Yποστηρίξαµε τι η διαδικασία διαµ ρφωσης κοινής ταυτ τητας για τα µέλη

Transcript

1 φ βος και ο κοµφορµισµ ς εµπλέκονται σε αυτή τη διαδικασία, γιατί δηµιουργο ν αλλά και δηµιουργο νται απ τη µεταδοτικ τητα αυτή. Ο Moscovici χρησιµοποιεί το ακ λουθο παράδειγµα για να περιγράψει µε απλά λ για τη διαδικασία. πως αναφέρει, ταν κάποιος βρεθεί σε ένα δηµ σιο χώρο τείνει να αναζητά οικεία πρ σωπα, ίδιες ηλικιακές οµάδες κλπ. Αυτ συµβαίνει για δ ο λ γους: πρώτον, για να προστατευτεί απ την ενδεχ µενη εχθρ τητα του περιβάλλοντος, αλλά και τη δική του προς αυτ και, δε τερον, γιατί έτσι κάνει οικονοµία δυνάµεων, δηλαδή του είναι πιο ε κολο να προσαρµοστεί σε ένα γνωστ περιβάλλον παρά σε κάποιο καινο ριο ή ξένο (Moscovici 1985: ). Αυτ ς είναι και ο λ γος που οι ξένοι (µετανάστες κλπ.) τείνουν είτε να δη- µιουργο ν οµάδες οµοεθνών τους και να συναναστρέφονται µε αυτές είτε να ενσωµατώνονται µε υπερβολική προθυµία στο νέο περιβάλλον και να υπερβάλλουν τα θετικά χαρακτηριστικά του να είναι δηλαδή βασιλικ τεροι του βασιλέως. Αυτές οι τάσεις εντάσσονται στην ανάγκη άµυνας απέναντι στο ξένο και µη οικείο. OÌ Â Î È ÈÛfiÙËÙ Yποστηρίξαµε τι η διαδικασία διαµ ρφωσης κοινής ταυτ τητας για τα µέλη της οµάδας ξεκινά απ την κατ αρχάς τα τιση µε ένα κοιν κάτι, δηλαδή το πρ σωπο του αρχηγο ή ένα ιδεώδες (που µπορεί να εκφράζεται και απ ένα αρχηγικ πρ σωπο). Ο τ πος τα τισης που περιγράφεται σε αυτήν την περίπτωση είναι κυρίως ο τρίτος, αν και δεν αποκλείεται και ο πρώτος (τα τιση µε αυτ που θα ήθελα να είµαι) ή ο δε τερος στην περίπτωση της επιδίωξης εν ς στ χου (µε αυτ που θα ήθελα να έχω). Στη συνέχεια, ακολουθεί, ως συνέπεια, η τα τιση των ατ µων µεταξ τους, µέσω του τρίτου τ που τα τισης, δηλαδή της τα τισης που προκ πτει επειδή υπάρχει κάτι κοιν. Η κοινή τα τιση των ατ µων µε τον αρχηγ ή την Ιδέα επιφέρει και την τα τιση µεταξ τους, που πλέον συγκροτο ν µια οµάδα έχοντας αποκτήσει µια κοινή οµαδική ταυτ τητα. Αυτ ς ο τρ πος τα τισης έχει ως συνέπεια ένα βασικ στοιχείο, ή καλ τερα απαίτηση των οµάδων, που είναι η ισ τητα. Η ισ τητα, ή το αίτηµα για ισ τητα, των µελών της οµάδας είναι ένα σηµαντικ στοιχείο που τις χαρακτηρίζει είτε πραγµατικά είτε φαινοµενικά. Ο Moscovici το θεωρεί ένα κοµµάτι της ίδιας τους της φ σης (Moscovici 1985: 42). Η ισ τητα των ατ µων µέσα στην οµάδα στηρίζεται στους ίδιους τους λιµπιντικο ς δεσµο ς που την έχουν δηµιουργήσει. Τα άτοµα που απαρτίζουν µια οµάδα έχουν συνενωθεί λ γω της αγάπης για τον αρχηγ (κοιν ιδεώδες) που τους αγαπά λους εξίσου και δεν ευνοεί κανέναν. Η βάση και εξήγηση αυτο [ 69 ]

2 KEΦAΛAIO 2 βρίσκεται επίσης στην οικογένεια. λοι οι άνθρωποι θέλουν να τους αγαπο ν, ιδιαιτέρως τα παιδιά που, εξαιτίας του ναρκισσισµο τους, θέλουν να συγκεντρώνουν λη την αγάπη. ταν, για παράδειγµα, υπάρξει ένας αντίζηλος αδελφ ς ή αδελφή νιώθουν ζήλια και εχθρ τητα απέναντι στο νεοφερµένο που τους στερεί την αποκλειστική αγάπη των γονιών και του ευρ τερου οικογενειακο περιβάλλοντος. Ωστ σο, η αµοιβαία εχθρ τητα που νιώθουν τα αδέλφια δεν επιτρέπεται να εκδηλωθεί και, άρα, πρέπει να εκτονωθεί µε κάποιο τρ πο ώστε να µη γίνει επιζήµια για το εγώ τους. Έτσι, η εχθρ τητα υποχωρεί και δίνει τη θέση της σε µια συµµαχία και, αργ τερα, στην τα τιση. Αυτή η τα τιση συνοδε εται πάντα απ την απαίτηση ίσης αγάπης, στη βάση της οποίας πραγµατοποιείται άλλωστε. Η τα τιση, ουσιαστικά, αποτελεί και σε αυτή την περίπτωση µια λ ση απέναντι στο πρ βληµα που δηµιουργεί η αµφιταλάντευση των συναισθηµάτων: απ τη µία, η ζήλια απέναντι στον ανταγωνιστή που θα τους στερήσει το µονοπώλιο της αγάπης, απ την άλλη η αγάπη προς το νεοφερµένο µέλος της οικογένειας. ταν τα παιδιά συνειδητοποιο ν τι οι γονείς αγαπο ν τον αδελφ ή την αδελφή τους θέλουν να του/της µοιάσουν, ώστε να διεκδικήσουν ίση αγάπη. ε µπορο ν να συνειδητοποιήσουν τι οι γονείς τους θα τους αγαπο ν ο τως ή άλλως, αλλά πιστε ουν τι η αγάπη αυτή οφείλεται σε κάποια χαρακτηριστικά που µπορεί να έχει. Έτσι, η τα τιση προκ πτει µέσα απ την προσπάθειά τους να µοιάσουν στα αδέλφια τους για να εξασφαλίσουν ίση αγάπη. Ταυτ χρονα παρατηρείται τι ο αδελφ ς/αδελφή που απολαµβάνει της ε νοιας των γονιών γίνεται αντικείµενο εχθρ τητας. Με παρ µοιο τρ πο η απαίτηση της οµάδας για ισ τητα έχει τις ρίζες της σε αυτ που αρχικά ήταν ζήλια. Αν εγώ δεν µπορώ να ευνοηθώ, κανείς δεν πρέπει να ευνοείται : αυτή θεωρεί ο Freud τι είναι η πηγή της δικαιοσ νης και της ίσης µεταχείρισης λων (Freud 1921: ). Η απαίτηση για ισ τητα, ωστ σο, δεν αφορά στην ηγεσία/ηγέτη της οµάδας, αλλά µ νο στα µέλη της. Ο αρχηγ ς είναι ο ενοποιητικ ς δεσµ ς, το άτοµο που συνενώνει την οµάδα µέσω της αγάπης του και προκαλεί και την τα τισή τους µαζί του. Στις κοινοβουλευτικές δηµοκρατίες, που δεν υπάρχει έντονο το στοιχείο της τα τισης µε έναν αρχηγ αλλά µε την πατρίδα, το αίτηµα της ισ τητας εµφανίζεται σε σχέση µε τους θεσµο ς και τις διαδικασίες του κράτους. Να σηµειωθεί τι αυτές οι παρατηρήσεις αναφέρονται στα άτοµα που είναι µέλη της οµάδας. Τα µη-µέλη δε δικαιο νται εξ ορισµο ή στην πράξη ίση µεταχείριση ενώ, επιπλέον, γίνονται οι αποδέκτες της επιθετικ τητας που εγκλωβίζεται µέσα στο κάθε άτοµο, καθώς δεν µπορεί να την εξωτερικε σει στην οµάδα του. Στις σ γχρονες κοινωνίες, η ίδια η παρξη του αιτήµατος για σεβασµ των δικαιωµάτων των ξένων και µεταναστών και της ίσης µεταχείρισής τους υποδηλώνει τι αυτ είναι [ 70 ]

3 ακ µη ένα ζητο µενο και η εφαρµογή του δεν έχει καταστεί δυνατή. Ο Freud αναφέρεται στο παράδειγµα της θρησκείας. Οι θρησκείες, αναφέρει, είναι θρησκείες αγάπης µ νο για τα µέλη τους, ενώ µπορο ν να είναι ιδιαίτερα σκληρές µε σους δεν ανήκουν σε αυτές. Η ισχυροποίηση των οµαδικών δεσµών µειώνει την ανεκτικ τητα στους απ έξω, πως έχουν δείξει και οι θρησκευτικοί π λεµοι. Με αυτή την έννοια, οι άθεοι, για παράδειγµα, είναι απ ψυχολογική άποψη σε πολ καλ τερη θέση σε σχέση µε τη σκληρ τητα και εχθρ τητα που θα αντιµετωπίσουν σε σχέση µε τους πιστο ς µιας άλλης θρησκείας (Freud 1921: 128). Το παράδειγµα αυτ είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικ ακριβώς επειδή οι θρησκείες θεωρείται τι πρεσβε ουν τη µη ανταποδοτική αγάπη. πως αναφέρθηκε, στις σ γχρονες κοινωνίες (της σης ειδικ τερα) υπάρχει το αίτηµα για ισ τητα, ανοχή, σεβασµ και πολιτικά δικαιώµατα, που πρέπει βεβαίως να ισχ ουν για λους αλλιώς είναι άτοπο. Στην πράξη, το αίτηµα αφορά κυρίως στα µέλη µιας συγκεκριµένης κοινωνίας και, ενώ επεκτείνεται θεωρητικά και στους ξένους, δεν εφαρµ ζεται ολοκληρωτικά και σε αυτο ς (η µη εφαρµογή τεκµηριώνεται τ σο εµπειρικά σο και απ την ίδια την παρξη συζήτησης για τα δικαιώµατα των ξένων και µεταναστών). Οι ξένοι είναι διαφορετικοί και, συνεπώς, η παρουσία τους είναι απειλητική για τη συνοχή της ταυτ τητας εν ς έθνους, η οποία δοµείται πάνω στην (εκλαµβαν µενη) οµοι τητα των µελών του. Αν οι µειον τητες ή οι ξένοι αξιώσουν ίση αγάπη (που ση- µαίνει ίση µεταχείριση χωρίς διακρίσεις) εν σω είναι διαφορετικοί, τ τε το έθνος θεωρείται τι απειλείται µε διάλυση, τουλάχιστον απ ορισµένα µέλη του που αντιλαµβάνονται τι ορισµένοι παρείσακτοι εισχωρο ν στην οικογένειά τους (έθνος- µητέρα πατρίδα ) και τη διαβρώνουν. Άλλωστε, δεν πρέπει να υποτιµάται η σηµασία του γεγον τος τι οι ξένοι εκλαµβάνονται ως διαφορετικοί εξ ορισµο, χωρίς να τίθεται το ερώτηµα αν είναι πραγµατικά τ σο διαφορετικοί σο εµφανίζονται. Αυτ οφείλεται στο τι, αν ετίθετο αυτ το ερώτηµα θα έπρεπε πραγµατικά κανείς είτε να αποδεχτεί τι οι ξένοι δεν είναι και τ σο διαφορετικοί, είτε τι οι οµοεθνείς δεν είναι και τ σο µοιοι σε τελευταία ανάλυση. Τέτοιες παραδοχές, µως, ενδέχεται να έχουν συνέπειες στην ίδια τη συνοχή και ταυτ τητα του έθνους. Πώς µως εξηγο νται οι ανισ τητες και η παρξη ιεραρχιών στο εσωτερικ των οµάδων; Με ποιο τρ πο δικαιολογο νται και γίνονται ανεκτές οι διαφορές των κοινωνικών τάξεων εντ ς των κοινωνιών, ενώ οι οµάδες απαιτο ν ισ τητα; πως θα υποστηριχτεί παρακάτω, η αίσθηση του ανήκειν σε ένα έθνος λειτουργεί σε µεγάλο βαθµ ως αντιστάθµισµα, γιατί ικανοποιεί το αίσθηµα του ναρκισσισµο, που επίσης χαρακτηρίζει τις οµάδες. Η επ µενη εν τητα, σχετικά µε το ναρκισσισµ, θα διαφωτίσει αυτά τα ζητήµατα. [ 71 ]

4 KEΦAΛAIO 2 O Ó ÚÎÈÛÛÈÛÌfi ÙˆÓ ÔÌ ˆÓ Ηασυνείδητη συγκρ τηση των οµάδων µέσω της τα τισης έχει και µια βαθ τερη ναρκισσιστική διάσταση. Στο βαθµ που τα άτοµα δεν αντέχουν στην ιδέα τι κάποιος άλλος µπορεί να ευνοείται, το αίτηµα για ισ τητα είναι ένας συµβιβασµ ς του ναρκισσιστικο εγώ που επιθυµεί την απ λυτη προτεραι τητα 14. Υπάρχει µως ανταποδοτικ τητα σε αυτ ν το συµβιβασµ, µε την έννοια τι αναπτ σσεται στη συνέχεια ένας οµαδικ ς ναρκισσισµ ς που εκφράζεται συλλογικά µέσα απ την εικ να της οµάδας. πως αναφέρουν οι Ulman και Abse, «η συνειδητή και ασυνείδητη εικ να που έχει η οµάδα για τον εαυτ της συχνά συνενώνεται σε µια επιδεικτική και µεγαλοµανή ιδέα» (Ulman & Abse 1983: 645). Τα άτοµα συγκροτο ν την οµαδική τους ταυτ τητα εν µέσω θετικών και αρνητικών ταυτίσεων. Ταυτίζονται (θετικά) µε την εικ να του αρχηγο ή/και του ιδεώδους προβάλλοντας πάνω του λα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που έχουν ή εσωτερικε οντας αυτά που θα ήθελαν να έχουν και τα εκφράζει ο αρχηγ ς. Με αυτ ν τον τρ πο ο αρχηγ ς ή η Ιδέα γίνεται µια επέκταση του εαυτο : η αγάπη προς το πρ σωπ του είναι ένα είδος αυτ ερωτισµο. Ταυτοχρ νως, αποκηρ σσεται ο Άλλος, ο ξένος και η εικ να του, αφο σε αυτ ν προβάλλονται λα τα αρνητικά και ανεπιθ µητα χαρακτηριστικά της ίδιας της οµάδας. Με αυτή την αρνητική τα τιση, µέσω εν ς αρνητικο ιδεώδους ή ατ µου, επιτυγχάνεται και πάλι η συνοχή της οµάδας καθώς και το µίσος είναι ενοποιητικ (Freud 1921: 129). Η εικ να του Άλλου συντηρεί και ενδυναµώνει την εικ να της οµάδας και την ταυτ τητά της, αφο γίνεται ο αποδέκτης αρνητικών εικ νων και συναισθηµάτων που διαφορετικά θα διοχετε ονταν στην ίδια την οµάδα απειλώντας την µε διάλυση. Στο ναρκισσισµ το άτοµο επιθυµεί να κρατήσει τη λίµπιντο στον εαυτ του, και η τα τιση είναι λοιπ ν ένας τρ πος για να το επιτ χει. Επεκτείνοντας την τάση αυτή στην οµάδα, «η έκσταση στο υποκείµενο του εγώ και του σώµατ ς του αναπτ σσεται σε αποκλειστική αγάπη σε ένα ευρ τερο επίπεδο, πως αυτή των κατοίκων µιας π λης για τον τ πο τους, των πολιτών για το έθνος τους» (Moscovici 1985: 247). Η συµπάθεια για άτοµα του έθνους µας, για τους συµ-πατριώτες, έχει ένα ναρκισσιστικ περιεχ µενο στο βαθµ που προέρχεται απ την τα τιση µαζί τους και την αγάπη για την πατρίδα δηλαδή για κάτι που είναι δικ µας. Και, πως υποστηρίζει ο Moscovici, «ο συνδυασµ ς 14. Αυτ ισχ ει µ νο σον αφορά στη διαδικασία της τα τισης και τη συγκρ τηση της οµάδας. Γιατί, βέβαια, η ισ τητα είναι και ένα πολιτικ διακ βευµα, ένα ιδεώδες που πηγάζει απ την ηθική, τον Ν µο, και τα πολιτικά ιδεώδη. Εδώ µως εξετάζουµε την ψυχολογική συνιστώσα της, που αφορά στη συγκρ τηση οµάδας και τους ασυνείδητους µηχανισµο ς που λειτουργο ν εντ ς της. [ 72 ]

5 συµπάθειας για εµάς και αντιπάθειας για αυτο ς έχει ως φυσικ συνεπακ λουθο την αίσθηση τι εµείς είµαστε ανώτεροι» (Moscovici 1985: 247). Ο ναρκισσισµ ς αναζητεί ικανοποίηση σε συλλογικ επίπεδο και εκφράζεται πλέον ως ανωτερ τητα της οµάδας, ή τουλάχιστον ως ένας θετικ ς προσδιορισµ ς της. Το επιχείρηµα του Freud σχετικά µε τις πολιτισµικές οµάδες ειδικ τερα είναι τι πάντα αγωνίζονται για ένα ιδεώδες ή ισχυρίζονται τι υπηρετο ν µια ανώτερη ιδέα ή σκοπ. Αυτά τα ιδεώδη και οι σκοποί προσφέρουν στα άτοµα ναρκισσιστική ικανοποίηση που εκφράζεται ως υπερηφάνεια γι αυτά που έχουν επιτευχθεί. Η ικανοποίηση αυτή µεγαλώνει µέσω της σ γκρισης µε άλλες πολιτισµικές οµάδες και µε τα δικά τους επιτε γµατα που είναι διαφορετικά. πως αναφέρει ο Freud, «στη βάση αυτής της διαφορετικ τητας, κάθε κουλτο ρα υποστηρίζει το δικαίωµα να περιφρονεί τις υπ λοιπες. Έτσι, τα πολιτισµικά ιδεώδη µετατρέπονται σε πηγή εχθρ τητας ανάµεσα σε διαφορετικές πολιτισµικές οµάδες, πως βλέπουµε ξεκάθαρα στην περίπτωση των εθνών» (Freud 1927: 192). Αυτή η διαπίστωση του Freud αποτυπώνεται στην εθνικιστική ρητορική, η οποία έχει έναν κοιν παρανοµαστή για λα τα έθνη, που είναι η αναφορά στο σπουδαίο, ή σπουδαι τερο, πολιτισµ, τα επιτε γµατά του κλπ. Οι διατυπώσεις αυτές διευκολ νονται απ το κοιν ναρκισσιστικ υπερ-εγώ (ή ιδεώδες του εγώ σε αυτήν την περίπτωση) που έχουν εσωτερικε σει τα άτοµα της οµάδας (Freud 1914: 88). Η επιστηµονική οµάδα GAP των ΗΠΑ (Group for Advancement of Psychiatry) διεξήγαγε µια έρευνα την περίοδο σχετικά µε τις βαθ τερες ψυχολογικές αιτίες της Aραβο-Ισραηλινής διένεξης στη Μέση Ανατολή. Η έκθεση της οµάδας ανέφερε, µεταξ άλλων, τα εξής: Η γη µας, το έθνος, η χώρα και το κράτος είναι κοµµάτια της επέκτασης του εαυτο µας. Η βλάβη σε αυτά βιώνεται ως βλάβη στον ίδιο µας τον εαυτ. Η κάθε πλευρά νιώθει και πιστε ει τι οι πληγές της προκαλο νται απ την άλλη πλευρά, αλλά στην πραγµατικ τητα είναι επίσης βαλτωµένες σε µια διαµάχη µε τις ίδιες. Ο ναρκισσισµ ς των οµάδων πλήττεται βάναυσα, και η κάθε πλευρά προσπαθεί να διορθώσει τη δική της εικ να. Οι ρίζες της διαµάχης [πρέπει να αναζητηθο ν] στις εσωτερικές διαµάχες της κάθε πλευράς, και χι σε εξωτερικές συνθήκες (Falk, 1992: 225) 15. Αυτ που διαπιστώνεται είναι τι τα άτοµα και οι οµάδες δηµιουργο ν την 15. Βεβαίως, υπάρχει µια υπερβολή σε αυτήν τη διαπίστωση, στο βαθµ που θεωρεί τι οι αιτίες πρέπει να αναζητηθο ν σε εσωτερικά και χι εξωτερικά αίτια. εν θα πρέπει να θεωρήσει κανείς τι αυτές είναι οι µοναδικες αιτίες της συγκεκριµένης ή και άλλων συγκρο σεων, αλλά πρ κειται για µια διαπίστωση που αφορά στα ψυχολογικά αίτια και επηρεάζουν τις δυνατ τητες επίλυσης του προβλήµατος. [ 73 ]

6 KEΦAΛAIO 2 ψευδαίσθηση εν ς µεγαλειώδους εαυτο, δηλαδή µια ψευδαίσθηση δικαίου και ισχ ος που αναπτ σσεται ως άµυνα απέναντι στα αισθήµατα κατωτερ τητας και αδυναµίας. Ο µεγαλειώδης εαυτ ς εµφανίζεται στα πρώτα χρ νια της ζωής του παιδιο, ταν αυτ κρατά και εσωτερικε ει τα θετικά στοιχεία του εαυτο του και των άλλων σε µια προσπάθεια να διατηρήσει µια αίσθηση αξίας και παντοδυναµίας (Falk 1992: 224). σον αφορά στο ζήτηµα των οµάδων και της παρατηρο µενης ανισ τητας στο εσωτερικ τους, και ειδικ τερα στις κοινωνικές ανισ τητες που διατηρο νται ταυτ χρονα µε το αίτηµα για ισ τητα, η ψυχαναλυτική ερµηνεία είναι τι η ναρκισσιστική ικανοποίηση είναι µια δ ναµη τ σο ισχυρή που µπορεί να υπερκεράσει επιτυχώς και για µεγάλα χρονικά διαστήµατα την εχθρ τητα στο εσωτερικ µιας κοινωνίας. «Αυτή την ικανοποίηση νιώθουν χι µ νο οι ευνοο µενες τάξεις, που απολαµβάνουν και τα πλεονεκτήµατα της κουλτο ρας αυτής, αλλά και οι καταπιεζ µενες, καθώς το δικαίωµα να περιφρονεί κανείς τους ανθρώπους έξω απ αυτήν αποζηµιώνει για τις αδικίες που υφίστανται στο εσωτερικ της» (Freud 1927: 192). Επιπλέον, σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, οι καταπιεζ µενες οµάδες µπορεί να είναι σε µεγάλο βαθµ αφοσιωµένες στην ηγεσία, ακ µη και αν είναι καταπιεστική, και αυτ να αποτελεί µέρος των ιδεωδών τους. Βεβαίως, υπάρχουν και άλλα στοιχεία που οφείλει να γνωρίζει κανείς για να εξηγήσει πλήρως ένα φαιν µενο, πως είναι η ιστορική και πολιτική συγκυρία. σον αφορά πάντως στην ψυχαναλυτική ερµηνεία, αυτή εστιάζει στο γεγον ς τι η εθνικιστική ρητορική, που διατυπώνεται στις περισσ τερες σ γχρονες κοινωνίες που έχουν οργανωθεί ως έθνη-κράτη, δ ναται να συσπειρώνει διαφορετικές και αντικρου µενες οµάδες γιατί εκµεταλλε εται και χειραγωγεί τα συναισθήµατα και απευθ νεται στο ασυνείδητο. Με τον τρ πο αυτ, οι επιµέρους διαφορές συγκαλ πτονται. Στην πολιτική, η εθνική εγρήγορση έχει συχνά και επιτυχώς χρησιµοποιηθεί ως µέθοδος αποπροσανατολισµο των πολιτών απ κάποιο εσωτερικ πρ βληµα, πως επίσης έχει συχνά κατηγορηθεί µια κυβέρνηση, κ µµα κλπ. για προδοσία ή εθνική µειοδοσία ως τρ πος άσκησης επιθετικής αντιπολίτευσης. OÈ ÔÚÌ ÙË ÂappleÈıÂÙÈÎfiÙËÙ Î È Ë Ó ÁÎË ÁÈ Â ıúô Ηδιάκριση ανάµεσα σε εµάς και τους άλλους αλλά και η εχθρ τητα που απευθ νεται στους τελευταίους έχει ως αιτία, εκτ ς απ τις ναρκισσιστικές ταυτίσεις που αναφέρθηκαν ως τώρα, και τις ορµές της επιθετικ τητας. πως αναφέρθηκε στο προηγο µενο κεφάλαιο, η επιθετικ τητα µπορεί να αναζητήσει διέξοδο είτε στο ίδιο το άτοµο είτε έξω απ αυτ. Αυτή η δε τερη [ 74 ]

7 περίπτωση µας ενδιαφέρει εδώ, που είναι άλλωστε και η πιο συνηθισµένη, αφο το άτοµο προστατε εται απ τις ορµές της αυτοσυντήρησης. Το κάθε άτοµο, υποστηρίζει ο Freud, έχει τ σο ισχυρή ενέργεια επιθετικ τητας που το κάνει να βλέπει το γείτονά του ως ένα πιθαν αντικείµενο εκµετάλλευσης, εξευτελισµο, ξυλοδαρµο ή και θανάτωσης. Τ τε, µως, πώς είναι δυνατ ν να διατηρείται η εν τητα µιας οµάδας, εφ σον τα µέλη της έχουν την τάση της επιθετικ τητας απέναντι στον καθένα, ακ µα και στα αντικείµενα αγάπης τους; Η απάντηση που δίνει είναι τι «είναι πάντα δυνατ να συνενώσεις έναν αξιοσηµείωτο αριθµ ατ µων µε την αγάπη, στο βαθµ που θα υπάρχουν άλλοι άνθρωποι για να δεχτο ν τις εκδηλώσεις της επιθετικ τητάς τους. Το πλεονέκτηµα που προσφέρει µια συγκριτικά µικρή πολιτισµική οµάδα ταν αφήνει διεξ δους στις ορµές αυτές µε τη µορφή της εχθρ τητας απέναντι στους απ έξω δεν πρέπει να υποτιµάται» (Freud 1930: 305). Αυτ εξηγεί εν µέρει και γιατί οι διάφορες αλλά παρ µοιες (παρ µοιου τ που) οµάδες εκφράζουν τ ση επιθετικ τητα µεταξ τους και χι µε άλλες (διαφορετικο τ που) οµάδες φραστικά ή έµπρακτα. Η Linda Colley δίνει ένα ενδεικτικ παράδειγµα στο βιβλίο της Britons, Forging the Nation (Βρετανοί, Σφυρηλατώντας το Έθνος) που πραγµατε εται τις ιστορικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές συνθήκες συγκρ τησης της Βρετανίας και της βρετανικής ταυτ τητας. Αναφερ µενη στα τέλη του 18ου αιώνα, υποστηρίζει τι οι µαζικοί π λεµοι και το χτίσιµο της αυτοκρατορίας κατά την περίοδο εκείνη, που η Βρετανία ήταν µ νη εναντίον λων (Αµερικανών, Γάλλων, Ινδών, Αφρικανών), έφερε τους Άγγλους, Ουαλο ς, Σκοτσέζους και Ιρλανδο ς σε πρωτοφανή επαφή µεταξ τους και τους έκανε να αντιληφθο ν τα κοινά τους σηµεία σε συνδυασµ µε την αντίστοιχη πολιτική πρωτοβουλία φυσικά. Με παρ µοιο τρ πο, αναφέρει, «αν οι κάτοικοι του Ηνωµένου Βασιλείου είναι σήµερα περισσ τερο συνειδητοποιηµένοι ως προς τους εσωτερικο ς τους διαχωρισµο ς, αυτ είναι αντιστοίχως µέρος τους τιµήµατος που πρέπει να πληρώσουν για την ειρήνη και το τέλος της παγκ σµιας ηγεµονίας. εν έχουν πια την ίδια αναγκαι τητα να ενωθο ν ενάντια σε έναν εχθρικ Άλλο, ενάντια στους απ έξω» (Colley 1992: 164). Αυτ το παράδειγµα µας εισάγει στον Vamic Volkan και το βιβλίο του The Need to Have Enemies and Allies (1988), που προβαίνει στην ανάλυση συγκρο σεων και εθνικών διαφορών απ τη σκοπιά της ψυχανάλυσης και, συγκεκριµένα, την ανάγκη να έχεις εχθρο ς και συµµάχους, πως υποδηλώνει και ο τίτλος. Το κ ριο επιχείρηµά του είναι τι τ σο τα άτοµα σο και οι οµάδες χρειάζονται εχθρο ς για να δηµιουργήσουν και να διατηρήσουν µια αίσθηση ταυτ τητας και αυτοελέγχου, εχθρο ς που λειτουργο ν ως εξωτερικοί σταθεροποιητές (external stabilisers). Αντίστοιχα, χρειάζονται και συµµάχους, φί- [ 75 ]

8 KEΦAΛAIO 2 λους, για τους ίδιους λ γους, ως εσωτερικο ς σταθεροποιητές (internal stabilisers). Σε ολ κληρο το βιβλίο του ο Volkan προσπαθεί να καταδείξει τις επιπτώσεις αυτής της ανάγκης για τις σχέσεις των εθνών/εθνοτήτων. Η µέθοδ ς του είναι βαθ τατα επηρεασµένη απ την Μelanie Klein και τη θεωρία της για τις σχέσεις των µικρών παιδιών µε τα αντικείµενα. Στο ίδιο πνε µα µε τις πρώτες ταυτίσεις που περιέγραψε η Klein και την εµφυσητική και µεταθετική τα τιση, ο Volkan υποστηρίζει τι µια απ τις πρώτες προσπάθειες του εγώ εστιάζει στην ενσωµάτωση και αποµάκρυνση διαφ ρων αντικρου µενων εικ νων και συναισθηµάτων, καλών και κακών, του ίδιου του εαυτο ή εξωτερικών απ αυτ ν. Μερικά απ αυτά, µως, δεν γίνεται να εξαλειφθο ν και διατηρο νται στο εγώ χωρίς να έχουν αφοµοιωθεί απ αυτ, ενώ παραµένουν φορτισµένα µε επιθετική ενέργεια ορµών. Η παρξή τους δη- µιουργεί εσωτερική διαµάχη ή και διχασµ, και γι αυτ το λ γο είναι επιτακτική η ανάγκη να διοχετευθο ν µε κάποιο τρ πο έξω απ το εγώ. Έτσι, το εγώ εξωτερικε ει αυτά τα µη ενσωµατωµένα και ανεπιθ µητα κοµµάτια του σε ορισµένες «διαρκείς, κοινές δεξαµενές [durable, shared reservoirs], υπ την καθοδήγηση της µητέρας» (Volkan 1988: 31). Αποκαλεί αυτές τις δεξαµενές κατάλληλους στ χους για εξωτερίκευση (suitable targets of externalisation), δηλαδή στ χους (αντικείµενα, άτοµα, οµάδες) που είναι ιδανικοί για να µετατεθο ν πάνω τους οι εικ νες, συναισθήµατα κλπ. που το εγώ θέλει να εξωτερικε σει. Αναφερ µενος ο Volkan στους κατάλληλους στ χους για εξωτερίκευση ως διαρκείς κοινές δεξαµενές είναι προφανές τι αναφέρεται στα άτοµα ως µέλη εν ς δεδοµένου κοινωνικο συν λου και διαµορφωµένα απ αυτ αυτ ση- µαίνει τι αυτές οι δεξαµενές είναι κοινωνικά, κυρίως, αλλά και πολιτικά προσδιορισµένες. Αρχικά, τα παιδιά µαθαίνουν απ την οικογένεια και το άµεσο περιβάλλον τι τους επιτρέπεται να εξωτερικε ουν εικ νες και συναισθήµατα σε συγκεκριµένους στ χους, πρακτική που επιφέρει οµοιοµορφία και προβλεψι- µ τητα σον αφορά στη συγκεκριµένη συµπεριφορά (Volkan 1988: 32). Αυτά τα αντικείµενα, άτοµα κλπ., οι κατάλληλοι στ χοι για εξωτερίκευση δηλαδή, είναι χαρακτηρισµένα κοινωνικά και πολιτικά µε τέτοιο τρ πο που να επιτρέπει τη µετάθεση πάνω τους των διαφ ρων συναισθηµάτων αυτά είναι ταυτ χρονα και αντικείµενα συγκεκριµένων προκαταλήψεων. Με την εξωτερίκευση των καλών εικ νων και επιθυµιών δηµιουργο νται οι σ µµαχοι, οι φίλοι, και µε την εξωτερίκευση των κακών εικ νων δηµιουργο νται οι εχθροί. Τα µέλη µιας οµάδας µοιράζονται τους ίδιους στ χους, οι οποίοι τους ενώνουν. Επίσης, λ γω της τάσης του ασυνειδήτου να απλοποιεί, ο διαχωρισµ ς ανάµεσα στην οµάδα και τους άλλους ανάµεσα στο καλ και στο κακ µπορεί να µετατραπεί σε µια ακραία π λωση που παρουσιάζει εµάς ως το απ λυτο καλ και, αντίστοιχα, τους άλλους ως την προσωποποίηση του κακο. Τέτοια παραδείγµατα στη [ 76 ]

9 δηµ σια ζωή και στην πολιτική είναι εµφανή: πως έχει παρατηρηθεί, η ένταση των εσωτερικών και διαπροσωπικών συγκρο σεων συχνά µεταφέρεται στην απρ σωπη αρένα των πολιτικών ιδεολογιών (Bromberg 1960: 33). Η έννοια των κατάλληλων στ χων εξωτερίκευσης έχει ορισµένες σηµαντικές οµοι τητες µε την έννοια του υπερ-εγώ. Η διαµ ρφωσή τους αρχίζει απ τη βρεφική και νηπιακή ηλικία και συνεχίζεται σε λη τη διάρκεια της ζωής, αν και µε λιγ τερη ένταση µετά την εφηβεία, και επηρεάζεται απ λους σοι περιβάλλουν τη ζωή του ατ µου (γονείς, δάσκαλοι, παρέες, αλλά και οι διαµορφωµένοι θεσµοί, το πολιτικ σ στηµα, ο στρατ ς κλπ.) 16. Επίσης, η διαδικασία της τα τισης είναι κεντρική και για τις δ ο έννοιες, εφ σον διαµορφώνονται µέσω αυτής. Η διαφορά τους έγκειται στο τι το υπερ-εγώ είναι πολ ευρ τερο (περιλαµβάνει τη διαµ ρφωση ιδεωδών, για παράδειγµα) και δεν εξαντλείται στη διαδικασία εξωτερίκευσης και επίλυσης των εσωτερικών συγκρο σεων που αντιµετωπίζουν τα άτοµα. Πάντως, επισηµαίνει ο Volkan, η εθνικ τητα είναι ένα στοιχείο που καθορίζει σε µεγάλο βαθµ τις δεξαµενές εξωτερίκευσης γιατί, καθώς τα άτοµα µεγαλώνουν εντ ς µιας πολιτισµικής οµάδας, τα στοιχεία της αποκρυσταλλώνονται στην εθνική ταυτ τητα που αποκτά κανείς 17 : «µέσω της τα τισης µε τα άλλα µέλη της οµάδας ταυτίζεται κανείς και µε την επένδυσή τους στη θρησκεία, εθνικ τητα κλπ.» (Volkan 1988: 49). Είναι σηµαντικ να παρατηρήσουµε τα εξής. Πρώτον, πολλαπλές και τυχ ν αντικρου µενες ταυτ τητες είναι δυνατ ν να δηµιουργήσουν εσωτερική ένταση και, ίσως, κρίση ταυτ τητας. Αυτ συµβαίνει γιατί η τα τιση συνεπάγεται συναισθηµατική επένδυση, η οποία θίγεται ταν βρεθεί σε εσωτερική αντιπαράθεση µε µια αντίστοιχη άλλη επένδυση. Η µ νη, ίσως, ταυτ τητα που ξεφε γει απ αυτ ν τον καν να είναι η εθνική, γιατί δεν αντιπαρατίθεται σε καµία άλλη ταυτ τητα, πως θα δο µε στο επ µενο κεφάλαιο. ε τερον, δεν πρέπει να υποτιµάται η επιρροή των ερωτικών σχέσεων που συνάπτουν τα άτοµα απ την εφηβεία και µετά. Αυτές είναι αρκετά ισχυρές ώστε να αλλάξουν ορισµένες πεποιθήσεις και προκαταλήψεις των νέων ατ µων. Παρ λο που οι οµαδικές ταυτίσεις είναι ιδιαίτερα ισχυρές, υποστηρίζει ο Volkan, οι διαπροσωπικές σχέσεις επηρεάζουν σε µεγαλ τερο βαθµ κατά την εφηβεία. Η γνωριµία µε ένα σ ντροφο (ή και φίλο) σε αυτή την ηλικία µπορεί να αλλάξει την τα τιση κάποιου µε τα συγκεκριµένα στοιχεία των κατάλληλων στ χων για εξωτερίκευση που αφορο ν σε συγκεκριµένα εθνικά χαρακτηριστικά. 16. Αναφορικά µε τους γονείς δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγον ς τι είναι και οι ίδιοι φορείς του ευρ τερου κοινωνικο και πολιτικο πλαισίου, το οποίο µεταδίδουν στα παιδιά µε τις πρώτες ταυτίσεις, που ισοδυναµο ν έτσι και µε τις πρώτες µορφές κοινωνικοποίησης. 17. Φυσικά, υπάρχουν και άλλοι λ γοι, που θα εξηγήσουµε στο επ µενο κεφάλαιο. [ 77 ]

10 KEΦAΛAIO 2 Είναι σηµαντική σε αυτή τη συζήτηση η συνεισφορά του Καστοριάδη, ο οποίος στο άρθρο του Οι ρίζες του µίσους (1999) 18 υποστήριξε τι οι δ ο εκφράσεις του ψυχικο µίσους το µίσος για τον Άλλο και το µίσος για τον εαυτ έχουν τις ίδιες ρίζες, που εδράζονται στην ανικαν τητα του ψυχισµο να αναγνωρίσει οτιδήποτε είναι ξένο και µη οικείο προς αυτ ν. Ορισµένη ενέργεια αυτο του µίσους χαλιναγωγείται µέσω της κοινωνικοποίησης και κατευθ νεται προς δηµιουργικές διεξ δους, αλλά χι λη. Η εναποµένουσα ενέργεια παραµένει σε λανθάνουσα κατάσταση, δηλαδή αναµένει την κατάλληλη ευκαιρία για να εξωτερικευτεί. Ο π λεµος, αναφέρει, είναι ένας θεσµοποιηµένος τρ πος διοχέτευσης αυτής της επιθετικής ενέργειας και, παρ λο που το µίσος δεν είναι η αιτία του, είναι µια ουσιαστική και απαραίτητη προϋπ θεσή του. ταν η δεξαµενή του µίσους δε βρίσκει διέξοδο στον π λεµο, εκδηλώνεται στην πιο συγκαλυµµένη της µορφή, που είναι ο ρατσισµ ς και η ξενοφοβία. Στο ρατσισµ, για παράδειγµα, ο άλλος παρουσιάζεται ως έχων φυσικά (βιολογικά) αναλλοίωτα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα, τα οποία αποτελο ν τους αντικειµενοποιηµένους, άρα και νοµιµοποιηµένους, αποδέκτες της επιθετικ τητας. Παραµένει µως η σ νδεση αυτο του µίσους µε το βαθ τερο και άγνωστο µίσος, το µίσος για τον εαυτ. Οι καταστροφικές επιθετικές ορµές των ατ µων, συνεχίζει ο Καστοριάδης, βρίσκονται σε συµφωνία µε την ανάγκη κάθε κοινωνίας να ισχυροποιεί τους ν µους, καν νες και αξίες της, παρουσιάζοντάς τους ταυτ χρονα ως τους καλ τερους, ως αυτο ς που υπηρετο ν µια αίσθηση αλήθειας και δικαίου ολ κληρης της οµάδας, σε αντίθεση µε οτιδήποτε έξω απ αυτ. ταν διαµορφώνουν τα άτοµα την κοινωνική τους ταυτ τητα εκλαµβάνουν την κοινωνική οµάδα και τις αξίες της ως δικές τους, και οτιδήποτε ξένο προς αυτήν ως άσχη- µο και ασ µβατο. Έτσι, η οποιαδήποτε απειλή ενάντια στις θεσµοποιηµένες οµάδες στις οποίες ανήκουν αντιµετωπίζεται ως ισάξια ή και πιο σοβαρή απ µια απειλή κατά της ζωής τους. Ο λ γος είναι τι πρ κειται για µια απειλή κατά της ίδιας τους της ταυτ τητας. Ο Καστοριάδης αναφέρει ως παράδειγµα το γεγον ς τι στις σ γχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες η κατάρρευση των παραδοσιακών κοινοτικών αξιών, που ήταν µια υποστήριξη για τα άτοµα, έχει συντελέσει στη συσπείρωση των ατ µων γ ρω απ τη θρησκεία, το έθνος ή τη φυλή σε µια αναζήτηση ταυτ τητας. 18. Άρθρο που δηµοσιε τηκε στην Le Monde µετά το θάνατ του και επαναδηµοσιε τηκε µεταφρασµένο στην εφηµερίδα Το Βήµα. [ 78 ]

11 OÌÔÈfiÙËÙ Î È È ÊÔÚ Σε,τι αφορά τις σχέσεις των οµάδων µε σους είναι έξω απ αυτές, συχνά αναφέρεται τι οι άλλοι γίνονται αποδέκτες διακρίσεων ή και επιθετικ τητας γιατί είναι διαφορετικοί. Η πραγµατική και βαθ τερη αιτία µως είναι τι δεν αποτελο ν µέρος της οµάδας, και η παρουσία τους µπορεί να εκληφθεί ως απειλητική για τη συνοχή και ταυτ τητά της. Άλλωστε, πως υποστηρίζει ο Volkan, οι αποδέκτες τέτοιων συµπεριφορών δεν είναι και τ σο διαφορετικοί στην πραγµατικ τητα ενώ, απεναντίας, είναι σχετικά οικείοι στην οµάδα. Στις περισσ τερες περιπτώσεις, σο πιο διαφορετικοί είναι οι άλλοι τ σο λιγ τερη επιθετικ τητα κατευθ νεται προς αυτο ς ή τ σο λιγ τερο απτά είναι τα στερε τυπα που τους αφορο ν και αντιστρ φως, σο πιο µοιες είναι οι οµάδες τ σο πιο έντονα εκφράζεται η µεταξ τους αντιπαλ τητα. Υπάρχουν πολλά παραδείγµατα αντιπαλ τητας που εκδηλώνεται ανάµεσα σε γειτονικές συνοικίες, π λεις και χώρες. Θα µπορο σαµε να εικάσουµε τι σο µεγαλ τερη είναι η επαφή δ ο οµάδων, τ σο περισσ τερες αιτίες µπορεί να προκ ψουν για να προκληθεί µια διαµάχη. Αυτή η εικασία, µως, δεν αναφέρεται στη βαθ τερη ψυχολογική αιτία του προβλήµατος. Η εξήγηση που δίνει ο Volkan είναι τι «η σ γκρουση δεν αναφέρεται µ νο στη σχέση µας µε τους εξωτερικο ς εχθρο ς αλλά στις εσωτερικές µας αναπαραστάσεις γι αυτο ς» (Volkan 1988: 95). Βασικ ρ λο σε αυτ παίζει η διαδικασία της µετάθεσης. Υπάρχει οµοι τητα ανάµεσα σε εµάς και τον εχθρ, υποστηρίζει ο Volkan, γιατί ο εχθρ ς αποτελεί µέρος της δεξαµενής των ανεπιθ µητών µας αναπαραστάσεων: πάνω σε αυτ ν προβάλουµε τις εσωτερικές µας αρνητικές αναπαραστάσεις που δεν έχουν αφοµοιωθεί και, µάλιστα, θεωρο µε θεµιτ να το κάνουµε, αφο αποτελεί µέρος της δεξαµενής των στ χων εξωτερίκευσης. Υπάρχει µια ασυνείδητη οµοι τητα που µας συνδέει µαζί του, αν και συνειδητά βλέπουµε τεράστιες διαφορές, οι οποίες ενισχ ουν την αίσθηση του εαυτο και της οµάδας. Εκλαµβάνουµε τον εχθρ ως διαφορετικ, αλλά η αντιπάθεια και η εχθρ τητα πηγάζει απ το γεγον ς τι συσσωρε ουµε πάνω του λη την αρνητικ τητα που υπάρχει µέσα µας. Επιπλέον, αναφέρει ο Volkan, στο συνειδητ επίπεδο έχουµε ανάγκη την απ σταση απ τον εχθρ, την παρξη εν ς ψυχολογικο κενο και αυτή µως η απ σταση δηµιουργεί µια σ νδεση, µε αρνητικ τρ πο (αρνητική τα τιση). Η ιαφορά, λοιπ ν, αναφέρεται σε αυτ το πλαίσιο ως δικαιολογία, ως άλλοθι για την εχθρ τητα. Σχετική είναι και η έννοια της εχθρικής συµπάθειας (hostile sympathy) που χρησιµοποίησε ο Charles Cooley το 1902 για να αναφερθεί στο γεγον ς τι δεν είναι δυνατ ν να νιώσει ένα άτοµο ή οµάδα εχθρ τητα απέναντι σε κάποιον που είναι τελείως [ 79 ]