Περιεχόμενα Σ ΕΛΙΔΑ 1

Transcript

1 Σ ΕΛΙΔΑ 1 Ο,τι αναπτύσσεται σε αυτό το κεφάλαιο αντιστοιχεί από πλευράς ύλης στα κεφάλαια 1,2 του διδακτικού εγχειριδίου του μαθήματος (Rima, Ιστορία της Οικονομικής Ανάλυσης). Περιεχόμενα 1 Το Τέλος του Μεσαίωνα Το φεουδαρχικό σύστημα Η αποσύνθεση του φεουδαρχικού συστήματος Ιδέες Δύο στοιχεία υπονόμευσης των ιδεών του Μεσαίωνα Μερκαντιλισμός και Πολιτική Οικονομία Μπουλιονισμός Ώριμος μερκαντιλισμός Οικονομική Πολιτική Θεωρητικές Ιδέες Δημογραφικά-Μισθοί Νομισματικές Θεωρίες και πολιτικές Γέννηση Πολιτικής Οικονομίας Η θεωρία της Αξίας και του σχηματισμού των τιμών Χρήμα, Hume και Steuart Hume Steuart Σύνοψη... 28

2 Σ ΕΛΙΔΑ 2 1 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 1.1 ΤΟ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία του θεωρητικού και κοινωνικούοικονομικού περιβάλλοντος πριν την εμφάνιση του μερκαντιλισμού και τα βασικά στοιχεία που οδήγησαν στην αποσύνθεσή του και στην εμφάνιση του καπιταλισμού. Στο τέλος του μεσαίωνα η κοινωνία και η οικονομία της οργανώνονται στη βάση του φεουδαρχικού συστήματος παραγωγής (πάντα θα αναφερόμαστε στην Ευρώπη). Οι βασικές κατηγορίες οικονομικών παραγόντων ήταν ο δουλοπάροικος, ο φεουδάρχης (γαιοκτήμονας ), ο βασιλιάς και ο τεχνίτης (συντεχνία) Η οικονομία των τελευταίων αιώνων του Μεσαίωνα (12ος έως 15ος) μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια οικονομία της πόλης ή της περιοχής. Η κάθε πόλη αποτελούσε, μαζί με την αγροτική περιφέρεια που την περιέβαλλε, μια ενιαία οικονομική περιοχή, στα όρια της οποίας πραγματοποιούνταν κάθε ανταλλαγή μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Ένα σημαντικό μέρος της παραγωγής των αγροτών (δουλοπάροικοι) κατευθυνόταν στην κατανάλωση των ίδιων των αγροτών. Ένα άλλο μέρος αποδιδόταν στο φεουδάρχη (γαιοκτήμονα) ως ενοίκιο σε είδος, και οι μικροποσότητες που απέμεναν πωλούνταν στη γειτονική πόλη τις ημέρες της αγοράς. Τα χρήματα των εισπράξεων διαθέτονταν για την αγορά αγαθών που παρήγαν οι τεχνίτες της πόλης (υφάσματα, μεταλλικά εργαλεία κλπ.). Ο γαιοκτήμονας εισέπραττε την πρόσοδο σε είδος -που είχε καθιερωθεί εθιμικά- από τους δουλοπάροικους που ζούσαν στα κτήματα του. Πέρα από αυτό, εισέπραττε επίσης τη σοδειά από τις καλλιέργειες του τιμαρίου του, στο οποίο εργάζονταν οι ίδιοι αυτοί αγρότες εκτελώντας μια καταναγκαστική εργασία (αγγαρεία). Αν η αγροτική οικονομία ήταν οργανωμένη γύρω από το φέουδο, η βιομηχανία των πόλεων ήταν οργανωμένη σε συντεχνίες, όπου η παραγωγή πραγματοποιούνταν από μικρούς τεχνίτεςμαστόρους. Ο κάθε τεχνίτης κατείχε τα απλά εργαλεία και όργανα που ήταν απαραίτητα για το επάγγελμα του και εργαζόταν προσωπικά στο δικό του εργαστήριο, με τη βοήθεια ενός μικρού αριθμού βοηθών και μαθητευομένων. Τα προϊόντα του κατασκευάζονταν είτε μετά από ειδική παραγγελία των μεμονωμένων πελατών ή δημιουργούσαν ένα απόθεμα που προοριζόταν να πωληθεί στους κατοίκους της περιοχής ή τους αγρότες που επισκέπτονταν την αγορά. Επειδή η τοπική αγορά ήταν περιορισμένη, ο τεχνίτης γνώριζε εκ των προτέρων το δυνητικό όγκο ζήτησης για το προϊόν του, ενώ η καθυστερημένη, στατική τεχνική της χειροτεχνικής παραγωγής τού επέτρεπε να προσαρμόζει τον όγκο της παραγωγής σ' αυτό ακριβώς που θα απορροφούσε η αγορά. Οι τεχνίτες του κάθε επαγγέλματος ανήκαν όλοι σε μια ένωση ή συντεχνία, οι αυστηροί κανόνες της οποίας τους επέτρεπαν να ρυθμίζουν την παραγωγή και να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την εξάλειψη του ανταγωνισμού -είτε μεταξύ των μεμονωμένων τεχνιτών μιας δεδομένης συντεχνίας, είτε από άτομα που δεν αποτελούσαν μέλη της συντεχνίας. Κανένας τεχνίτης δεν μπορούσε να διευρύνει αυθαίρετα την παραγωγή του ή να διαθέτει ένα μεγαλύτερο από τον προβλεπόμενο αριθμό βοηθών και μαθητευομένων. Ήταν υποχρεωμένος να παράγει προϊόντα μιας συμφωνημένης ποιότητας και να τα διαθέτει σε μια καθιερωμένη τιμή. Ο τελικός έλεγχος της οικονομικής δραστηριότητας ήταν στα χέρια του βασιλιά που μπορούσε, στις περισσότερες περιπτώσεις, να μεταφέρει τα φέουδα από τον ένα φεουδάρχη στον άλλο. Η γη και το εργατικό δυναμικό μεταβιβάζονταν. Δεν υπήρχε αγοραπωλησία. Άρα, δεν υπήρχε ανάγκη για αγορές εργασίας και γης. Η εξουσία, η πίστη και η παράδοση αρκούσαν για να εγγυηθούν την καλή λειτουργία του συστήματος. Η σχετική οικονομική ασφάλεια που προσέφεραν οι φεουδαρχικοί θεσμοί βελτίωσε τις συνθήκες ζωής του πληθυσμού, αν μη τι άλλο επειδή η κοινωνική θέση του δουλοπάροικου ήταν υψηλότερη από εκείνη του δούλου. Συγχρόνως, ο σχηματισμός των πόλεων σε πυκνοκατοικημένες περιοχές και η εκτεταμένη εξάπλωση των εργαστηρίων των τεχνιτών

3 Σ ΕΛΙΔΑ 3 δημιούργησε τις προϋποθέσεις για να ξεκινήσει μια έντονη εμπορική δραστηριότητα. Εμφανίστηκε η μορφή του ανεξάρτητου εμπόρου, στην αρχή στις ρωγμές και στις παρυφές της παραδοσιακής οικονομίας και αργότερα σε μία νέα οικονομική σφαίρα: την ελεύθερη πόλη και τις αγορές της ο σπόρος της σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης Η αποσύνθεση του φεουδαρχικού συστήματος Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία τα οποία, από οικονομική σκοπιά, ώθησαν στην αποσύνθεση του φεουδαρχικού συστήματος και στην ανάδυση του καπιταλιστικού συστήματος. Η αποσύνθεση αυτού του συνόλου ρυθμίσεων επήλθε από τη γρήγορη ανάπτυξη μιας χρηματικής οικονομίας, την επέκταση της αγοράς και την αυξανόμενη ισχύ του εμπορικού κεφαλαίου. Πρώτο στοιχείο: η ανάπτυξη του εμπορίου. Με το τέλος των σταυροφοριών στον ύστερο Μεσαίωνα, αναπτύχθηκε το εμπόριο μεταξύ των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Ανατολής (το λεβαντίνικο εμπόριο). Οι ευρωπαϊκές χώρες αποκτούσαν, κατά πρώτο λόγο, πρώτες ύλες από τις τροπικές χώρες (μπαχαρικά, χρωστικές ύλες, αρώματα) και, κατά δεύτερο, έτοιμα προϊόντα από τις ανεπτυγμένες ανατολικές χειροτεχνικές οικονομίες (μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα, βελούδο, τάπητες, και τα συναφή). Αυτά τα αγαθά πολυτελείας που εισάγονταν στην Ευρώπη από τόσο μακρινές αποστάσεις, ήταν πανάκριβα και αγοράζονταν αποκλειστικά από τη φεουδαρχική αριστοκρατία. Στο ενδιάμεσο βρίσκονταν οι ιταλικές εμπορικές πόλεις Βενετία και Γένοβα, που πραγματοποιούσαν αυτό το εμπόριο με την Ανατολή στέλνοντας διαμέσου της Μεσογείου το στόλο τους στην Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία και την Αίγυπτο, όπου αγόραζαν τα ανατολικά εμπορεύματα, που σε μεγάλο βαθμό προέρχονταν από την Ινδία. Από την Ιταλία τα εμπορεύματα αυτά μεταφέρονταν στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι στρατιωτικές κατακτήσεις των Τούρκων κατά το 15ο αιώνα απέκοψαν την επαφή των Ιταλών με τις χώρες της Ανατολής. Ωστόσο, τα συμφέροντα του εμπορικού κεφαλαίου, που μόλις τότε άνοιγε τα φτερά του, απαιτούσε τη συνέχιση αυτής της τόσο κερδοφόρας πηγής εμπορίου, και κατά συνέπεια, η Ευρώπη ανέλαβε μια έντονη προσπάθεια ανεύρεσης άμεσων θαλάσσιων δρόμων για την Ινδία -προσπάθεια που στέφθηκε με εξαιρετική επιτυχία. Το 1492, ο Κολόμβος, του οποίου η αποστολή, για λογαριασμό της Ισπανίας, ήταν η αναζήτηση μιας άμεσης οδού για την Ινδία, ανακάλυψε τυχαία την Αμερική. Από τη στιγμή εκείνη, το παλαιό λεβαντίνικο εμπόριο με την Ανατολή διαμέσου της Μεσογείου, παραχώρησε τη θέση του σ' ένα υπερπόντιο εμπόριο δύο κατευθύνσεων: Ανατολικά προς την Ινδία και δυτικά προς την Αμερική. Η διεθνής εμπορική ηγεμονία πέρασε από τα χέρια των Ιταλών και των χανσεατικών πόλεων στις χώρες που βρίσκονταν κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού: αρχικά στην Ισπανία και την Πορτογαλία, στη συνέχεια στην Ολλανδία και τέλος στην Αγγλία. Δεύτερο στοιχείο: η συσσώρευση χρηματικών κεφαλαίων. Το αποικιακό εμπόριο απέφερε τεράστια κέρδη στους ευρωπαίους εμπόρους και τους επέτρεψε να συσσωρεύσουν αρκετά μεγάλα χρηματικά κεφάλαια. Μπορούσαν να αγοράζουν αποικιακά εμπορεύματα σε ευτελείς τιμές και να τα πωλούν στην Ευρώπη σε τιμές κατά πολύ μεγαλύτερες. Το αποικιακό εμπόριο ήταν μονοπωλιακό εμπόριο: Η κάθε κυβέρνηση προσπάθησε να επιβάλει ένα μονοπώλιο στο εμπόριο με τις αποικίες της και να απαγορεύσει την πρόσβαση σ' αυτές των ξένων πλοίων και εμπόρων. Έτσι λοιπόν, τα πλούτη των αμερικανικών αποικιών μπορούσαν να εξαχθούν μόνο στην Ισπανία, ενώ μόνον οι ισπανοί έμποροι είχαν το δικαίωμα να προμηθεύουν αυτές τις αποικίες με ευρωπαϊκά εμπορεύματα. Οι Πορτογάλοι έκαναν ακριβώς το ίδιο με την Ινδία, όπως και οι Ολλανδοί, όταν εκδίωξαν τους Πορτογάλους από αυτό το μέρος του κόσμου. Οι Ολλανδοί εμπιστεύτηκαν το εμπόριο τους με την Ινδία στην Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικής Ινδίας, μια ειδική μετοχική εταιρεία

4 Σ ΕΛΙΔΑ 4 που συγκρότησαν το 1602, και που απολάμβανε ένα μονοπώλιο εμπορίου γι' αυτό το σκοπό. Αντίστοιχες «εταιρείες» (δηλ. μετοχικές εταιρείες) ιδρύθηκαν από τους Γάλλους και τους Άγγλους, και καθεμιά απολάμβανε ένα μονοπώλιο εμπορίου με τις αντίστοιχες αποικίες. Από αυτές τις μακρινές δραστηριότητες αυτών των κοινωνιών αναπτύχθηκε αργότερα η Αγγλική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, που ιδρύθηκε το Ένας από τους κύριους παράγοντες σε αυτήν την διαδικασία μετασχηματισμού ήταν η ροή χρυσού από την Αμερική. Οι τιμές στην Ευρώπη τριπλασιάστηκαν από το 1500 στο Οι κοινωνικές επιπτώσεις ήταν τεράστιες. Από την μία, υπήρχε σταδιακή μείωση της περιουσίας εκείνων των τάξεων, αριστοκρατών και κληρικών, που ζούσαν από εισοδήματα τα οποία, επειδή καθορίζονταν εθιμικά, προσαρμόζονταν εξαιρετικά αργά στην πτώση της αξίας του χρήματος. Από την άλλη, υπήρχε ένας πλουτισμός άνευ προηγουμένου της εμπορικής τάξης που ζούσε από εισοδήματα δηλαδή που πήγαζαν από την διαφορά μεταξύ τιμών αγοράς και πώλησης των αγαθών, ένα είδος κέρδους που φυσικά αυξάνεται με τον πληθωρισμό. Η αύξηση του χρηματικού πλούτου των μεσαίων τάξεων και η αντίστοιχη βαθμιαία αποστέρηση του πλούτου των παλαιών κυρίαρχων τάξεων ήταν ένας από τους θεμελιώδεις παράγοντες στην διαδικασία αποσύνθεσης του φεουδαρχικού συστήματος και στη διαδικασία πρωταρχικής συσσώρευσης που επέτρεψε στο καπιταλιστικό σύστημα να αναδυθεί. Τρίτο στοιχείο. Η σχηματισμός της τάξης των μισθωτών εργατών. Η εμφάνιση της χρηματικής οικονομίας επέτεινε τη ζήτηση χρήματος από τους φεουδάρχες και ταυτόχρονα άνοιξε τη δυνατότητα μιας εκτεταμένης αγοράς για την αγροτική παραγωγή. Οι φεουδάρχες των περισσότερο προχωρημένων αγροτικών χωρών (Αγγλία και Ιταλία) άρχισαν να αντικαθιστούν τις υποχρεώσεις σε είδος των αγροτών τους με μια χρηματική πρόσοδο. Οι δουλοπάροικοι, οι προηγούμενες υποχρεώσεις των οποίων ορίζονταν ακριβώς από μακροχρόνια έθιμα, μετατρέπονταν προοδευτικά σε ελεύθερους μισθωτές που μίσθωναν τη γη σε συμφωνία με το γαιοκτήμονα. Παρ' όλο ότι είχαν αποκτήσει την ελευθερία τους, η ενσάρκωση της, η πρόσοδος, αποδείχτηκε με το πέρασμα του χρόνου μεγαλύτερο βάρος. Συχνά ο γαιοκτήμονας προτιμούσε να μισθώνει τη γη του όχι σε μικροκαλλιεργητές, αλλά σε μεγαλύτερους, πλούσιους αγρότες που διέθεταν τα μέσα για την πραγματοποίηση βελτιώσεων στην περιουσία τους. Οι άγγλοι γαιοκτήμονες του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα απομάκρυναν τους μικροκαλλιεργητές-μισθωτές από τη γη τους, ή «περιέφραξαν» τις κοινοτικές γαίες τις οποίες χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε οι αγρότες για τη βοσκή των ζώων τους, εφόσον οι περιοχές που απελευθερώθηκαν κατ' αυτό τον τρόπο μπορούσαν να έχουν μια καλύτερη χρήση με την εκτροφή προβάτων. Καθώς οι άγγλοι και φλαμανδοί υφαντουργοί αύξαιναν τη ζήτηση μαλλιού, οι τιμές εκτινάχτηκαν στα ύψη και η εκτροφή προβάτων έγινε περισσότερο επικερδής επιχείρηση από την καλλιέργεια της γης 1. Αν στην ύπαιθρο η φεουδαρχική τάξη πραγμάτων βρισκόταν σε μια διαδικασία αποσύνθεσης, στις πόλεις η ανάπτυξη του εμπορικού κεφαλαίου προκαλούσε μια ταυτόχρονη παρακμή των συντεχνιών. Παράλληλα με την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, υπήρξε επίσης η ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύ των διαφόρων περιοχών και πόλεων στο εσωτερικό μιας δεδομένης χώρας. Ορισμένες πόλεις ειδικεύονταν στην παραγωγή ιδιαίτερων αντικειμένων (υφάσματα, όπλα κλπ.), τα οποία παρήγαν σε πολύ μεγάλες ποσότητες που δεν ήταν δυνατόν να διατεθούν στην τοπική τους αγορά. Έπρεπε επομένως να αναζητηθούν περισσότερο απομακρυσμένες αγορές. Αυτό ίσχυε ιδιαίτερα για την υφαντουργία, που είχε αρχίσει να ανθίζει στις πόλεις της Ιταλίας και της Φλάνδρας (και αργότερα στην Αγγλία), ήδη από το τέλος του Μεσαίωνα. Ακόμα και τότε, ο τεχνίτης-υφαντής δεν μπορούσε πλέον να εξαρτάται από τις πωλήσεις της άμεσης κατανάλωσης στην τοπική αγορά, και διέθετε το 1 «Τα πρόβατα καταπίνουν τους ίδιους τους ανθρώπους», έλεγε ο Thomas More στις αρχές του 16ου αιώνα. Ένας άλλος σύγχρονος του, έγραφε: «Οι ευγενείς δεν θεωρούν έγκλημα την εκδίωξη των φτωχών ανθρώπων από τις περιουσίες τους. Αντίθετα, επιμένουν ότι η γη τους ανήκει και πετούν τους φτωχούς από το καταφύγιο τους σαν κοπρόσκυλα. Στην Αγγλία, αυτήν τη στιγμή, χιλιάδες άνθρωποι που προηγούμενα είχαν δικό τους νοικοκυριό, τώρα ζητιανεύουν, τρεκλίζοντας από πόρτα σε πόρτα.».

5 Σ ΕΛΙΔΑ 5 ύφασμα του σε μεσάζοντες (middlemen), οι οποίοι μετέφεραν μεγάλες ποσότητες σε περιοχές όπου υπήρχε ζήτηση. Ο προαγοραστής (αγοραστής της συνολικής παραγωγής) κατείχε τώρα μια ενδιάμεση θέση μεταξύ καταναλωτή και παραγωγού (ως τώρα ανεξάρτητοι τεχνίτες), αποκτώντας προοδευτικά μια κυριαρχία πάνω στον τελευταίο. Κατ' αρχήν αγόραζε ευκαιριακά από το χειροτέχνη μεμονωμένες παρτίδες εμπορευμάτων. Αργότερα αγόραζε οτιδήποτε παρήγε ο χειροτέχνης. Με το πέρασμα του χρόνου άρχισε να δίνει στο χειροτέχνη μια χρηματική προκαταβολή. Και στο τέλος προμήθευε τις πρώτες ύλες (νήμα ή μαλλί) με δικά του έξοδα, εκμισθώνοντας τις στους χειροτέχνες, οι οποίοι εισέπρατταν τότε μια αμοιβή για την εργασία τους. Από τη στιγμή εκείνη, ο ανεξάρτητος τεχνίτης μετατράπηκε σε εξαρτημένο εργάτη χειροτεχνίας, και ο έμπορος σε προαγοραστή-χονδρέμπορο. Μ' αυτό τον τρόπο, ο έμπορος καπιταλιστής, μετακινούμενος από τη σφαίρα του εμπορίου, άνοιξε το δρόμο του προς την παραγωγική διαδικασία, την οργάνωσε και απέκτησε τον έλεγχο μεγάλων αριθμών εργατών χειροτεχνίας που εργαζόταν ο καθένας στο σπίτι του. Οι ανεξάρτητες συντεχνίες, που κυριαρχούσαν στην οικονομία των πόλεων κατά την τελευταία φάση του Μεσαίωνα, παραχώρησαν τη θέση τους κατά το 16ο και 17ο αιώνα στη γρήγορη ανάπτυξη της οικοτεχνικής βιομηχανίας [cottage industry] το λεγόμενο οικιακό σύστημα καπιταλιστικής βιομηχανίας). Η οικοτεχνική βιομηχανία σημείωσε ιδιαίτερα γρήγορη πρόοδο σε παραγωγικούς κλάδους όπως η υφαντουργία, η οποία δούλευε για ειδικές αγορές ή για εξαγωγές σε άλλες χώρες. Ως αποτέλεσμα των δύο διαδικασιών, οι αποστερημένοι από τη γη τους χωρικοί και οι κατεστραμμένοι τεχνίτες πύκνωσαν τις ήδη πολυάριθμες τάξεις των ζητιάνων και των αλητών. Τα μέτρα που υιοθετήθηκαν από το κράτος εναντίον της αλητείας ήταν σκληρά: Οι σωματικά άρτιοι αλήτες μαστιγώνονταν ή καυτηριάζονταν στο μάγουλο με πυρωμένο σίδερο. Η κατ' εξακολούθηση επαιτεία τιμωρείτο με εκτέλεση. Ταυτόχρονα, επιβάλλονταν δια νόμου τα μέγιστα όρια αμοιβών που μπορούσαν να καταβληθούν σε εργάτες. Οι αυστηρές ποινές κατά της αλητείας και οι νόμοι που επέβαλλαν τις μέγιστες αμοιβές, αποτελούσαν προσπάθεια των κυβερνήσεων της εποχής να μετατρέψουν εκείνα τα υποβαθμισμένα κοινωνικά στοιχεία σε μια πειθαρχημένη, υπάκουη τάξη μισθωτών εργατών, οι οποίοι, έναντι μιας εξευτελιστικής αμοιβής, θα πρόσφεραν την εργασία τους στο νεαρό και αναπτυσσόμενο καπιταλισμό. Συμπερασματικά, αυτό που συντελέστηκε στην εποχή του εμπορικού κεφαλαίου (το 16ο και 17ο αιώνα) ήταν η συσσώρευση τεράστιων κεφαλαίων στα χέρια της εμπορικής αστικής τάξης, και μια διαδικασία αποχωρισμού των άμεσων παραγωγών (χειροτέχνες και εν μέρει αγρότες) από τα μέσα παραγωγής -δηλαδή ο σχηματισμός της τάξης των μισθωτών εργατών. Έχοντας αποκτήσει την κυριαρχία στο πεδίο του εξαγωγικού εμπορίου, η εμπορική αστική τάξη εισχώρησε από εκεί στους κλάδους της βιομηχανίας που εργάζονταν για εξαγωγές. Τέταρτο στοιχείο: η ανάπτυξη της Πίστης του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι θεσμοί που έμελλε να γίνουν αναπόσπαστο στοιχείο του καπιταλισμού άρχισαν να ανθίζουν πρώταπρώτα σε συνάρτηση με τις εμπορικές δραστηριότητες της μεσαιωνικής Ευρώπης. Η Ιταλία, και ιδιαίτερα η Βενετία, είναι ο τόπος καταγωγής των χρηματοοικονομικών θεσμών του καπιταλισμού. Πέρα από μερικούς σημαντικούς κλάδους κι ανάμεσα τους η υαλουργία που εξακολουθεί να ακμάζει ως τις μέρες μας η Βενετία είχε χρηματοοικονομικούς θεσμούς για την πραγματοποίηση συναλλαγών με συναλλαγματικές, για τη διεξαγωγή πιστωτικών συναλλαγών, και για την παροχή ναυτασφάλειας. Στις τραπεζικές εργασίες διέπρεψαν επίσης οι Φλωρεντινοί* η Lombard Street του Λονδίνου αποτελεί μια σύγχρονη υπόμνηση του τόπου των Lombards κατά τα πρώτα χρόνια της ιστορίας του τραπεζικού συστήματος. Η οικογένεια των Μεδίκων είχε επίσης εξειδικευθεί στις συναλλαγές ξένου συναλλάγματος, δηλ. στην ανταλλαγή νομισμάτων ενός τόπου με νομίσματα άλλου. Η δραστηριότητα αυτή ήταν η φυσική εξέλιξη της επέκτασης του εμπορίου και των μεσαιωνικών εμπορικών πανηγυριών. Καθώς όμως τα εμπορικά πανηγύρια προσέλκυαν εμπόρους από διάφορους τόπους με διαφορετικά νομίσματα, εμφανίστηκαν χρηματιστές που αναλάμβαναν τη μετατροπή των νομισμάτων σε κάποια σταθερή ισοτιμία. Στο εμπόριο

6 Σ ΕΛΙΔΑ 6 μεταξύ περιοχών που απείχαν πολύ, χρησιμοποιήθηκαν οι συναλλαγματικές, που μείωσαν την ανάγκη μεταφοράς ασημιού και χρυσού. Έτσι οι τραπεζικές δραστηριότητες των εμποροτραπεζιτών της τελευταίας περιόδου του μεσαίωνα άνοιξαν το δρόμο για τη χρησιμοποίηση του χρέους σαν υποκατάστατου του χρήματος στοιχείο που έγινε ουσιαστικό γνώρισμα της σύγχρονης τραπεζικής δραστηριότητας. Πέμπτο στοιχείο η ανάπτυξη των πόλεων και η δημιουργία εθνικών κρατών. Αρχικά οι φεουδάρχες είχαν εξουσία πάνω στις πόλεις που βρίσκονταν στα εδάφη τους οι εμπορικές όμως δραστηριότητες των πόλεων έρχονταν σε σύγκρουση με τους περιορισμούς που έθεταν από τη φύση τους οι φεουδαρχικές σχέσεις. Σαν αποτέλεσμα, δεν ήταν καθόλου σπάνιο, πόλεις να εξαγοράζουν από το χωροδεσπότη έναν καταστατικό χάρτη που τους παραχωρούσε πολιτικές ελευθερίες. Το καθεστώς των κατοίκων της πόλης ήταν τελείως διαφορετικό από τη δουλοπαροικία του μεγαλύτερου μέρους του αγροτικού πληθυσμού, που στην πλειοψηφία τους δεν ήταν ελεύθεροι άνθρωποι. Η νομική επικύρωση της ατομικής ελευθερίας, πού παρεχόταν από τους καταστατικούς χάρτες των πόλεων, ήταν ένας πρόσθετος παράγοντας πού συνέβαλε στην καταστροφή των φεουδαρχικών θεσμών και του τρόπου οικονομικής συμπεριφοράς που αντιστοιχούσε σ' αυτούς. Αργότερα οι περιφράξεις και η υποχρεωτική μετεγκατάσταση των αγροτών και η διάλυση του συστήματος των συντεχνιών έδωσαν ώθηση στη αύξηση του πληθυσμού των πόλεων. Μία άλλη σημαντική αλλαγή που συντελέστηκε σε αυτούς τους τρεις αιώνες ήταν η δημιουργία και ενδυνάμωση των σύγχρονων εθνικών κρατών, διαδικασία που προκλήθηκε από τους αγώνες μεταξύ των ελεύθερων πόλεων, της παπικής εξουσίας και της Αυτοκρατορίας που έγιναν στην Ιταλία στον ύστερο Μεσαίωνα. Ο μετασχηματισμός ολοκληρώθηκε με τη διάλυση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δίνοντας ζωή σε διάφορες διαδικασίες εθνικής ενοποίησης που ολοκληρώθηκαν προς το τέλος του 15ου αιώνα, τουλάχιστον στην Αγγλία, την Γαλλία και την Ισπανία. Στους επόμενους τρεις αιώνες, οι ευρωπαϊκοί πόλεμοι ήταν πόλεμοι μεταξύ εθνικών κρατών, όπου λόγοι κρατικού συμφέροντος ήταν ανώτεροι όλων, ακόμη και όταν, όπως με τους θρησκευτικούς πολέμους, το ιδεολογικό στοιχείο ήταν πολύ δυνατό. 1.2 ΙΔΕΕΣ Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζονται οι βασικές ιδέες για την οικονομική δραστηριότητα οι οποίες αποτελούν το θεωρητικό περιβάλλον με το οποίο έρχονται σε σύγκρουση οι μερκαντιλιστικές ιδέες. Το βασικό χαρακτηριστικό των οικονομικών αντιλήψεων κατά το μεσαίωνα είναι ότι αποτελούν ηθικούς κανόνες για το πώς πρέπει να πράττει το κάθε άτομο όταν εμπλέκεται σε οικονομικές δραστηριότητες. Δεν αποτελούν μία συστηματική προσπάθεια για την περιγραφή και ερμηνεία των οικονομικών φαινομένων. Για παράδειγμα δεν υπάρχει κάποια θεωρία για τον τρόπο σχηματισμού των τιμών αλλά μία αντίληψη για το ποια είναι η δίκαιη τιμή πώλησης ενός αγαθού. Συγκεκριμένα, οι βασικές απόψεις είναι αποτέλεσμα της επεξεργασίας των απόψεων του Αριστοτέλη από τους χριστιανούς φιλόσοφους. Κατά τον Αριστοτέλη η οικονομική επιστήμη εθεωρείτο η τέχνη της διαχείρισης της οικογένειας (οίκος + νόμος = οικονομία). Για τον Θωμά τον Ακινάτη, χριστιανό φιλόσοφο του 13ου αιώνα, η οικονομία ήταν απλά «η διαχείριση του οίκου» και επομένως υπαγόταν στην ηθική και την πολιτική φιλοσοφία. Η πολιτική ασχολούνταν με την συμπεριφορά των συλλογικών φορέων όπως των κοινωνικών τάξεων, του κράτους και των οργάνων του, ενώ η οικονομική με την συμπεριφορά των ατομικών κοινωνικών φορέων, των οικογενειών. Στόχος της «επιστήμης» της πολιτικής φιλοσοφίας ήταν η μελέτη της πολιτικής κοινωνίας. Σε σχέση με αυτό, οι οικογένειες εκπροσωπούσαν κάτι που φαινόταν επουσιώδες και δεν μπορούσε να συνιστά επιστήμη. H

7 Σ ΕΛΙΔΑ 7 πολιτική φιλοσοφία και η ηθική παρήγαγαν γνώση, ενώ η οικονομική είχε μόνο πρακτικούς σκοπούς. Κατά τον Αριστοτέλη, το νοικοκυριό (οίκος) έχει σαν σκοπό την ικανοποίηση των φυσικών αναγκών του ανθρώπου. Στις φυσικές δραστηριότητες του νοικοκυριού συμπεριλαμβάνονταν η παραγωγή και η αποθήκευση των αναγκαίων και χρήσιμων εμπορευμάτων και η απόκτηση τους, διαμέσου της ανταλλαγής, με σκοπό την κατανάλωση. Αντίθετα το λιανικό εμπόριο, που είναι ανταλλαγή με σκοπό την απόκτηση χρήματος, θεωρούνταν αφύσικο όπως, άλλωστε, όλες οι χρηματικές δραστηριότητες που συνδέονταν με την απόκτηση πλούτου. Το χρήμα, λέει ο Αριστοτέλης, επινοήθηκε για να χρησιμεύει σαν μέσο ανταλλαγής και τίποτε άλλο. Δεν μπορεί να δημιουργήσει χρήμα, και η χρησιμοποίηση του για την απόκτηση πρόσθετου χρήματος αποτελεί διαστροφή της σωστής λειτουργίας του. Η καταδίκη της επιδίωξης του πλούτου, δηλαδή η χρησιμοποίηση μίας ποσότητας χρημάτων με σκοπό να αυξηθεί αυτή η ποσότητα, για παράδειγμα το να δανείζει κάποιος χρήματα και να λαμβάνει τόκο, συνδέεται άμεσα με το χριστιανικό θεωρητικό σύμπαν του Μεσαίωνα. Για παράδειγμα ο Θωμάς ο Ακινάτης, μνημονεύει τα λόγια του Gratian σχετικά με την αμαρτία του εμπορίου: «Αυτός που αγοράζει ένα πράγμα... προκειμένου να αποκομίσει κέρδος μεταπουλώντας το αυτούσιο όπως το αγόρασε, είναι ένας από τους εμπόρους που εξεδιώχθησαν από το Ναό του Θεού». Η φιλαργυρία, η επιθυμία γήινων πραγμάτων, θεωρούνταν σαν ένα από τα εφτά θανάσιμα αμαρτήματα. Μόνο οι οικονομικές εκείνες δραστηριότητες που διατηρούσαν τους ανθρώπους στην κοινωνική βαθμίδα ή τάξη όπου τους τοποθέτησε ο Θεός, που συμβάδιζαν με το στόχο να ζήσει κανείς μία «καλή ζωή», θεωρούνταν ως πρέπουσες. Η «καλή ζωή» απαιτεί από κάθε κοινωνική τάξη, από κάθε αγρότη, τεχνίτη, κληρικό, ευγενή, να κάνουν την εργασία που τους αρμόζει σύμφωνα με τους νόμους του Θεού και της φύσης. Το τελικό κριτήριο της ορθότητας κάθε ανταλλαγής αγαθών ή υπηρεσιών είναι η διατήρηση της κρατικής δομής. Σε αυτά τα πλαίσια η βασική αντίληψη για τον καθορισμό των τιμών είναι η «δίκαιη τιμή». Η δίκαιη τιμή που λαμβάνει ένας πωλητής ενός πωλητή είναι εκείνη ακριβώς που του παρέχει τα αναγκαία για να ζήσει στην κοινωνική του τάξη. Υπάρχει επίσης η αντίληψη του «δίκαιου μισθού» ως ο μισθός που θα εγγυηθεί στον εργάτη ένα βιοτικό επίπεδο ανάλογο με την κοινωνική του θέση. Το κέρδος επίσης όφειλε να είναι «δίκαιο». Περιλαμβάνεται στο κόστος παραγωγής, πρέπει όμως να είναι δίκαιο και μέτριο, ακριβώς όσο χρειάζεται ο έμπορος για να φροντίσει την οικογένεια του και να δώσει λίγα χρήματα σε φιλανθρωπίες. Γενικότερα πίστευαν ότι η δίκαιη τιμή πρέπει να είναι τέτοια ώστε να εγγυάται την ανταλλακτική δικαιοσύνη, δηλαδή, την ίση ανταλλαγή και με τέτοιο τρόπο που κανείς να μην μπορεί να πάρει περισσότερα από όσα δίνει από την ανταλλαγή των αγαθών. Αν αυτή η τιμή είναι «δίκαιη» επειδή αντιστοιχεί στο φυσικό δίκαιο τότε είναι επίσης αληθινή, ακόμα και αν και δεν μπορεί να παρατηρηθεί - και υπό μία έννοια, ακόμη πιο αληθινή από τις τιμές στις οποίες πραγματικά ανταλλάσσονται τα αγαθά στην αγορά, που μπορεί να είναι λίγο υψηλότερες ή χαμηλότερες από ό,τι την ίδια την «δίκαιη» τιμή. Αυτή είναι πιθανώς η μακρινή καταγωγή της διάκρισης μεταξύ «φυσικών» και «αγοραίων» τιμών που εμφανίζεται κατόπιν στην οικονομική θεωρία. Ο Θωμάς ο Ακινάτης υιοθέτησε την αριστοτέλεια καταδίκη της τοκογλυφίας και προσέθεσε σε αυτήν μια θεωρία σύμφωνα με την οποία το χρήμα, καθώς δεν είναι διαρκές αγαθό που παράγει υπηρεσίες όπως τα κεφαλαιουχικά αγαθά, δεν μπορεί να δανειστεί, έτσι ώστε ο δανεισμός του δεν μπορεί να στοιχειοθετήσει το δικαίωμα είσπραξης τόκου. Ήταν εναντίον εκείνων που διατείνονταν ότι ο τόκος, όντας ανάλογος με την διάρκεια του δανείου, παράγεται από τον χρόνο, μία άποψη στην οποία αντιτάχθηκε υποστηρίζοντας ότι ο χρόνος είναι κοινό αγαθό. Είναι δώρο του Θεού στην ανθρωπότητα και κανένας δεν έχει το δικαίωμα να το οικειοποιηθεί ή να σφετεριστεί τους καρπούς του Τέλος, ο Ακινάτης έκανε μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια να δικαιολογήσει την ατομική ιδιοκτησία, που φαίνεται να είναι ο πρώτος κρίκος στην μακρά αλυσίδα που όπως θα δούμε συνδέει την Σχολαστική σκέψη με την φιλοσοφία του φυσικού δικαίου του 17ου αιώνα, και με τους Locke (Λοκ), Quesnay (Κεναί) και Smith (Σμιθ) και με τον σοσιαλισμό του 19ου αιώνα. Ο Θεός δημιούργησε την γη για ολόκληρη την ανθρωπότητα και κανείς δεν μπορεί να

8 Σ ΕΛΙΔΑ 8 απαιτήσει ένα δικαίωμα που στερεί τους άλλους από τα αγαθά της δημιουργίας. Η ατομική ιδιοκτησία μπορεί όμως να δικαιολογηθεί σαν κίνητρο για εργασία και δεν αντίκειται στο φυσικό δίκαιο, ακόμη και αν δεν εδραιώνεται σε αυτό. Μπορεί να θεωρηθεί μία μορφή παραχώρησης της κοινότητας στα άτομα, υπό την προϋπόθεση ότι θα την χρησιμοποιήσουν στην υπηρεσία της κοινότητας: δεν αποτελεί δικαίωμα χρήσης, απόλαυσης και κατάχρησης αλλά απλά μία εξουσία προμήθειας και παροχής Δύο στοιχεία υπονόμευσης των ιδεών του Μεσαίωνα Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζονται δύο βασικά στοιχεία για την ανατροπή του μεσαιωνικού θεωρητικού τοπίου: η ανάπτυξη του Προτεσταντισμού και η εμφάνιση της επιστήμης της Φυσικής μαζί με την ανάπτυξη των πανεπιστημίων, δηλαδή η Επιστημονική Επανάσταση. Το ηθικό πρότυπο που επικρατούσε υπαγόρευε μια στάση αρνητική απέναντι στην επιδίωξη του πλουτισμού, επομένως ενάντια στην εμπορική και τραπεζική δραστηριότητα. Οι διδασκαλίες του Ακινάτη ήταν δύσκολο να συμβιβαστούν με την ανάγκη για τη συσσώρευση αγαθών. Αναγκαία προϋπόθεση για να νομιμοποιηθεί η καπιταλιστικής οργάνωση της κοινωνίας ήταν η διαμόρφωση μιας εντελώς νέας ιδεολογίας που να καλύπτει ηθικά τη συμπεριφορά που αποσκοπεί στην απόκτηση πλούτου. Η ηθική αυτή κάλυψη δόθηκε μέσα στο πλαίσιο ενός εντελώς νέου πνευματικού κλίματος, που έμελλε να συμβάλει στη γέννηση της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης και της Επιστημονικής Επανάστασης. Οι εξελίξεις αυτές είχαν ουσιαστικά μια κοινή καταγωγή τη θέση ότι η ανθρώπινη λογική, σε διάκριση από τη θεϊκή αποκάλυψη, είναι αρκετή για την ανακάλυψη της αλήθειας. Η θέση αυτή έσπασε το δεσμό ανάμεσα στην πίστη και τη λογική, κι επομένως ανάμεσα στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Δεν μπορούσε το παλιό σύστημα που νομιμοποιούσε τη φεουδαρχική κοινωνική οργάνωση στη βάση της αποκάλυψης του θείου να συνεχίσει να έχει ισχύ. Ο Προτεσταντισμός. Η επίθεση του Λούθηρου, κατά το 16ο αιώνα, εναντίον της κατάχρησης του προνομίου της άφεση αμαρτιών, της λατρείας των ειδώλων και των αγίων λειψάνων, και κάθε άλλης πρακτικής που θεωρούσε ειδωλολατρική, ήταν έκφραση της πίστης του στον άνθρωπο και στην ικανότητα του ανθρώπινου νου να ανακαλύπτει την αλήθεια. Μολονότι η ερμηνεία που έδινε ο Λούθηρος στη χριστιανική διδασκαλία δεν έβλεπε με συμπάθεια τη βιομηχανία και το εμπόριο, τα μεταρρυθμιστικά κινήματα του Καλβίνου και των πουριτανών, κατά τον ίδιο αιώνα, υιοθέτησαν μια πιο ευνοϊκή στάση. Στην πραγματικότητα, η στάση τους απέναντι στην απόκτηση πλούτου με την ωφέλιμη εργασία και στη δίκαιη και συνετή χρήση του, ήταν πολύ ευνοϊκή. Ο Προτεσταντισμός ταίριαζε με τη διαμόρφωση μιας ανθρώπινης συμπεριφοράς που ενθάρρυνε την επιχειρηματική δραστηριότητα. Με την έννοια αυτή, η Προτεσταντική μεταρρύθμιση συνέβαλε στην ανάπτυξη του καπιταλισμού και στην εξέλιξη της οικονομικής σκέψης 2. Ο Προτεσταντισμός θεωρεί την απόκτηση πλούτου όχι σαν αμάρτημα αλλά μάλλον σαν αρετή, και τους εμπόρους όχι σαν αντίχριστους εξαιτίας της κερδοσκοπικής δραστηριότητας τους αλλά σαν στήριγμα της εκκλησίας και της κοινωνίας. Η επιδίωξη του κέρδους, ανεξάρτητα από τις υλικές ανάγκες και την αρετή της ολιγάρκειας, έγινε αναπόσπαστο μέρος της Προτεσταντικής ηθικής, όπως η αυτονομία του ατόμου και όχι η υποταγή του στην κοινωνική τάξη του φεουδαρχικού συστήματος, σε αντίθεση με ότι υπεράσπιζαν ως τότε οι μεσαιωνικοί χριστιανοί φιλόσοφοι. Όταν πλέον οι δημόσιες επιλογές δεν νομιμοποιούνται από τον Θεό, αλλά μόνο από τους στόχους που θέτουν οι άνθρωποι και το κράτος, τότε αυτές μπορούν να μελετηθούν 2 Θέσεις που υπεράσπισε, κατά το 19ο αιώνα, ο Γερμανός κοινωνιολόγος και οικονομολόγος Μax Weber (Βέμπερ), στο βιβλίο του «Η Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του Καπιταλισμού».

9 Σ ΕΛΙΔΑ 9 επιστημονικά. Ενώ η πολιτική με τον Μακιαβέλι έπαψε να είναι ένας κλάδος της ηθικής φιλοσοφίας και έγινε επιστήμη, με την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση ήταν η πίστη, ή η πνευματική βάση της ελεύθερης δράσης, που ελευθερώθηκε από την παράδοση και την εξουσία. Ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλι εκδόθηκε το Ο Λούθηρος άρχισε να κηρύσσει κατά της πώλησης των συγχωροχαρτιών το Η Επιστημονική Επανάσταση και τα Πανεπιστήμια. Η σύγχρονη φιλοσοφία γεννήθηκε στα νέα πανεπιστήμια, και μαζί της η επιστήμη. Δεν ήταν άλλωστε τυχαίο ότι οι μεγαλύτεροι φιλόσοφοι της περιόδου ήταν και μεγάλοι επιστήμονες, ή τουλάχιστον έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για την επιστημονική έρευνα. Η Επιστημονική Επανάσταση ξεκίνησε με τον Κοπέρνικο στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα και συνεχίστηκε με τον Κέπλερ, τον Γαλιλαίο και ολοκληρώθηκε με τον Νεύτωνα τον 18ο αιώνα 3. Από τη στιγμή που συνειδητοποιήθηκε ότι ο φυσικός κόσμος υπακούει σε ορισμένους νόμους που μπορούν να ανακαλυφθούν με το πείραμα και την παρατήρηση, δεν ήταν παρά θέμα χρόνου η διατύπωση του ερωτήματος κατά πόσο θα έπρεπε να εφαρμοστούν και στην κοινωνία οι ίδιες αρχές για να ανακαλυφθούν οι νόμοι που κυβερνούν τα κοινωνικά φαινόμενα. Όπως ακριβώς ο Νεύτων θέλησε να ανακαλύψει τις κανονικότητες που κυβερνούν τη συμπεριφορά του φυσικού κόσμου και να τις εκφράσει σ' ένα σύστημα φυσικών νόμων, οι Φυσιοκράτες της Γαλλίας και οι Σκωτσέζοι ηθικο-φιλόσοφοι, κι ανάμεσα τους ο David Hume (Χιούμ), ο Adam Smith, ζήτησαν να ανακαλύψουν τους φυσικούς νόμους που κυβερνούν τη συμπεριφορά της κοινωνίας. Η διαδικασία αυτή είχε ξεκινήσει ήδη από τα 1600, δηλαδή ότι η οικονομική, «η επιστήμη της απόκτησης», θα έπρεπε να ασχολείται όχι μόνο με το νοικοκυριό, αλλά και με το κράτος οι προτάσεις της να έχουν καθολική ισχύ και να δίνουν γνώση για τα οικονομικά φαινόμενα και όχι να είναι απλά κανόνες ηθικής για τα άτομα. Εδώ έπαιξε ρόλο για την αποσύνθεση της κυριαρχίας των μεσαιωνικών ιδεών και η ανάπτυξη των πανεπιστημίων. Τον 16ο και 17ο αιώνα υπήρξε ένα δεύτερο κύμα στην επέκταση των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Το πρώτο εμφανίστηκε στα τέλη του Μεσαίωνα υπό την αιγίδα της Εκκλησίας. Αργότερα, τον 14ο και 15ο αιώνα, το πανεπιστημιακό σύστημα κατέρρευσε κυρίως λόγω της προσπάθειας των πιο ελεύθερων και δημιουργικών διανοούμενων να ξεφύγουν από τον πνευματικό έλεγχο της Εκκλησίας και να αναζητήσουν εργασία στις βασιλικές Αυλές και τις λαϊκές 4 ακαδημίες. Κατά την αναγέννηση των πανεπιστημίων τον 16ο και 17ο αιώνα, το κράτος έτεινε να καταλαμβάνει τον ρόλο της Εκκλησίας στον έλεγχο της πνευματικής δραστηριότητας. Σε αυτήν την περίοδο, οι σχολές θεολογίας, νομικής και ιατρικής που ήταν παραδοσιακά σε υψηλότερη θέση, και όπου ο πνευματικός έλεγχος που είχε τροφοδοτηθεί από τους θρησκευτικούς πολέμους ήταν ακόμη σημαντικός, έχασαν σε κύρος και σημασία. Παράλληλα, οι σχολές φιλοσοφίας (δηλαδή ο κλάδος που ασχολείται με τη φυσική, την πολιτική και τις λοιπές μορφές γνώσης που αναδύονται κατά την Επιστημονική Επανάσταση) που είχαν υποβιβαστεί σε βοηθητικό ρόλο στον Μεσαίωνα, αποκτούσαν ολοένα και μεγαλύτερη σπουδαιότητα. 2 ΜΕΡΚΑΝΤΙΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Ο όρος προέρχεται από τον όρο Mercantile, που σημαίνει εμπορικός, του εμπόρου ή του εμπορίου - πρβλ. τις λέξεις merchant (έμπορος), market (αγορά), Mercury (Ερμής). Ο Adam Smith καθιερώνει τη χρήση του όρου για να αναφέρεται στο σύστημα ιδεών για τις οικονομικές πολιτικές του 16-18ου αιώνα. Η αναφορά στον Adam Smith είναι στο Πρώτο Κεφάλαιο του Τέταρτου Βιβλίου του Πλούτου των Εθνών που επιγράφεται «Of the Principle 3 Χρονολογίες: Nicolaus Copernicus ( ), Johannes Kepler ( ), Galileo Galilei ( ), Isaac Newton ( ). 4 Λαϊκές, δηλαδή όχι κληρικές, κοσμικές.

10 Σ ΕΛΙΔΑ 10 of the Commercial or Mercantile System» («Περί της Αρχής του Εμπορικού ή Μερκαντιλικού Συστήματος»). Το Τέταρτο και μεγαλύτερο Βιβλίο του Πλούτου των Εθνών (από τα πέντε συνολικά) είναι σχεδόν όλο αφιερωμένο στον μερκαντιλισμό. Ο όρος μερκαντιλισμός έγινε δημοφιλής χάρη στον Smith, χωρίς όμως να είναι δικός του. Θα πρέπει αμέσως να τονίσουμε ότι δεν υπήρξε ποτέ σχολή σκέψης που να αυτοπροσδιορίστηκε ως «μερκαντιλιστική» - ούτε καν ρεύμα σκέψης που είχε συναίσθηση της θεωρητικής του ομοιογένειας. Όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Adam Smith είχε σε κάποιο βαθμό δίκιο όταν τοποθέτησε στην κατηγορία του «εμπορικού ή μερκαντιλικού συστήματος» την ομάδα των οικονομικών ιδεών που επικράτησαν στους ευρωπαϊκούς πολιτικούς και εμπορικούς κύκλους τον 16ο, 17ο και το μεγαλύτερο μέρος του 18ου αιώνα. Υπήρχε ένας κοινός θεωρητικός πυρήνας και αυτό όχι μόνο επέτρεπε τις αντιπαραθέσεις και τον διάλογο αλλά έδινε και μια ομοιογένεια στις διάφορες εθνικές οικονομικές πολιτικές. Το δύσκολο είναι να αναγνωρίσουμε ένα «σύστημα» σε αυτές τις ιδέες. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις των μερκαντιλιστικών ιδεών. Την πρώιμη φάση και την ώριμη. Στην συνέχεια παρουσιάζουμε τα βασικά στοιχεία της πρώιμης φάσης. Η γενική κατεύθυνση της μερκαντιλιστικής βιβλιογραφίας ήταν περισσότερο πρακτική παρά θεωρητική, αφιερωμένη σχεδόν αποκλειστικά σε εκείνα τα σύγχρονα ζητήματα που αναδείκνυε η ανάπτυξη του πρώιμου καπιταλισμού, και τα οποία απαιτούσαν επειγόντως μια πρακτική λύση. Η περίφραξη των κοινών γαιών και η εξαγωγή του μαλλιού, τα προνόμια των ξένων εμπόρων και τα μονοπωλιακά δικαιώματα που παραχωρούνταν στις εμπορικές εταιρείες, οι απαγορεύσεις εξαγωγής πολύτιμων μετάλλων και τα όρια που θέτονταν στο ύψος των επιτοκίων, η θέση του αγγλικού νομίσματος και οι διακυμάνσεις των ισοτιμιών ανταλλαγής του -αυτά ήταν όλα θέματα ζωτικού πρακτικού ενδιαφέροντος για την αγγλική εμπορική αστική τάξη και αποτέλεσαν την κύρια ενασχόληση της αγγλικής μερκαντιλιστικής βιβλιογραφίας- της περισσότερο προωθημένης στην Ευρώπη. 2.1 ΜΠΟΥΛΙΟΝΙΣΜΟΣ 5 Σε αυτήν την ενότητα περιγράφουμε τα βασικά στοιχεία της πρώιμης φάσης των μερκαντιλιστικών ιδεών. Ο μπουλιονισμός (μεταλλισμός) ήταν η θεωρία που επικράτησε στις ευρωπαϊκές Αυλές μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα. Χαρακτηρίζεται από την πεποίθηση ότι το χρήμα, ή ο χρυσός, ήταν ο πλούτος. Φυσικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το χρήμα είναι πλούτος. Το λάθος, σύμφωνα με τον Smith (Σμιθ), ήταν η πεποίθηση ότι το χρήμα ήταν η μόνη μορφή πλούτου. Ωστόσο είναι αμφίβολο αν υπήρξαν ποτέ οικονομολόγοι που πραγματικά σκέφτονταν έτσι. Υπήρχε, μάλλον, μια διαδομένη άποψη ότι ο θησαυρός ήταν η μόνη μορφή πλούτου που άξιζε να συσσωρεύσει κανείς - άποψη που δεν ήταν αβάσιμη από την σκοπιά του κράτους σε μία εποχή που οι πόλεμοι κερδίζονταν με χρυσό. Η ιδέα αυτή ταίριαζε και με την σκοπιά του εμπόρου, για τον οποίο το χρήμα ήταν κεφάλαιο, και μάλιστα το μόνο είδος κεφαλαίου που μπορούσε να αυξήσει την αξία του. Το πραγματικό λάθος που έκαναν αυτοί οι οικονομολόγοι και τους ξεχωρίζει από τους μερκαντιλιστές του επόμενου αιώνα, είναι οι μέθοδοι που πρότειναν για την επίτευξη αυτών των στόχων. Η ευρεία κυκλοφορία του χρήματος εντός των εθνικών συνόρων εθεωρείτο εγγύηση για μία εκτεταμένη φορολογική βάση. Επομένως, η εκροή των πολύτιμων μετάλλων έπρεπε να αποφευχθεί. Ο πιο απλός τρόπος για να γίνει αυτό ήταν η απαγόρευση της εξαγωγής χρυσού και αργύρου, μια μέθοδος που εφαρμόστηκε αυστηρά, ενίοτε δε και με αγριότητα, σε πολλές χώρες. Ένα άλλο μέτρο που εφαρμόστηκε ήταν η αύξηση της αγοραστικής αξίας των ξένων νομισμάτων με νόμο εντός της εθνικής περιοχής, προκειμένου να ενθαρρυνθεί η εισροή χρήματος από το εξωτερικό. Εκτός αυτού, έγιναν και προσπάθειες πίεσης των εθνικών επιχειρήσεων να πληρώνουν τις εισαγωγές με 5 Bullion στα αγγλικά είναι πολύτιμο μέταλλο ως πρώτη ύλη σε ράβδους. Εξ ου και ο όρος Bullionism τον οποίο μπορούμε να αποδώσουμε στα ελληνικά ως μεταλλισμό.

11 Σ ΕΛΙΔΑ 11 αγαθά αντί για χρήμα. Τέλος, ένα μέτρο, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως στην Ισπανία, ήταν η «ισορροπία των συμβάσεων»: αγοράζοντας από κάθε ξένη χώρα μία ποσότητα αγαθών που δεν υπερέβαινε την ποσότητα που εξαγόταν σε αυτήν την χώρα. Για να καταλάβουμε αυτές τις προτάσεις οικονομικής πολιτικής που εμφανίστηκαν στην Αγγλία, χρειαζόμαστε δύο στοιχεία. Πρώτο. Κατ' αρχήν, η εισροή αμερικανικού χρυσού και αργύρου στην Ευρώπη είχε προκαλέσει, όπως ήταν φυσικό, μια επανάσταση στις τιμές: καθώς αυξάνονταν οι τιμές των εμπορευμάτων, αναδυόταν μια κραυγή δυσαρέσκειας και διαμαρτυρίας για την ανεπάρκεια της προσφοράς χρήματος. Επίσης, καθώς η Αγγλία ήταν σχετικά πιο καθυστερημένη απ' ό,τι η Ολλανδία, η συναλλαγματική ισοτιμία που χρησιμοποιούταν στο εμπόριο μεταξύ των δύο αυτών χωρών, λειτουργούσε συχνά εις βάρος της Αγγλίας, έτσι ώστε μια μονάδα ολλανδικού νομίσματος θα ανταλλασσόταν με περισσότερα σελίνια Αγγλίας. Επομένως είχε κανείς συμφέρον να στέλνει στην Ολλανδία αγγλικά χρυσά και αργυρά νομίσματα σταθερής αξίας για επανασφράγιση. Παρατηρήθηκε μια εξαγωγή έτοιμου χρήματος από την Αγγλία, και εξαιτίας της διαδόθηκε η πεποίθηση ότι αυτή ήταν ο κύριος παράγων πίσω από την καθολική διαμαρτυρία για την έλλειψη χρήματος. Δεύτερο: Την έννοια του εμπορικού ισοζυγίου η οποία είναι το πιο σημαντικό εργαλείο της οικονομικής ανάλυσης που ανέπτυξαν οι μερκαντιλιστές συγγραφείς. Στη σύγχρονη ορολογία, ο όρος «εμπορικό ισοζύγιο» περιλαμβάνει μόνο εισαγωγές και εξαγωγές εμπορευμάτων και υπηρεσιών, ενώ το «ισοζύγιο πληρωμών» περιλαμβάνει επιπλέον το μακροπρόθεσμο και βραχυπρόθεσμο κεφάλαιο και τα συναλλαγματικά διαθέσιμα (για την εποχή των μερκαντιλιστών χρυσό). Οι εμπορικές εξαγωγές, οι εξαγωγές μετάλλων για νομίσματα και οι απαιτήσεις της εγχώριας οικονομίας έναντι του υπόλοιπου κόσμου, προσδιορίζονται σαν θετικά κονδύλια στο ισοζύγιο πληρωμών. Οι εμπορικές εισαγωγές, οι εισαγωγές μεταλλικών νομισμάτων και η έγερση απαιτήσεων από τον υπόλοιπο κόσμο έναντι της χώρας, αποτελούν ροή ξένου συναλλάγματος προς άλλες χώρες και είναι αρνητικά κονδύλια του ισοζυγίου πληρωμών. Αν μια χώρα έχει πλεόνασμα εμπορικών εισαγωγών, κάτι τέτοιο θα αντισταθμιστεί από μια ροή μεταλλικών νομισμάτων προς το εξωτερικό, νέων εξωτερικών χρεών ή μειωμένο ξένο κεφάλαιο. Αντίστροφα, μια επέκταση των εμπορικών εξαγωγών θα αντισταθμιστεί από μια εισροή συναλλάγματος ή την έγερση απαιτήσεων έναντι του υπόλοιπου κόσμου. Σύμφωνα μ αυτή την έννοια το ισοζύγιο πληρωμών, που δεν είναι τίποτε άλλο από ένας γενικός λογαριασμός των εξωτερικών συναλλαγών μιας χώρας, πρέπει να είναι πάντοτε ισοσκελισμένο. Οι μεταλλιστές συγγραφείς δεν κατανόησαν τον τρόπο λειτουργίας του εμπορικού ισοζυγίου. Είχαν τη τάση που είχαν να αναζητούν τα αίτια μίας συστηματικής εκροής πολύτιμων μετάλλων αποκλειστικά σε νομισματικούς παράγοντες, δηλαδή στις αποκλίσεις των συναλλαγματικών ισοτιμιών από την ισοτιμία που καθοριζόταν από την περιεκτικότητα σε μέταλλο (χρυσό κυρίως). Οι αποκλίσεις αυτές αποδίδονταν σε παράνομη συμπεριφορά, παραχάραξη και αισχροκερδείς μεθοδεύσεις τραπεζιτών και εμπόρων. Αλλά και το Στέμμα, συχνά και εσκεμμένα, κατέφευγε σε παράνομες νομισματικές τεχνικές, όπως π.χ. το «ξάκρισμα», μείωση δηλαδή της περιεκτικότητας σε μέταλλο του νομίσματος σε σχέση με την ονομαστική του αξία, ή το «ανέβασμα», δηλαδή αύξηση, διά διατάγματος, της επίσημης αξίας του νομίσματος σε σχέση με την περιεκτικότητα του σε μέταλλο. Δηλαδή το Στέμμα εξέδιδε νέα νομίσματα με την ίδια ονομαστική αξία όπως και τα παλαιά, τα οποία όμως περιείχαν λιγότερο μέταλλο. Δεδομένου όμως ότι τα νέα νομίσματα, παρ' ότι ελαφρότερα από τα παλαιά, ανταλλάσσονταν νόμιμα στην αξία των παλαιών, είχε κανείς κάθε συμφέρον να στείλει τα παλαιά νομίσματα εκτός της χώρας, είτε για επανασφράγιση είτε για ανταλλαγή με ξένο νόμισμα. Σε αυτή τη περίοδο διαμορφώθηκε ένας οικονομικός νόμος, ο «νόμος του Gresham», σύμφωνα με τον οποίο το κακό νόμισμα διώχνει το καλό. Αν, σε μία χώρα, κυκλοφορούν δύο τύποι νομίσματος με την ίδια ονομαστική αξία αλλά διαφορετική εσωτερική αξία (διότι το ένα από τα δύο έχει χαμηλότερη περιεκτικότητα σε πολύτιμο μέταλλο, επειδή είναι πλαστό ή φθαρμένο), το κοινό τείνει να χρησιμοποιεί το κακό νόμισμα για τις εσωτερικές πληρωμές. Το καλό νόμισμα ως εκ τούτου θα αποθησαυρισθεί, θα τηχθεί σε μέταλλο ή θα χρησιμοποιηθεί για εξωτερικές πληρωμές, και θα εξαφανιστεί έτσι από την κυκλοφορία.

12 Σ ΕΛΙΔΑ 12 Οι πρώιμοι μερκαντιλιστές είχαν την τάση να βλέπουν αυτό τον ευτελισμό του αγγλικού νομίσματος ως την αιτία της μείωσης της αγγλικής συναλλαγματικής ισοτιμίας ως προς το ολλανδικό νόμισμα (όπως υποδήλωνε η επιδείνωση της ισοδυναμίας του σελινιού), όπως και του γεγονότος ότι εξάγονταν τα πολύτιμα μέταλλα. Για να τεθεί ένα τέρμα στις αμαρτίες του ευτελισμού του νομίσματος, της επιδείνωσης της συναλλαγματικής ισοδυναμίας και της σταθερής διαρροής χρημάτων από τη χώρα, οι μερκαντιλιστές υποστήριζαν ότι το κράτος πρέπει να χρησιμοποιήσει μέσα καταναγκασμού και να παρέμβει άμεσα στη σφαίρα της νομισματικής κυκλοφορίας. Ζήτησαν από την κυβέρνηση να εκδίδει νομίσματα σταθερού βάρους, και συνέστησαν η συναλλαγματική ισοτιμία να ρυθμίζεται διοικητικά (με άλλα λόγια θα απαγορευόταν στους ιδιώτες να αγοράζουν ξένα νομίσματα έναντι περισσότερων από ένα συγκεκριμένο αριθμό αγγλικών σελινιών). Αυτό όμως που κήρυσσαν με ακόμα μεγαλύτερη επιμονή ήταν η απαγόρευση εξαγωγής χρημάτων από την Αγγλία και η υιοθέτηση αυστηρών μέτρων για το σταμάτημα της εκροής πολύτιμων μετάλλων. Οι πιο έντονες διαμαρτυρίες εναντίον του προνομίου της μεταφοράς χρυσού εκτός της χώρας έγιναν από τον Gerard DeMalynes, που συνιστούσε στο Κράτος να ελέγχει τις συναλλαγές των ιδιωτών χρηματιστών που προκαλούσαν όχι μόνο απώλεια ράβδων χρυσού αλλά και αύξαναν τα επιτόκια, μειώνοντας την ποσότητα του χρυσού μέσα στη χώρα. Η πρώιμη μερκαντιλιστική πολιτική ήταν, επομένως, κατ' αρχήν δημοσιονομική πολιτική, της οποίας ο πρωταρχικός στόχος ήταν η ενίσχυση των κρατικών ταμείων, είτε άμεσα, μέσω των δασμών εισαγωγής και εξαγωγής, είτε με την αύξηση της ποσότητας των ευρισκόμενων στη χώρα πολύτιμων μετάλλων (εδώ, επίσης, πρόθεση ήταν να καταστεί δυνατή μια μελλοντική αύξηση των κρατικών εσόδων). Από τη μια πλευρά, ο «Νόμος για την απασχόληση» απαγόρευε στους ξένους να εξάγουν σκληρό συνάλλαγμα από τη χώρα. Για να διαπιστώνει ότι οι νόμοι του τηρούνται, το κράτος έπρεπε να ρυθμίζει τις δραστηριότητες τόσο των άγγλων όσο και των ξένων εμπόρων με αυστηρό και άκαμπτο τρόπο, και να ασκεί πάνω τους, και πάνω σε κάθε εμπορική συναλλαγή, μια σχολαστική εποπτεία, είτε αυτοί λειτουργούσαν εντός, είτε εκτός των συνόρων της Αγγλίας. Απαγορεύοντας την έξοδο του χρυσού και του αργύρου από τη χώρα και προσελκύοντας αυτά τα μέταλλα από το εξωτερικό, η πρώιμη μερκαντιλιστική πολιτική προσανατολιζόταν στη βελτίωση του νομισματικού ισοζυγίου της χώρας και μπορεί επομένως να οριστεί ως σύστημα νομισματικού ισοζυγίου. 2.2 ΏΡΙΜΟΣ ΜΕΡΚΑΝΤΙΛΙΣΜΟΣ Σε αυτήν την ενότητα παρουσιάζουμε την οικονομική πολιτική και τις θεωρητικές ιδέες στην ώριμη φάση του μερκαντιλισμού Οικονομική Πολιτική Η πολιτική της ύστερης μερκαντιλιστικής περιόδου, καθώς ήταν προσαρμοσμένη στην επέκταση του εξαγωγικού εμπορίου και στην προώθηση της ανάπτυξης των μεταφορών και των εξαγωγικής κατεύθυνσης βιομηχανιών από τις οποίες εξαρτιόταν το εμπόριο, αντιστοιχούσε σ' έναν υψηλότερο βαθμό εμπορικής καπιταλιστικής ανάπτυξης από αυτόν που αντιστοιχούσε η πολιτική της πρώτης φάσης του μερκαντιλισμού. Σε αντίθεση με τον πρώιμο μερκαντιλισμό, όπου οι εξαγωγές περιορίζονταν σ' ένα μικρό αριθμό «βασικών» πόλεων, ο ανεπτυγμένος μερκαντιλισμός ήταν επεκτατικός, στοχεύοντας στη μέγιστη επέκταση του εξαγωγικού εμπορίου, την κατάκτηση αποικιών και ηγεμονίας στην παγκόσμια αγορά. Ο πρώιμος μερκαντιλισμός ασκούσε στιβαρό έλεγχο σε κάθε ατομική εμπορική συναλλαγή. Ο ύστερος μερκαντιλισμός περιόρισε τη ρύθμιση του εμπορίου και της βιομηχανίας (που και τα δύο αναπτύσσονταν γρήγορα) σε μια ευρύτερη, εθνική κλίμακα. Ο πρώιμος μερκαντιλισμός ενδιαφέρθηκε για την άμεση ρύθμιση της κίνησης των πολύτιμων μετάλλων προς και από τη χώρα. Ο ύστερος μερκαντιλισμός επεδίωξε να επιτύχει τον ίδιο στόχο

13 Σ ΕΛΙΔΑ 13 με τη ρύθμιση της ανταλλαγής εμπορευμάτων μεταξύ της Αγγλίας και των άλλων χωρών. Ο ύστερος μερκαντιλισμός δεν εγκατέλειψε ποτέ την επιθυμία να προσελκύσει στη χώρα τη μέγιστη ποσότητα πολύτιμων μετάλλων: Το κράτος επεδίωξε πρώτιστα να βελτιώσει την κατάσταση των κρατικών οικονομικών. Η τάξη των εμπόρων πρόσβλεπε σε μια μεγαλύτερη μάζα πολύτιμων μετάλλων ως αναγκαία συνθήκη για την προώθηση των εμπορικών συναλλαγών. Και τέλος, οι γαιοκτήμονες έλπιζαν ότι μια πληθώρα χρήματος θα αύξανε τις τιμές της αγροτικής παραγωγής και θα μείωνε τα επιτόκια των δανείων. Όλα αυτά τα διαφορετικά ταξικά συμφέροντα συντέλεσαν στην καλλιέργεια και διατήρηση της μερκαντιλιστικής πίστης στην ανάγκη προσέλκυσης χρήματος στη χώρα. Αλλά οι ύστεροι μερκαντιλιστές συνειδητοποίησαν ότι οι εισροές και εκροές χρημάτων από τη μια χώρα στην άλλη, αποτελούν τη συνέπεια των ανταλλαγών εμπορευμάτων μεταξύ τους και ότι το χρήμα εισρέει μόνο του σε μια χώρα, όταν οι εξαγωγές εμπορευμάτων της υπερβαίνουν τις εισαγωγές. Και θεώρησαν, επομένως, το θετικό εμπορικό ισοζύγιο -εγγυημένο από την εντεινόμενη εξαγωγή εμπορευμάτων και την περικοπή των εισαγωγών- ως το καλύτερο μέσο για την επίτευξη ενός ευνοϊκού νομισματικού ισοζυγίου. Το σύστημα προστατευτισμού στο σύνολο του στόχευε στη βελτίωση αυτού του εμπορικού ισοζυγίου: Περιόριζε τις εισαγωγές ξένων αγαθών και, μέσω της αποικιακής πολιτικής και της ικανότητας προμήθειας φτηνών πρώτων υλών και φτηνής εργασίας κλπ., συντελούσε στο να καταστεί η εγχώρια βιομηχανία ανταγωνιστική στην παγκόσμια αγορά. Χάριν της διάκρισης του από το «σύστημα νομισματικού ισοζυγίου» του πρώιμου μερκαντιλισμού, ο ύστερος μερκαντιλισμός μπορεί να αποκληθεί «σύστημα εμπορικού ισοζυγίου». Παρ' όλο ότι η μετάβαση από τον πρώιμο μερκαντιλισμό στο σύστημα που βασιζόταν στο ισοζύγιο εμπορίου, μαρτυρεί την άνοδο του εμπορικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, τα τελευταία δεν ήταν ακόμα αρκετά ισχυρά ώστε να εγκαταλείψουν την κρατική κηδεμονία και να λειτουργήσουν χωρίς τη βοήθεια της. Η μερκαντιλιστική πολιτική βάδισε χέρι-χέρι με την κρατική ρύθμιση όλων των πλευρών της εθνικής οικονομικής ζωής. Το κράτος αναμείχθηκε στο εμπόριο και τη βιομηχανία με ένα σύνολο μέτρων που αποσκοπούσαν να οδηγήσουν εμπόριο και βιομηχανία στην επιθυμητή κατεύθυνση (δασμοί ή απαγορεύσεις εισαγωγών και εξαγωγών, επιδοτήσεις, εμπορικές συμφωνίες, νόμοι ναυτιλίας κλπ.). Επέβαλε σταθερές τιμές για την αμοιβή των εργατικών χεριών και για τα μέσα διαβίωσης, και απαγόρευσε την κατανάλωση ειδών πολυτελείας. Παρέσχε σε συγκεκριμένα άτομα ή εμπορικές εταιρείες το δικαίωμα μονοπώλησης τον εμπορίου ή της βιομηχανικής παραγωγής. Πρόσφερε επιδοτήσεις και φορολογικές ελαφρύνσεις στους επιχειρηματίες και αναζήτησε για λογαριασμό τους έμπειρους τεχνίτες-μαστόρους από το εξωτερικό. Ο εξελιγμένος μερκαντιλισμός ήταν πάνω απ' όλα μια πολιτική προστατευτισμού, χρησιμοποίησης δηλαδή τελωνειακών πολιτικών για την προώθηση της μεγέθυνσης της εγχώριας βιομηχανίας. Ο προστατευτισμός ήταν αυτός με τον οποίο επιταχύνθηκε ο μετασχηματισμός της Αγγλίας από αγροτική σε εμπορική και βιομηχανική χώρα. Οι τελωνειακοί δασμοί άρχισαν τώρα να χρησιμοποιούνται για περαιτέρω οικονομικούς, όπως επίσης και δημοσιονομικούς σκοπούς. Προηγουμένως, η κυβέρνηση επέβαλλε για δημοσιονομικούς σκοπούς δασμούς, αδιακρίτως, σε κάθε τύπο αντικειμένου εξαγωγής. Τώρα, αντίθετα, το κράτος άρχισε να κάνει διακρίσεις μεταξύ πρώτης ύλης και έτοιμου προϊόντος. Προκειμένου να προμηθευτεί η αγγλική βιομηχανία τις φτηνές πρώτες ύλες που χρειαζόταν, η κυβέρνηση είτε αύξανε τους δασμούς τους, είτε απαγόρευε συνολικά τις εξαγωγές τους. Κατά την περίοδο που αυξήθηκαν οι τιμές των σιτηρών, ούτε τα σιτηρά, ούτε άλλα αγροτικά προϊόντα μπορούσαν να σταλούν έξω από τη χώρα. Αργότερα, στα τέλη του 18ου αιώνα, αυτή η πολιτική της ευρείας ρύθμισης της οικονομικής ζωής συνάντησε τη βίαιη αντίθεση της ανερχόμενης και μόλις σταθεροποιημένης βιομηχανικής αστικής τάξης, αλλά κατά την εποχή του πρώιμου καπιταλισμού, αντιστοιχούσε στα συμφέροντα της εμπορικής αστικής τάξης Θεωρητικές Ιδέες Οι θεωρητικοί της ύστερης φάσης επεσήμαναν και πολέμησαν τα αδύναμα επιχειρήματα των συγγραφέων της πρώτης φάσης: το πλεόνασμα ή το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου είναι αυτό που προκαλεί τις διακυμάνσεις στην συναλλαγματική ισοτιμία και όχι αντίστροφα,

14 Σ ΕΛΙΔΑ 14 όπως έλεγε για παράδειγμα ο Malynes. Αντί να ανησυχεί για την συναλλαγματική ισοτιμία, το κράτος θα έπρεπε να ενθαρρύνει τις εξαγωγές και να αποθαρρύνει τις εισαγωγές. Αυτή είναι η ουσία της μερκαντιλιστικής θεωρίας που εκφράστηκε πιο συστηματικά από τον Mun περισσότερο από κάθε άλλο οικονομολόγο της εποχής εκείνης. Ενώ ο Malynes έδωσε μεγάλη έμφαση στα συγκεκριμένα εμπορικά ισοζύγια μιας χώρας με κάθε άλλη χώρα ξεχωριστά, ο Mun έδειξε ότι αυτό που είχε πραγματική σημασία ήταν το συνολικό εμπορικό ισοζύγιο. Η εισροή και εκροή χρυσού εξαρτάται από το γενικό εμπορικό ισοζύγιο και το κράτος θα έπρεπε να δώσει βάρος σε αυτό. Επομένως είναι επιτρεπτό να διατηρήσουμε ένα εμπορικό έλλειμμα με κάποιες χώρες, όπως εκείνες από τις οποίες εισάγονται ακατέργαστα υλικά, αν αυτό βοηθάει στην αύξηση της εθνικής παραγωγής βιομηχανικών αγαθών. Πολλά από αυτά τα προϊόντα μπορούσαν να πουληθούν στο εξωτερικό σε υψηλές τιμές, λόγω των μονοπωλιακών πλεονεκτημάτων που σχετίζονταν με την ανώτερη τεχνολογία που απαιτεί η παραγωγή τους. Αναλυτικότερα, ο Mun δεν αμφισβήτησε τις προηγούμενες θεωρίες σχετικά με τα κέρδη που συσσωρεύει μια χώρα από την απόκτηση πολύτιμων μετάλλων ή από τον πολλαπλασιασμό, όπως τον αποκαλεί, των «θησαυρών» της. Αυτό που υποστηρίζει, ωστόσο, είναι ότι αυτοί οι «θησαυροί» δεν μπορούν να πολλαπλασιαστούν όταν το κράτος λαμβάνει καταναγκαστικά μέτρα για την άμεση ρύθμιση της νομισματικής κυκλοφορίας (απαγόρευση της εξαγωγής χρήματος, σταθερή συναλλαγματική ισοτιμία, μεταβολές του μεταλλικού περιεχομένου των νομισμάτων κλπ.). Το κατά πόσο θα υπάρχει ή όχι μια εισροή πολύτιμων μετάλλων εξαρτάται αποκλειστικά από το εάν το εμπορικό ισοζύγιο είναι αρνητικό ή θετικό: «Τα συνήθη επομένως μέσα για να αυξήσουμε τον πλούτο και τους θησαυρούς μας είναι μέσω του εξωτερικού εμπορίου, στο οποίο πρέπει πάντα να εφαρμόζουμε αυτό τον κανόνα: Να πωλούμε κάθε χρόνο στους ξένους περισσότερα, σε αξία, απ' όσα καταναλώνουμε δικά τους. Γιατί, ας υποθέσουμε ότι αφού αυτή η χώρα χρησιμοποιήσει άφθονα το ύφασμα, το μολύβι, τον τσίγκο, το σίδηρο, τα ψάρια και τα άλλα εγχώρια εμπορεύματα, εξάγουμε κάθε χρόνο το πλεόνασμα στις ξένες χώρες στην αξία των είκοσι δύο εκατοντάδων χιλιάδων λιρών, με τις οποίες είμαστε σε θέση να αγοράσουμε από το εξωτερικό και να εισάγουμε στη χώρα ξένα πράγματα προς χρήση και κατανάλωση, αξίας είκοσι εκατοντάδων χιλιάδων λιρών. Αν διατηρήσουμε αυτήν τη σειρά στο εμπόριο μας, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι το Βασίλειο θα πλουτίζει κάθε χρόνο κατά δύο εκατοντάδες χιλιάδες λίρες, οι οποίες θα μας αποφέρουν μεγάλους θησαυρούς». Με άλλα λόγια, το χρήμα θα εισρεύσει στη χώρα ως αποτέλεσμα του θετικού εμπορικού ισοζυγίου. Από το συλλογισμό αυτόν προκύπτει ότι αν πρόκειται να προσελκυστεί χρήμα στη χώρα, αυτό δεν θα γίνει λόγω των άκαμπτων ρυθμίσεων του πρώιμου μερκαντιλισμού, αλλά ως αποτέλεσμα μιας ευρείας οικονομικής πολιτικής που είναι προσανατολισμένη στην προώθηση των εξαγωγών, των μεταφορών και των εξαγωγικών βιομηχανιών, ως μέσου βελτίωσης του εμπορικού ισοζυγίου. Σαφώς, το εμπορικό ισοζύγιο μπορεί να υποβοηθηθεί είτε με περικοπές στις εισαγωγές εμπορευμάτων, είτε με επέκταση των εξαγωγών. Σημειώνουμε εδώ και πάλι, τη θεμελιώδη διαφορά μεταξύ του Mun και των προγόνων του. Οι μερκαντιλιστές της πρώιμης περιόδου καλούσαν σε απαγόρευση της εξαγωγής χρήματος, και σε μείωση της εισαγωγής ξένων εμπορευμάτων. Ο Mun, από την άλλη πλευρά, στηρίζει τις ελπίδες του στην ανάπτυξη των εξαγωγών εμπορευμάτων της Αγγλίας. Η διαφορά των αντίστοιχων οπτικών τους συνιστούσε, η ίδια, αντανάκλαση της σταδιακής εξέλιξης της Αγγλίας από χώρα που εισάγει ξένα βιομηχανικά προϊόντα, σε μια χώρα που εξάγει τα δικά της. Ο Mun, λοιπόν, εμφανίζεται στο προσκήνιο ως εκπρόσωπος ενός ανερχόμενου εμπορικού κεφαλαίου που βρίσκεται στη διαδικασία κατάκτησης νέων αγορών και φιλοδοξεί να επεκτείνει τις εξαγωγές του. Ενώ οι προηγούμενοι ενδιαφέρονταν να προφυλάξουν την εγχώρια αγορά από την πλημμύρα των ξένων εμπορευμάτων, οι σκέψεις του Mun επικεντρώνονται στην κατάκτηση των ξένων αγορών από την Αγγλία. Είναι βέβαια αλήθεια, ότι ο Mun δεν έχει τίποτα εναντίον της μείωσης της εισαγωγής των ξένων εμπορευμάτων, ήταν όμως αντίθετος στις προηγούμενες μεθόδους με τις οποίες επιτυγχανόταν αυτό, κυρίως στην άμεση απαγόρευση. Μέτρα σαν και αυτά θα προκαλέσουν μόνο τις άλλες χώρες να κάνουν το ίδιο, προς μεγάλη ζημία των αγγλικών εξαγωγών. Και σε τελική ανάλυση, για τον Mun, αυτές αποτελούν τον πρωτεύοντα στόχο. Ο Mun ζητά κατεπειγόντως να ενθαρρυνθούν και επεκταθούν το εξωτερικό εμπόριο, οι μεταφορές και οι εξαγωγικές βιομηχανίες. Η Αγγλία πρέπει να αντλήσει οφέλη, όχι απλώς από τη «φυσική» της παραγωγή, δηλαδή τα πλεονάσματα των πρώτων υλών της, αλλά και από την

15 Σ ΕΛΙΔΑ 15 «τεχνητή» της παραγωγή, δηλαδή από βιομηχανικά είδη δικής της παραγωγής και εμπορεύματα εισαγόμενα από άλλες χώρες (π.χ. Ινδία). Για το σκοπό αυτόν πρέπει να υπάρξουν κίνητρα, πρώτον, για την κατεργασία των πρώτων υλών από την εγχώρια βιομηχανία και την εξαγωγή τους ως έτοιμων προϊόντων, και, δεύτερον, για την ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου, με το οποίο εισάγεται η παραγωγή χωρών όπως η Ινδία, προκειμένου να μεταπωληθεί σε άλλες χώρες σε υψηλότερη τιμή. Αυτή η «ανακατεργασία» των πρώτων υλών και η «μεταπώληση» των ξένων εμπορευμάτων εκθειάζονται από τον Mun ως οι κύριες πηγές πλουτισμού μιας χώρας. Η κατεργασία των πρώτων υλών και η εξαγωγή των εγχώριων βιομηχανικών προϊόντων δεν θα μπορούσε να είναι η μόνη πηγή κέρδους για τη χώρα. Πρέπει επίσης να υπάρξει επαναπώληση της ξένης παραγωγής. Εδώ ο Mun ενδιαφέρεται πρώτιστα να προασπίσει το διαμετακομιστικό εμπόριο -ιδίως αυτό με τις Ανατολικές Ινδίες- εναντίον των επιθέσεων των αντιπάλων του. Η εισαγωγή των ξένων εμπορευμάτων και η επακόλουθη εξαγωγή και πώληση τους σε άλλες χώρες, υποστηρίζει ο Mun, αποφέρει πλούτο, τόσο στο Βασίλειο γενικά, όσο και στα βασιλικά ταμεία. Ιδιαίτερα προσοδοφόρες είναι οι μεταφορές εμπορευμάτων από μέρη τόσο μακρινά, όσο οι Ανατολικές Ινδίες: «Κερδίζουμε πολύ περισσότερα από αυτά τα ινδικά εμπορεύματα απ' ό,τι αυτές οι χώρες στις οποίες φύονται και στις οποίες κανονικά ανήκουν Αυτό για το οποίο προέκυψαν αντιρρήσεις απέναντι στο εμπόριο με την Ανατολική Ινδία ήταν το γεγονός ότι, όπως έχει ήδη αναφερθεί, απαιτούσε την εξαγωγή χρήματος για την πληρωμή των εισαγόμενων από την Ινδία εμπορευμάτων» Έτσι, λοιπόν, ο Mun υπερασπίζεται την εξαγωγή χρήματος και χρυσού εν αντιθέσει με τους μερκαντιλιστές της πρώιμης περιόδου. Μια χώρα μπορεί να έχει τεράστια κέρδη εάν εξάγει τα χρήματα της για τις ανάγκες του διαμετακομιστικού εμπορίου «Κάθε ποσότητα χρήματος που εξάγουμε στην Ινδία επανέρχεται σε μας προσαυξημένη κατά ένα κέρδος». και «Βλέπουμε έτσι, ότι το ρεύμα των εμπορευμάτων που απομακρύνει το θησαυρό τους μετατρέπεται σε ορμητικό χείμαρρο που τον αυξάνει εκ νέου με μεγαλύτερη ποσότητα χρημάτων.» 2.3 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ-ΜΙΣΘΟΙ Μερκαντιλιστική θεωρία και πολιτική υπάρχει και για την δημογραφία. Το πρόβλημα ήταν η διασφάλιση μιας επαρκούς προσφοράς εργασίας για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες επέκτασης των ανερχόμενων βιομηχανιών. Η πολιτική στόχευε στην αύξηση του πληθυσμού. Αυτή η πολιτική εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα στην Γερμανία, με την κατάργηση των απαγορεύσεων που προϋπήρχαν για κάποιες μορφές γάμου και την επιβράβευση των μεγάλων οικογενειών. Αυτή η εμμονή με την δημογραφική μεγέθυνση εξηγείται μόνο μερικώς από την συνεχή και ακόρεστη ζήτηση για στρατιώτες σε μια περίοδο μόνιμης εμπόλεμης κατάστασης. Υπήρχε και ένα οικονομικό κίνητρο που είχε μία συγκεκριμένη θεωρητική σημασία. Οι μερκαντιλιστές είχαν μια θεωρία μισθών, σύμφωνα με την οποία η μέγιστη προσφορά εργασίας επιτυγχάνεται όταν οι μισθοί βρίσκονται στο όριο επιβίωσης. Αν οι μισθοί ανέβουν πάνω από αυτό το επίπεδο, η προσφορά θα μειωθεί αντί να αυξηθεί. Η πιο έξυπνη αιτιολόγηση αυτής της θεωρίας δόθηκε σε όρους «κανόνων ηθικής συμπεριφοράς»: οι εργάτες θεωρούνταν φαύλοι, επιρρεπείς στις διαστροφές και στο υπερβολικό φαγητό και ποτό: αν πληρώνονταν περισσότερο από το ελάχιστο επίπεδο, θα αυξανόταν η ηθική εξαχρείωση και η οκνηρία και κατά συνέπεια θα μειωνόταν η προσφορά εργασίας. Μία λιγότερο ιδεολογική εξήγηση του φαινομένου θα έπρεπε να βασιστεί σε μία κατανόηση των συνθηκών εργασίας στις αναπτυσσόμενες βιομηχανίες και της διαφοράς στις συνθήκες ζωής μεταξύ της υπαίθρου και των πόλεων. Το πρώτο σημείο είναι απλό. Μόνο ένα πρόβλημα φυσικής επιβίωσης θα ωθούσε τους εργάτες να δεχτούν να δουλεύουν ώρες ημερησίως. Κάτω από αυτές τις συνθήκες είναι κατανοητό ότι μια αύξηση του ημερομίσθιου θα προκαλούσε αύξηση στην ζήτηση για ελεύθερο χρόνο και ίσως για οινόπνευμα. Τι θα ήταν μεγαλύτερο έγκλημα ενάντια στην χριστιανική ηθική; Αυτό είναι το πρώτο αίτιο του παράξενου σχήματος της καμπύλης προσφοράς, με αρνητική κλίση, δηλαδή όσο αυξάνεται ο μισθός θα μειώνεται η προσφορά εργασίας, που είχαν υπόψη τους οι μερκαντιλιστές. Ο

16 Σ ΕΛΙΔΑ 16 δεύτερος λόγος ήταν ότι η μετανάστευση από τον αγροτικό στον αστικό τομέα ήταν τύπου «ώθησης» (που προερχόταν, π.χ., από τις περιφράξεις και την εκδίωξη των αγροτών από τη γη που έμενα επί αιώνες) και όχι «πίεσης» (λόγω της έλξης των πόλεων), διότι οι συνθήκες ζωής στις πόλεις ήταν χειρότερες από ό,τι στην ύπαιθρο. Επομένως, μία ελαφρά αύξηση στους βιομηχανικούς μισθούς δεν θα οδηγούσε σε σημαντική αύξηση στην προσφορά βιομηχανικής εργασίας. Αυτός ο δεύτερος παράγοντας εξηγεί την χαμηλή ελαστικότητα στην προσφορά εργασίας, δηλαδή ότι είναι σχετικά κάθετη εφόσον η μεταβολή των μισθών προκαλεί μικρότερη μεταβολή στην εργασία. Αλλά η καμπύλη προσφοράς εργασίας θα είχε αρνητική κλίση ακόμα και λόγω του προηγούμενου παράγοντα. Η θεωρία μπορεί να απεικονιστεί εύκολα χρησιμοποιώντας μια καμπύλη προσφοράς όπως η S στο Διάγραμμα 1, όπου w r είναι ο πραγματικός μισθός, w ο ελάχιστος μισθός, αναγκαίος για επιβίωση, Ν η ποσότητα εργασίας και N το επίπεδο πλήρους απασχόλησης. Η καμπύλη προσφοράς εργασίας είναι απείρως ελαστική στο επίπεδο του ελάχιστου μισθού: δηλαδή, σε αυτόν τον μισθό όλο το διαθέσιμο εργατικό δυναμικό θα προσφερθεί για να εξασφαλίσει την επιβίωση. Ένας χαμηλότερος μισθός δεν είναι δυνατός, απλούστατα διότι δεν διασφαλίζει την επιβίωση. Όταν έχει επιτευχθεί η πλήρης απασχόληση, κάθε αύξηση στους μισθούς θα επέτρεπε πάντα στους εργάτες να μειώσουν τον χρόνο εργασίας και η καμπύλη προσφοράς θα είχε αρνητική κλίση. Ας ξεκινήσουμε από το σημείο Ρ, την κατάσταση πλήρους απασχόλησης στο επίπεδο ελάχιστου μισθού και με μία καμπύλη ζήτησης εργασίας όπως η DD. Μία αύξηση της συσσώρευσης θα απαιτεί περισσότερο εργατικό δυναμικό και θα μετακινήσει την καμπύλη ζήτησης εργασίας προς το DD'. Οι μισθοί θα αυξηθούν σε w' r και η προσφορά εργασίας θα μειωθεί σε Ν'. Συμπερασματικά, προκειμένου ο πλουτισμός των εθνών να μην εμποδιστεί από την φαυλότητα των εργατών, πρέπει να διασφαλιστεί ότι ο πληθυσμός θα αυξάνεται τουλάχιστον τόσο γρήγορα όσο και το απόθεμα (του κεφαλαίου). Αν η καμπύλη προσφοράς μετακινηθεί προς την S', λόγω αύξησης του πληθυσμού των εργατών, η απασχόληση αυξάνει στο N ' και οι μισθοί επιστρέφουν στο w. Το νέο σημείο ισορροπίας θα είναι το Q. r Το πρόβλημα της αγοράς εργασίας, στην περίοδο της πρωταρχικής κεφαλαιακής συσσώρευσης, δεν ήταν τόσο οι υψηλοί μισθοί, καθώς τα βιομηχανικά προϊόντα πωλούνταν κυρίως σε ατελώς ανταγωνιστικές αγορές, και άρα σε επικερδείς τιμές, αλλά κυρίως η χαμηλή προσφορά εργασίας που δυσκολευόταν να συμβαδίσει με την επέκταση του εμπορίου και της βιομηχανίας. Επομένως Το νόμιμο όριο που επιβλήθηκε στους μισθούς κέρδισε συνολικά τη ζωηρή επιδοκιμασία γαιοκτημόνων και αστών. Οι μερκαντιλιστές δεν έπαψαν ποτέ να παραπονούνται r

17 Σ ΕΛΙΔΑ 17 για τη «νωθρότητα» των εργατών ή για την από μέρους τους έλλειψη πειθαρχίας και την αργή προσαρμογή τους στη ρουτίνα της βιομηχανικής εργασίας. Αν το ψωμί είναι φτηνό, ο εργάτης εργάζεται μόνο δύο ημέρες την εβδομάδα, ή όσο χρειάζεται για να εξασφαλίσει τα αναγκαία της ζωής, και τον υπόλοιπο χρόνο είναι ελεύθερος για ξεφάντωμα και κρασοπότι. Για να εξαναγκαστεί να εργαστεί σε σταθερή βάση και χωρίς διακοπές, πρέπει, πάνω και πέρα από τον κρατικό καταναγκασμό, να εξωθηθεί από το βούρδουλα της πείνας και της ανάγκης, με δυο λόγια, από την πίεση της υψηλής τιμής του ψωμιού. Κατά το 17ο αιώνα, πολλοί μερκαντιλιστές βρέθηκαν σε πλήρη συμφωνία με τους γαιοκτήμονες όταν υπερασπίζονταν τις υψηλές τιμές των σιτηρών ως μέσο πειθαναγκασμού των εργατών στη σκληρή δουλειά. Προέβαλαν μάλιστα το παράδοξο επιχείρημα ότι το ακριβό ψωμί φτηναίνει την εργασία και αντιστρόφως, εφόσον το ακριβό ψωμί θα αναγκάσει τον εργάτη να καταβάλει μια μεγαλύτερη προσπάθεια. Σύμφωνα με τον Petty, που έγραφε κατά το δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα: «Έχει παρατηρηθεί από τους υφαντουργούς και άλλους που απασχολούν μεγάλο αριθμό φτωχών ανθρώπων, ότι όταν το σιτάρι είναι εξαιρετικά άφθονο, η εργασία των φτωχών είναι αναλογικά ακριβή: Και αναγκαστικά είναι σπάνια (τόσο έκφυλοι είναι αυτοί που εργάζονται μόνο για να τρώνε, ή μάλλον για να πίνουν)».«επομένως ο νόμος που καθορίζει τέτοιους μισθούς... θα πρέπει να αποδίδει στον εργαζόμενο απλώς τα αναγκαία για να επιζήσει. Γιατί, αν του δώσετε τα διπλάσια, θα εργάζεται μόνο το μισό χρόνο απ' όσο θα μπορούσε, και όντως θα εργαζόταν σε άλλες συνθήκες, γεγονός που αποτελεί απώλεια τόσης πολλής εργασίας για την Κοινωνία». Για τον Petty, δεν υπάρχει τίποτα το άδικο στον «περιορισμό των μισθών των φτωχών, έτσι ώστε να μην μπορούν να εξοικονομήσουν τίποτα για την περίοδο ανικανότητας τους προς εργασία». Η κοινωνία, κατά την άποψη του Petty, είναι αυτή που πρέπει να αναλάβει τη φροντίδα όσων είναι ανίκανοι προς εργασία. Όσον αφορά τους ανέργους, αυτοί θα πρέπει να σταλούν να εργαστούν στα ορυχεία, στην κατασκευή δρόμων και κτιρίων κλπ., μια πολιτική που συνιστάται γιατί θα «εθίσει το νου τους στην πειθαρχία και την υπακοή, και το σώμα τους στο να υπομένει μια πιο επικερδή εργασία όταν θα το απαιτήσει η ανάγκη». Υπερασπιζόμενοι τα συμφέροντα του νεαρού καπιταλισμού και ενδιαφερόμενοι για την κατάκτηση ξένων αγορών για τους άγγλους εμπόρους και εξαγωγείς, οι μερκαντιλιστές ήταν φυσικό να ενδιαφερθούν για τη διαμόρφωση ενός κατάλληλου πυρήνα πειθαρχημένων και φτηνών εργατικών χεριών. Οι μερκαντιλιστές υπερασπίστηκαν κάτι ανάλογο προς τον σιδηρούν κανόνα των μισθών, παρ' ότι σε μια εμβρυώδη μόνο μορφή. Ωστόσο, συνεπής προς τη γενική φύση της θεωρίας τους, ο νόμος αυτός δεν εμφανίζεται τόσο ως θεωρητική πρόταση, όσο ως πρακτική απαγόρευση: η μερκαντιλιστική άποψη ήταν ότι ο μισθός ενός εργάτη δεν πρέπει να υπερβαίνει τα ελάχιστα αναγκαία μέσα επιβίωσης. 2.4 ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ Ας εξετάσουμε τώρα την νομισματική θεωρία. Οι πρώτες διατυπώσεις τη ποσοτικής θεωρίας του χρήματος ανήκουν στους μερκαντιλιστές. Η επανάσταση των τιμών που έγινε στην Ευρώπη μετά την ανακάλυψη της Αμερικής, και προκάλεσε μία διαδικασία πληθωρισμού που κράτησε έναν αιώνα δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Η σχέση μεταξύ της αύξησης των τιμών και της αύξησης στην ποσότητα του κυκλοφορούντος χρυσού είχε ήδη παρατηρηθεί από τους πρώιμους Ισπανούς μερκαντιλιστές. Η πιο παλιά θεωρητική ανάλυση της σχέσης ανάμεσα στην ποσότητα του χρήματος και τις πληθωριστικές αυξήσεις των τιμών, παρουσιάστηκε το 16ο αιώνα από το Γάλλο πολιτικό φιλόσοφο Jean Bodin (Μποντίν). Ο Bodin απέδωσε τη σημαντική άνοδο των τιμών, που παρατηρήθηκε στη Δυτική Ευρώπη στην εποχή του, κυρίως στην εισροή μεταλλικών νομισμάτων από τη Νότια Αμερική, δίνοντας έτσι έμφαση σ' αυτό που στις μέρες μας σημειώνεται με Μ (νομισματικά μέσα πληρωμών) στις σημερινές εξισώσεις συναλλαγών. Επισήμανε επίσης ότι τα μονοπώλια, διαμέσου μιας πολιτικής μείωσης της παραγόμενης ποσότητας, και η μεγάλη ζήτηση των καταναλωτών για αγαθά πολυτέλειας, συνέβαλαν στις

18 Σ ΕΛΙΔΑ 18 αυξήσεις των τιμών. Άρα, γνώριζε την σημασία αυτών που σήμερα συμβολίζονται με Τ και V στην εξίσωση συναλλαγών (βλ. πιο κάτω). Στη γνωστή μορφή που εισήγαγε ο Irving Fisher στη δεκαετία του '20, η εξίσωση συναλλαγών είναι: MV = ΡΤ Σ' αυτή την ισότητα, το Μ παριστά τα διαθέσιμα χρηματικά μέσα πληρωμής για τη διεξαγωγή των συναλλαγών στην οικονομία, το V παριστά, κατά μέσο όρο, πόσες φορές οι μονάδες πληρωμής αλλάζουν χέρια σε μια δοσμένη περίοδο χρόνου, την ταχύτητα κυκλοφορίας, το Ρ παριστά το μέσο επίπεδο των τιμών και το Τ την ποσότητα αγαθών που είναι διαθέσιμα για αγορά. Η εξίσωση συναλλαγών, με τη μορφή αυτή, δεν είναι τίποτε άλλο από την ταυτολογία ότι η χρηματική αξία των αγαθών και υπηρεσιών που αγοράστηκαν είναι ίση με τη χρηματική αξία των αγαθών και υπηρεσιών που πουλήθηκαν. Σαν αναλυτικό εργαλείο είναι χρήσιμη μόνο στα πλαίσια μιας υπόθεσης σχετικά με τη συμπεριφορά των στοιχείων της εξίσωσης. Δηλαδή μόνο εφόσον επιβάλλουμε μία αιτιότητα. Η ποσοτική θεωρία του χρήματος θεωρεί ότι οι μεταβολές του Μ είναι η αιτία για τις μεταβολές του P, με τα V, T σχετικά σταθερά: όταν οι λοιποί παράγοντες μένουν αμετάβλητοι, το γενικό επίπεδο τιμών θα μεταβάλλεται ανάλογα και λόγω της μεταβολής της ποσότητας του χρήματος. Πρόκειται για ένα συμπέρασμα με το οποίο συμφωνούσαν αρκετοί εμποροκράτες της πρώιμης περιόδου. Όμως αυτή η θεώρηση ερχόταν σε αντίθεση με τις προτάσεις τους για μια συνεχή συσσώρευση μεταλλικών νομισμάτων διαμέσου ενός ευνοϊκού εμπορίου ισοζυγίου. Ωστόσο, από τα μέσα του 17ου αιώνα έλαβε χώρα μία σημαντική θεωρητική αλλαγή. Η ποσοτική θεωρία ήταν ακόμα ευρέως αποδεκτή από τους μερκαντιλιστές, αλλά δεν ερμηνευόταν ως εξήγηση του επιπέδου τιμών, αλλά ως θεωρία του επιπέδου συναλλαγών. Δηλαδή, χρησιμοποιούσαν μία άλλη μορφή αιτιότητας: η μεταβολή της ποσότητας χρήματος (αιτία), Μ, επηρεάζει το Τ, τον όγκο εμπορίου (αποτέλεσμα), επιτρέποντας τη μεγέθυνση της οικονομίας και όχι τις τιμές. Επομένως με αυτή τη μορφή αιτιότητας οι μερκαντιλιστές βρίσκονταν σε συμφωνία με τη θέση τους για θετικό εμπορικό ισοζύγιο που σήμαινε εισροή πολύτιμων μετάλλων και επομένως αύξηση της ποσότητας χρήματος. Η κατεύθυνση αυτή της λογικής τους αντανακλά την επίγνωση ότι ένας αυξανόμενος όγκος χρήματος και πίστης είναι ουσιαστικός για να συνεχιστεί η επέκταση του φυσικού όγκου του εμπορίου. Αυτή η αλλαγή θεωρητικής σκοπιάς συνδέεται μάλλον και με το τέλος, μεταξύ 1620 και 1640, της πληθωριστικής διαδικασίας διάρκειας ενός αιώνα που ξεκίνησε με την ανακάλυψη της Αμερικής. Η τάση των αύξησης τιμών, που είχε ξεκινήσει στην αρχή του 16ου αιώνα, σταμάτησε τον 17ο και παρέμεινε σταθερή μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Το δεύτερο μισό του 17ου και το πρώτο μισό του 18ου αιώνα παρουσίασε μία περίοδο ύφεσης. Οι οικονομολόγοι και οι έμποροι δεν ανησυχούσαν πλέον για τον πληθωρισμό αλλά για την έλλειψη της διαθεσιμότητας του χρήματος για να χρηματοδοτήσουν το εμπόριο. Μία ευρέως διαδεδομένη ιδέα ήταν ότι το «χρήμα προωθεί το εμπόριο». Η αύξηση της ροής των πολύτιμων μετάλλων που προκαλείται από το πλεόνασμα στο εμπορικό ισοζύγιο, σε μία περίοδο που η μόνη δυνατότητα αύξησης της εσωτερικής κυκλοφορίας χρήματος ήταν η μείωση των εξωτερικών δαπανών, θεωρήθηκε ως απαραίτητη προϋπόθεση για την αύξηση της παραγωγής, και κατά συνέπεια του πλούτου - στο βαθμό που συχνά οι πολιτικές προστατευτισμού συνδέονταν συχνά με την συμβουλή, η οποία απευθυνόταν ειδικά στον ηγεμόνα, να μην αποθησαυρίζει: η αύξηση του κρατικού θησαυροφυλακίου θα είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα να θέσει χρήμα εκτός κυκλοφορίας. Επισημάνθηκαν δύο μηχανισμοί μέσω των οποίων η αύξηση της προσφοράς χρήματος ανέβαζε το επίπεδο οικονομικής δραστηριότητας. Ο πρώτος ήταν ένας άμεσος μηχανισμός, που αποτελείτο από την αύξηση των εισοδημάτων και της κατανάλωσης που προκαλούσε η αύξηση της προσφοράς χρήματος. Αυτό το επιχείρημα υποστηρίχθηκε από τον John Law ( ) στο έργο του Money and Trade Considered (Περί χρήματος και εμπορίου) (1705). Ο Law κατέδειξε με σαφήνεια την υπόθεση πάνω στην οποία βασιζόταν το επιχείρημα αυτό, ότι δηλαδή οι τιμές δεν μεταβάλλονται σημαντικά σύμφωνα με τις μεταβολές στην ζήτηση (παρ' όλο που ο Law περιόρισε την ισχύ αυτής της υπόθεσης στα μηδιαρκή αγαθά). Έτσι, ο πληθωρισμός, αν υπάρχει, είναι έρπων, ενώ τα αποτελέσματα του

19 Σ ΕΛΙΔΑ 19 είναι σε κάθε περίπτωση θετικά, διότι η αύξηση στα κέρδη ενθαρρύνει περαιτέρω την συσσώρευση κεφαλαίου. Ο δεύτερος μηχανισμός ήταν έμμεσος και συνίστατο στην μείωση του επιτοκίου που την προκαλούσε η αύξηση της ποσότητας του χρήματος. Μερικοί μερκαντιλιστές (όπως επεσήμανε ο Keynes) είχαν μια νομισματική θεωρία του τόκου: το χρήμα χρησιμοποιείται για την δραστηριοποίηση της παραγωγής και του εμπορίου, ενώ ο τόκος είναι το τίμημα που πληρώνεται για να αποκτηθεί αυτή η χρήση 6. Αυτή η τιμή εξαρτάται από την προσφορά και ζήτηση χρήματος. Έτσι, «η αφθονία του χρήματος μειώνει την τοκογλυφία», υποστηρίζει ο Malynes.Με άλλα λόγια, μια αύξηση στην ποσότητα χρήματος, ceteris paribus, οδηγεί στην μείωση της τιμής δανεισμού άρα και του κόστους χρηματοδότησης των επενδύσεων, ενθαρρύνοντας έτσι την οικονομική επέκταση. Το ύψος του επιτοκίου, όπως είναι κατανοητό, ήταν άλλη μια από τις εμμονές των μερκαντιλιστών λόγω της ισχυρής ταύτισης τους με την σκοπιά των εμπόρων. Κάθε πολιτική που στόχευε στην μείωση του επιτοκίου εκτιμάτο ως θετική, ενώ κάθε θεωρία που ήταν σε θέση να την δικαιολογήσει εθεωρείτο χρήσιμη - στο βαθμό που ορισμένοι μερκαντιλιστές, ενώ υιοθετούσαν νομισματικές θεωρίες επιτοκίου, δεν δίσταζαν να προσφύγουν στις απόψεις των Σχολαστικών προκειμένου να δικαιολογήσουν μέτρα κατά της τοκογλυφίας και να απαιτήσουν την κρατική παρέμβαση για την μείωση του ύψους του επιτοκίου με νόμο. Ο Keynes θεώρησε ότι αυτό το μείγμα θεωριών είχε αξία. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε η αξία αυτή έγκειται στο γεγονός ότι τέτοιες θεωρίες σχημάτισαν το έμβρυο μιας νομισματικής - θεσμικής θεωρίας που θα αναπτυσσόταν από τον Μαρξ και στην οποία έχει τις ρίζες της η θεωρία του ίδιου του Keynes. Αν το επιτόκιο εξαρτάται από τις νομισματικές δυνάμεις, η μακροπρόθεσμη τάση του δεν είναι μία τιμή ισορροπίας που καθορίζεται από πραγματικές μεταβλητές, αλλά ένας μέσος όρος βραχυπρόθεσμων τιμών, ένας μέσος όρος που βασικά εξαρτάται από θεσμικούς παράγοντες. 2.5 ΓΕΝΝΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ Η γένεση της οικονομικής επιστήμης πέρασε από δύο μεγάλες περιόδους ανεξαρτητοποίησης. Η πρώτη οδήγησε στην εγκατάλειψη της αριστοτελικής και θωμιστικής (Θωμάς Ακινάτης) ιδέας ότι οι οικονομολόγοι θα έπρεπε να ασχολούνται αποκλειστικά με την συμπεριφορά ατομικών οικονομικών φορέων και νοικοκυριών, ενώ η άλλη κατέληξε στην εγκατάλειψη της σχολαστικής μεταφυσικής και γνωσιολογίας. Πλέον η γνώση προέρχεται από τη έρευνα, με γνώμονα τη λογική και τη προσεκτική παρατήρηση των εμπειρικών δεδομένων και όχι από της εξ αποκαλύψεως θεϊκή αλήθεια. Ο τρόπος όμως που γεννήθηκε η Πολιτική Οικονομία ανιχνεύεται στο σύνολο των κειμένων που απαρτίζουν το μερκαντιλισμό. Η Πολιτική Οικονομία παύει να θεωρείται σύνολο πρακτικών κανόνων για τις υποθέσεις του οίκου όταν καταφέρνει να πείσει ότι οι προτάσεις που διατυπώνει είναι γενικές και αφορούν τον τρόπο που θα πρέπει να δράσουν όλοι για το «κοινό καλό» και την «ευημερία του έθνους». Από την άποψη της γένεσης της πολιτικής οικονομίας, η ταύτιση των συμφερόντων μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης, της εμπορικής τάξης, με εκείνη του κοινωνικού συνόλου, ήταν πολύ σημαντική. Με αυτόν τον τρόπο, η οικονομική επιστήμη έπαψε να αποτελεί «οικιακή οικονομία» και έγινε «πολιτική». Σύμφωνα με τους μερκαντιλιστές τα κέρδη της τάξης των καπιταλιστών-εμπόρων, αποκτήθηκαν από μία θετική διαφορά της αξίας πώλησης από την αξία αγοράς. Η διαφορά αυτή αύξησε την συσσώρευση χρήματος. Όλο το έθνος εθεωρείτο μία μεγάλη εμπορική επιχείρηση. Η καθαρή εισροή χρυσού αντιστοιχούσε με την διαφορά των πωλήσεων στο εξωτερικό από τις αγορές από το εξωτερικό. Έτσι, όπως ο έμπορος, το έθνος έπρεπε να αποφεύγει να διατηρεί το χρηματικό του απόθεμα ανενεργό. Έπρεπε να το επενδύσει ξανά με 6 Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο παλαιός όρος για τον «τόκο» («interest») είναι «χρήση» («use»), όρος που χρησιμοποιήθηκε και από τον John Locke ως συνώνυμο του «τόκου».

20 Σ ΕΛΙΔΑ 20 την μορφή κεφαλαίου (stock) προκειμένου να αγοράσει (εισαγάγει) τα προϊόντα που ήταν απαραίτητα για την παραγωγή νέων προϊόντων. Με αυτά θα μπορούσε να αυξήσει τις πωλήσεις του (εξαγωγές) και τα κέρδη του (εμπορικό πλεόνασμα). Παρ' όλο που η παραγωγή και επομένως ο μετασχηματισμός των εισαγόμενων πρώτων υλών έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε αυτόν τον τρόπο σκέψης, εντούτοις ήταν μόνο η διαφορά των πωλήσεων από τις αγορές που εθεωρείτο πηγή κέρδους, τόσο για το σύνολο όσο και για το άτομο. Η θεωρία οικονομικής πολιτικής που ξεπήδησε από αυτήν την θεωρία είναι αρκετά απλή. Η εμπορική πολιτική έπρεπε να είναι προστατευτική. Οι εξαγωγικοί δασμοί έπρεπε να καταργηθούν και οι εισαγωγικοί δασμοί να αυξηθούν. Επίσης, οι εξαγωγές έπρεπε να ενθαρρυνθούν με κίνητρα και οι εισαγωγές να εμποδιστούν όσο το δυνατόν περισσότερο έως και να απαγορευτούν σε ορισμένες περιπτώσεις. Οι μερκαντιλιστές υπογράμμιζαν με έμφαση ότι η ανάπτυξη του εμπορίου ήταν προς όφελος όλων των μερίδων του πληθυσμού. «Όταν ανθεί το εμπόριο, αυξάνουν τα έσοδα τον στέμματος, βελτιώνονται οι γαίες και οι πρόσοδοι, αυξάνεται η ναυσιπλοΐα και βρίσκουν εργασία οι φτωχοί άνθρωποι. Αν παρακμάσει το εμπόριο, όλοι αυτοί παρακμάζουν μαζί του». Η διατύπωση αυτή διατεινόταν ότι τα συμφέροντα της εμπορικής αστικής τάξης συνέπιπταν με αυτά των άλλων κοινωνικών δυνάμεων της εποχής: τον στέμματος, των γαιοκτημόνων και της εργατικής τάξης. Ειδικότερα: α) Σε σχέση με την ωφέλεια που προκύπτει για το κράτος και τους περιορισμούς που πρέπει να επιβάλλει για να τη διατηρήσει:. «...Ένας Βασιλιάς που επιθυμεί να συσσωρεύσει πολλά χρήματα, πρέπει να προσπαθεί με κάθε καλό μέσο να αυξήσει το εξαγωγικό του εμπόριο, γιατί αυτό είναι ο μόνος τρόπος όχι μόνο για να επιτύχει τους δικούς του σκοπούς, αλλά και για να πλουτίσουν οι υπήκοοι του, προς το περαιτέρω συμφέρον του.» (Thomas Mun, κείμενο του πρώτου τρίτου του 17ου αιώνα). Το χρήμα που συσσωρεύεται στα κρατικά ταμεία δεν πρέπει να υπερβαίνει εκείνο το ύψος το οποίο αντιστοιχεί στον όγκο του εξωτερικού εμπορίου και το εισόδημα της χώρας. Διαφορετικά, «όλα τα χρήματα ενός τέτοιου κράτους θα εισέρρεαν ξαφνικά στα πριγκιπικά ταμεία και, μ' αυτόν τον τρόπο, η ζωή της υπαίθρου και των τεχνών θα αποτύγχανε και θα οδηγούσε στον αφανισμό τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού πλούτου». Μια οικονομική κατάρρευση στερεί το στέμμα από την ικανότητα του να συνεχίσει την κερδοφόρα επιχείρηση «γδαρσίματος των υπηκόων του». Επομένως, το ίδιο το στέμμα έχει κάθε συμφέρον να εφαρμόζει μέτρα υποβοήθησης της ανάπτυξης του εμπορίου, ακόμα και αν αυτό ενεργεί προσωρινά εις βάρος των δημοσιονομικών του συμφερόντων, για παράδειγμα όταν πρόκειται για τη μείωση των τελωνειακών δασμών. β) Σε σχέση με την ωφέλεια που προκύπτει για τους γαιοκτήμονες και τους περιορισμούς που πρέπει να αποδεχτούν ώστε να διατηρήσουν την ωφέλεια την άνοδο του εμπορίου: Ενώ οι μερκαντιλιστές ήθελαν να καταστήσουν το στέμμα ενεργό σύμμαχο της εμπορικής αστικής τάξης, δεν μπορούσαν να διατηρούν τέτοιες ελπίδες απέναντι στους γαιοκτήμονες. Γνώριζαν ότι τα μέτρα που υποστήριζαν προκαλούσαν συχνά τη δυσαρέσκεια τους. Προσπάθησαν ωστόσο να μετριάσουν αυτήν τη δυσαρέσκεια, τονίζοντας ότι η μεγέθυνση των συναλλαγών επιφέρει μια αύξηση των τιμών της αγροτικής παραγωγής, και, επομένως, των προσόδων και της τιμής της γης. «Γιατί, όταν ο έμπορος έχει μια καλή υπερπόντια αποστολή υφασμάτων και άλλων ειδών, επιστρέφει για να αγοράσει μια μεγαλύτερη ποσότητα, που αυξάνει την τιμή του μαλλιού μας και των άλλων εμπορευμάτων, και, κατά συνέπεια, βελτιώνει τις προσόδους των γαιοκτημόνων... Και ακόμα, με το να κερδίζονται χρήματα και να συρρέουν σε μεγαλύτερες ποσότητες στο Βασίλειο, πολλοί άνθρωποι αποκτούν τη δυνατότητα να αγοράζουν γαίες, γεγονός που θα τις καταστήσει ακριβότερες» (Mun). Με επιχειρήματα σαν αυτά οι πληρεξούσιοι της νεαρής αστικής τάξης προσπαθούσαν να ξυπνήσουν το ενδιαφέρον της τάξης των γαιοκτημόνων για την επιτυχία του εμπορίου. Αυτό ωστόσο δεν σήμαινε ότι έμεναν