evaporations and aridiication and a tendency of reduced precipitation in the warm seasons. Moreover the changes in the meteorological patterns of the river basins of Mongolia within the last few years leading to eventual reduction of surface water resources, drying up of dozens of creeks, rivers and lakes and limitation of the water utilization by the population, livestock husbandry and crop production. These changes affect the livelihood of the rural population more deeply compared to the situation of the urban population. This study aimed at assessment of the healthy lifestyle knowledge in herders and a few issues of their living conditions. Submitted abstract Materials and methodology The study was performed with the cross-sectional technique of analythical research using the qualitative and quantitative methods and the participants were selected by random sampling. Two soums were selected from each aimag and 471 herding households were involved by random sampling. The locations are: Zavkhan aimag (Tosontsengel and Durvuljin soums) in the Western region, Arkhangai aimag (Khairhan and Bulgan soums) in the Khangai region, Dornod aimag (Dashbalbar and Matad soums) in the Eastern region, Dundgobi aimag (Gobi-Ugtaal and Erdenedalai soums) in the Central region. Representing each household, one person above 18 years old per family was involved in the questionnaire. The assessment was based on the responses to the 69 questions on the herders living and 33 questions for knowledge, attitude and practice of healthy lifestyle in the questionnaire. Findings Hand wash before preparing and eating meal is practised by 21.2 percent of the herders participating in the survey, 9.2 percent after toilet, 60.7 percent anytime when their hands are contaminated. Daily tooth brshing is practised by 89.1 percent of the herders, by 28.7 percent in the morning and evening and after 121

122 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract meals, while 46.8 percent only in the morning. The average amount of water per individual was litres where it was 9.9 percent in the Central region, 9.21 litres is the Western region, litres in the Eastern region, litres in the Khangai region and litres in the Central region aimags. Weekly bath is practiced by 41.4 percent, fortnightly by 43.1 percent and monthly by 14.6 percent. Among these, 91 percent heat the water for bathing in their homes, 6.2 take shower at the soum centre, 2.7 percent do it elsewhere. As for the sanitation facilities, only 3.2 percent of the herders use standard facilities, 53.1 percent use pit latrines, and 43.7 do it in the nature. Conclusions: 1. The knowledge on healthy living among herders, especially on appropriate diet, prevention of diseases, and personal hygiene is insuficient. 2. The water consumptiton level in 92 percent of the participants is less than the recommended by WHO level and evidences the need in improving the water supply for herders. 3. Over 80 percent of the herders take shower or bath 1-2 times fortnightly and 90 percent have to heat water in their homes for this purpose and therefore there is a need to establish a bath house in proximity of herders or take suitable actions. 4. In association with their nomadic livelihood, conditions for personal hygiene (taking shower, water availability, healthy eating) are unsuitable. Малчдын эрүүл аж төрөх ёсны мэдлэг, ахуйн нөхцлийн талаарх зарим асуудалд Үндэслэл Отгонбаяр Ä. 1, Äаâаа Ã. 2 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 АШУҮИС-ийн НЭМС Монголчууд эрт дээр үеэс байгаль цаг уурын хатуу ширүүн нөхцөлд дасан зохицож, жилийн дөрвөн улиралд нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн олон зууныг дамжин ирсэн өвөрмөц соёл, ёс заншилтай билээ. Монгол улсын жилийн дундаж агаарын температур сүүлийн 65 жилд С-аар дулаарахдаа сүүлийн 30 жилд эрс хурдацтай дулаарч, ууршилт, хуурайшилт нэмэгдэж, хур тунадас дулааны улиралд буурах хандлагатай болж байна. Түүнчлэн манай орны гол, мөрний сав газрын байгаль, цаг уурын нөхцөл сүүлийн жилүүдэд ихээхэн өөрчлөгдөж гадаргын ус хомсдох хандлагатай болж, олон арван гол горхи, нуур хатаж ширгэн хүн, малын унд ахуй, газар тариалангийн усны хэрэгцээг багасгахад хүргэж эдгээр өөрчлөлт нь суурин 122

123 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò иргэдтэй харьцуулахад малчдын амьдрал, ахуйд илүү нөлөөлж байна. Малчдын эрүүл аж төрөх ёсны мэдлэг, ахуйн нөхцлийн зарим асуудлыг судлан үнэлгээ өгөх зорилгоор энэхүү судалгааг гүйцэтгэсэн. Материал арга зүй: Судалгааг аналитик судалгааны нэг агшингийн загвараар тоон болон чанарын судалгааны аргуудыг ашиглан хийсэн ба судалгаанд оролцогчдыг санамсарãүй òүүâýрëýëòийн арãаар сонãоæ аâсан. Àймаã òус áүрýýс 2 сумыã сонгож, санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргаар 471 малчин өрхийг сонгон õамрууëëаа. Үүнд: Баруун бүсээс Завхан аймаг (Тосонцэнгэл, Дөрвөлжин сум), Хангайн бүс- Архангай аймаг (Õайрõан, Буëãан сум), Зүүн бүс - Дорнод аймаг (Дашбалбар, Матад сум), Төвийн бүс - Дундговь аймаг (Говь-Угтаал, Эрäýнýäаëай сум). Асуумж судалгаанд нэг өрхийг төлөөлүүлж тус өрхийн 18-аас дээш насны нэг гишүүнийг хамруулсан ба малчдын ахуй амьдралын талаар 69, эрүүл аж төрөх ёсны талаарх малчдын мэдлэг, хандлага, дадлыг үнýëýõ 33 асууëò áүõий асуумæаар òус òус үнýëсýн áоëно. Submitted abstract Үр дүн Судалгаанд хамрагдсан малчдын 21.2 хувь нь хоол унд бэлтгэх, хооллохын өмнө, 9.2 хувь нь бие зассаны дараа 60.7 хувь нь гараа бохирдох бүрд тогтмол угаадаг дадалтай байна. Малчдын 89.1 хувь нь өдөр бүр шүдээ угаадаг, 28.7 хувь нь өглөө, орой хоол идсэний дараа, харин 46.8 хувь нь зөвхөн өглөөд угаадаг байна. Нэг хүнд ногдох усны дундаж хэмжээ литр байсан ба Төвийн бүсэд 9.9 литр, Баруун бүсэд 9.21 литр, Зүүн бүсэд литр, Хангайн бүсэд литр, Төвийн бүсийн аймагт литр байна. Судалгаанд хамрагдагсдын 41.4 хувь нь 7 хоногт, 43.1 хувь нь 14 хоногт нэг удаа, 14.6 хувь нь сард нэг удаа усанд ордог ба үүний 91 хувь нь гэртээ ус халааж, 6.2 хувь нь сумын төв дээр, 2.7 хувь нь бусад газарт усанд ордог байна. Ариун цэврийн байгууламжийн хувьд малчдын зөвхөн 3.2 хувь нь стандартын, 53.1 хувь нь нүхэн жорлон хэрэглэдэг, 43.7 хувь нь ил задгай газар бие засдаг байна. Дүгнэлт: 1. Судалгаанд хамрагдагсдын эрүүл аж төрөх ёсны мэдлэг, ялангуяа зөв хооллолт, өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, хувийн ариун цэвэр саõиõ асууäаë õанãаëòãүй áайна. 2. Судалгаанд хамрагдагсдын 92 хувь нь нэг хүнд хоногт ногдох усны ДЭМБ-ын зөвлөмж хэмжээнээс бага ус хэрэглэж байгаа нь малчдын усан хангамжийн асуудлыг сайжруулах шаардлагатай байгааг õарууëæ áайна. 123

124 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract 3. Судалгаанд хамрагдагсдын 80 гаруй хувь нь 14 хоногт 1-2 удаа усанд ордог ба 90 орчим хувь нь гэртээ ус халааж орж байгаа нь малчдад ойр халуун усны газар байгуулах болон энэ талаар тохирсон арга хэмжээ авах шаардлагатайг илтгэж байна. 4. Малчид нүүдлийн байдалтай байдгаас үндэслэн хувийн ариун цэвэр (усанд орох, ундны усны хүрэлцээ, зөв хооллолт) сахих нөхцөл áоëоëцоо õанãаëòãүй áайна. Building latrines based on community participation Suvd B National Center for Public Health Human health can be protected by building latrine to safely remove human feces and urine and by providing hand washing facilities. Availability of hand washing facilities are as equally important as having hygienic and safe latrines. Hygiene cannot be provided to the population living in poverty due to lack of clean water storage container and lack of funding for building standard latrines. On the other hand professionals offer technically inappropriate latrines without considering local communities needs. Hence, improper latrines are causing a big hygiene problems for poor families. Therefore, in order to improve hygiene, the needs of local communities should be carefully considered. According to the international studies, it is proved that the majority of people do not regard hygiene and sanitation as a priority. Especially people prefer using latrines with following conditions: (I) privacy; (II) provision of safety for the girls and women; (III) provision of enough space and comfort; (IV) provision of odorless and insect free environment. Thus, community should participate in the buildings of new latrines and making changes. Small changes made step by step are more effective and will not cause pressure for local communities than making a big change at once. Therefore, appropriate small improvements need to be done by the relevant professionals by providing water and soap for washing hands, installing insect nets to the windows of the latrines etc. Community-based hygiene programs are highly probable to succeed. Over lown public latrines in the summer house areas are demolished according to the Resolution of the District Governor in Before building new public latrines, families already built their own latrines in their yards. Hence, the usage of the public latrine is not suficient. If the District Governor s Ofice ensured the participation of the residents in their decision making processes, it was possible to avoid the above case. 124

125 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Conclusion: Number of practices and projects proved that it is highly probable to succeed, if the communities and residents have had participated in decision making processes for building latrines and sewage systems. Олон нийтийн оролцоонд тулгуурлан жорлонг барьж байгуулах талаар Сувд Б. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Submitted abstract Хүний өтгөн, шингэн ялгадсыг аюулгүй аргаар зайлуулахын тулд жорлон буюу бие засах газрыг зөв барьж байгуулан арчлах ба гараа угаах нөхцлөөр хангаж хүний эрүүл мэндийг хамгаална. Аюулгүй, цэвэр бие засах газартай байх нь чухал ч бас бие зассаны дараа гараа угаах боломжтой байх нь түүнтэй адил чухал билээ. Гэвч хүн амын ядуу зүдүү байдал, цэвэр ус хадгалах савгүй, стандартын шаардлага хангасан жорлон барих мөнгөгүй зэрэг нь хүн хүссэнээрээ ариун цэврийг сахиж чадахгүй гэдгийг харуулж байна. Нөгөө талаас мэргэжилтнүүд орон нутгийн иргэдийн саналыг үл тоомсорлож тэдэнд тохиромжгүй шийдэлтэй бие засах газар буюу жорлонг санал болгодог. Ийнхүү эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлага хангахгүй байгаа өрхүүдэд ядуурал бус тохиромжгүй шийдэл бүхий бие засах газар нь асуудал болдог. Тэгэхлээр орон нутагт эрүүл ахуй, ариун цэврийн орчинг сайæрууëаõын òуëä õамãийн òүрүүнä ирãýäийã сонсоæ òýäний õýрýãцýý, ур чадварт түшиглэх хэрэгтэй юм. Олон улсад хийгдсэн судалгаагаар хүн амын дийлэнх нь ариун цэвэр, эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулахад эрүүл мэндийг тэргүүн зэрэгт тавьдаггүй болохыг тогтоосон. Ялангуяа бие засах газрыг барьж байгуулахад (I) ãанцаараа áайõ (II) охид, эмэгтэйчүүдэд аюулгүй áайõ (III) хангалттай зайтай, тайван сууж болох тохь тухтай (IV) үнэр, шавьж байхгүй цэвэр байдлыг тус тус эрхэмлэдэг байна. Иймээс л шинээр жорлон барих, ямар ч төрлийн өөрчлөлт хийхэд олон нийтийн оролцуулах ёстой. Нэг удаагийн том өөрчлөлт хийснээс алхам, алхмаар энгийн өөрчлөлт хийх нь өрх гэрт ч, орон нутагт ч дарамт болохгүй. Иймээс холбогдох мэргэжилтнүүд олон нийтийн оролцоотой бие засах газрын ойролцоо гар угаах ус, саван тавьж хэвшүүлэх, бие засах газрын агааржуулалтын цонхыг тороор хааж ялаа, батгана орохоос хамгаалах зэргээр алхам алхмаар өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй. Олон нийт өөрсдөө оролцож гаргасан ариун цэврийн шийдвэрүүд амæиëòòай õýрýãæäýã онд дүүргийн ЗДТГ-аас... лагерьт дүүрсэн жорлонг нь буулган тухайн гаçрын оршин суугчдын хэнд мэдээлэл өгөөгүй, санал асуулгүйгээр 9-р сард шинэ жорлон барьсан. Энэ хугацаанд айл өрхүүд хашаа хашаандаа жорлонтой болсон бөгөөд өнөөдөр нийтийн шинээр баригдсан жорлонгийн ашиглалт муу байна. 125

126 International expert consultation on sanitation in cold climate Хэрэв тухайн ЗДТГ-аас нийтийн бие засах газрыг барихаар төлөвлөх үе шатандаа иргэдийг оролцуулсан бол үр дүн нь тэдний хэрэгцээнд илүү нийцэж, айл бүр хашаандаа жорлон барихгүй л байсан. Submitted abstract Дүгнэлт: Хүмүүсийн өөрсдөө хэрэглэх жорлон, бохир усны цооногийн талаарх шийдвэр гаргахдаа тэднийг оролцуулж, асуудлыг нь тодорхойлж, шийдвэр гаргах нь амжилтанд хүрдэг болохыг олон улс оронд хэрэгжсэн төсөл, хөтөлбөрүүд баталсан байна. Common risk factors of drinking water safety in Mongolia Enkhjargal А. 1, Urantsetseg Sh. 2, Tsegmed S. 1, BayasgalanB. 3, Zolboo B. 4 1 National Center for Public health, 2 Ministry of Health, 3 General Agency of Inspection, 4 Municipal Inspection agency Background As a deinition of the WHO, safe drinking water refers to source of water is completely secure from contamination and the composition and quality meets the standard reuirements. The majority of herdsmen consume drinking water from dug wells or surface water for pasture and irrigation. In the further, searching and exploration of water source are needed to be done for the purpose of improving water supply in 100 soums. Water supply issues in 21 soums center are considered extremely exigent. Water is a pleasant environment for vectors for diseases, and therefore it allows to transmit pathogenic organisms from one agent to another. Diarrhoeal disease is the fourth leading morbidity of registered diseases worldwide, and malaria is at eight. In the World Health Report (2005), over 100common waterborne diseases causing microbial and viral agents were stated. Materials and methods We used data of risk assessment among water supply professionals and monitoring data of GASI in Result Results of an investigation by the GASI in 2015 revealed that bacteriological analysis of water samples taken from 7 water source wells, lifting, shipping and disinfecting stations in the capital conirmed that drinking water quality in these water sources met the requirements of the standard Drinking water. Hygienic requirements.monitoring MNS 0900:2005.A contamination level of bacteria in water distribution point has decreased by 2.8 percent in 2015 compared to the 126

127 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò previous year. Nevertheless, in accordance with bacteriological indicators, 12.8 percent of centralized and 28.1 percent of decentralized water supply sources did not meet the drinking water quality standards. Moreover, a level of bacterial contamination in the decentralized water supply source was 2.2 times higher than in the centralized water supply source [GASI, 2015, UB]. Risks of drinking water safety ranked by a qualitative research method are shown in the following table. Risks Risk ranking of Mongolian major water supply system Risks related to plant (investment, depreciation, depravation etc.) Drinking water disinfection (dosing of disinfectant substance, technology, procedure etc.) Drinking water distribution, distribution point (hygiene, distributing practice etc.) Risks related to water supply professionals and staff (training, experience, re-training and competence) Urban Rank Soum, Bagh Water treatment management technology Drinking water distribution facility and related risks External risks(residents, livestock, natural disasters etc.) Risks in households Others(operational standards, staff stability etc.) Submitted abstract Risks between the water supply system in smaller settlements and in bigger settlements are distinguishable. Conclusion: The most common risks of water supply system happen at the water koisk and water treatment process. Thus, it is urged to reduce common risk factors at those processes in order to improve water quality. 127

128 International expert consultation on sanitation in cold climate Ундны усны аюулгүй байдалд түгээмэл тохиолдох эрсдэл Submitted abstract Энõæарãаë À. 1, Уранцэцэг Ш. 2, Цэгмэд С. 1, Баясгалан Б. 3, Золбоо Б. 4 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, 2 Эрүүл мэндийн яам 3 Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, 4 ÍÌÕÃ Үндэслэл ДЭМБ-ын тодорхойлсноор ундны усны аюулгүй байдал гэдэг нь усны эх үүсвэр нь бохирдохоос бүрэн хамгаалагдсан, найрлага, чанар нь стандартын шаардлага хангасан байхыг хэлнэ. Өнөөгийн байдлаар хөдөөгийн 100 гаруй сумын усны эх үүсвэрийн хайгуул судалгааны ажлыг зайлшгүй хийх шаардлагатай байгаа бөгөөд 21 сумын төвийн усан хангамжийн асуудал усны эх үүсвэрээс шалтгаалан маш хүндрэлтэй байна. Суулгалт халдварт өвчин дэлхий дахинаа бүртгэгдэж буй өвчлөлийн шалтгааны 4 дүгээрт, хумхаа өвчин нь 8-д ордог байна. Дэлхийн эрүүл мэндийн тайланд (2005) усаар дамжих голлох өвчнүүдийг үүсгэдэг 100 гаруй үүсгэгчдийн талаар дурьдсан байдаг. Усны орчин нь олон өвчний халдвар тээгчдийн таатай амьдрах орчин нь болсноороо өвчин үүсгэгч бие махбодийг нэг биеэс нөгөөд дамжуулах нөхцөл бүрдүүлдэг. Материал, аргазүй Уг судалгаанд ус түгээх байгууллагын мэргэжилтнүүдийн дунд хийсэн эрсдлийн үнэлгээ болон МХЕГ-ийн хяналт шалгалтын 2015 оны дүн мэдээг ашиглав. Үр дүн МХЕГ-аас 2015 онд хийсэн хяналт, шалгалтын дүнгээр нийслэлийн ундны усны 7 эх үүсвэрийн худаг, өргөх, дамжуулах, халдваргүйжүүлэх станцууд, төвлөрсөн шугамд холбогдсон ус түгээх байрны уснаас авсан нян судлалын шинжилгээгээр Ундны ус. Эрүүл ахуйн шаардлага. Түүнд тавих хяналт MNS 0900:2005 стандартын шаардлагад нийцэж байсан байна. Зөөврийн ус түгээх байрны усны нянгийн бохирдол өмнөх оныхоос (2014) 2.8 хувиар буурсан байна. Харин нян судлалын үзүүлэлтээр төвлөрсөн эх үүсвэрийн 12.8 хувь төвлөрсөн бус эх үүсвэрийн 28.1 хувь нь стандартын шаардлагад нийцэхгүй байгаа ба төвлөрсөн бус эх үүсвэрийн усны нянгийн бохирдолт нь төвлөрсөн эх үүсвэрээс 2.2 дахин илүү бохирдолттой байна. Доорх хүснэгтэд ундны усны аюулгүй байдалд тохиолдож болох эрсдлийг чанарын судалгааны аргыг ашиглан эрэмбэлэн харуулав. 128

129 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Монгол Улсын Томоохон ус хангамжийн тогтолцоонд тохиолдох эрсдлийн эрэмбэ Эрсдэл Тоног төхөөрөмжтэй холбоотой эрсдэл (хөрөнгө оруулалт, элэгдэл, эвдрэл зэрэг) Ундны усны халдваргүйжүүлэлт (халдваргүйтгэлийн бодисын тунлалт, технологи, горим зэрэг) Ундны усны түгээлт, ус түгээх байр (эрүүл ахуй, түгээж буй дадал зэрэг) Ус хангамжийн байгууллагын ажилтан, мэргэжилтнүүдтэй холбоотой эрсдэл (сургалт, туршлага, давтан сургалт, мэргэшсэн байдал зэрэг) Ус боловсруулах менежментийн үйл ажиллагааны технологи Хот Эрэмбэ Сум, баг Ус түгээх байр, түүнтэй холбоотой эрсдэл Хөндлөнгийн эрсдэл (оршин суугчид, мал амьтан, байгалийн гамшигт үзэгдэл зэрэг) Хэрэглэгчдийн гэрт тохиолдох эрсдэл Бусад (үйл ажиллагааны стандарт, боловсон хүчний тогтвор суурьшил гэх мэт) Submitted abstract Харин жижиг суурингийн ус хангамжийн тогтолцоонд нөлөөлөх эрсдэл томоохон суурингийн ус хангамжийн тогтолцооны эрсдэлээс ялгаатай áайäаë õараãäаæ áайна. Дүгнэлт: Ундны усны аюулгүй байдлын хамгийн түгээмэл эрсдэл нь ус түгээх байр, ус боловсруулах менежментийн үйл ажиллагааны технологийн процессэд үүсэж байна. Иймд ундны усны аюулгүй байдлыг сайжруулах, эрдслийг таслан зогсоох үйл ажиллагаа зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм. 129

130 International expert consultation on sanitation in cold climate Quality, safety and hygienic assessment of drinking water of urban population Submitted abstract Bayasgalan B. 1, Batdulam D. 1, Zolboo B 2. 1 General Agency of Inspection, 2 Municipal Inspection agency Goal: To conduct chemical and microbiological testing of drinking water and provide indings and conclusions Methods and materials A total of 21 provinces were involved in the analysis, where samples of drinking water from 843 groundwater wells of 298 soums were tested for arsenic, uraniam, lead, luoride, and iodine; water samples of 831 groundwater wells of 315 soums were tested for ammonia, nitrate, nitrite, water hardness, calcium, magnesium, and iron; and microbiological analysis was conductedin 1309 groundwater wells of 305 soums. The results and conclusions of the analysis were provided. Results The microbiological analyses detected E.Coli, the coliform bacterium inthe water of 135 wells (10.3% of the surveyed), while the amount of bacteria in the water of 220 wells (16.8% of the surveyed) were found to be exceeding the maximum amounts speciied in the standards. The chemical analyses detected the amounts of arsenic in 34 wells (3.8%), uranium in 96 wells (11.5%), lead in 29 wells (3.3%), luorine in 145 wells (16.1%) respectively exceeding the maximum amounts speciied in the standards. On the contrary, the luorine content in the water of 408 wells (46.3%) were lower than the minimum amounts speciied in the standards. Conclusions: 1. Among the 315 soums involved in the assessment, the water of 228 wells in 151 soums were disqualifying the standard chemical content (hardness, magnesium and iron) requirements of drinking water. 2. The toxic chemical substance testing conducted on the drinking water of aimags and soums detected disqualifying amounts of arsenic concentration in 34 wells of 18 soums, uranium content in 101 wells of 54 soums and lead content in 29 wells of 24 soums. 130

131 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Аймаг, сумдын ундны усны чанар, аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн үнэлгээ Үндэслэл: Баясгалан Б. 1, Баòäуëам Ä. 1, Золбоо Б.² 1 Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар ²Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газар Хүн амыг чанар, аюулгүй байдлын шаардлага хангасан ундны усаар хүрэлцээтэй хангах асуудал нь дэлхий нийтийн болон бүс нутаг, улс орнууäын òуëãамäсан асууäëын нýã áоëсоор áайна. Ундны усны эрүүл ахуйн шаардлага нь найрлагын хувьд хүний бие махбодод зохимжтой, биологийн бохирдолгүй, ахуйн болон амьдралын бүхий л шаардлагад хүрэлцээтэй õýмæýýний усаар õанãаãäаõ áоëомæийн òуõай нýãäсýн ойëãоëò áиëýý. Õоò суурин газарт жилээс жилд хүн амын нягтрал ихэсч, хүрээлэн буй орчныг бохирдуулагч эх үүсвэрийн тоо хэмжээ нэмэгдэж, бохирдлын эрсдэлт хүчин зүйлээс шалтгаалсан хүн амын эрүүл мэндэд учирч буй сөрөг нөлөөллийг тандаж байх хэрэгцээ шаардлага байнга гарч байна. Ìонãоë уëс äаõ унäны усны чанар, аюулгүй байдлыг тодорхойлж үнэлгээ дүгнэлт өгөх зорилготой áоëно. Submitted abstract Материал арга зүй: сумын унäны усны 843 õуäãийн усанä уран, õүнцýë, õар òуãаëãа, фòор, иод, тодорхойлох шинжилгээг Геологийн төв лабораторид; 2. Төвлөрсөн ба төвлөрсөн бус ус хангамжийн 1268 дээжинд нян судлалын шинжилгээг аймгуудын мэргэжлийн хяналтын газрын лабораторид хийлгэн тус тус үнэлгээ дүгнэлт өгөв. Үр дүн: Нян судлалын шинжилгээ: Аймаг, сумын төвлөрсөн ус хангамжийн уснаас 458 äýýæ аâсанаас 58 (12.7%) дээжинд, төвлөрсөн бус ус хангамжийн уснаас 810 äýýæ аâсанаас 179 (22%) дээжинд нянгийн тоо стандартад заасан зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их гарсан байна. Гэдэсний бүлгийн нян E.Coli төвлөрсөн ус хангамжийн уснаас авсан дээжийн 27 (5.9%), төвлөрсөн бус ус хангамжийн эх үүсвэрийн 119 (14.7%), худгийн усанд тус тус илэрсэн. Химийн шинжилгээ: Хүнцэл: Дорноговь, Сүхбаатар, Дундговь, Говьсүмбэр, Дорнод, Өвөрхангай аймãийн 17 сумын 34 худгийн усанд хүнцлийн агууламж стандартад заасан зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их гарсан. 131

132 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract Уран: Архангай, Булган, Говь-Алтай, Говьсүмбэр, Дорнод, Завхан, Төв, Хэнтий, Ховд, Увс, Дорноговь, Сүхбаатар, Дундговь аймгийн 49 сумын 96 худгийн усанд ураны агууламж стандартад заасан зөвшөөрөгдөх дээд õýмæýýнýýс иõ ãарсан. Хар тугалга:ундны усны стандартад 0.01 мг/л-ээс ихгүй байхаар заасан. Архангай, Баян-Өлгий, Баянхонгор, Булган, Говьсүмбэр, Дундговь, Төв, Хэнтий, Сэлэнгэ, Хөвсгөл аймгийн 22 сумын 29 õуäãийн усанä õар òуãаëãын агууламж стандартад заасан зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их гарсан. Фтор: Ундны усны стандартад мг/л байхаар заасан. Фторын агууламж шинжилгээнд хамрагдсан ундны усны эх үүсвэрийн 145 (17%) õуäãийн усанä зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их, 408 (51%) худгийн усанд зөвшөөрөгдөх äооä õýмæýýнýýс áаãа, 290 (32%) худгийн усанд зөвшөөрөгдөх хэмжээнд áайна. Èоä: Ундны усны стандартад 1 мг/л-ээс ихгүй байхаар заасан. Шинжилгээнд õамраãäсан 299 сумын 843 õуäãийн усанä иоäын аãууëамæ сòанäарòаä заасан хэмжээнд байна. Гэхдээ 834 (99%) õуäãийн усанä иоäын аãууëамæ 0.1 мг/л-ээс бага хэмжээтэй байна. Дүгнэлт: 1. Нян судлалын шинжилгээгээр төвлөрсөн ус хангамжийн уснаас авсан дээжийн 12.7%, төвлөрсөн бус ус хангамжийн уснаас авсан дээжийн 22%-д нь нянгийн бохирдол стандартад заасан зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их гарч, гэдэсний бүлгийн нян E.Coli илэрч байна. 2. Хяналт шинжилгээнд хамрагдсан 298 сумаас химийн үзүүлэлтээр (уран, õүнцýë, õар òуãаëãа) 151 худгийн ус, фторын аãууëамæ òоäорõойëсон äүнãýýр 573 (68%) худгийн ус стандартын шаардлага хангахгүй байна. 132

133 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò CLEAN TECHNOLOGIES AND SOIL POLLUTION Experiences of energy eficiency improvements in educational buildings (schools, kindergartens) Introduction Bjoern Wahlstedt Project Director GIZ Energy Eficiency Project Good sanitary conditions play an important role for the well-being of children. Thermo-technical renovations of public buildings will provide not only comfortable and stable indoor climate and saved energy consumption, but can also, as spinoff effects, provide good sanitary conditions and other positive effects. Oral presentation Thermo-technical renovations: The GIZ Energy Eficiency Project has renovated more than a dozen public buildings like kindergartens, schools, dormitories, and health clinics in the western aimags Khovd and Zavkhan. The renovations were used as the vehicle to demonstrate and practically implement Good Governance in the chain from citizens priorities in utilizing the Local Development Funds (LDF) on aimag and soum levels -> to procurement speciications -> to transparent biddings and evaluations -> to contracting processes -> to handle the LDF -> to follow up and closing of the project. Indoor temperatures in un-renovated buildings could drop to +10 C or lower depending on the outdoor temperatures. It goes without saying that these temperatures are unhealthy for children developing their motorial functions during the day in the kindergarten as well as for school children trying to concentrate to learn writing with frozen hands. The renovated buildings show a stable indoor temperature of around +22 C regardless of outdoor temperatures. 133

134 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation The energy savings vary between the different types of buildings but up to 60% reductions were reached depending on the building type and renovation level. The savings in terms of fuels costs would depreciate the renovations costs in around years which is less than the technical lifetime of the renovations. Due to budget constraints the project did not focus on improving the sanitary conditions of the buildings nor improving the standard of classrooms, bed rooms, etc. An interesting, not initially expected, effect of the renovations is that the interest to buy high quality windows for renovation among owners of private buildings increased multifold. The local manufacturers have noted an increasing demand for ive, or even, six chamber windows while the demand for traditional windows has almost ceased. The project carried out a study to assess the number of illness days among children in two thermo-technically renovated kindergartens compared to unrenovated ones. The result was a remarkable reduction of the number of illness days to 1/3; a reduction of around 65% among both children and staff! The study did not discriminate between different types of illnesses reduced. Current sanitary conditions The sanitary conditions in kindergartens, schools, dormitories, and even health clinics in Mongolia are generally poor. 78% of schools and dormitories in Mongolia have outdoor latrines. Estimations show that poor sanitation and hygiene cost 0.5% of GDP, equivalent to MNT 36 billion. Girls suffer speciically from poor sanitation and hygienic conditions as menstrual hygiene is usually ignored. Some schools use outdoor container constructions as toilets. The experience from such facilities needs to be further evaluated. 134

135 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Spin-off effects from thermo-technical renovations Most kindergartens, schools, dormitories, and health clinics in Mongolia are from the Soviet era and constructed using a limited number of standard designs. This is an advantage from a renovation point of view. The average cost for a renovation is around 300 million MNT. By adding high quality sanitation conditions, renewable energy equipment (solar panels) for hot water production, and renovating the rooms to good quality for the purpose, the renovation costs would increase by around 15%. The roughly estimated costs to improve the sanitary conditions, including the solar-powered heater, and renovation of rooms are EUR per building. Oral presentation By looking at the renovation from different angles, it is obvious that there are positive effects in many areas. diseases later in life[2016, UNICEF]. Reduced fuel consumption would reduce air pollution. Studies show that among children under the age of ive, acute lower respiratory infection, and in particular pneumonia, is one of the leading causes of death. Children living in highly polluted districts of Ulaanbaatar, especially in the ger areas, have lower lung function than children living in rural areas, which is associated with chronic respiratory There are also direct positive effects on the climate change abatement. The local industry produces high quality windows which beneits everybody involved. An indirect, but not negligible, effect mentioned is that parents note the government s actions to improve conditions for the children. That might add to the decision not to add to the high migration to Ulaanbaatar among young people and couples. In order to estimate the budgets needed for multi-purpose renovations, the establishment of databases for public buildings will increase. These databases could be used for many purposes. Doing speciic projects focusing only on improved sanitary conditions or comfortable learning environment for school children is hardly an optimized approach. The renovation of kindergartens, schools, dormitories, and health clinics should not only be viewed from a thermotechnical point of view, but rather as the combined 135

136 International expert consultation on sanitation in cold climate effect of many positive changes where the allocated budgets for each part are reduced thanks to the synergetic effects. What is next? Oral presentation There are many initiatives going on in the above-mentioned areas in Mongolia. The GIZ Energy Eficiency Project is willing to contribute with the experiences from the thermo-technical point of view when it comes to renovations of public buildings. By adding all positive aspects mentioned above together it is possible to beneit from them all in one project at a much less cost than by running each aspect as a project on its own. Үндэслэл Боловсролын байгууллагуудын (сургууль, цэцэрлэг) эрчим хүчний үр нөлөөг сайжруулсан туршлага Виорн Воëсòýä ÃÒÕÀÍ-ийн Эрчим хүчний системийн үр ашиг төслийн захирал Эрүүл ахуйн нөхцөл сайн байх нь хүүхдийг эрүүл байхад маш чухал үүрэгтэй. Нийтийн байгууламжийн Термо-техникийн шинэчлэлүүд нь зөвхөн тав тух, дотоод орчны уур амьсгал, эрчим хүчний хэмнэлтийг хангаад зогсохгүй нэмэлтээр эрүүл ахуйн нөхцлийг сайжруулах зэрэг эерэг талууд ихтэй. Термо-техникийн шинэчлэлүүд: ГТХАН-гийн Эрчим хүчний хэмнэлтийн төсөл нь Баруун бүсийн Завхан ба Ховд аймгуудад сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр, эмнэлэг зэрэг хэдэн арван байгууламжийг шинэчилсэн. Энэхүү шинэчлэл нь Сайн засаглалын хэрэгжилтийн хүрээнд оршин суугчдын шаардлагад тулгуурлан аймаг, сумын Орон нутгийн хөгжлийн сангаас õýрýãëýн -> õуäаëäан аâаëòын äýëãýрýнãүй мýäýýëýëòýй áоëоõ -> үнийн санал болон үнэлгээг ил тод болгох -> Гэрээний үйл явцтай болох -> Орон нутгийн хөгжлийн санд хяналт тогтоох -> төслийн турш дэмжиж ажиллах амæиëëòай äуусãаõ 136

137 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Шинэчлээгүй байгууламжийн дотоод орчны агаарын хэм +10 C эсвэл гадаад агаарын хэмээс хамаарч түүнээс бага байсан. Энэ нь хүүхдийн эрүүл мэндэд муу нөлөөтэй гэдгийг хэлэхэд илүүц биз, цэцэрлэгт байгаа хүүхдүүдийн хөгжил, сургуулийн хүүхдийн гар нь бээрэх нь анхаарал төвлөрүүлэхэд сөргөөр нөлөөлдөг. Шинэчилсэн байгууламжуудад дотоод орчны агаарын хэм гадаад орчны агаарын хэмээс үл хамааран тогтмол +22 C байсан. Эрчим хүчний хэмнэлт нь байгууламжийн төрөл болон шинэчлэл хийсэн түвшингээс хамаарч ялгаатай байсан ба шинэчлэсэн байшингууд 60% хүртэл хэмнэлттэй байсан. Түлшний хувьд хэмнэлт гарах ба шинэчлэлийн зардлыг жилийн дотор нөхөх бөгөөд энэ нь техникийн хэрэглэх хугацаанаас бага юм. Зардал мөнгөний асуудлын улмаас энэхүү төсөл анги танхимын стандарт, унтлагын өрөөний эрүүл ахуйн нөхцөл зэргийг сайжруулахад анõаарааãүй áоëно. Сонирхолтой нь хувийн байшингийн эзэд шинэчлэлд зориулж цонхоо маш сайн чанартай цонх худалдаж авч солих сонирхолтой байна гэж төсөөлөөгүй байсан. Орон нутгийн үйлдвэрлэгчид хуучин цонхоо õаëæ 5 òýр áүү õýë 6 таславчтай цонх хэрэгтэй байгааг ойëãосон áайна. Oral presentation Төсөл хэрэгжүүлэгчид хуучин хэвээрээ байсан болон термотехнологийн шинэчлэл хийсэн цэцэрлэгийн хүүхдүүдийн өвчтэй байсан хоногийн тоог харьцуулан үнэлгээ хийсэн. Уг судалгааны үр дүнгээс харахад өвчтэй байсан өдрийн тоог 1/3 ээр òоäорõой õýмæýýãýýр багасгаж чадсан; хүүхдүүд болон ажилчдынх бууралтын энэ энэ үзүүлэлт ойролцоогоор 65% áоëсон áайсан [2015, ÃÒÕÀÍ] Энýõүү суäаëãаанä өвчлөлийн төрлөөр ялгаатай байдлыг судлаагүй болно. Өнөөгийн эрүүл ахуйн нөхцлүүд: Монголд эмнэлэг, дотуур байр, сургууль цýцýрëýãүүäийн ариун цýâрийн нөхцөл ерөнхийдөө тааруу. Ìонãоë орны сургууль, дотуур байрнуудын 78% нь гаднаа жорлонтой.äíб-ий 0.5%-ийã сайæрууëааãүй ариун цýâýр, ýрүүë ахуйн байгууламж эзэлж байгаа ба энэ нь Монгол 36 тэрбум төгрөгтэй тэнцэнэ хэмээн таамаглал байна [ Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламж тааруу тул оõиäууä сарын тэмдгийн үед ариун цэврийг сахиулахад хүндрэл учирдаг. Зарим сургуулиуд гаднаа чингэлэг байрлуулан жорлонгийн зориулалтаар хэрэглэдэг. Энэ мэт байгууламжийг цаашид үнэлэх шаардлагатай байна. 137

138 International expert consultation on sanitation in cold climate Oral presentation Термо-технологийн шинэчлэлийн нэмэлт үр ашгууд: Монголд байгаа ихэнх сургууль, цэцэрлэгүүд, äоòуур áайрнууä áоëон ýмнýëгүүд нь хязгаарлагдмал тооны стандарт загваруудтай эдгээр нь ЗХУ-ынүед баригдсан. Шинэчлэлийн өнцгөөс авч үзвэл энэ нь давуу тал юм. Шинэчлэлийн дундаж өртөг нь 300 сая төгрөг орчим. Эрүүë аõуйн нөхцлийн чанарыг сайжруулах, усыг халуун байлгах сэргээгдэх эрчим хүчний тоног төхөөрөмж (нарны дэлгэц) суурилуулах, өрөөнүүдийн нөхцлийг сайжруулбал шинэчлэлийн өртөг 15%- иар нýмýãäýõ áоëно. Баримжаагаар тооцоолбол нарны эрчим хүчээр халаах халаагуур байрлуулах, өрөөнүүдийн ариун цэврийн нөхцлүүдийг сайжруулахад нэг байгууламжид евро шаардлагагатай. Шинэчлэлийг өөр өнцгөөс харвал, маш олон талын ашиг тустай болох нь òоäорõой õараãäаæ áайна. Түлшний хэрэглээг багасгаснаар агаарын бохирдлыг бууруулна. Судалгаануудаас харахад 5-аас доош насны хүүхдүүдийн дунд, амьсгалын доод замын цочмог халдвар, тодорхой төрлийн хатгалгаа нь нас баралтын тэргүүлэх шалтгаанууд болж байна. УБ хотын бохирдол ихтэй бүсүүдэд тэр дундаа гэр хороололд амьдарч байгаа хүүхдүүдийн уушгины үйл ажиллагаа орон нутагт амьдарч байгаа хүүхдийнхээс муу байгаа ба цаашид архаг амьсгалын замын өвчинтэй болоход нөлөөлж байна [2016, НҮБХС]. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг багасгахад шууд сайнаар нөлөөлнө. Îрон нутгийн үйлдвэрлэгчид сайн чанарын цонх үйлдвэрлэх нь бүх хүмүүст ашиг тустай. Шууд бус тэгэхдээ бага хэмжээтэй биш үр нөлөөтэй байгааг эцэг эхчүүд хүүхдийн орчин нөхцлийг сайжруулах засгийн газрын авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ гэж цохон тэмдэглэж байна. Энэ нь залуус болон хосуудын Улаанбаатар руу нүүх нүүдлийг нэмэгдүүлэхгүй байх шийдэл болж болох юм. Олон талыг хангасан шинэчлэлд шаардлагатай санõүүæиëòийã òооцооëоõоä, нийòийн áайãууëамæийн мýäýýëëийн санã буй болгож сайжруулах. Энэхүү мэдээллийн сан нь цаашид маш олон өөр зорилгоор ашиглагдаж болно. Зөвхөн ариун цэврийн нөхцлийг сайжруулахад чиглэгдсэн эсвэл сургуулийн сурагчдын суралцах таатай орчинг бий болгоход чиглэгдсэн байх нь тийм ч оновчтой байсангүй. Сургууль, цэцэрлэг, дотуур байр болон эмнэлэгүүдийг шинэчлэх нь зөвхөн термотехникийн талаас бус маш олон талын ашиг 138

139 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò тустай цогц ажил болсон ба санхүүгийн хувиарлалт нь хүртэл Синержетик нөлөөтэй байна. Дараагийн алхам юу вэ? Дээр өгүүлсэнчлэн Монголд маш олон салбарт хэрэгжиж буй санаачлагууд áайна. ÃÒÕÀÍ-ãийн эрчим хүчний хэмнэлтийн төсөл нь байшингуудын Термо-технологийн өнцгөөс харан шинэчлэл хийж практикт нэвтрүүлэхийг эрмэлзэж байгаа билээ. Дээр дурьдсанчлан олон эерэг талууд нь бүгд нийлээд нэг төсөлд багтаах боломжтой ба ингэснээр тус тусад нь төсөл хэрэгжүүлснээс санхүүгийн хувьд илүү хэмнэлттэй байх боломжтой юм. Oral presentation Ulaanbaatar city soil pollutionand Challenging issue Batkhishig O., Oyunbat P., Bolormaa Ts. Institute of Geography-Geoecology, Mongolian Academy of Sciences Ulaanbaatar city soil pollution was investigated using heavy metal and biological pollution indicators. Ulaanbaatar city soil heavy metal contamination level is medium, in some areas of capital city soil high content of Chromium, Lead and Zink exceeding national standard (MNS 5850) was found, such as leather processing factory area of Khan-Uul district, auto service-tire repairing points and some solid waste area of ger horoolol. Soil heavy metal polluted areas mostly sporadic distributed and not interesting big areas. Percentage of soil heavy metal pollution points exceeding standard level is as following: Chromium (Cr) -2.6%, Lead (Pb) -7.9%, Zink (Zn) -2.6 %, Copper (Cu) - 1.3%, Cadmium (Cd)-1.3 %, Nickel (Ni)-0 %. But, comparing background value or natural nonpolluted soils surrounding of Ulanbaatar city area, percentage of soil heavy metal pollution are as following: Chromium (Cr) -76.3%, Lead (Pb) -71.1%, Zink (Zn) %, Copper (Cu) %, Cadmium (Cd)-48.7 %, Nickel (Ni)-52.6 %. Specially soil Chromium, Lead, Zink pollution is comparatively higher (Figure 1). The ger horoolol area solid waste accumulation points are also one source of soil heavy metal pollution. UB city soil biological pollution level is high. The 88 % of soil sampling points are exceeding soil biological pollution standard (MNS 3297:91). Escherichia coli or E. coli was found in 65.2 % of samples, Clostridium Perfringens in 21.2 %, Salmonella in 9.1 %, and Fungi in 42.4 % of soil samples, respectively. Ger horoolol district, surrounding open markets and solid waste points area the most polluted soils. The soil biological pollution level is following: 11% high, 24 % medium, 53 % is low and only 12 % of soil samples are non-polluted. These results have direct links to the poor sanitation conditions in ger districts due to unimproved open-pit latrines, wastewater pits and solid wastes. 139

140 International expert consultation on sanitation in cold climate The ger horoolol district area is becoming the main source of biological pollution and threatening drinking ground water safety. Improvement of sanitation condition, waste management of ger horoolol area is a challenging issue to solve the soil pollution problem of Ulaanbaatar city area. Oral presentation Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдол, шийдвэрлэх арга зам Батхишиг O., Оюунбат П., Боëормаа Ц. ШУА-ийн Газарзүй-Геоэкологийн хүрээлэн Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлыг хүнд металлууд, нянгийн бохирдол зэрэг үзүүлэлтээр тодорхойллоо. Хотын хөрсний хүнд металлын бохирдолтын ерөнхий түвшин дундаж хэмжээнд байгаа бөгөөд алаг цоог áайäëаар òарõсан õар òуãаëãа, õром, цайрын áоõирäоëò аæиãëаãäаæ байна. Арьс ширний үйлдвэр орчим хром зонхилсон хар тугалга, кадми, цайрын бохирдолт багагүй талбайг хамарч, бусад цэгүүдэд хүнд металлын бохирдолт алаг цоог байдалтай ерөнхийдөө бага байна. Стандарт (MNS 5850)-аас давсан хөрсний бохирдолтыг нийт дээжинд эзлэх хувиар авч үзвэл: Хром (Cr) 2.6%, Хар тугалга (Pb) 7.9%, Цайр (Zn) 2.6%, Зэс (Cu) 1.3%, Кадми (Cd) 1,3%, Никель (Ni) 0% тус тус байна. Улаанбаатар хотын хөрсөн дэх хүнд металлуудын агууламжийг бэлчээрийн эрүүл хөрстэй харьцуулж үзэхэд: Хром (Cr) 76.3%, Õар òуãаëãа (Pb) 71.1%, Цайр (Zn) 80.3%, Зэс (Cu) 65.8%, Кадми (Cd) 48.7%, Никель (Ni) 52.6% тус тус их байна. Хотын дүүргүүдээр авч үзвэл Хан-Уул, Баянгол, Баянзүрх дүүрэг хүнд металлын áоõирäоëòоор áусаä äүүрãýýс иëүү áайна. Улаанбаатар хотын хөрсний нянгийн бохирдлыг гэдэсний бүлгийн бичил биетэн E.Coli, агааргүйтэн бичил биетэн Cl.perfringens, гэдэсний бүлгийн эмгэг төрөгч Salmonella, хөгц мөөгөнцөр зэрэг 4 үзүүлэлтээр судалж, стандарт үзүүлэлттэй харьцуулан дүгнэлт хийлээ. Шинжилгээний дүнгээр нийт дээжний 88 %-д нь нян, хөгц мөөгөнцөр илэрч хөрс нянгаар бохирдсон байгааг илтгэв. Улаанбаатар хотын гэр хороолол, томоохон зах орчим, хур хогийн цэг орчмын хөрсөнд нянгийн бохирдолт их байна. Судалгаанд хамрагдсан нийт дээжний 12% нянгийн бохирдолгүй, 53% бага зэргийн, 24% дунд зэргийн, 11% их зэрэглэлийн нянгийн бохирдолтой байна. Хөрсний нянгийн бохирдолтын төрөл, тэдгээрийн нийт дээжинд эзлэх хувь: Гэдэсний бүлгийн бичил биетэн E.Coli 65.2%, Proteus 27.3%-ä, Citrobacter 12.2%, Pseudomonas 3%, Enterococcus 7.6%, Агааргүйтэн бичил биетэн: Cl.perfringens 21.2%, Гэдэсний бүлгийн эмгэг төрөгч бактер: Salmonella 9.1%, Хөгц мөөгөнцөр 42.4%. Хөрсний нянгийн бохирдол өндөр байгаа нь гэр хорооллын арийн цэврийн нөхцөл муу, нүхэн жорлон, ил задгай хог хаягдалтай шууд холбоотой. 140

141 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Гэр хороолол нь хөрсний нянгийн бохирдлын гол эх үүсвэр болж байгаа бөгөөд газрын доорх ундны усны бохирдол үүсгэх эрсдэлтэй байна. Хөрсний бохирдлыг багасгахын тулд гэр хорооллын ариун цэврийн нөхцөл, хог хаягдлын менежментийг сайжруулах шаардлагатай байна. Technical solution to reduce soil pollution caused by sanitation facilities of ger area Batsukh Сh Technology Incubator, Institute of Chemistry and Chemical Technology, Mongolian Academy of Sciences Oral presentation In this study, advanced microbiological technology products were used for solution of reducing soil pollution by oxidizing organic pollutants in Ulaanbaatar city. Soil pollution is a one of the biggest problem in Ulaanbaatar city with more than a million citizens. So, numerous of research works are being carried out by research organizations and researchers. The eficacy of EM on soil pollution has been studied in Mongolia. Since 2009, the author, Ch.Batsukh researched the source of pollutants in bigger cities, reining of soil degradation in Ulaanbaatar city, developing green technologies, reducing soil and sludge pollution in ger area and reducing pollution in sludge from tour camps. As a result of these study works some Effective microorganism s products are being tested and implementing as a cost effective and easy to use technological solution for reducing soil pollution. While some studies stated that Effective microorganisms show no effect on yield and soil microbiology in ield experiments as bio-fertilizer in organic farming. Effective microorganisms (EM) are various blends of common predominantly anaerobic microorganisms (Lactic acid bacteria, Photosynthetic bacteria, Yeast, Others: beneicial microorganisms that exist naturally in the environment may thrive in the mixture). EM works by getting the natural processes to function, the way nature intended by stimulating biological activity in the soil. Using EM will improve soil health and yields and enhance fertilizer performance. Observed effects relate to the effect of the nutrition rich carrier substrate of the EM preparation. However, there are more studies proving the positive effect of EM. For example, a long application of EM compost showed effects on yield and nutrition of the crops. 141

142 International expert consultation on sanitation in cold climate Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжаас үүсэх хөрсний бохирдлыг бууруулах технологийн шийдэл Submitted abstract Батсүх Ч ШУА-ийн хими, химийн технологийн хүрээлэн-технологийн инкубатор Манай орны нийт хүн амын тал орчим хувь нь буюу сая гаруй хүн амтай УБ хотын тулгамдсан асуудлын нэг нь хөрсний бохирдол юм. УБ хотын хөрсний бохирдлын эх үүсвэр, хөрсний бохирдлоос үүдэн хүн амын эрүүл мэндэд учирч болох хортой нөлөөллийн талаар эрдэм шинжилгээний байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачид судалгаа хийж ирсэн. Тухайлбал, Ч.Батсүх би 2009 оноос томоохон хот суурин газрын хөрсний бохирдлын эх үүсвэрийн судалгаа, нарийвчилсэн зураглал гаргах, Улаанбаатар хотын хөрсийг эрүүлжүүлэх, гэр хорооллын айл өрхүүдийн хөрс, ус, бохирын цооногийг цэвэршүүлэх, ногоон байгууламж байгуулах, аялал жуулчлалын баазуудын ахуйн бохир усыг цэвэршүүлэх зэрэг чиглэлээр олон тооны туршилт судалгааны ажлуудыг амжилттай гүйцэтгэсний үндсэн дээр байгаль орчинд сөрөг нөлөөгүй микробиологийн дэвшилтэт Ашигтай бичил биетний технологийг боловсруулж, цуврал бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэн хөрсний бохирдлыг бууруулах шийдэл болгон нэвтрүүлж байна. Ашигтай бичил биетний технологи нь найрлагандаа сүүн хүчлийн бактерийн омгууд, дрожжи, фотосинтезчлэгч бактериуд болон актиномицетийн төрлүүд бүхий ашиг тустай, эерэг 10 гаруй төрлийн 80-аад зүйлийн микроорганизмуудын симбиоз нэгдэл бөгөөд Ашигтай бичил биетний биобэлдмэл нь төрөл бүрийн фермент, витамин, уураг амин хүчлүүдийн нэгдлүүдийг нийлэгжүүлдэг учир хөрсийг эрүүлжүүлж, ургамал ургах тааламжтай нөхцлийг бүрдүүлснээр хөрсний бохирдлыг бууруулах өртөг багатай, хор хөнөөлгүй арга болдог. Brief Introduction of Rural Household Energy Saving and Environmental Protection Sanitary Equipment Li Jianxin China Harbin Qianbaiyi Agricultural Science and Technology Development Co.,Ltd This set of equipment, researched and developed by China Harbin Qianbaiyi Agricultural Science and Technology Development Co.,Ltd, is a set of ecological, energy-saving, environmentally friendly, and practical high-tech products. It received a total of 12 national patents. Through the identiication and review of the academicians and experts from the Chinese Academy of Engineering, Ministry of Science and Technology, and Ministry of Agriculture, they agreed that 142

143 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò the product really solved three dificult problems including the dificulty for toilet, the dificulty for bathing, and the dificulty for feces and sewage treatment in rural areas.this set of product is divided into three parts. The irst is the solar collector system in cold regions. This system has been granted national invention patent. It solved the rupture problem of solar energy frozen tube in cold temperature, and can also be used normally even at the temperature of minus 45 degrees; the water is hot upon low-out, achieving 24 hours of supplying hot water; even in the rainy weather for three consecutive days, it can also be used as usual. The second is a modular toilet system. Shower cubicle, toilet, and bathroom are integrated as one, equipped with a full set of heating, lighting, exhaust, ventilation, bathing, sanitary ware and other supporting facilities, very convenient and comfortable in using. The third is the assembly type of sewage treatment tank system. It uses high-polymer special materials, a sewage tank is manufactured and installed to the ground. After anaerobic fermentation, garbage & manure turns into organic fertilizer, achieving the effective use of resources.the promotion and application of this product has very important political value, economic value, ecological value, social value and cultural value. In recent years, the product has been highly recognized by the Chinese government, and widely promoted and used in the rural areas in northern China, receiving the unanimous praise from farmers. Submitted abstract Орон нутагт тохиромжтой, эрчим хүчний хэмнэлттэй, орчиндоо ээлтэй ариун цэврийн төхөөрөмжийн товч танилцуулга Ли Жиан Син БНХАУ Харбин, Газар тариалангийн шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийн компани Энэ цогц тоног төхөөрөмж нь Харбин, Чийн Бай И Газар тариалангийн шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийн компаний судалгаанд суурилан бүтээсэн ба энэхүү цогц бүтээгдхүүн нь экологийн, эрчим хүчний хэмнэлттэй, орчиндоо ээлтэй, практикийн өндөр ач холбогдолтой юм.энэ нь дотооддоо 12 төрлийн зохиогчийн эрх авсан. БНХАУ-ын инженерийн академи, ХААЯны академич болон мэргэжилтнүүд үзэж танилцаад энэхүү бүтээгдэхүүн нь орон нутагт тулгардаг жорлон, усанд орох, муу усны гурван томоохон асуудлыг нэгэн зэрэг шийдсэн хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн. Энý цоãц бүтээгдэхүүн нь гурван хэсгээс бүрдэнэ. Эхний хэсэг хүйтэн газар нарны эрчим хүчийг цуглуулах систем. Энэ систем нь дотооддоо зохиогчийн эрх авсан. Хэт хүйтэнд нарны энергийн хоолойны хөлдөж эвдрэх асуудлыг шийдсэн ба хасах 45 хэмд ч хэрэглэх боломжтой; Гарч ирж байхдаа ус халуун байх ба 24 цагийн туршид халуун усаар хангах ба 3 өдөр дараалан бороо орсон ч хэвийн ажиллах боломжтой. Хоёрдугаар хэсэг загварын жорлонгийн систем. Шүршүүрийн бүхээг, жорлон, угаалгын өрөөнүүдийг цогц байдлаар нэгэн зэрэг халаалт, гэрэлтүүлэг, агааржуулах систем, угаалгын болон эрүүл ахуйн хэрэгсэл (ус дамжуулах хоолой, угаалтуур гэх мэт) зэрэг 143

144 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract õýрýãëýõýä òоõиромæòой áүõий ë õýрýãсëýýр òоноãëосон. Ãураâäуãаар õýсýã нь бохир ус боловсруулах цөөрмийн тогтолцооны иж бүрдэл. Энэ нь өндөрполимер тусгай материалаар хийгдсэн, бохир усны цөөрмийг газар булж байрлуулна. Хог хаягдал болон баас зэрэг нь Анаеробик исэлдэлтийн дараа органик бордоо болж, эх үүсвэрийг дахин ашиглах нөхцлийг хангасан. Энэхүү бүтээгдэхүүний хэрэглээ ба сурталчилгаа нь бодлогын, эдийн засгийн, экологийн, нийгмийн, соёлын хувьд маш их үнэ цэнэтэй юм. Ойрын жилүүдэд энэ бүтээгдэхүүн БНХАУ-ын засгийн газарт маш ихээр танигдаж байгаа ба умард Хятадын орон нутагт өргөнөөр хэрэглэж дэмжигдэж байгаагийн хажуугаар тариаланчид санал нэгтэйгээр маш ихээр маãòаæ áайна. Occurrence and fate of waterborne pathogens in a wastewater treatment plant Background Buyan Ch. 1, Oleg V. Shipin. 2 1 Department of Chemistry, School of Arts and Sciences, NUM 2 School of Environment, Resources and Development, Asian Institute of Technology Tertiary treatment system such as waste stabilization pond and constructed wetland is common practice in countries with warm climates. Treatment eficiency of consecutive pairs of anaerobic and facultative waste stabilization ponds and constructed wetland as a wastewater treatment plant in the Asian Institute of Technology, Thailand (AIT WWTP) was studied. Methods Water temperature, ph, total suspended solids (TSS), ive-day biological oxygen demand (BOD 5 ), chemical oxygen demand (COD), chlorophyll a, solar radiation, most probable numbers (MPN) of total coliforms, fecal coliforms and Escherichia coli (E. coli) in inluent and efluent waters of the ponds and the constructed wetland were monthly monitored over six months. Results Overall carbonaceous removal eficiency was as follows 57, 65 and 57% in terms of TSS, BOD 5 and COD, respectively. The highest removal was achieved in the constructed wetland. Hydraulic retention time (HRT) was found to luctuate considerably seasonally and decreased more than twofold in rainy season (3.2 days for anaerobic pond and 5.7 days for facultative pond) in comparison to dry season (7.8 and 14.0 days, respectively). MPN of total coliforms, fecal coliforms and E.Coli were reduced by 4, 3 and 3 orders of magnitude in the facultative pond efluent, respectively. It can be stated that the AIT WWTP produced efluent suitable for restricted irrigation. Comparison of the removal rates and die-off 144

145 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò rates showed a distinct trend of overall higher removal of coliform bacteria in the pond series during the dry season in comparison to the rainy season. Though microalgal biomass (chlorophyll a) positively correlated with water temperature, ph, TSS, BOD 5 and solar radiation and no correlation between increased microalgal biomass concentration in ponds and coliform removal rates except removal of E. coli in facultative ponds was detected. Conclusions: Therefore it was concluded that algae-mediated ph-dependent removal played no role in the pathogen removal both in the rainy and dry seasons. Furthermore, no correlation was observed between coliform bacteria removal and solar radiation (duration/intensity) conirming important role of HRT-dependent sedimentation of the pathogens in the ponds. Taking into the fact of their vastly different geometry a possible explanation to be offered could be greater role of such factors as sedimentation (higher HRT). Submitted abstract Бохир ус цэвэрлэх байгууламж дах усаар дамждаг эмгэгтөрөгчдийн тохиолдол ба мөхөл Буян Ч. 1, Шипин О.В. 2 1 МУИС, Шинжлэх ухааны сургууль, Химийн тэнхим 2 Азийн Технологийн Дээд Сургууль (АТДС), Байгаль орчин, нөөц, хөгжлийн сургууль Үндэслэл Цөлжилт, газрын хуурайшилттай хамгийн бага зардлаар тэмцэх нэг арга нь хөв цөөрөм байгуулах явдал юм. Байгалийн усыг техникийн аргаар тогтоож эргүүлэн газар тариалан болон бусад зүйлд ашиглах нь зардал багатай гэдгийг олон орны эрдэмтэд баталдаг. Зохиомлоор байгуулсан хөв цөөрөм, намгийг бохир ус цэвэрлэх гурав дах шатны арга болгон дулаан уур амьсгалтай улс орнуудад өргөн ашиглаж байна. Энэ судалгаагаар АТДСийн анаэроб ба факультатив нөхцлийн дараалсан хос бохирын хөв цөөрөм áа õиймýë намãаас áүрäсýн áоõир ус цýâýрëýõ áайãууëамæийн цýâýрëýõ чадамжийг судалсан болно. Материал, арга зүй Усны температур, рн, умбуур бодис, 5-хоногийн биологийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч (БÕÕ-5), химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч (ÕÕÕ), хлорофилл а, нарны туяаны хэмжээ, гэдэсний бүлгийн нийт ба эмгэгтөрөгч савханцарууд, E.Coli-ийн тоог сард нэг удаа бохирын хөв цөөрмүүд ба хиймэл намаг руу орж байгаа болон гарч байгаа усанд 6 сарын турш хянаж шинжилсэн. 145

146 International expert consultation on sanitation in cold climate Үр дүн Submitted abstract Цýâýрëýãäýæ ãарсан усанä умáуур áоäис 57%-иар, БÕÕ-5 65%-иар, ÕÕÕ 57%-иар тус буурсан. Хиймэл намганд бууралтын хувь хамгийн өндөр байсан. Бохирын хөв цөөрмийн гидравлик горим улирлаас хамааран өөрчлөгдөж байсан бөгөөд борооны улиралынхыг (анаэроб хөв цөөрөмд 3.2 өдөр, факультатив хөв цөөрөмд 5.7 өдөр) õуурай уëираëынõòай (харгалзан 7.8 áа 14.0 өдөр) харьцуулахад 2 дахин багассан. Гэдэсний бүлгийн нийт савханцар, эмгэгтөрөгч савханцар, E.Coli ийн тоо факультатив хөв цөөрмөөс гарч буй усанд харгалзан 4, 3, 3 зэрэгтээр буурсан үр дүн гарсан. Энэ нь АТДС-ийн бохир ус цэвэрлэх байгууламжаас гарсан цэвэрлэсэн усыг хязгаарлагдмал (түүхийгээр нь иддэг хүнсний ногоо, навчит ногооноос áусаä òариаëанãийн урãамëыã усëаõ) усалгаанд ашиглахад тохиромжтойг харуулж байна. Бууралтын болон мөхлийн зэргийг харьцуулж үзвэл дараалсан хөв цөөрөм дэх гэдэсний бүлгийн савханцарууд хуурай улиралд борооны улирлаас илүүтэйгээр арилж байсан. Хэдийгээр микро замагны áиомасс (õëорофиëë а) усны температур, рн, умбуур бодис, БХХ-5 болон нарны туяаны хэмжээтэй эерэг хамааралтай гарсан боловч хөв цөөрөм дэх микро замагны биомассын ихсэлт ба гэдэсний бүлгийн савханцаруудын бууралтын зэргийн хооронд хамаарал ажиглагдсангүй. Дүгнэлт: Борооны ба хуурай улирлын аль алинд эмгэгтөрөгчдийн мөхөж үгүй болоход замгаар дамжин рн-аас хамаарсан бууралт огт нөлөөлөөгүй байна. Түүнчлэн гэдэсний бүлгийн савханцарын бууралт ба нарны туяаны õýмæýý (хугацаа, эрчим)-ний хооронд ямар нэг хамаарал илрээгүй нь хөв цөөрөмд гидравлик горимоос хамаарсан эмгэгтөрөгчдийн тунах явц нэн чухал болохыг баталж байна. Хөв цөөрмүүдийн геометрийн асар ялгаатай байдлыг харгалзан үзвэл (гидравлик горим урттай тул) тэндэх туналтын явц эмгэгтөрөгчдийн мөхөлд гол үүрэг үзүүлдэг байж болох юм. Impact of fertilizing with compost made from human excrements on the abundance of pathogenic bacteria in soil and on vegetables at harvest Background Enkhtungalag B. 1, Battogtokh Ch. 1, Misheel D. 2, Purevdorj B. 3 1 MNUMS, School of Pharmacy and Biomedicine, 2 MNUMS, School of Medicine, 3 MNUMS, School of Public health In many parts of the world, human waste is a valued source of nutrients for crop production and organic matter for improvement of soil quality. One approach to safe and sustainable sanitation is the use of Ecological sanitation toilets. 146

147 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò In ACF NGO ACF international organization built improved toilets and small factories to process excrements into composts in 300 households of Songinokhairkhan district of Mongolia in order to improve living environments of people of Mongolia. But no single research was conducted in Mongolia on composts hygiene and safety. This research was done by Central Laboratory of Metropolitan specialized inspection agency. The present study aimed for microbiological safety indicators such as fecal coliform bacteria, Salmonella, Coliphage, parasite eggs, Giardia, Cryptosporidium, Rotavirus, Adenovirus. Methods and materials This cross sectional study covered totally 30 samples that included 10 compost, 15 soil, 5 spinach samples. All samples tested by microbiological methods according to MNS ISO standard.compost fertilizer was also applied to the treated and control plots at 5 tonnes/ha, 10 tonnes/ha, 15 tonnes/ha, 20 tonnes/ha Soil samples were collected by sterilized shovel from 0-10cm, cm depths of the soil. Submitted abstract Results According to the bacteriological test fecal coliform detected from compost was log 1.8. The impact of soil amendment on the abundance of indicator and pathogenic bacteria in soil at crop harvest was evaluated. There were no differences in the abundance of fecal coliforms in soil and crop harvest at treated and control plots. According to the soil standard MNS , the examined soil result met as a clean classiication. Fecal coliform was not detected in spinach sample and it s met health criteria indicated in MNS 6308:2012 standard. Parasite eggs, Salmonella, Coliphage, Rotavirus, Adenovirus, Cryptosporidium and Giardia were not detected in any samples. Conclusion: Compost for the experiment conducted in compliance with the criteria of the World Health Organization s recommendations and standards have the potential for agriculture. The advantage of our study assessed the safety of composts made from excrements collected in improved toilets, which are installed in order to decrease environmental pollution, by microbiological tests performed both by Mongolian national and international standards. Antimicrobial resistance is one of the emerging problems in Mongolia, therefore future study need to concern for detection of antibiotic resistance genes in these kinds of composts and plants and the soil. 147

148 International expert consultation on sanitation in cold climate Хүний өтгөн ялгадсаар бордсон бордоонд өвчин үүсгэгч бичил биетэн илрүүлэх болон хурааж авсан ургамал, хөрсөнд өвчин үүсгэгчийн нөлөөллийн судалгаа Submitted abstract Үндэслэл Энõòунãаëаã Б. 1, Баттогтох Ч. 1, Мишээл Д. 2, Ïүрýâäорæ Б. 3 1 АШУҮИС, Эм зүй Биоанагаахын сургууль, 2 АШУҮИС, Анагаах ухааны сургууль, 3 АШУҮИС Нийгмийн эрүүл мэндийн сургууль Дэлхийн улс орнуудад хүний ялгадсыг ургац нэмэгдүүлэх, хөрсний чанарыг сайжруулахад өргөнөөр хэрэглэдэг. Хүний ялгадсыг хуримтлуулан бордоожуулах боломжтой, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн нэг нь Экосан шийдэл юм онд ACF оëон улсын байгууллагаас Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүрэгт 300 гаруй Экосан сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжийг барьж бордоо үйлдвэрлэсэн боловч үйлдвэрлэсэн бордооны бичил амь судлалын аюулгүй байдал, хүний эрүүл мэнд хүрээлэн буй орчинд нөлөөлөх байдлын судалгаа хараахан хийгдээгүй байна. Энэхүү судалгаагаар өтгөн ялгадсаар хийсэн бордоо, түүгээр бордсон хүнсний ногоо, хөрсөнд халуунд òýсâýрòýй ãýäýсний саâõанцар, Salmonella, Coliphage, parasite eggs, Giardia, Cryptosporidium, Rotavirus, Adenovirus илрүүлэх шинжилгээг Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газрын Төв лабораторид хийж, холбогдох стандарттай харьцууллаа. Материал аргазүй Судалгааг нэг агшингийн судалгааны арга ашиглан гүйцэтгэв. Бордооны 7, хөрсний 15, бууцайны 5 дээжинд бичил амь судлалын шинжилгээг MNS ISO шинжилгээний аргын дагуу хийж гүйцэтгэв. Бууцайн дээр хийх туршилтыг 5тн/га, 10 тн/га, 15 тн/га, 20 тн/га, хяналт гэсэн хувилбараар, хөрсний дээжийг 0-10 см, см-ийн гүнээс ариутгасан хүрзээр авч, дундаж дээж áýëòãýâ. Үр дүн Бордоонд хийсэн эрүүл зүйн нян судлалын шинжилгээгээр халуунд òýсâýрòýй ãýäýсний саâõанцрын òоо log 1,8 байсан нь MNS 6507:2015 стандартад нийцэж байна. Монгол улсад мөрдөгдөж буй MNS стандартын дагуу хөрсний бохирдол үүсгэж буйг илрүүлэх зорилгоор хөрсөнд колититр, Cl.perfringensтитрийг тодорхойлоход туршилт тавьсан хөрс цэвэр ангилалд хамаарч байв. Бууцайны дээжинд халуунд тэсвэртэй гэдэсний савханцар илрээгүй бөгөөд MNS 6308:2012 стандартад заасан эрүүл ахуйн шалгуурт нийцэж байв. Харин бордоо, хөрс, бууцайны дээжинд эмгэг төрүүлэгч Salmonella, Shigella, Coliphage, шимэгчийн өндөг, Giardia, Cryptosporidium, Rotavirus, Adenovirus илрээгүй. 148

149 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Дүгнэлт: Туршилтаар хийсэн бордоо нь ДЭМБ-ын зөвлөмж болон Монгол улсын стандартад заасан шалгуурт нийцэж байгаа учир хөдөө аж ахуйд хэрэглэх боломжтойг харуулж байна. Монгол улсад нянгийн эмэнд тэсвэржилт нэн тулгамдсан асуудал болж байгаа учир энэ төрлийн бордоо, түүгээр бордсон ургамал хөрсөнд антибиотикт тэсвэртэй ген илрүүлэх шинжилгээг хийх нь зайлшгүй шаардлагатай байна. Microbial contamination of the ger district soil in Ulaanbaatar Submitted abstract Oyunchimeg M. 1, Burmaajav B. 2, Enkhjargal A. 1, Suvd B. 1, Tsegmed S. 1, Azjargal L. 1, Oyun-Erdene O. 1, Soyombo G. 1, Byambasuren Kh. 1, Dorjkhand B. 1, Tsogtbaatar B. 1 1 National Center for Public Health, 2 Medical Academy of Mongolia Background According to the data of the National Statistics Ofice of Mongolia, the total population of the country is 3,036,988 of which 1.3 million inhabit in Ulaanbaatar with over 60 percent of them living in the ger districts. Sanitation facilities which fail to meet the hygiene requirements are used by 97.3 percent of the ger-district households. Materials and methods The research was implemented using laboratory test methods following the cross-sectional model. In the ger communities of the 9 districts of Ulaanbaatar, 111 sites were selected for soil sampling in June, July and August of 2016 with 3 repetitions. The samples were tested in the reference laboratory of the Public Health Institute, titres of E.Coli and quantities of Protei were deined and assessed in comparison against the normative levels provided in the Standard MNS 3297:91 Environmental protection. Soil.Norms of the indicators of the soil purity in cities and settlements. Results The indings of thestudy show that the most or 79.2 percent (225) of the sites where E.Coli was detected had low level of contamination, 18.3 percent (52) had moderate contamination and 2.1 percent (7) had high level of contamination. By locations of soil sampling for E.Coli detection, titres were counted in the samples from near the ger-district service centres which was the highest among other locations and 4.8 times exceeded the mean contamination category of MNS3291:91 Standard as much as 4.8 times. The E.Coli contamination in the samples taken from near the main roads and gas stations were higher than the 149

150 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract mean standard category ( ) by 16 points, but still lower than at the other locations (p=0.22). The mean value of the Proteus titres from July, August and September in the soil samples from the proximities of the car and tyre repair shops and car wash centres was higher than at other locations and would fall within the high contamination category according to the Standard. The soil near the markets, main roads and gas stations have low levels of contamination (10-100). Proteus was found in 65.1 percent (217) of all samples among which 38.1 percent (127) fall in the category of low level of contamination, 22.5 percent (75) in the mean, and 4.5 percent (15) in the category of high contamination. Conclusion: Thesuricial soil of the ger-districts in city Ulaanbaatar are getting contaminated due to human and animal excreta and pit latrines which do not meet the hygiene requirements. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хөрсний нянгийн бохирдол Үндэслэл Оюунчимэг М. 1, Бурмааæаâ Б. 2, Энõæарãаë À. 1, Сувд Б. 1, Цэгмэд С. 1, Азжаргал Л. 1, Оюун-Эрдэнэ О. 1, Соёмбо Г. 1, Бямбасүрэн Х. 1, Äорæõанä Б. 1, Цоãòáааòар Б. 1 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, 2 Монголын анагаах ухааны академи Монголын Үндэсний статистикийн хорооны мэдээгээр 2015 оны байдлаар нийò õүн амын òоо 3,036,988 байгаагаас Улаанбаатар хотод 1.3 сая хүн оршин суудаг бөгөөд тэдний 60 гаруй хувь нь гэр хороололд амьдарч байна. Гэр хорооллын айл өрхүүдийн 97.3 хувь нь эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй ариун цэврийн байгууламжийг ашиглаж байна. Материал, аргазүй Судалгааг лабораторийн шинжилгээний аргыг ашиглан нэгэн агшны загвараар явууллаа. Улаанбаатар хотын 9 дүүргийн гэр хорооллоос 111 цýã сонãон 2016 оны 6, 7, 8 äуãаар сарууäаä нийò 3 уäааãийн äаâòамæòай хөрсний дээж авч Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн лавлагаа лабораторит шинжлүүлж, хөрсний дээжид E.Coli-ийн таньц, Proteus-тоог тодорхойлж Монгол улсад мөрдөж буй Байгаль хамгаалал. Хөрс. Хот, суурин газрын хөрсний ариун цэврийн үнэлгээний үзүүлэлтийн норм, хэмжээ. MNS 3297:91 стандартын үзүүлэлттэй харьцуулан үнэлгээ хийв. 150

151 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Үр дүн Шинæиëãýýний äүнãýýс õараõаä E.Coli-ийн таньц илэрсэн цэгүүдийн дийлэнх нь буюу 79.2 хувь (225) нь бага зэргийн, 18.3 хувь (52) дунд зэргийн, 2.1 хувь (7) нь их бохирдолттой байна. E.Coli-ийн таньцын үзүүлэлтийг дээж авсан байршлаар авч үзэхэд гэр хороолол, үйлчилгээний төвийн ойролцоох хөрсөнд дунджаар илэрсэн нь бусад байршлаас хамгийн их байсан төдийгүй MNS3291:91 стандартын дунд зэргийн бохирдлын ангиллаас 4.8 дахин өндөр байна. Харин төв зам, шатахуун түгээгүүрийн газрын ойролцоох дээжин дэх E.Coli-ийн таньц стандартын дунд ( ) бохирдлын ангиллын үзүүлэлтээс 16 пунктээр өндөр ч бусад байршлаас бага байна (p=0.22). Хөрсний протеусын таньцын 7, 8, 9 дүгээр саруудын дундаж үзүүлэлт авто болон дугуй засвар, авто угаалгын газрын ойролцоох хөрсөнд бусад цэгүүдээс их, стандарттай харьцуулахад их бохирдлын ангилалд багтаж байна. Харин томоохон зах, төв зам, шатахуун түгээгүүрийн ойролцоох хөрс нь бага (10-100) бохирдолтой байна. Íийò äýýæийн 65.1 (217) хувьд proteus илэрсэн ба үүнээс 38.1 (127) хувь нь бага, 22.5 (75) хувь нь дунд, 4.5 (15) хувь нь их бохирдолтой ангилалд хамаарч байна. Submitted abstract Дүгнэлт: Улаанбаатар хотын гэр хорооллын эзэлбэр газрын өнгөн хөрс хүн, малын ялгадас, эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй нүхэн жорлонгийн нөлөөгөөр áоõирäоæ áайна. Background Soil contamination monitoring in city residential area Zolboo B. 1, Bayasgalan B. 2 1 Specialized Inspection Agency of Ulaanbaatar city, 2 General Agency for Spezialized Inspection The Specialized Inspection Agency of Ulaanbaatar city (SIAU) monitors the soil contamination in residential areas of 9 districts in Ulaanbaatar and analyzes soil samples from 54 designated points at the main laboratory of SIAU for bacteriology, chemical and heavy metal and asseses the pollution level. For instance, in line with the bacteriology indicators in monitoring study in 2014, 45% of the total samples were rated as low contaminated, 40 percent as average and 15 percent as highly contaminated. The lead, cadmium and mercury content in soil samples from 58 points have not exceeded the standard rate in Permissible amount of pollutants in the soil elements MNS 5850:2008 standard. In relation to the expansion of the city and changes in types and location of contaminators, the sample points were increased to 74 in The study was performed in order to assess the soil contamination level in city residential area. 151

152 International expert consultation on sanitation in cold climate Materials and methods Soil samples from 74 points in city residential areas were collected and analyzed and assessed in the main laboratory of SIAU. Submitted abstract Result Totalof 148 samples from 74 points in city residential areas were collected in 2016 and sent for bacteriology and chemical test in main laboratory of SIAU. According to the bacteriology indicators, 18 percent of the 74 samples were highly contaminated, 34 percent were average contaminated and 48 percent was rated low. From the 27 samples representating ger districts, 30 percent was highly contaminated, 45 percent was rated average and 25 percent were low contaminated. The majority of samples rated as high and average contaminated were in Bayangol, Khan-Uul, Songinokhairkhan and Bayanzurkh districts. In the chemical analysis, the organic carbon contents in 100% of 74 samples elements did not exceed the permissible amount stated in the Permissible amount of pollutants in the soil elements, MNS 5850: 2008 standard. Conclusion: 1. The bacterial contamination of soil in city residential areas were higher in ger district areas. 2. The concentration of organic carbon in study samples was less than the maximum permissible amount. /average concentration - 1,802 mg / kg / Нийслэлийн суурьшлын бүсийн хөрсний бохирдлын байдалд хийсэн хяналт шинжилгээ Золбоо Б. 1, Баясгалан Б. 2 1 Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын ãазар, 2 Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар Үндэслэл Нийслэлийн 9 дүүргийн суурьшлын бүсийн хөрсний бохирдлын байдалд НМХГ-аас хяналт шинжилгээ хийж үнэлгээ өгдөг бөгөөд тогтоогдсон 54 цэгээс хөрсний дээж авч НМХГ-ын төв лабораторид нян судлал, хими, хүнд металлын шинжилгээ хийж, бохирдлын түвшинд үнэлгээ дүгнэлт өгдөг. Тухайлбал, 2014 онд хийсэн хяналт шинжилгээний нян судлалын үзүүлэлтээр нийт дээжийн 45% бага зэргийн, 40% дунд зэргийн, 15% иõ бохирдолтой түвшинд үнэлэгдсэн. Хөрсний 58 цэгээс авсан дээжинд хар тугалга, кадми, мөнгөн усны агууламж Хөрс бохирдуулагч бодис элементүүдийн зөвшөөрөгдөх хэмжээ MNS 5850:2008 стандартад заасан 152

153 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò хэмжээнээс хэтрээгүй байв. Нийслэл хот өргөжин тэлж, бохирдуулагч эх үүсвэрийн төрөл зүйл, байршил өөрчлөгдөж байгаатай уялдуулан дээж авах цэгүүдийг 2016 онд 74 болгож нэмэгдүүлсэн. Нийслэлийн суурьшлын бүсийн хөрсний бохирдлын түвшинд үнэлгээ дүгнэлт өгөх зорилготойгоор ãүйцýòãýсýн. Материал, арга зүй Нийслэлийн суурьшлын бүсийн 74 цэгээс хөрсний дээж авч, Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын нэгдсэн төв лабораторид шинжлүүлж, үнэлгээ дүгнэлт өгөв. Үр дүн Submitted abstract Нийслэлийн суурьшлын бүсийн 74 цэгээс 2016 онд нийт 148 дээж авч НМХГын нэгдсэн төв лабораторид нян судлал, химийн шинжилгээ хийлгэв. Нян судлалын шинжилгээний үзүүлэлтээр 74 дээжийн 18% нь их бохирдолтой, 34% нь дунд зэргийн бохирдолтой, 48% нь бага зэргийн бохирдолтой ангилалд хамаарч байв. Гэр хорооллын төлөөлөл 27 цэгийн 30% нь их бохирдолтой, 45% нь дунд зэргийн бохирдолтой, 25% нь бага зэргийн бохирдолтой үнэлэгдсэн. Их болон дунд зэргийн бохирдолтой ангилалд хамаарах дээжийн хувиар авч үзэхэд Баянгол, Хан-Уул, Сонгинохайрхан, Баянзүрх дүүргүүдэд илүү байна. Химийн шинжилгээгээр органик нүүрстөрөгчийн агууламж 74 дээжийн 100%-д Хөрс бохирдуулагч бодис элементүүдийн зөвшөөрөгдөх хэмжээ MNS 5850:2008стандартад заасан õýмæýýнýýс õýòрýýãүй áайâ. Дүгнэлт: Нийслэлийн суурьшлын бүсийн хөрсний нянгийн бохирдол гэр хорооллоос аâсан цýãүүäýä иëүү áайâ. Судалсан дээжинд органик нүүрстөрөгчийн агууламж зөвшөөрөгдөх дээд õýмæýýнýýс áаãа áайâ (дундаж агууламж мг/кг). Feasibility of the use of methods for remediation of contaminated soils Introduction Batdelger Sh. 1,J.Bavor. 2, Dorjkhand B. 1 1 National Center for Public Health, 2 University of Western Sydney- School of Science and Health Metals are divided into macronutrients and micronutrients and are essential for living organisms. However, there is widespread heavy metal contamination in the 153

154 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract environment as a consequence of human activities. In particular, leather tanning, textile manufacturing, mineral mining and domestic and industrial waste water are the major anthropogenic sources of soil pollution. A variety of remediation techniques such as excavation and disposal in landill, isolation, physical separation, extraction, washing and immobilization have been developed for many decades. However, some of these approaches are expensive, time and energy consuming and environmentally disruptive. Materials and methods The samples were taken from major cities in order to determine the contamination level of soils. Bacterial tolerance to heavy metals was studied. Vivianite nanoparticle was synthesized in the laboratory under anoxic conditions. In order to verify the effectiveness of stabilization of heavy metals in soils, US EPA standard methods and microbial tests were employed. Conclusion: Microbial test results indicated that nanoparticles can promote microbial growth in aerobic and anaerobic soils.the signiicance decrease in metal concentration in the soil after nanoparticle treatment could be associated with the increase in microbial population of the soil. It is proposed that synthesized nanoparticles could be applied for the remediation of contaminated sites. Хот суурингийн хөрсний хими, нянгийн бохирдлыг бууруулах аргыг туршсан судалгааны дүн Баòäýëãýр Ш. 1, Бавор Ж. 2, Äорæõанä Б. 1 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 Баруун Сиднейгийн Их Сургууль, ЭМШУИС Үндэслэл Монгол оронд хот, суурингийн эдэлбэр газрын хөрсний бохирдол их байгаа нь өнөөгийн тулгамдсан асуудлын нэг болж байна. Үйлдвэрийн ба ахуйн гаралтай хог хаягдлыг ил задгай хаях буюу зориулалтын бус аргаар хөрсөнд булах, металл агуулсан бордоог хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн ажилд хэрэглэх зэрэг нь хөрс бохирдох эх үүсвэр юм. Цэвэршүүлээгүй бохир ус, автомашинаас ялгарч байгаа хортой нэгдлүүд, барилгын материалын шингэн тос, будаг, хортон шавьж устгах химийн бодисууд газрын гадаргууд шингэснээр хөрсний нянгийн ба хүнд металлын агууламж ихэсч, хүн амд ялангуяа хүүхдийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл үзүүлэх эрсдэлтэй байна. Хүүхдийн цусан дах хар тугалгын хэмжээ хөрсний хар тугалгын агууламжтай 154

155 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò хамааралтай байгааг манай орны судлаачид тогтоосон. Улаанбаатар хотын хүүхдийн цусан дах хар тугалгын хэмжээ хүүхдийг хордуулах түвшин áоëоõ 5µg/dl-ээс их байв. Иймд хөрсийг цэвэршүүлэх, байгальд ээлтэй аргыг боловсруулж практикт нэвтрүүлэн хөрсний бохирдлоос шалтгаалах эрсдлийг бууруулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Материал, арга зүй Томоохон хотуудын хөрсний бохирдлын түвшинг химийн болон нян судлалын шинжилгээний үзүүлэлтүүдээр тогтоов. Хөрсөнд агуулагдах бактерийн хүнд металлд тэсвэрлэх чадварыг тодорхойлов. Лабораторид гарган авсан нано бодисыг ашиглан бохирдсон хөрсийг саармагжуулах туршилт явуулж үр дүнг тооцов.хүнд металлын хөрсөнд нэвчих чанар, бие махбодид нэвтрэн орох биологийн идэвхит чанаруудыг олон улсын стандарт аргуудаар тодорхойлон туршилт судалгааны үр дүнг баталгаажуулав. Submitted abstract Үр дүн Нян судлалын шинжилгээний дүнд томоохон хотуудын эдэлбэр газрын хөрс нь нянгийн нийт тоон үзүүлэлтээр Улаанбаатар хотоос авсан бүх хөрсний äýýæ, Äарõан õоòоос аâсан äýýæний 72.2%, Эрäýнýò õоòоос аâсан äýýæний 54.5% нь их бохирдолтой түвшинд хамрагдаж байна. Хөрснөөс морфологи шинжээрээ ялгаатай цэвэр өсгөвөр ялган авч хүнд металлыг тэсвэрлэх чадварыг тодорхойлоход зэс, хар тугалга, хромын концентрацид бактери тэсвэртэй байв. Лабораторид энгийн аргаар гарган авсан нано ширхэгийг агуулсан уусмал нь хөрсөн дэх металлуудын тархалт багасахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд зэсийн хөрсөнд нэвчих хэмжээ 83% -иар, цайр 91% -иар, хар тугалга 68%-иар тус тус буурсныг лабораторийн шинжилгээний дүн харуулав. Хөрсөнд агуулагдах хүнд металлын биологийн идэвхт чанар нь нано бэлдмэлийг ашиглан цэвэршүүлсэн хөрсөнд зэс 78%, цайр 97%, õар òуãаëãа 57%-иар òус òус áуурсан áайâ. Дүгнэлт: Улаанбаатар хотоос авсан бүх хөрсний дээж, Дархан хотоос авсан дээжний 72.2%, Эрäýнýò õоòоос аâсан äýýæний 54.5% нь их бохирдолтой түвшинд тус тус хамрагдаж байна. Хөрсөнд агуулагдах бактери зэсийн 3 mm, хар тугалгын 5 mm, төмрийн 6 mm, молибдений 3 mm, хромын 1 mm концентрацийг тус тус тэсвэрлэсэн. Лабораторийн аргаар гарган авсан нано ширхэгт бэлдмэлийг ашиглан хөрсний хүнд металлын бохирдлыг цэвэршүүлэхэд зэс, цайр, хар тугалганы хөрсөнд нэвчих чанар нь 91% хүртэл, биологийн идэвхт чанар нь 97% хүртэл тус тус буурав. Бидний хийсэн туршилт нь эдийн засгийн үр ашигтай, байгаль орчинд хоргүй, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй орчин үеийн дэвшилтэт технологи болох нано бэлдмэлийг лабораторид гарган авч хэрэглэснээр хөрсний бохирдлыг бууруулах боломжтойг нотлов. 155

156 International expert consultation on sanitation in cold climate The needs assessment of post graduate training on water supply and sanitation facility specialists of water supply and sanitation facilities and public health sector Submitted abstract Badmaa O. 1, Tsolmon Ch. 2, Tsatsral Ts. 3, Enkhjargal A. 4 1 General Border Troops department, 2 HSUM, School of Public Health, 3 NUS, 4 National Center for Public Health Introduction Nowadays harmful factors such as sewage water, environmental pollutants, chemical residuals and ect which are enter human body through environment and food. Especially this is higher among poor and very poor population than the wealthy people. It is essential for good hygiene and sanitation situation of safety water and food, clean environment and discharge of sewage water and solid wastes. It has been conducted many surveys on environmental assessment. However only a few number of surveys were revealed current situation of KAP among specialists of water supply and sanitation facilities. Therefore, the current survey purposed to determine needs assessment of post graduate training and KAP of water supply and sanitation issues of specialist who are working in this ield. This is a cross sectional qualitative and quantitative survey among 160 specialists (inspectors, engineers, private company employers, and master and bachelor students) on water supply and sanitation ield who were worked up to 10 years (61.3%) in this ield. Result and discussion Most of survey respondents were self-evaluated as good their knowledge and got it from the university. However most of survey respondents from rural area were evaluated their knowledge as average and poor (52.5%). Also most of respondents who were self-evaluated as good was mainly inspectors. But more depth questions regarding to knowledge was showing that their knowledge was not good enough which indicates needs of re-training of specialists. Many of respondents were not attended to the re-training or post graduate training. According to their willingness to having a re-training in this subject, most of respondents required attend to further training and willing to join because 45.7% of them were said really needed such kind of re-training. According to almost all respondents (97.0%) were stated that currently the water supply and sanitation issues is became real problem and added that due to lacking of theoretical knowledge their facing with challenges while executing a duty which showing this issue should be urgently solve. Training needs were exists. To be met with existing demand we have to consider their professionals. According to qualitative survey result most of inspectors 156

157 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò willing to learn more on blueprint of water supply system. Whereas engineers willing to learn more on law and regulation and general understanding of the system. Conclusion: The existing condition of water supply and sanitation facility is became a problematic issue. The theoretical knowledge of respondents is weak and required qualiied demand based post graduate training for specialists of this system. Submitted abstract Ус хангамж, ариун цэврийн байгууламжийн талаарх мэргэжилтнүүдийн хандлага, сургалтын хэрэгцээг судалсан дүн Үндэслэл Баäмаа Î. 1, Цоëмон Ч. 2, Цацраë Ц. 3, Энõæарãаë À. 4 1 Хил хамгаалах ерөнхий газар, 2 АШУҮИС, НЭМС, 3 ШУТИС, 4 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ундны ус, ариун цэврийн байгууламжийн асуудлыг төгс шийдэх нь тогтвортой хөгжлийн үндсэн асуудлын нэг, хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, сайжруулах гол хүчин зүйл бөгөөд энэ нь эрүүл ахуйн нөхцөл төлөв байдлыг илэрхийлэх үндсэн үзүүлэлт болно. Монголын нийт хүн амын дийлэнх нь дэлхийн дундаж түвшингээс даруй 20%-иар доогуур түвшинд байна. Иймээс салбарын мэргэжилтнүүдэд ус хангамж, ариун цэвэр, нийгмийн эрүүл мэндийн салбарын өнөөгийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцүүлсэн сургалтын хэрэгцээ тулгамдсан асуудал болж байгаа бөгөөд энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүдийн сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох шаардлагатай болсон нь энэхүү судалгааны үндэслэл болж áайна. Зорилго Үндэсний болон орон нутгийн түвшинд ус хангамж, ариун цэврийн болон нийãмийн ýрүүë мýнäийн саëáарò аæиëëаãсäын ус õанãамæ, ариун цýâрийн байгууламжийн талаарх дадал чадавхийг сайжруулах, одоогийн мэдлэгийн түвшин болон цаашдын сургалтын хэрэгцээг тодорхойлоход оршино. Материал арга зүй Судалгааны ажлын хамрах хүрээ нь үндэсний болон орон нутгийн түвшинд ус хамгамж, ариун цэврийн байгууламж, нийгмийн эрүүл мэндийн чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлж буй мэргэжилтнүүд, энэ чиглэлээр суралцаж байгаа ШУТИС-ийн БИС болон ЭМШУИС-ийн НЭМС-ийн оюутан, магистрантууд 157

158 International expert consultation on sanitation in cold climate áайëаа. Энýõүү суäаëãааны мýäýý мýäýýëëийã цуãëууëаõäаа òоон áа чанарын аргуудыг хавсруулан ашиглаж судалгааг явууллаа. Үр дүн, хэлцэмж Submitted abstract Энэхүү нэгэн агшингийн тоон болон чанарын судалгаа нь УХАЦБ-ийн талаар нийт 160 мэргэжлийн хяналтын байцаагчид, УХАЦБ-ийн мэргэжилтнүүд, магистрант оюутнууд, орон нутгийн төлөөлөл, импортлогчид зэрэг 10 хүртэл жил ажиллаж байгаа хүмүүсийг (61.3%) хамруулан судалсан болно. Судалгаанд хамрагдсан дийлэнх мэргэжилтнүүд энэ чиглэлээр нэгдсэн бодлого дутагдалтай байгааг дурьдсан нь манай улсын УХАЦБ-ийн бодлого алдагдсныг харуулж байна. Мөн судалгаанд оролцсон нийт хүмүүсийн 7.7 % нь УХАЦБ-ийн чиглэлийн сургалтанд тогтмол хамрагдаж, 30.8% нь ямар нэг сургалтанд огт хамрагдаж байгаагүй байна. Энэ нь тэдэнд хандсан òасраëòãүй сурãаëòын òоãòоëцоо õанãаëòòай áус áайãааã õарууëæ áайна. Судалгаанд хамрагдагсдын дийлэнх нь УХАЦБ-ийн талаарх өөрсдийн мэдлэгээ сайн гэж үзэж байгаа бөгөөд тэд гол төлөв энэхүү мэдлэгээ мэргэжлийн сургуулиас олж авсан гэж хариулсан байна. Харин хөдөө орон нутгийн төрийн албан хаагчдын 47.5% нь сайн 43.3% нь дунд зэрэг, 9.2% нь муу гэж өөрсдийн үнэлгээгээ хийжээ. Мөн өөрийн мэдлэгээ сайн хэмээн үнэлэгсдийн дийлэнх нь байцаагчид байна. Энэ байдал нь УХАЦБ-ийн òаëын áоäиò мýäëýã мууòай áоëоõыã õарууëæ áайãааãаас ãаäна ýнý òаëын ойлголт мэдлэгээ сайн гэж өгсөн өөрсдийнх нь үнэлгээтэй эрс зөрж байгааг баталж өглөө. Түүнчлэн суралцаж авсан мэдлэгээ 45.7 хувь нь хангалтгүй гэж үзэж байгаа бөгөөд ажил дээр гараад хүндрэл учирдаг, мэдлэг дутмагаас ажил үүргээ бүрэн гүйцэтгэж чадахгүй байна гэжээ. Мөн сургалт авахыг хүссэн болон сургалтын хөтөлбөрт нэмж оруулах асуудлуудаас маш олон чиглэлийг дурдаж байгааг нь сургалтын чанар өнөөгийн шаардлагийг бүрэн хангахгүй байгааг харууллаа. Судалгаанд хамрагдагсдын 56.4 % нь энэ талын мэдлэг муутай байсан нь УХАЦБ-ийн талаарх мэдлэгийн ерөнхий түвшин хангалтгүй байгааг тодорхойллоо. Салбарын мэргэжилтнүүдийн өөрсдийнх мэдлэг, чадавхи сул байгаа нь мөн тухайн салбарын хөгжилд саад болох нэг шалтгаан болж байгаа гэж үзэж байна. Үүний зэрэгцээ мэргэжилтнүүдийн давтан сургалт, албан боловсролын агуулгад энэ чиглэлийн асуудал орхигдсон, богино хугацааны курс сургалтанд хамрагдсан ихэнхи хүмүүс буюу 60.0 хувь нь 1990 оноос өмнө суралцсан гэж хариулсан байна. Үүнээс харахад энэ салбарт ажиллаж байгаа ихэнхи мэргэжилтнүүд сургууль төгсөөд удаагүй шинэ залуу боловсон хүчин байгаа бөгөөд ажлын дадлага туршлага муутай төгсөлтйин дараах сургалтанд хамрагдах бололцоо муутай, энэ төрлийн сургалтууд хүртээмжгүй байна. Энэ нь төгсөлтийн дараах сургалтын хэрэгцээ их байгааг харуулж байна. 158

159 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Судалгааны дүнгээс үзэхэд УХАЦБ-ийн талаархи мэдлэгийн түвшингээрээ хангалттай үнэлгээг мэргэжлийн хяналтын байцаагчдын 81.8% нь, УХАЦБийн инженер техникийн ажилтнуудын 45% нь, энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг хувийн хэвшлийн ажиллагсадын 41.5% нь, хөдөө орон нутгийн төрийн албан хаагчдын зөвхөн 10% нь авч байна. Энэ байдал нь УХАЦБийн òаëын áоäиò мýäëýã õанãаëòãүй áоëоõыã õарууëæ áайãааãаас ãаäна ýнý талын ойлголт мэдлэгээ сайн гэж өгсөн өөрсдийнх нь үнэлгээтэй эрс зөрж байгааг баталж өглөө. Судалгаанд хамрагдагсад бүгдээрээ УХАЦБ-ийн талаархи мэдлэг тэдний өдөр тутмын ажилд зайлшгүй хэрэгцээтэй гэж үзэж байна. Асуулга судалгаанд хамрагдсан мэргэжилтнүүдийн дийлэнх энэ чиглэлийн мэдлэг дутсанаас ажил үүргээ мэргэжлийн хувьд гүйцэтгэхэд тодорхой хүндрэл учирдаг хэмээн хариулсан нь тэдний энэ чиглэлийн мэдлэгийг дээшлүүлэх зайлшгүй чухал ач холбогдолтой болохыг нотолж байна. Үүний зэрэгцээ тэд (97.0%) УХАЦБ-ийн өнөөгийн байдал тулгамдсан асуудал болоод байгаа гэсэн нь энэ талын үйл ажиллагааг сайжруулах, асуудлыг шийдвэрлэх цаã нýãýнò áоëсныã õарууëæ áайна. Íийò суäаëãаанä õамраãäаãсäын дийлэнх нь мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамрагдаагүй, энэ чиглэлийн мэдээ, мэдээллээс хоцордог гэжээ. Энэ нь тэдэнд мэргэжил мэдлэгээ дээшлүүлэх хэрэгцээ өндөр байгааг харуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд мэргэжилтнүүдэд зориулсан төгсөлтийн дараах сургалт тогтмол хийгдэхгүй байгаа нь энэ байдлаас харагдаж байна. Гэхдээ судалгаанд оролцсон янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүс энэ талын сургалтанд хамрагдах хүсэл сонирхол ихтэй байдаг нь судалгаанаас харагдаж байна. Тэд өөрсдийн ажил мэргэжлээсээ хамаарч суралцах сургалтын чиглэл, хэлбэр өөр өөр байгаа бөгөөд сургалтыг шууд мэргэжлийн сургууль дээр хийх эсвэл шууд үйлдвэрлэл дээр хийх гэдгээрээ ч ялгаатай байгаа нь тогтоогдлоо. Submitted abstract Дүгнэлт 1. Судалгаанд хамрагдагсдын УХАЦБ-ийн талаарх мэдлэгийн түвшин хангалтгүй байгаа бөгөөд мэргэжилтнүүд өөрсдийн мэдлэг, чадвараа сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байна. 2. УХАЦБ-ийн тулгамдсан асуудлуудад хууль эрх зүйн орчин, техник технологийн шинэчлэлт, шугам сүлжээг шаардлага хангахуйц шинэчлэх, өргөтгөл хийж тоног төхөөрөмжийг сайжруулах, ундны усны чанар аюулгүй байдлыг хангах, салбарын хэмжээнд шийдвэр гаргах байгууллага нь тодорхой бус, нэгдсэн бодлого, мэдээлэл байхгүй, салбар хоорондын ажлын уялдаа холбоо сул, салбарын мэргэжилтнүүдийн чадавхийг нэмэгдүүлэх зэрэг асуудлууд орж байна. 3. УХАЦБ-ийн талаарх сургалтын хэрэгцээ, эрэлт их байгаа бөгөөд тэдний мэргэжил, боловсрол, эрхэлж буй ажил мэргэжлийн чиглэлээс хамаарч суралцах чиглэл харилцан адилгүй байна. 159

160 International expert consultation on sanitation in cold climate The inluence of soil contamination in ger districts of Ulaanbaatar on 0-5 year old children s diarrheal infections Submitted abstract Background Oyunchimeg M. 1, Burmaajav B. 2, Enkhjargal A. 1, Suvd B. 1, Tsegmed S. 1, Tsogtbaatar B. 1 1 National Center for Public Health 2 Mongolian Academy of Medical Sciences In developing countries, due to the ineficient management of storage, collection and disposal of chemicals and wastes, air, water and soil are contaminated and are one of the reasons to cause morbidity and mortality. According to WHO, 3 million people die from diarrheal disease every year and majority of them are small children from developing countries. For Mongolia, this indicator is still one of the threatening issues. The increase of diarrheal diseases in not only ger district citizens but also urban population is one of the public health issues in the last years. Objective To determine the relationship between the soilbacterial contamination in ger disctricts of Ulaanbaatar and diarrheal infection in 0-5 years old children Materials and methods The study was conducted in moment design using data and laboratory analysis. Soil samples were collected from 111 points in ger areas of 9 districts in 3 time intervals. Moreover, health records of 0-5 year old children s diarrheal infection recorded in July to September were collected from nearby family hospitals and the relationship between soil microbial contamination and diarrheal diseases were calculated using SPSS 21 software. Result In 2015, 4023 cases of enteric infections were recorded in Ulaanbaatar, showing increase by 181 cases from previous year. To amplify the enteric infection rates, dysentery accounted for 58.1 percent, food poisoning 9.4, salmonella 2.6, handfoot-mouth disease 29.9.Looking at the infection cases from seasonal and monthly basis, the majority of the cases were recorded in summer and autumn and had its peak in August. According to the dynamics of diarrheal infections in study population and 0-5 years old children from khoroos of ger district, the most of the cases were recorded in June and September. The 1.0 percent of the causes of diarrhea in small children in ger areas in UB is E.Coli in the topsoil. But the total number of bacteria in soil accounts for the 2.1 percent of the causes of diarrhea in small children. 160

161 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Conclusion: 1. The majority of the cases of diarrheal infections in study population and 0-5 years old children from khoroos of ger district were recorded in summer and autumn. 2. Pollution of soil pathogenic microorganisms affects the diarrheal infection in small children from ger areas in Ulaanbaatar. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хөрсний нянгийн бохирдол 0-5 насны хүүхдийн суулгалт халдварт өвчлөлд нөлөөлөх нь Submitted abstract Оюунчимэг М. 1, Бурмааæаâ Б. 2, Энõæарãаë À. 1, Сувд Б. 1, Цэгмэд С. 1, Цоãòáааòар Б. 1 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 Монголын анагаах ухааны академи Үндэслэл Хегжиж буй орнуудад агаар, ус, хөрс нь химийн бодис, хог хаягдлыг хадгалах, цуглуулах, устгах менежмент хангалтгүйгээс бохирдож хүн амын өвчлөл, нас баралтын нэг шалтгаан болдог. ДЭМБ-ын тайлан мэдээнд дурьдсанаар жилд дунджаар 3 сая хүн суулгалт халдварт өвчний улмаас нас бардаг бөгөөд тэдгээрийн дийлэнх нь хөгжиж буй орны бага насны хүүхэд байдаг байна. Манай орны хувьд энэ үзүүлэлт анхаарал татсан асуудал хэвээр байсаар байна. Тухайлбал сүүлийн жилүүдэд гэр хорооллын оршин суугчид төдийгүй нийт хотын хүн амын дундах суулгалт халдварт өвчний тохиолдол нэмэгдэж байгаа нь нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал болж áайна. Зорилго Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хөрсний нянгийн бохирдол болон 0-5 насны хүүхдийн суулгалт халдварын өвчлөлийн хоорондын хамаарлыг òоãòооõ Материал, арга зүй Судалгааг баримтын болон лабораторийн шинжилгээний аргыг ашиглан нэгэн агшны загвараар явууллаа. Улаанбаатар хотын 9 дүүргийн гэр хорооллоос 111 цэг сонгон 3 удаагийн давтамжтай хөрсний дээж авсан. Мөн хөрсний дээж авсан цэгүүдийн ойролцоо орших өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдэд 7-9 дүгээр сард бүртгэгдсэн бага насны буюу 0-5 насны хүүхдийн суулгалт халдварт өвчин (A00-А09)-ий мэдээллийг Эрүүл мэндийн сайдын 2013 оны 11 дүгээр сарын 27-ны өдрийн 450 тоот тушаалын зургаадугаар хавсралтын дагуу өрх, сумын эмнэлэгт хөтлөгдөх анхан шатны маягтаас 161

162 International expert consultation on sanitation in cold climate ОУ-ын өвчний (ICD-X) ангиллын дагуу цуглуулж хөрсний нянгийн бохирдол, суулгалт халдварт өвчний хоорондын хамаарлыг SPSS 21 программ ашиглан тооцов. Submitted abstract Үр дүн Улаанбаатар хотын хүн амын дунд 2015 оны байдлаар гэдэсний халдварт өвчин 4023 тохиолдол бүртгэгдсэн нь өмнөх оноос 181 тохиолдлоор нэмэгдсэн байна. Гэдэсний халдварт өвчний дотор цусан суулга 58.1, хоолны хордлого 9.4, сальмонеллёз 2.6, гар хөл амны өвчин 29.9 хувийг тус тус эзэлж байна. Улаанбаатар хотын хүн амын нийт суулгалт халдварт өвчний тохиолдлыг улирлаг байдал болон сараар судалж үзэхэд зун, намрын улиралд зонхилон тохиолдож, 8 дугаар сард оргил цэгтээ хүрсэн байна. Судалгаанд сонãоãäсон ãýр õорооëëын õорооäын õүн амын áоëон 0-5 насны õүүõäийн дундах суулгалт халдварын хөдлөл зүйгээс харахад 6 дугаар сараас өсөөд 9 äүãýýр сарä õамãийн оëон òоõиоëäоë áүрòãýãäсýн áайна. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын бага нас хүүхдийн дунд тохиолдож буй гэдэсний халдварт өвчний шалтгааны 1.0 хувь нь өнгөн хөрсөнд агуулагдах E.Coli байна. Харин хөрсний нийт нянгийн тоо бага насны хүүхдийн гэдэсний халдварт өвчин үүсгэх шалтгааны 2.1 хувийг эзэлж байна. Дүгнэлт 1. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хороодын хүн ам болон 0-5 насны хүүхдийн дунд суулгалт халдварт өвчин зун, намрын улиралд хамгийн иõ òоõиоëäоæ áайна. 2. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын бага нас хүүхдийн дунд тохиолдож буй гэдэсний халдварын өвчлөлд хөрсний эмгэг төрөгч бичил биетийн бохирдол нөлөөлж байна. Climate change and sanitation revolution Suvd B. 1, Enkhjargal A. 1, Burmaajav B. 2 1 National Center for Public Health, Department of Environment Health 2 Mongolian Avademy of Medical Sciences Under extreme pressure, all the different elements of water utility services, such as abstraction, treatment, mains supply, sewerage systems, sewage treatment works and efluent discharge, all become key environmental health determinants, increasing the risk of chemical and biological contamination of water for human consumption, food and bathing waters, as well as the risk of vector-borne diseases 162

163 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò and those spread by rodents. Global climate change inluences for the climate of Mongolia. In Mongolia yearly average climate temperature has been raised by C in last 65 yearsand experiences considerable water stress as a result of insuficient and unreliable rainfall, changing rainfall patterns and/or looding. The impacts of climate change, including predicted increases in extremes, are likely to add to this stress and increase pressure on water availability, accessibility, supply and demand. Environmental and socio-economic systems are adapted to a particular climate and not only major changes but also small weather changes affect to the attitude of human life. Till now improvement of water and sanitation system is problematic in the worldwide including Mongolia. Water and soil contamination will result from efluent discharge during loods, water supplied will show higher concentrations of pollutants in a drought, and the ability of natural ecosystems to assimilate wastes will be affected by inadequate water for sanitation. In large cities, water scarcity will reduce the self-cleaning capacity of sewers, and looding will exacerbate storm water overlows and the resulting pollution. Submitted abstract Today, half of the population in the developing countries or 2.6 billion people not provided yet by the improved sanitation facilities and 80% of total morbidity and one of three cases of mortality were caused by the use of water that doesn t meet quality requirements. As stated on the Report on Mongolian human development (2003), urban dwellers use liters and rural dwellers use 8-10 liters of water per day respectively. It illustrates that ger residents use 3-4 times less water compared to daily water consumption of worldwide people. Climate change impacts are reminding us more pay attention for improvement of sanitation facilities. Environmental health hazards will be more signiicant in poor, rural and ger areas, in which utilities infrastructure is lacking, in a poor state, or where small service suppliers cannot cope with adverse weather conditions. The climate change is real now. Thus, humankind should adapt it with less hurt. Weather and climate extremes will challenge traditional preventive systems for environmental and health issues, such as environmental monitoring and control, disease surveillance, and early warning in all phases of preparedness, response and recovery. Adaptation policy should focus on strengthening the capacities of environmental monitoring, early warning and disease surveillance and importantly should promote cooperation with relevant stakeholders in risk management, such as utilities managers themselves. This should go beyond compliance with the risks usually identiied, to include those associated with climate change 163

164 International expert consultation on sanitation in cold climate Уур амьсгалын өөрчлөлт ба ариун цэврийн байгууламжийн хувьсгал Submitted abstract Сувд Б. 1, Энõæарãаë À. 1, Бурмааæаâ Б. 2 1 Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв 2 Монголын анагаах ухааны академи Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, ялангуяа дулаарал, озоны давхаргын цооролт, түргэн хурдацтай явагдаж буй цөлжилт, амьд ертөнцийн зүйл хүрээ устах, хүн амын хэт төвлөрөл, хотжилт зэрэг нь бичил биетэн шинээр үүсэх, халдварт өвчин дахин сэргэх гол хүчин зүйл болдог. Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт Монгол орны цаг уурт сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Монгол улсын жилийн дундаж агаарын температур сүүлийн 65 жилд С-аар дулаарч ууршилт, хуурайшилт нэмэгдэж, хэт халах, хэт хөрөх, үер ган гачиг, газар хөдлөлт зэрэг байгалийн гамшигт үзэгдлүүд жилийн турш давтагдах болсон. Байгаль, нийгэм-эдийн засгийн тогтолцоо тухайн газар орныхоо уур амьсгалын тодорхой нөхцөлд л зохицсон байдаг тул уур амьсгалын томоохон өөрчлөлт төдийгүй түүний өчүүхэн бага хувирал ч нэгэнт хэвшин тогтсон амьдралын горимд зохисгүй нөлөө үзүүлнэ. Нийгмийн баялгийн хуримтлал асар их болсон өнөө үед уур амьсгалын хувирал, өөрчлөлт, уур амьсгалын эрс онцгой нөхцлөөс нийгэмд учирдаг хохирол ихээхэн нэмэгдэж байна. Иймээс дэлхийд болон Монгол улсын нийгмийн эрүүл мэндэд аюулгүй ундны ус, ариун цэврийн асуудал тулгамдсан хэвээр байна. Хүн төрөлхтний түүхэнд эрчим хүч, усан хангамж болон ариун цэвэр нь амьдралын нөхцлийг сайжруулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан. Усан хангамж, ариун цэврийн байгууламж бий болсноор орчны бохирдол, халдварт өвчин, ядуурал буурч, нийгмийн үйлчилгээ, хүнсний аюулгүй байдал хангагдсан. Өнөөдөр, хөгжиж буй орны хүн амын тэн хагас нь буюу 2.4 òýрáум õүн сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжаар хангагдаагүй, нийт өвчлөлийн 80 хувь, нас баралтын гуравны нэг нь чанарын шаардлага хангаагүй ус хэрэглэснээс үүдэлтэй байна. Монгол хүний хөгжлийн илтгэлд (2003 он) хотын оршин суугчид өдөрт дунджаар л ус хэрэглэж байхад гэр хорооллын оршин суугчид 8-10 литр ус хэрэглэдэг гэсэн тооцоог гаргажээ. Энэ нь гэр хорооллын оршин суугчид дэлхийн хүн амын өдрийн усны хэрэглээний түвшнээс 3-4 дахин бага ус хэрэглэж байгааг харуулж байна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө нь уламжлалт ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах шаардлагыг бүр сануулсаар байна. Орчны эрүүл мэндэд нөлөөлж буй сөрөг нөлөөлөл нь дэд бүтэц сул хөгжсөн хөдөө орон нутаг, ядуу, эмгэг бүлгийн хүн амын бүлэг, жижиг сууринд, гэр хорооллын хүнд амд илүү сөргөөр нөлөөлж тэдгээрийг уур амьсгалын өөрчлөлтийг даван туулахад бэрхшээл учруулдаг. Нэгэнт уур амьсгал өөрчлөгдөөд эхэлчихсэн тул нийцэн амьдрах, уур амьсгалын өөрчлөлтийг хамгийн хохирол багатай даван туулах нь чухал билээ. Өнөөгийн уламжлалт ариун цэврийн байгууламж ньхөрс, гадаргын 164

165 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò усыã áоõирäууëæ (õими, áиоëоãи) улмаар үер усны гамшигт үзэгдлийн үед бохирдлын хүрээ тэлж олон хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэх хэмжээнд хүрсэн. Иймээс ч орчны эрүүл мэндийн тандалт, эрт сэрэмжлүүлэг, хамтын ажиллагааг дэмжих дасан зохицлын бодлого, чадавхийг бэхжүүлэх зайлшгүй шаардлага тулгамдаж байна. Pit latrines are still posing risks Munkhbayasgalan L. Journalist, Host of Censureless Talk show Submitted abstract We like to go into extremes. Often we talk things of world class, not directly relevant to us, with our heads in the clouds. Hearing statements like air pollution is killing children in the womb or newborns have cancer we respond with halfhearted «Oh, really» but we voice far noisier concern over S.Bayartsogt s bank account in Switzerland. We ignore the fact that soil contamination in Ulaanbaatar is terrible spreading infectious diseases but we are quite sensitive when we hear Erdenebileg is getting 49 percent of Erdenet.We do not take care of our own health but are concerned when Angelina Jolie somewhere in the USA gets sick. This is our personality as Mongolians. Hearing statements like air pollution is killing children in the womb or newborns have cancer we respond with half-hearted «Oh, really» but we voice far noisier concern over S.Bayartsogt s bank account in Switzerland. We ignore the fact that soil contamination in Ulaanbaatar is terrible spreading infectious diseases but we are quite sensitive when we hear Erdenebileg is getting 49 percent of Erdenet. Therefore, as typical Mongolians we have no clue to our long term exposure to a particular health risk. Let me tell you what kind of risk and what kind of losses are involved. We all eat. Nobody can survive for long without food. Everything we eat is eventually excreted. We all know this. This is nothing to be ashamed of. However, when all the waste excreted from human body is accumulated in one place in large amounts it turns into a hazardous toxic substance. In develop countries the waste runs through pipes of the lash toilets to reach waste treatment plants to become a fertilizer. However, the situation in our country is completely different. There are 376 thousand households living in the capital city. Out of which only 157 thousand live in apartments with lash toilets and the remaining over 200 thousands are living in the ger areas. In addition, there are summer houses illing folds of several mountains. Only Mongolians in the world know the condition of the latrines in ger area and summer houses. As of now in our capital city there are over 100 thousand pit latrines. All these pit latrines have archived excrements for several decades that brought the soil contamination in Ulaanbaatar to its peak. Contaminated soil contaminates drinking water. It has been a while that unsafe drinking water spread all kinds of diseases that have 165

166 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract endangered our health and lives for a long time now. We, the citizens of the capital city, produce approximately one million ton of waste and pour it into the capital city soil.that means the soil is contaminated at such rate. Some people won t believe it. Probably they would say human excrement turns into fertilizer, Munkhbayasgalan is lying. If you had done your business in the open steppes it would be gone back to the nature thanks to the wind and rain, feeding dogs and birds. However, what is left in the pit latrines would exist indeinitely and continue emitting toxic substances contaminating air and soil. Well, the waste treatment plants would turn it into fertilizer for vegetables and lowers. Such plant will be established in Ulaanbaatar. In such case you would sell your waste from your latrines and sit there all smug. But it is impossible to get waste from your latrines. Your latrine must be lined. Then it would be great, you would sit there and sell your waste. But I know there are some problematic people out there. Who cares whether I sell my waste or keep it, it is democracy and freedom. Well, I would ask them is it human rights for your child to catch or avoid infectious diseases, even to die or survive from them.professional agencies have tested and found that only 18 percent of Ulaanbaatar City is clean and healthy. Remaining 82 percent are contaminated with pathogens that cause intestinal infections. Tuul river lowing through the city has been contaminated for long time and its ish is dying out. Number of people getting diarrhea, hemorrhagic diarrhea and viral hepatitis because of this is increasing by every year. All this directly caused by latrines and waste water pits located in each fenced lot of ger area. You cannot say I live in an apartment, it does not matter to me. Soil contamination spreads underground and everybody s land is contaminated. Waste water frozen in the winter moves with lash loods of springtime and contaminates our water reservoir. This invisible hazard that we do not know or comprehend poses far more risks than air pollution. In order to avoid this hazard that affects all of us, from today let s start to ight against pit latrines or tell our friends, relatives and colleagues at least to line the pits. We might even have to use some force with those who do not care. Why not? Let s share information and teach the way. Let s tell them to go to the head of khoroos and health inspectors. Share this article and spread the word of mouth in order to avoid death by pit latrines. Why, we could even say that Angelina Jolie recommends this, We can get back 49 percent of Erdenet if we line our pit latrines. We should go to extremes to live healthy life. Starting from today I shall always talk about excrement, why not. 166 Нүхэн жорлон эрсдэл дагуулсаар Мөнхбаясгалан Ë Цензургүй яриа нэвтрүүлгийн хөтлөгч, сэтгүүлч Бид туйлшрах дуртай ард түмэн.гэхдээ өөртөө шууд хамааралтай сэдвээр биш «агаарын» юм ярьцгааж дэлхийн энэтэй сэтгэх нь энүүхэнд. Агаарын

167 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò бохирдлоос болж эхийн хэвлий дэх ураг эндэж, дөнгөж төрсөн нярай үрс чинь хорт хавдартай ангир уургаар амлаж байна гэвэл «Аан тийм үү» хэмээн сулхан дуугарах ч Швейцарийн банкинд байгаа С.Баярцогтын дансанд санаа зовон дуу нь өндөрсөх. Улаанбаатар хотод хөрсний бохирдол тартагтаа тулж халдварт өвчин газар авлаа гэхэд жишим ч үгүй атлаа, Эрдэнэтийн 49 хувийг Эрдэнэбилэг авчихлаа гэвэл сортосхийх.өөрийнхөө эрүүл мэндийг хамгаалж чадахгүй байж хаа холын Анжелина Жолигийн бие муудахад санаа зовох. Энэ л монголчууд бидний араншин. Агаарын бохирдлоос болж эхийн хэвлий дэх ураг эндэж, дөнгөж төрсөн нярай үрс чинь хорт хавдартай ангир уургаар амлаж байна гэвэл «Аан тийм үү» хэмээн сулхан дуугарах ч Швейцарийн банкинд байгаа С.Баярцогтын дансанд санаа зовон дуу нь өндөрсөх. Улаанбаатар хотод хөрсний бохирдол тартагтаа тулж халдварт өвчин газар авлаа гэхэд жишим ч үгүй атлаа, Эрдэнэтийн 49 хувийг Эрдэнэбилэг авчихлаа гэвэл сортосхийх. Submitted abstract Ийм л болохоор эгэл монгол хүн таны араншинг зайдалсан нэгэн аюул эрүүл мэндийг тань хохироосоор удлаа. Харин яг яаж хохироож, эргэн тойронд чинь юу болоод байгааг би та бүхэнд хэлж өгье. Биä áүãä õооë иääýã. Хэн ч õооë унäãүй уäаан òýсýõãүй. Идсэн хоол ялгадас болж гадагшилдаг. Үүнийг áүãäýýрýý мýäнý. Энэ бол ичмээр зүйл биш. Õарин хүний биенээс гардаг тэр ялгадас газрын хөрсөнд нэг дор их хэмжээгээр хуримтлагдахаараа аюултай õорò áоäис áоëон õуâирäаã ãýнý. Өндөр хөгжилтэй орны «ялгадас», боловсон æорëонãоос áоõирын суâãаар äамæин «ãүйæ» áоëоâсрууëаõ áайãууëамæиä очоод бордоо болон хувирдаг áайна. Харин манай улсад байдал тэс өөр. Нийслэл хотод маань 376 мянган өрх амь зуудаг.үүнээс дөнгөж 157 мянга нь л боловсон жорлонтой орон сууцанд, үлдсэн 200 гаруй мянга нь гэр хороололд аж төрж байгаа. Үүн дээр уулын хэдэн ам дүүрсэн зуслан нэмэгдэнэ. Гэр хорооллын, зуслангийн жорлон ямар байдаг вэ гэдгийг энэ дэлхий дээр цор ганцхан монголчууд бид л мэднэ. Одоогоор манай нийслэлд 100 гаруй мянган нүхэн жорлон байна гэнэ. Энэ л олон нүхэн жорлонд хэдэн арван жилээр «архив»-лагдсан ялгадаснаас болж Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдол дээд цэгтээ тулжээ. Хөрс бохирдохоор ундны ус хордоно. Ундны уснаасаа болж есөн жорын халдварт өвчнөөр өвчилж, эрүүл мэнд, бүр амь насаараа õоõирäоã áоëсоор ниëýýä уäæýý. Нийслэлчүүд бид өдөр бүр ойролцоогоор нэг сая тонн ялгадас «үйлдвэрлэн» нийслэлийнхээ хөрс рүү цутгаж байна. Тэр хэмжээгээрхөрс бохирдож áайна ãýсýн үã. Зарим хүн итгэхгүй. Хүний ялгадас бордоо болдог гэсэн, Мөнхбаясгалан худлаа ярьж байна гэх байх. Хэрэв та хөдөө хээр ил задгай «юу яасан» бол байгальдаа салхи, шороо, бороо цасанд, нохой шувууны хоол болоод алга болно. Харин айлын хашаан дах нүхэн жорлонд «үлдэгсэд» нь хорт бодисоо агаарт ч ялгаруулан хөрсөнд ч нэвчүүлсээр л өнө мөнхөд орших нь. Õарин äаõин áоëоâсрууëаõ үйëäâýрò орууëáаë хүнсний ногоо, ургамал цэцэг навчсын тэжээл болон хувирдаг гэнэ. Èйм 167

168 International expert consultation on sanitation in cold climate Submitted abstract үйлдвэрийг Улаанбаатарт байгуулах гэж байна. Òýãâýë òа æорëон äаõ баасаа тэдэнд хэд гурван төгрөгөөр өгчихөөд догь суух нь. Ãýõäýý òаны ухсан нүхэн жорлонгийн ялгадсыг авах боломжгүй юм байна. Жорлон чинь заавал доторлогоотой байх ёстой. Ингээд л баасаа зараад сууж байхад юу нь болохгүй гэж, тийм үү. Гэвч бас адармаатай нөхдүүд нэг бус байгааг би гадарлаж байгаа. Өөрийнхөө баасыг зарна уу, хадгална уу хэнд хамаатай юм гэж» хэмээн ардчилал эрх чөлөөгөө эдлэх гэж байна уу. Òýãâýë òаны үр õүүõýä õаëäâарò өвчнөөр өвдөнө үү, бүр үхнэ үү сэхнэ үү бас л хүний эрх үү гэж би асууя. Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийн 18 хан хувь нь эрүүл цэвэр байгааг мэргэжлийн байгууллага шинжлэн тогтоожээ. Үлдсэн 82 хувь нь гэдэсний халдвар үүсгэгч нянгаар бохирлогдсон байна. Хотын зүрхэн дундуур урсдаг Туул гол ч авах юмгүй бохирдож загаснууд нь хордож үхсээр удаж байна. Үүнээс болж жил бүр суулгалт, цусан суулга, вируст хипатит өвчнөөр өвдөгсөд ãаар нýмýãäсýýр áайãаа аæ. Энэ бүхэн гэр хорооллын хашаа бүхэнд байх нүхэн жорлон, угаадасны нүх хоёроос шууд хамааралтай. Манайх орон сууцанд амьдардаг юм чинь маньд хамаагүй гэж бас болохгүй нь. Хөрсний бохирдол газар доогуур нэвчин танай манайгүй хордсон гэнэ. Өвөл хөлдсөн ялгадас хавар шар усны үерээр дамжин «нүүдэллэж» та бидний ундны усан сан руу нэвтэрчээ. Хүний нүдэнд ил харагдахгүй, аюул заналыг нь бид мэдэхгүй, ухаж ойлгохгүй байгаагаас энэ аймшигт өвчний «нүүдэл» агаарын бохирдлоос илүү аюул дагуулж байна. Бид бүгдэд хамааралтай энэ аюулаас мултрахын тулд өнөөдрөөс эхлээд бүгд нүхэн жорлонг халахын төлөө, ядаж доторлогоотой болгохын тулд таньдаг мэддэг найзууддаа, ах дүү амраг садандаа, ажлын газрын нөхөртөө хэлж, сануулж, зөвлөж, хэнэггүй нэгэндээ «эрүүний шөл» уулгасан ч яадаг юм бэ, тийм үү. Мэдээлэл өгье, арга замыг нь заая. Õороо õорины äарãа, ýрүүë мэндийн байцаагчдаа ханд гэж хэлцгээе. Нүхэн жорлонгоос болж амь насаа алдахгүйн тулд энэ нийтлэлийг шейрлэх нь шейрлэж, аман зохиол мэт, ам äамæууëан ярьцгаая. Хамаагүй бүр «Анжелина Жоли тэгжээнэ», «Нүхэн жорлонгоо доторлочихвол Эрдэнэтийн 49 хувь эргэж ирнэ» гэнээ гэсэн ч яахав. Эрүүл амьдарцгаахын төлөө энэ мэтээр шуугиж, туйлшрах нь зөв шүү. Өнөөдрөөс эхлээд би дандаа баас ярина аа, яадгийм. 168

169 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò RECOMMENDATIONS OF THE INTERNATIONAL EXPERT CONSULTATION ON SANITATION IN COLD CLIMATE Ulaanbaatar, Mongolia March, 2017 An international expert consultation on Sanitation in Cold Climate has successfully convened on March The consultation was attended by over 150 foreign and national scholars, researchers, professionals, hygienists and construction engineers. The following RECOMMENDATIONS are delivered to the parliament, the government, state administrative organizations and citizens of Mongolia, based on recommendations of the participants of the consultation and opinions of scholars and researchers: considering the fact that sanitation facilities, which do not meet the standard requirements, pollute the soil and negatively affect human health, taking into account the need to ensure implementaiton of laws and legislation to protect soil and improve sanitation facilities, recognizing the importance of public support as well as stakeholders collaboration to reduce soil pollution and improve the facility sanitation, deining the improvement of sanitation facilities as a pressing socioeconomic issue for the country. Opening speech Recommendations to the Parliament: Promote all activities aimed at reducing soil pollution and protecting human health through improving sanitation facilities and prioritize for funding approval. Recommendations to the Government: Create a national surveillance system that ensures intersectoral collaboration to deine the causes and risks of diseases caused by soil and water pollution; Resolve issues of funding required for monitoring of implementation of the new Law on Hygiene (2016); Renovate old and build new sanitation facilities with suitable technological solutions in line with number and growth of peri-urban Ger area residents; Prohibit altogether organizations operating in Ger areas to use sanitation facilities that do not meet the standard requirements and inappropriately dispose their waste; 169

170 International expert consultation on sanitation in cold climate Reward, promote, and expand advertisement aiming individuals, households and organizations who worked with initiative and solutions to improve sanitation facilities suitable for cold climate condition to reduce soil pollution. Opening speech Recommendations to the national state administrative organizations: To the Ministry of Environment and Tourism: Organize implementation of the Law on Hygiene; Expedite the work to increase the number of sanitation facilities that meet the national standard requirements; Ensure and conduct monitoring of implementation of relevant laws and legislations on soil, water, waste and sanitation facilities. To the Ministry of Health: Improve, activate and institutionalize surveillance and information system on disease burden to monitor long and short term consequences of soil and water pollution on human health, especially children health; Improve compliance with and promote environmental standards of health organizations. To the Ministry of Education, Culture, Science and Sports: Set priorities for and expand academic research to monitor and assess impact of soil and water pollution on environment and human health; Teach public on negative impact of food pollution on human health, on how to prevent this and on practice of using sanitation facilities that comply with standards; Enhance implementation to increase number of schools, kindergartens, dormitories with standard sanitation facilities. To the Ministry of Construction and Urban Development: Resolve the issues regarding to pit latrines and sewage pits for residences and public places not connected to the centralized water supply and sewerage system when they are located at rocky places or wetlands where impossible to dig pit latrines and sewage pits; Support reduction of soil pollution by developing and enforcing compliance with design for sanitation facilities that meet standards; Improve the current structure and organizational arrangements of organizations providing water supply and sewage water treatment, and strengthen public and private partnership; 170

171 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Expand, renovate, and introduce innovative technologies, equipment, and facilities to water supply and sewage system in order to ensure stable and reliable operations. To specialized inspection agencies: Expedite compliance with the Law on Hygiene and technical requirements on pit latrines and sewage pits to comply with MNS 5924:2015 standard; Support and engage public and non-governmental organizations that disinfect, empty pits, construct superstructures and dig holes to ensure compliance with standard requirements on pit latrines and sewage pits in households, organizations and public places of ger areas. Opening speech To aimag and capital city Governors and Citizens Representatives Khurals: Seek support from international organizations to implement projects to build innovative sanitation facilities and waste disposal areas that meet standard requirements in Ger households and public places; Initiate actions to build standardized superstructures for vulnerable groups and migrant population at discounted price; Increase inancial sources required for implementation of policies, programs and measures to reduce soil pollution;. Organize events and activities that promote activities of public and organizations to have pit latrines and sewage pits that meet national standard requirements. At the level of public, individuals and households: Support the government measures to reduce soil and water pollution; Refrain from open defecation and any pollution activities; Refrain from open disposal of solid and liquid waste and practice using the waste disposal points; Each household in Ger areas, use pit latrines and sewage pits that meet sanitary requirements. 171

172 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech ХҮЙТЭН УУР АМЬСГАЛТАЙ ОРНУУДЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙН ШИЙДЭЛ сэдэвт ОЛОН УЛСЫН ЗӨВЛӨЛДӨХ УУЛЗАЛТАД ОРОЛЦОГЧДООС ГАРГАСАН ЗӨВЛӨМЖ Улаанбаатар хот, Монгол улс 2017 оны 3 дугаар сарын Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл сэдэвт олон улсын зөвлөлдөх уулзалт Улаанбаатар хотноо 2017 оны 03 дугаар сарын ний өдрүүдэд амжилттай зохион байгууллаа. Тус зөвлөлгөөнд 150 гаруй гадаад, дотоодын эрдэмтэн, судлаач, мэргэжилтэн, эрүүл ахуйч, барилгын инженер нар оролцов. Зөвлөлдөх уулзалтад оролцогчдын зөвлөмж, эрдэмтэн судлаачдын санал, дүгнэлтийг үндэслэн: Стандартын шаардлага хангаагүй ариун цэврийн байгууламж нь хөрсийг бохирдуулж улмаар хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгааг анхааралдаа авч, Хөрс хамгаалах, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах талаарх хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах шаардлагыг харгалзан, Хөрсний бохирдлыг бууруулах, ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулахад салбар дундын хамтын ажиллагаа төдийгүй хувийн хэвшил, орон нутгийн иргэдийн оролцоо ихээхэн чухал болохыг хүлээн зөвшөөрч, Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах нь улс орны нийгэм эдийн засгийн тулгамдсан асуудал болохыг тодорхойлж, Монгол Улсын Их Хурал, Засгийн газар, төрийн захиргааны байгууллага болон иргэдэд дараах ЗӨВЛӨМЖИЙГ хүргүүлж байна. Улсын Их Хуралд: Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах замаар хөрсний бохирдлыг бууруулж, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалахад чиглэсэн бүхий л үйл ажиллагааг идэвхижүүлж, шаардагдах санхүүжилтыг нэн тэргүүнд батлах. Засгийн газарт: 172 Хөрс, усны бохирдлоос шалтгаалсан өвчин эмгэгийн шалтгаан, эрсдлийг тогтоох салбар дундын оролцоог хангасан үндэсний тандалтын тогтолцоог бүрдүүлэх; Эрүүл ахуйн тухай (2016) хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтын асуудлыг шийдвэрлэн, хяналт тавьж ажиллах; Гэр хорооллын оршин суугчдын хүн амын тоо, өсөлттэй уялдуулан технологийн шийдэл бүхий цэвэрлэх байгууламжаар шинэчлэх, бий болгох;

173 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Гэр хорооллын бүсэд үйл ажиллагаа эрхэлдэг албан байгууллагуудад стандартын бус ариун цэврийн байгууламж хэрэглэх, хог хаягдлаа зүй бусаар зайлуулахыг бүр мөсөн хориглох; Хөрсний бохирдлыг бууруулах, хүйтэн уур амьсгалд тохирсон ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах үйл ажиллагааг идэвхи, санаачилгатайгаар дэмжиж ажилласан хувь хүн, өрх гэр, албан байгууллагыг урамшуулах, дэмжих, сурталчлах ажлыг өргөжүүлэх. Төрийн захиргааны төв байгууллагуудад: Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яаманд: Эрүүл ахуйн тухай хуулийг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах; Стандартын шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн тоог нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх; Хөрс, ус, хог хаягдал болон ариун цэврийн байгууламжтай холбогдсон хууль, тогтоомжийн хэрэгжилтийг ханган ажиллах, хяналт тавих. Эрүүл мэндийн яаманд: Хөрс, усны бохирдлын хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх өвчлөлийн дарамт, ялангуяа хүүхдийн эрүүл мэндэд үзүүлэх урт болон богино хугацааны сөрөг нөлөөг тандах, мэдээлэх тогтолцоог сайжруулж, үйл ажиллагааг нь эрчимжүүлэх, тогтмолжуулах; Эрүүл мэндийн байгууллагын орчны стандартыг мөрдүүлэх, сурталчлах ажлыг эрчимжүүлэх. Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын яаманд: Хүрээлэн буй орчин, хүний эрүүл мэндэд хөрс, усны бохирдлын үзүүлэх нөлөөллийг хянах, үнэлэх чиглэлээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын тэргүүлэх чиглэлийг тогтоох, өргөжүүлэх; Хүний эрүүл мэндэд хүнсний бохирдлын үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл, түүнээс үрьдчилан сэргийлэх, стандартын шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжтай байх дадалд иргэдийг сургах; Эрүүл ахуйн шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжтай сургууль, цэцэрлэг, дотуур байрны тоог нэмэгдүүлэх үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх. Барилга, хот байгуулалтын яаманд: Бие засах газар, бохир усны цооног ухах боломжгүй хад асгатай, ус гардаг газар, төвлөрсөн шугамд холбогдоогүй нийтийн байрнуудын бие засах газар, бохир усны цооногийн асуудлыг шийдвэрлэх; Стандартын шаардлага хангасан ариун цэврийн байгууламжийн зураг төслийг боловсруулан мөрдүүлснээр хөрсний бохирдлыг бууруулахад дэмжлэг үзүүлэх; Opening speech 173

174 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech Ус хангамж, ариутгах татуургын ажил, үйлчилгээг эрхэлж буй байгууллагуудын одоогийн бүтэц, зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох, өөрчлөн байгуулах, төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх; Ус хангамж, ариутгах татуургын шугам сүлжээ, тоног төхөөрөмж, барилга байгууламжийг өргөтгөх, сэргээн засварлах, дэвшилтэт техник технологи нэвтрүүлэх замаар хэвийн найдвартай ажиллагааг хангах. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагад: Эрүүл ахуйн тухай хууль, нүхэн жорлон, угаадасны нүх техникийн шаардлага MNS 5924 : 2015 стандартын хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх; Гэр хорооллын айл өрх, албан байгууллага, нийтийн эзэмшил газар дахь бие засах газар, бохир усны цооногийг стандарт шаардлагыг хангуулах, халдваргүйжүүлэх, дүүрсэн үед соруулах, бие засах байгууламжийн бүхээг хийх, нүх ухах зэрэг ажлыг гүйцэтгэх төр болон төрийн бус байгууллагыг дэмжин ажиллуулах. Аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд: Гэр хорооллын айл өрхүүд болон нийтийн эзэмшлийн газарт стандартын шаардлага хангасан, шинэлэг шийдэл бүхий бие засах газар, гэр хорооллын хог хаягдлын талбайг тохижуулахад олон улсын төсөл, тусламж дэмжлэг авч хэрэгжүүлэх; Эмзэг бүлгийн хүн ам, шинээр шилжин суурьшиж буй айл өрхөд хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр стандартын шаардлага хангасан бие засах газартай болоход нь дэмжлэг үзүүлэх хөдөлгөөн өрнүүлэх; Хөрсний бохирдлыг бууруулах талаарх бодлого, хөтөлбөр, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх; Шаардлага хангасан бие засах газар, бохир усны цооногтой болох асуудлаар иргэд, аж ахуй нэгж байгууллагын идэвхи санаачлагыг өрнүүлсэн компанит ажил тогтмол зохион байгуулан дүгнэж олон нийтэд сурталчилж байх. Иргэд, хувь хүн, өрх гэрийн түвшинд: Хөрс, усны бохирдлыг бууруулахаар төрөөс хэрэгжүүлж буй арга хэмжээг дэмжих; Гудамж талбайд ил задгай бие засахгүй, бохирдуулахгүй байх; Хатуу, шингэн хог хаягдлаа ил задгай хаяхгүй, хогийн цэгт зөв хаяж хэвших; Гэр хорооллын өрх бүр эрүүл ахуйн шаардлага хангасан нүхэн жорлон, угаадасны нүхийг барьж, ашиглаж хэвшихийг зөвлөж байна. 174

175 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò ЖОРЛОНГИЙН ШИЙДЛҮҮД VENTILATED IMPROVED PIT LATRINE АГААРЖУУЛАГЧТАЙ НҮХЭН ЖОРЛОН Opening speech НҮХ Нүхний эзэлхүүнийг ашиглах хүний тоо, ашиглахаар төлөвлөсөн жил, суурь коффициент 0.06 м 3 -ээр үржвэрээр тооцоолно. Жишээ нь 5хүн х 6жил х 0,06м 3 = 1.8м 3 Энэ нь нүхэн жорлонгийн сайжруулсан хувилбар бөгөөд жорлонд агааржуулалтын хоолой суулгаж агаарын урсгалаар үнэр гадагшлах нөхцлийг бүрдүүлсэн. Агааржуулагч Агааржуулах хоолойн диаметр 200 мм, өндөр нь бүхээгний өндрөөс 30 мм өндөр байна. 175

176 International expert consultation on sanitation in cold climate COMPOSTING TOILET БОРДООЖУУЛАХ ЖОРЛОН Opening speech Өтгөн шингэнийг тусгаарлах суултуур Энэхүү суултуур нь 2 таславчтай байна. Бие засах үед шээс нь таславчийн урд талын хэсэгт холбогдсон хоолойгоор урсаж нүхэнд шингэнэ. Өтгөн нь таславчийн арын хэсгээр дамжин өтгөн хураах саванд орно. Өтгөн хураах савыг суллах зориулалтаар суурийн ар талд хаалга хийнэ. Эзэлхүүн 1м 3 Бордоожуулах жорлон нь ялгадсыг тусгаарлах зориулалтай бөгөөд шингэн нь нүхэнд шингэж, өтгөн нь саванд хураагдана. Өтгөн хураах сав дүүрсэний дараа суллах үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрөл авсан эрх бүхий байгууллагад хандаж өтгөнийг зайлуулна. Цуглуулсан өтгөнөөс үйлдвэрлэлийн орчинд бордоо гаргаж авна. Ингэж өтгөнийг бордоо болгодгоороо энэ төрлийн жорлон байгаль орчинд ээлтэй, үр ашигтай технологи юм. Суурийн урт Бүхээгний хажуу талын урт агааржуулалтын хоолойн диаметр 176

177 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò POUR FLUSH TOILET БАГА ХЭМЖЭЭНИЙ УСААР ЗАЙЛУУЛАХ ЖОРЛОН Opening speech Бүхээг нь нүхний дээр эсвэл нүхний хажууд байрлаж болно. Бага хэмжээний усаар зайлуулах жорлон нь ялгадсыг усны урсгалаар нүх рүү хөөх зарчимд тулгуурлана. Суултуурын дор S хэлбэрийн хаялга бүхий ялгадас зайлуулах хоолойг суурилуулснаар усаар зайлуулдаг жорлонтой харьцуулахад харьцангуй бага ус хэрэглэн үнýрийã äараõ сайн òаëòай. Бүхээг Нүх Суултуурын дор S хэлбэрийн хаялга бүхий ялгадас зайлуулах хоолойтой. 177

178 International expert consultation on sanitation in cold climate DEHYDRATING TOILET ХУУРАЙШУУЛАХ ЖОРЛОН Opening speech Бүхээг Налуу хэсэгт ялгадсыг суллах зориулалтаар хаалга хийнэ. Хаалганы өргөн нь суурийн өргөний 2/3-той тэнцүү байна. Суурь Суурийн ар тал налуу хийцтэй байна. Хуурайшуулах жорлон нь ялгадсыг хатаах зарчимд тулгуурласан тул өтгөний жин, хэмжээ, эмгэг төрөгч бичил биетэнг үлэмж хэмжээгээр бууруулдаг. Энэ төрлийн жорлон нь хуурай уур амьсгалтай оронд хэрэглэхэд тохиромжтой. Суурийн ар тал налуу хийцтэй байна. Налуу хэсэгт ялгадсыг суллах зориулалтаар хаалга хийнэ. Хаалганы өргөн нь суурийн өргөний 2/3-той тэнцүү байна. Хаалгыг дулаан дамжуулах материалаар хийнэ. Энэ нь нарны гэрлийг илүү шингээж ялгадас хуурайшиж хатах нөхцлийг бүрдүүлнэ. Нүхний дээр хоёр тасалгаатай суурь байрлана. 800 мм 178

179 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖ-ШИЙДЭЛ-ЭРҮҮЛ ОРЧИН СЭДЭВТ ГЭРЭЛ ЗУРГИЙН УРАЛДААНД ШАЛГАРСАН БҮТЭЭЛҮҮД Opening speech 1-байр: Б.Чадраабал, МОНЦAМЭ агентлагийн гэрэл зурагчин "Энгийн шийдэл-эрүүл орчин" 2-р байр: Т.Мөнхбадрах, Дурсамж холбооны гэрэл çурагчин "Хэвшмэл хандлагаа өөрчилж Жорлонгоороо гангаръя" 179

180 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech 3-р байр: Д.Давааням, Гамма агентлагийн гэрэл зурагчин "Боловсон наадацгаая" Б.Уранзаяа СУИС-ийн радио телевиз медиа урлагийн сургуулийн оюутан "Гэр хороололд ч тухтай амьдаръя" 180

181 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech Б.Мөнх-Эрдэнэ, Хөвсгөл аймгийн Түнэл сумын иргэн "Агааржуулагчтай сайжруулсан нүхэн жорлон" П.Ариунаа, УБ хотын ЧДүүргийн иргэн "Хүртээмжийг нэмэгдүүлсэн-хүүхдэд тохирсон гар угаагуур" 181

182 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech П.Ариунаа, УБ хотын ЧДүүргийн иргэн "Хүүхдийн орчинд хөрөнгө оруулцгаая" 182

183 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech З.Анхбаяр, Шихихутаг хууль зүйн сургуулийн оюутан "Зуслангийн 00" 183

184 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech Б.Чадраабал, МОНЦAМЭ агентлаг гэрэл зурагчин "Гэр хороолол дах цэцэрлэгийн ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл" 184

185 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech П.Ариунаа, УБ хотын ЧДүүргийн иргэн "Шар алаг өрөө минь сурагч бидэнд ээлтэй боллоо" Б.Чадраабал, МОНЦAМЭ агентлагийн гэрэл зурагчин "Гэр Кампын ариун цэврийн байгууламжийг цогцоор шийдсэн байдал 185

186 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech Н.Ганцоож, Дурсамж холбооны гэрэл зурагчин "Öэвэр орчин 00 хогийн цэгийн цогц шийдлээс эхэлнэ" П.Ариунаа, УБ хотын ЧДүүргийн иргэн "Хуучин шинэ хоёр" 186

187 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò ÒЭÌÄЭÃËЭË Opening speech 187

188 International expert consultation on sanitation in cold climate ÒЭÌÄЭÃËЭË Opening speech 188

189 "Õ éòýí óóð àìüñãàëòàé îðíóóäûí àðèóí öýâðèéí áàéãóóëàìæèéí øèéäýë îëîí óëñûí çºâëºëäºõ óóëçàëò Opening speech 189

190 International expert consultation on sanitation in cold climate Opening speech 190