ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 09/12/2009 ΘΕΜΑ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΑΧ ΤΟΥ 1929 ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΗΤΟΥΣΗΣ Α.Μ:7701 ΗΣΙΓΙΥΗΣ : ΜΠΟΓΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ

Transcript

1 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 09/12/2009 ΘΕΜΑ: ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΑΧ ΤΟΥ 1929 ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΗΤΟΥΣΗΣ Α.Μ:7701 ΗΣΙΓΙΥΗΣ : ΜΠΟΓΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Σελ. 1 2) ΤΟ ΚΡΑΧ Σελ. 6 3) Πώς κινήθηκε το Χρηματιστήριο Αθηνών στο κραχ του 1929; Σελ. 33 4) ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΙΕΣ Σελ. 40 2

3 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ, διαπρεπής οικονομολόγος και μελετητής του Κραχ, ο οποίος έχει δημοσιεύσει πληθώρα σχετικών άρθρων αλλά και βιβλίων όπου περιγράφει τι συνέβη το 1929, τονίζει πως δεν κάνει καμία πρόβλεψη κι ότι απλά παρατηρεί τα φαινόμενα του παρελθόντος. Παρόμοια φαινόμενα με το Κραχ του 1929 έχουν εκδηλωθεί κατά το παρελθόν, από το 1637, όταν Ολλανδοί κερδοσκόποι έβλεπαν τους βολβούς της τουλίπας σαν το μαγικό δρόμο για τον πλούτο, και από το 1720, όταν ο Τζον Λόου έφερε υποτιθέμενο πλούτο και κατόπιν ξαφνική φτώχεια στο Παρίσι μέσα από την αναζήτηση χρυσού στη Λουιζιάνα, που μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί. Εκείνα τα χρόνια, επίσης, η μεγάλη Φούσκα της Νότιας Θάλασσας έφερε την οικονομική καταστροφή στη Μεγάλη Βρετανία. Αργότερα, έγιναν περισσότερα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, κατά το 19ο αιώνα, παρατηρήθηκε κάποια κερδοσκοπική επίδειξη κάθε είκοσι ή τριάντα περίπου χρόνια. Αυτό αποτελούσε ήδη παράδοση, γιατί οι αποικίες, στο Βορρά και στο Νότο, είχαν γνωρίσει, με κάθε άλλο παρά μικρό κόστος, την έκδοση νομισμάτων που δεν είχαν καμιά ορατή στήριξη. Η Επανάσταση πληρώθηκε με Continental notes, γεγονός που γέννησε την έκφραση η οποία χρησιμο-

4 ποιείται μέχρι σήμερα: «Not worth a Continental» (δεν αξίζει πεντάρα). Τα χρόνια που ακολούθησαν τον πόλεμο του , υπήρξε σημαντική άνθηση στον τομέα των ακινήτων. Τη δεκαετία του 1830 ήρθε η άγρια κερδοσκοπία σε επενδύσεις σε κανάλια και διόδια που αποκλήθηκαν «εσωτερικές βελτιώσεις». Μαζί της ήρθε η έκδοση τραπεζογραμματίων χωρίς αντίκρισμα, τα οποία μπορούσε να εκδίδει οποιοσδήποτε ήταν ικανός να μισθώσει ένα μεγάλο κτίριο. Αυτή η κατάσταση έληξε βίαια το Τη δεκαετία του 1850 ήρθε μία ακόμη άνθηση και μία ακόμη κατάρρευση κι έκλεισε μια τράπεζα της Νέας Αγγλίας, αφού είχε κυκλοφορήσει τραπεζογραμμάτια αξίας δολαρίων, ενώ διέθετε περιουσιακά στοιχεία αξίας μόλις 86,48 δολαρίων. Μετά τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο ήρθε η άνθηση των σιδηροδρόμων και μια ιδιαίτερα επώδυνη κατάρρευση το Μια άλλη οικονομική άνθηση έληξε το ίδιο δραματικά το 1907, αλλά αυτή τη φορά οι μεγάλες τράπεζες της Νέας Υόρκης μπόρεσαν να περιορίσουν τη ζημιά. Προηγουμένως, σημαντική ροή βρετανικών κεφαλαίων είχε τροφοδοτήσει την αμερικανική κερδοσκοπία, ιδιαίτερα εκείνη στους σιδηροδρόμους, που μόλις αναφέραμε. Υπήρχε επίσης ανανεωμένη βρετανική εμπλοκή στη Νότια Αμερική, καθώς η Φούσκα της Νότιας Θάλασσας είχε ξεχαστεί. Η Τράπεζα της Αγγλίας χρειάστηκε να σώσει την εξαιρετικά διακεκριμένη τράπεζα Baring Brothers από τη χρεοκοπία την οποία είχαν προκαλέσει τα δάνεια της στην Αργεντινή. Αυτό έχει και πιο επίκαιρο ενδιαφέρον, γιατί τελικά το 1995 η Barings κατέρρευσε λόγω των δραστηριοτήτων ενός μικρής σημασίας ευνοούμενου της στη Σιγκαπούρη. Αυτή τη 4

5 φορά δεν υπήρξε διάσωση. Σήμερα, σύμφωνα με μερικές εκτιμήσεις, το ένα τέταρτο όλων των Αμερικανών συμμετέχουν άμεσα ή έμμεσα στο χρηματιστήριο. Η κατάρρευση, περιόρισε τις δαπάνες τους, ιδιαίτερα σε διαρκή αγαθά, και άσκησε τρομακτική πίεση στα πολύ μεγάλα χρέη τους με αποτέλεσμα μια δυσμενέστατη επίπτωση στην οικονομία. Ωστόσο, δεν ήταν τόσο επώδυνη όσο τα αποτελέσματα του Τότε οι τράπεζες ήταν εύθραυστες και χωρίς καμία ασφάλιση των καταθέσεων, οι αγορές αγροτικών προϊόντων ήταν σημαντικές και ιδιαίτερα ευάλωτες, δεν υπήρχε κανένας προστατευτικός μηχανισμός με επιδόματα ανεργίας, παροχές κοινωνικής πρόνοιας και κοινωνική ασφάλιση. Όλα αυτά είναι καλύτερα σήμερα. 5

6 ΤΟ ΚΡΑΧ Συμφωνά με την αποδεκτή αντίληψη για τα γεγονότα, το φθινόπωρο του 1929 η αμερικανική οικονομία είχε μπει για τα καλά σε ύφεση. Τον Ιούνιο, οι δείκτες της βιομηχανικής και εργοστασιακής παραγωγής είχαν φτάσει στο ανώτερο σημείο τους και κατόπιν είχαν αρχίσει να πέφτουν. Τον Οκτώβριο, ο δείκτης βιομηχανικής παραγωγής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ ήταν 117 σε σύγκριση με 126 τέσσερις μήνες νωρίτερα. Η παραγωγή χάλυβα έπεφτε από τον Ιούνιο και μετά τον Οκτώβριο μειώθηκαν τα μεταφερόμενα με τρένα φορτία. Η κατασκευή κατοικιών, ένας πολύ άστατος βιομηχανικός κλάδος, έπεφτε επί αρκετά χρόνια και το 1929 γνώρισε ακόμη μεγαλύτερη πτώση. Τέλος, έπεσε και το χρηματιστήριο. Υπό αυτή την οπτική γωνία, το χρηματιστήριο δεν είναι παρά ένας καθρέφτης, που δίνει ίσως κάπως καθυστερημένα, όπως σ' αυτή την περίπτωση, μια εικόνα της βασικής ή θεμελιώδους οικονομικής κατάστασης. Η αιτιώδης σχέση είναι από την οικονομία στο χρηματιστήριο και ποτέ αντίστροφα. Το 1929, η αμερικανική οικονομία παρουσίαζε δυσκολίες και, τελικά, αυτό βρήκε τη βίαιη αντανάκλαση του στη Γουόλ Στριτ. Το 1929, υπήρχαν σημαντικοί ή τουλάχιστον στρατηγικοί λόγοι γι' αυτή την άποψη. Στη Γουόλ Στριτ, όπως και αλλού, το 1929, λίγοι άνθρωποι ήθελαν μια μεγάλη ύφεση. Όταν το χρηματιστήριο γνώρισε πτώση, πολλοί πολίτες ένιωσαν αμέσως τον πραγματικό κίνδυνο, που ήταν ότι τα εισοδήματα και η απασχόληση - η 6

7 ευημερία γενικά - θα επηρεάζονταν αρνητικά. Αυτό έπρεπε να εμποδιστεί. Αλλά, δυστυχώς, όλοι περιορίστηκαν σε ημίμετρα και αφορισμούς. Κανείς δεν εξήγησε επαρκώς ότι το χρηματιστήριο ήταν απλώς ένα προϊόν της πραγματικής οικονομικής ζωής που βασίζεται στην παραγωγή, στην απασχόληση και στις παραγωγικές επενδυτικές δαπάνες. Τα επόμενα χρόνια της ύφεσης ήταν καίριας σημασίας να συνεχίσει να τονίζεται η ασημαντότητα του χρηματιστηρίου. Η ύφεση ήταν μια εξαιρετικά δυσάρεστη εμπειρία. Η Γουόλ Στριτ δεν υπήρξε πάντοτε λατρευτό σύμβολο της αμερικανικής ζωής. Σε μερικές από τις πιο ευσεβείς περιφέρειες των ΗΠΑ, εκείνοι που κερδοσκοπούν με μετοχές - χρησιμοποιείται ο υποτιμητικός όρος τζογαδόροι - δε θεωρούνται ηθικά στολίδια της κοινωνίας. Επομένως, οποιαδήποτε ερμηνεία της ύφεσης η οποία θα απέδιδε σημασία στην κατάρρευση του χρηματιστηρίου θα λαμβανόταν πολύ σοβαρά υπόψη και θα σήμαινε σοβαρά προβλήματα για τη Γουόλ Στριτ. Αναμφίβολα, η Γουόλ Στριτ θα είχε επιβιώσει, αλλά με εμφανή σημάδια και πληγές. Βέβαια, πρέπει να ειπωθεί ότι δεν φαίνεται να υπήρξε σχεδιασμένη συνωμοσία για να ελαχιστοποιηθούν οι συνέπειες τις οποίες είχε στην οικονομία το κραχ του χρηματιστηρίου. Μάλλον, από συντηρητικό ένστικτο επιβίωσης, οι πάντες θεώρησαν απλώς ότι θα ήταν καλύτερα να κρατήσουν τη Γουόλ Στριτ έξω από όλα αυτά. Στην πραγματικότητα, οποιαδήποτε ικανοποιητική εξήγηση των γεγονότων του φθινοπώρου του 1929 και της συνέχειας, πρέπει να αποδίδει σημαντικό ρόλο στην κερδοσκοπική άνθηση και στην κατάρρευση που ακολούθησε. 7

8 Μέχρι το Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο του 1929, η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας ήταν μέτρια. Έως το κραχ, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει λογικά ότι αυτή η καθοδική κίνηση θα αντιστρεφόταν, όπως είχε συμβεί το Δεν υπήρχαν λόγοι να περιμένει κανείς την καταστροφή ούτε κανείς θα μπορούσε να προβλέψει ότι η παραγωγή, οι τιμές, τα εισοδήματα και όλοι οι άλλοι δείκτες θα συνέχιζαν να μειώνονται επί τρία συνεχή χρόνια. Από αυτό προκύπτει ότι το κραχ δεν επήλθε - όπως υποστήριξαν κάποιοι - επειδή ξαφνικά το χρηματιστήριο συνειδητοποίησε ότι μια σοβαρή ύφεση υπήρχε στον ορίζοντα. Μια ύφεση, σοβαρή ή μη, δεν μπορούσε να προβλεφθεί όταν το χρηματιστήριο γνώρισε πτώση. Υπάρχει ακόμη η πιθανότητα ότι η πτώση στους δείκτες τρόμαξε τους κερδοσκόπους, τους οδήγησε να ξεφορτωθούν τις μετοχές τους κι προκάλεσαν το σκάσιμο μιας φούσκας, που ούτως ή άλλως θα έπρεπε κάποτε να σκάσει. Μερικοί άνθρωποι, που παρακολουθούσαν τους δείκτες, μπορεί να πείστηκαν από τα διαθέσιμα στοιχεία να πουλήσουν και κατόπιν κι άλλοι να ενθαρρύνθηκαν ν' ακολουθήσουν. Αυτό όμως είναι στη φύση της κερδοσκοπικής άνθησης. Οποιοσδήποτε σοβαρός κλονισμός της εμπιστοσύνης μπορεί να οδηγήσει εκείνους τους κερδοσκόπους που ελπίζουν ότι θα αποχωρήσουν πριν από την τελική κατάρρευση να προβούν σε πωλήσεις, αφού έχουν ήδη δρέψει όλα τα πιθανά κέρδη από τις ανοδικές τιμές. Η απαισιοδοξία τους όμως θα επηρεάσει τους πιο απλοϊκούς επενδυτές που πίστευαν ότι το χρηματιστήριο θα ανέβαινε για πάντα, οι οποίοι πλέον αλλάζουν άποψη και πουλάνε. Σύντομα, θα υπάρξουν ειδοποιήσεις για 8

9 κατάθεση συμπληρωματικού περιθωρίου και ακόμη περισσότεροι άνθρωποι θα υποχρεωθούν να πουλήσουν. Έτσι, η φούσκα τελικά σκάει. Εκτός από την πτώση των δεικτών, η Γουόλ Στριτ απέδιδε πάντοτε σημασία σε δύο άλλα γεγονότα για το σκάσιμο της φούσκας. Στην Αγγλία, στις 20 Σεπτεμβρίου 1929, οι ε- πιχειρήσεις του Κλάρενς Χάτρι κατέρρευσαν ξαφνικά. Παραδόξως, ο Χάτρι ήταν μία από εκείνες τις προσωπικότητες που δεν έχουν τα τυπικά χαρακτηριστικά του Άγγλου και τις οποίες οι Άγγλοι έχουν περιοδικά δυσκολίες να τις αντιμετωπίσουν. Αν και η προγενέστερη οικονομική ιστορία του κάθε άλλο παρά ήταν καθησυχαστική, στη δεκαετία του 1920 ο Χάτρι οικοδόμησε μια βιομηχανική και χρηματοπιστωτική αυτοκρατορία πραγματικά εντυπωσιακών διαστάσεων. Ο πυρήνας της - γεγονός ακόμη πιο αξιοσημείωτο -ήταν μια αλυσίδα αυτόματων μηχανημάτων πωλήσεων με κερματοδέκτη και αυτόματων φωτογραφικών μηχανών. Από αυτές τις μη ελκυστικές επιχειρήσεις προχώρησε σε εταιρείες επενδύσεων και σε κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Η επέκταση του όφειλε πολλά στην έκδοση μη εγκεκριμένων με βάση το καταστατικό της εταιρείας μετοχών, στην αύξηση των περιουσιακών στοιχείων με την παραποίηση πιστοποιητικών κυριότητας μετοχών και σε άλλες εξίσου άτυπες χρηματοδοτικές δραστηριότητες. Στη μυθολογία που αναπτύχθηκε για το 1929, το ξεμασκάρεμα του Χάτρι στο Λονδίνο θεωρείται ότι κατάφερε ένα δυνατό χτύπημα στην εμπιστοσύνη των επενδυτών στη Νέα Υόρκη. Σ' αυτή τη μυθολογία, μαζί με τον Χάτρι, κατατασσόταν η άρνηση, στις 11 Οκτωβρίου, της Υπηρεσίας Κοινής 9

10 Ωφέλειας της Μασαχουσέτης να επιτρέψει στην Boston Edison να «σπάσει» στα τέσσερα τη μετοχή της. Όπως υποστήριζε η εταιρεία, τέτοια split ήταν πολύ της μόδας. Αν δεν ακολουθούσε αυτή τη μόδα, σήμαινε πως διακινδύνευε να θεωρηθεί ότι είχε μείνει πίσω στην εποχή των εταιρειών γκαζιού. Η άρνηση ήταν πρωτοφανής. Επιπλέον, η υπηρεσία πρόσθεσε την προσβολή στη ζημιά που προκάλεσε, αναγγέλλοντας έρευνα στα τιμολόγια της εταιρείας και υποστηρίζοντας ότι η παρούσα αξία της μετοχής της, «λόγω της δράσης κερδοσκόπων», είχε φτάσει σ' ένα επίπεδο στο οποίο κανείς, κατά την κρίση της, δε θα θεωρούσε επωφελές να την αγοράσει. Αυτά ήταν σκληρά λόγια. Θα μπορούσαν, όπως είναι κατανοητό, να ήταν εξίσου σημαντικά με το ξεμασκάρεμα του Κλάρενς Χάτρι. Όμως, ίσως επίσης η ισορροπία να θρυμματίστηκε απλώς από την αυθόρμητη απόφαση ξεπουλήματος μετοχών. Στις 22 Σεπτεμβρίου, οι οικονομικές σελίδες των εφημερίδων της Νέας Υόρκης είχαν τη διαφήμιση μιας υπηρεσίας επενδύσεων με τον εντυπωσιακό τίτλο: «Παρακράτηση Χρεογράφων Πέραν Του Δέοντος σε μία Κορεσμένη Αγορά.» Το μήνυμα της ήταν το ακόλουθο: «Πάρα πολλοί επενδυτές κερδίζουν χρήματα σ' ένα υπερτιμημένο χρηματιστήριο, απλώς και μόνο για να χάσουν όλα τους τα κέρδη - και μερικές φορές περισσότερα - στην προσαρμογή που ακολουθεί αναπόφευκτα». Αντί για την πτώση στο βιομηχανικό δείκτη της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ, το ξεσκέπασμα του Χάτρι ή το πείσμα της Υπηρεσίας Κοινής Ωφέλειας της Μασαχουσέτης, μπορεί να ήταν τέτοιες σκέψεις που τάραξαν δεκάδες, κατόπιν εκατοντάδες και τέλος χιλιάδες επενδυτές, οι οποίες έφεραν τελικά το τέλος της 10

11 κερδοσκοπικής άνθησης. Ουσιαστικά, δεν ξέρουμε τι ήταν εκείνο που κέντρισε πρώτο αυτές τις αμφιβολίες, ούτε είναι και πολύ σημαντικό να το μάθουμε. 11

12 Η εμπιστοσύνη δεν αποσυντέθηκε διαμιάς. Το Σεπτέμβριο και μέχρι τον Οκτώβριο, αν και η τάση του χρηματιστηρίου ήταν γενικά καθοδική, οι καλές ημέρες συνυπήρχαν με τις κακές. Ο όγκος των συναλλαγών ήταν μεγάλος. Στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, οι πωλήσεις ήταν σχεδόν πάντοτε πάνω από 4 εκατομμύρια και συχνά πάνω από 5 εκατομμύρια μετοχές. Το Σεπτέμβριο εκδόθηκαν νέες μετοχές, σε ακόμη μεγαλύτερο όγκο απ' ότι τον Αύγουστο και, συνήθως, οι τρέχουσες τιμές τους ήταν πάνω από την αρχική τιμή πώλησης. Στις 20 Σεπτεμβρίου, οι New York Times σημείωναν ότι η μετοχή της Lehman Corporation, που είχε εισαχθεί πρόσφατα και η αρχική τιμή πώλησης της ήταν 104 δολάρια, είχε πουληθεί την προηγουμένη ημέρα προς 136 δολάρια (στην περίπτωση αυτής της εταιρείας επενδύσεων που διέθετε καλή διαχείριση, ο ενθουσιασμός του κοινού δεν ήταν εντελώς αβάσιμος κι απερίσκεπτος). Στη διάρκεια του Σεπτεμβρίου, η πίστωση των χρηματιστηριακών εταιρειών προς τους πελάτες τους (έμμεσος δανεισμός) αυξήθηκε σχεδόν κατά 670 εκατομμύρια δολάρια, μηνιαία αύξηση που ήταν κατά πολύ μεγαλύτερη από τις προηγούμενες. Αυτό έδειχνε ότι ο κερδοσκοπικός ζήλος δεν είχε διόλου μειωθεί. Άλλα σημάδια υποδείκνυαν τη συνέχεια της χρηματιστηριακής άνθησης. Στο τεύχος της 12ης Οκτωβρίου, η Saturday Evening Post είχε ένα κύριο άρθρο του Ι. Φ. Μάρκοσον για τον Ά. Κρόιγκερ. Ήταν δημοσιογραφική επιτυχία, γιατί προηγουμένως ο Κρόιγκερ ήταν μη καλοδεχούμενος ανάμεσα στους δημοσιογράφους. «Ο Κρόιγκερ», παρατηρούσε ο Μάρκοσον, «όπως και ο 12

13 Χούβερ, είναι μηχανικός. Με συνέπεια, χρησιμοποίησε ακρίβεια μηχανικού στη συγκόλληση της εκτεταμένης βιομηχανίας του». Και αυτή δεν ήταν η μοναδική ομοιότητα. «Όπως ο Χούβερ», πρόσθετε ο συγγραφέας, «ο Κρόιγκερ κυβερνά με καθαρή λογική». Στη συνέντευξη, ο Κρόιγκερ ήταν αξιοσημείωτα ειλικρινής σ' ένα σημείο. Έλεγε στον Μάρκοσον: «Η όποια επιτυχία είχα μπορεί ίσως να αποδοθεί σε τρία πράγματα. Το έ- να είναι η σιωπή, το δεύτερο είναι περισσότερη σιωπή, ενώ το τρίτο είναι ακόμη μεγαλύτερη σιωπή». Έτσι ήταν. Δυόμισι χρόνια αργότερα, ο Κρόιγκερ αυτοκτόνησε στο διαμέρισμα του στο Παρίσι και λίγο μετά ανακαλύφθηκε ότι η απέχθεια του για την κοινοποίηση πληροφοριών, ειδικά αν ήταν ακριβείς, είχε κρατήσει ακόμη και τους πιο κοντινούς γνωστούς του σε άγνοια της μεγαλύτερης απάτης στην ιστορία. Οι Αμερικανοί ασφαλιστές του, η εξαιρετικά σεβάσμια εταιρεία Lee, Higginson and Company της Βοστόνης, δεν είχαν ακούσει τίποτα και δεν ήξεραν τίποτα. Ένα από τα μέλη της εταιρείας, ο Ντόναλντ Ντιούραντ ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου των επιχειρήσεων του Κρόιγκερ. Δεν είχε παρευρεθεί ποτέ σε κάποια σύσκεψη διευθυντών και είναι σίγουρο ότι δε θα ήταν σοφότερος αν το είχε κάνει. Τις τελευταίες εβδομάδες του Οκτωβρίου, το Time Magazine, καινούριο έντυπο κι όχι ακόμη ισχυρό, παρουσίαζε τον Κρόιγκερ στο εξώφυλλο του - «Μεγάλος θαυμαστής του Σέσιλ Ρόουντς». Μία εβδομάδα αργότερα, θαρρείς για να τονίσει την πίστη του στη Νέα Εποχή, συνέχιζε με τον Σάμουελ Τνσουλ. Τις ίδιες μέρες αυτού του θερμού φθινοπώρου, η Wall Street Journal παρουσίαζε την επίσημη αναγγελία ότι ο 13

14 Άντριου Μέλον θα παρέμενε στην κυβέρνηση τουλάχιστον μέχρι το 1933 (κυκλοφορούσαν φήμες ότι μπορεί να παραιτούνταν) και παρατηρούσε: «Η αισιοδοξία επικρατεί και πάλι... η αναγγελία... έκανε περισσότερα για να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη από οτιδήποτε άλλο». Στη Γερμανία, ο Τσαρλς Ε. Μίτσελ δήλωνε ότι «η βιομηχανική κατάσταση των Ηνωμένων Πολιτειών είναι απολύτως υγιής», ότι δινόταν υπερβολική σημασία στα δάνεια των χρηματιστών και ότι «τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει την ανοδική πορεία. Στις 15 Οκτωβρίου, καθώς έπαιρνε το πλοίο της επιστροφής, αναφέρθηκε εκτενέστερα στο ζήτημα: «Οι αγορές γενικά είναι τώρα σε υγιή κατάσταση... οι αξίες έχουν στερεή βάση στη γενική ευημερία της χώρας μας». Το ίδιο βράδυ, ο καθηγητής Ίρβινγκ Φίσερ έκανε την ιστορική αναγγελία του για το αμετάβλητα υψηλό οροπέδιο και πρόσθετε: «Μέσα σε λίγους μήνες, περιμένω να δω το χρηματιστήριο πολύ υψηλότερα απ' ότι είναι σήμερα». Πράγματι, αυτές τις ημέρες του Οκτωβρίου, το μόνο ενοχλητικό πράγμα ήταν η αρκετά σταθερή καθοδική τάση στο χρηματιστήριο. To Σάββατο 19 Οκτωβρίου, τηλεγραφήματα από την Ουάσινγκτον ανέφεραν ότι ο υπουργός Εμπορίου Λάμοντ είχε δυσκολίες να βρει τα δολάρια για δημόσια κονδύλια τα οποία θα απαιτούνταν για την πληρωμή της συντήρησης της θαλαμηγού «Corsair», που μόλις είχε δώσει στην κυβέρνηση ο Τζ. Π. Μόργκαν. (Ο Μόργκαν δεν είχε υποβληθεί σε ακραία στέρηση: ένα νέο «Corsair» δολαρίων ήταν έτοιμο στο Μπαθ του Μέιν.) Υπήρχαν και άλλες, ακόμη πιο ακαταμάχητες ενδείξεις ασυνήθιστης στενότητας στην αγορά. Οι εφημερίδες μιλούσαν για πολύ εξασθενημένη αγορά την προηγουμένη 14

15 ημέρα - υπήρξαν σημαντικές πτώσεις στις συναλλαγές και ο βιομηχανικός δείκτης των New York Times είχε πέσει περίπου κατά 7 μονάδες. Η Steel είχε χάσει 7 μονάδες, η General Electric, η Westing-house και η Montgomery Ward είχαν χάσει όλες 6 μονάδες.'στο μεταξύ, εκείνη την ημέρα, το κλίμα στο χρηματιστήριο ήταν πολύ άσχημο. Στη δεύτερη σαββατιάτικη συναλλαγή με τη μεγαλύτερη πτώση που είχε σημειωθεί ποτέ, μετοχές άλλαξαν χέρια. Στο κλείσιμο, ο βιομηχανικός δείκτης των New York Times είχε πέσει 12 μονάδες. Τα blue chips είχαν υποχωρήσει σοβαρά και οι ευνοούμενες από τους κερδοσκόπους μετοχές είχαν κάνει βουτιά. Η J. Ι. Case, για παράδειγμα, είχε χάσει 40 ολόκληρες μονάδες. Την Κυριακή, τα νέα για το χρηματιστήριο jyrav πρωτοσέλιδο - ο κύριος τίτλος των New York Times έλεγε: «Οι μετοχές πέφτουν, καθώς κύμα πωλήσεων καταποντίζει το χρηματιστήριο» και την επόμενη ημέρα, ο οικονομικός συντάκτης ανέφερε για δέκατη ίσως φορά ότι το τέλος είχε έρθει. Δε δινόταν καμιά άμεση εξήγηση για την πτώση. Η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ ήταν ήσυχη για μεγάλο διάστημα. Ο Χάτρι και η Υπηρεσία Κοινής Ωφέλειας της Μασαχουσέτης ανήκαν πια στο παρελθόν εδώ και μια εβδομάδα μέχρι ένα μήνα. Μόνο αργότερα δόθηκαν εξηγήσεις. Εκείνη την Κυριακή, οι εφημερίδες περιείχαν τρία σχόλια, που θα γίνονταν οικεία τις ημέρες που ακολούθησαν. Μετά από τις συναλλαγές του Σαββάτου, σημειωνόταν, είχαν εκδοθεί αρκετές ειδοποιήσεις για κατάθεση συμπληρωματικού περιθωρίου. Αυτό σήμαινε ότι η αξία των μετοχών που είχαν δοθεί ως ενέχυρο για τη χορήγηση δανείου είχε πέσει σε τέτοιο σημείο, ώστε δεν 15

16 επαρκούσε πια ως εγγύηση για το δάνειο. Ζητούσαν από τον κερδοσκόπο περισσότερα μετρητά. Οι άλλες δυο παρατηρήσεις ήταν πιο καθησυχαστικές. Οι εφημερίδες συμφωνούσαν - κι αυτή ήταν η ανεπίσημη άποψη στη Γουόλ Στριτ - ότι τα χειρότερα είχαν περάσει και προβλεπόταν ότι την επόμενη ημέρα θα άρχιζε η οργανωμένη στήριξη του χρηματιστηρίου. Η αποδυνάμωση, αν εμφανιζόταν, δε θα γινόταν πια ανεκτή. Ποτέ δεν υπήρξε φράση με περισσότερη μαγεία από τη φράση «οργανωμένη στήριξη». Σχεδόν αμέσως, βρέθηκε σε όλα τα στόματα και σε όλες τις ειδήσεις για το χρηματιστήριο. Οργανωμένη στήριξη σήμαινε ότι ισχυροί άνθρωποι θα οργανώνονταν για να κρατήσουν τις τιμές των μετοχών σε λογικά επίπεδα. Οι γνώμες διέφεραν ως προς το ποιος θα οργάνωνε αυτή τη στήριξη. Μερικοί είχαν στο μυαλό τους, τούς μεγάλους κερδοσκόπους, όπως ο Κοΰτεν, ο Ντιούραντ και ο Ράσκομπ. Αυτοί, περισσότερο από όλους, δεν μπορούσαν να αντέξουν μια κατάρρευση. Μερικοί σκέφτονταν τους τραπεζίτες - ο Τσαρλς Μίτσελ είχε δράσει προηγουμένως και σίγουρα θα δρούσε ξανά αν τα πράγματα πήγαιναν χειρότερα. Μερικοί είχαν στο μυαλό τους τις εταιρείες επενδύσεων. Είχαν τεράστια χαρτοφυλάκια κοινών μετοχών και προφανώς δεν μπορούσαν ν' αντέξουν να γίνουν φτηνές οι μετοχές. Επίσης, είχαν μετρητά. Έτσι, αν οι μετοχές γίνονταν φτηνές, οι εταιρείες επενδύσεων θα ήταν στο χρηματιστήριο για να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες. Αυτό θα σήμαινε ότι οι ευκαιρίες δε θα διατηρούνταν για καιρό. Με τόσους πολλούς ανθρώπους να θέλουν ν' αποφύγουν μια περαιτέρω πτώση, σαφώς η περαιτέρω πτώση θ' αποφευγόταν. 16

17 Τις εβδομάδες που ακολούθησαν, η αργία της Κυριακής είχε την έκδηλη τάση να γεννά ανησυχία, αμφιβολίες, απαισιοδοξία και την απόφαση ξεπουλήματος μετοχών τη Δευτέρα. Φαίνεται σίγουρο ότι αυτό συνέβη την Κυριακή 20 Οκτωβρίου. 17

18 Η Δευτέρα 21 Οκτωβρίου ήταν πολύ άσχημη ημέρα. Οι πωλήσεις μετοχών έφτασαν συνολικά τα τεμάχια, ο τρίτος μεγαλύτερος όγκος πωλήσεων στην ιστορία και μερικές δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, που παρακολουθούσαν το χρηματιστήριο σε όλη τη χώρα, έκαναν μια ενοχλητική ανακάλυψη. Δεν υπήρχε τρόπος να μάθουν τι συνέβαινε. Προηγουμένως, τις καλές ημέρες της προσδοκίας ανόδου των τιμών, το μηχάνημα που μετέδιδε τις τιμές των χρεογράφων συχνά υστερούσε χρονικά και κανείς ανακάλυπτε αφού είχε κλείσει το χρηματιστήριο πόσο πλουσιότερος είχε γίνει. Όμως, οι εμπειρίες με ένα χρηματιστήριο σε πτώση ήταν πολύ πιο περιορισμένες. Ούτε, μετά από το Μάρτιο, το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών των χρεογράφων είχε μείνει σοβαρά πίσω στην καταγραφή της πτώσης των αξιών. Τώρα, πολλοί μάθαιναν για πρώτη φορά ότι ήταν δυνατόν να έχουν καταστραφεί πλήρως και για πάντα και ούτε καν να το ξέρουν. Και αν δεν είχαν καταστραφεί, υπήρχε ισχυρή τάση να φαντάζονται πως είχαν καταστραφεί. Με το άνοιγμα του χρηματιστηρίου στις 21 Οκτωβρίου, το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών των χρεογράφων έμεινε πίσω, και στις 12 μ.μ. ήταν πίσω μία ώρα. Κατέγραψε την τελευταία συναλλαγή μία ώρα και σαράντα λεπτά μετά το κλείσιμο του χρηματιστηρίου. Κάθε δέκα λεπτά, οι τιμές επιλεγμένων μετοχών τυπώνονταν στο μηχάνημα μετάδοσης, αλλά η μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις τιμές των μετοχών και τις τιμές 18

19 που αναγράφονταν στην ταινία του μηχανήματος μετάδοσης των τιμών ενίσχυε την ανησυχία και την αυξανόμενη πεποίθηση των ανθρώπων ότι θα ήταν καλύτερα να πουλήσουν. Η κατάσταση, αν και κακή, δεν ήταν ακόμη απελπιστική. Προς το τέλος των συναλλαγών της Δευτέρας, το χρηματιστήριο ανέκαμψε και οι τελικές τιμές ήταν μεγαλύτερες από το κατώτερο όριο της ημέρας. Οι καθαρές απώλειες ήταν σημαντικά μικρότερες από κείνες του Σαββάτου. Η Τρίτη έφερε μια κάπως ασταθή άνοδο. Όπως τόσο συχνά προηγουμένως, το χρηματιστήριο έμοιαζε να δείχνει την ικανότητα του να ανακάμψει. Οι άνθρωποι ήταν έτοιμοι να καταγράψουν την εμπειρία απλώς ως μία ακόμη πτώση σαν εκείνες που είχαν υπάρξει τόσες πολλές φορές προηγουμένως. Σ' αυτό βοηθιούνταν από τους δυο άνδρες που τώρα αναγνωρίζονταν ως οι επίσημοι προφήτες της Γουόλ Στριτ. Τη Δευτέρα, στη Νέα Υόρκη, ο καθηγητής Φίσερ έλεγε ότι η πτώση αντιπροσώπευε απλώς «μια εκκαθάριση του παράφρονος περιθωρίου». Εξηγούσε γιατί πίστευε ότι οι τιμές των μετοχών στη διάρκεια της άνθησης δεν είχαν φτάσει στην πραγματική αξία τους και ότι θα ανέβαιναν ακόμη περισσότερο. Μεταξύ άλλων, δεν είχαν ακόμη αντανακλαστεί στο χρηματιστήριο τα ευεργετικά αποτελέσματα της ποτοαπαγόρευσης, που είχαν κάνει τον Αμερικανό εργάτη «πιο παραγωγικό και αξιόπιστο». Την Τρίτη, ο Τσαρλς Ε. Μίτσελ παρατήρησε ότι «η πτώση πήγε πολύ μακριά». Ο χρόνος και διάφορες έρευνες του Κογκρέσου και της δικαστικής εξουσίας θα έδειχναν ότι ο κύριος Μίτσελ είχε ισχυρούς προσωπικούς λόγους 19

20 να νιώθει έτσι. Πρόσθετε ότι οι συνθήκες ήταν «θεμελιακά υγιείς», επαναλάμβανε ότι είχε δοθεί υπερβολική σημασία στο μεγάλο όγκο των χρηματιστηριακών δανείων και συμπεραίνει ότι η κατάσταση ήταν τέτοια που θα διορθωνόταν από μόνη της αν την άφηναν στην ησυχία της. Ωστόσο, ο Μπάμπσον έκανε άλλη μια ενοχλητική υπόδειξη. Σύστηνε στους ανθρώπους να πουλήσουν τις μετοχές τους και ν' αγοράσουν χρυσό. Την Τετάρτη 23 Οκτωβρίου, τα αποτελέσματα αυτής της ευθυμίας διαλύθηκαν κάπως. Αντί για περαιτέρω κέρδη, υπήρξαν μεγάλες απώλειες. Το άνοιγμα ήταν αρκετά ήρεμο, αλλά προς τα μέσα του πρωινού, οι μετοχές ανταλλακτικών αυτοκινήτων πουλιούνταν σε χαμηλές τιμές και ο όγκος των συναλλαγών άρχισε να αυξάνεται σε όλο τον κατάλογο των εισηγμένων εταιρειών. Στην τελευταία ώρα της συνεδρίασης, οι συναλλαγές ήταν εξαιρετικά μεγάλες μετοχές άλλαξαν χέρια με ταχέως μειούμενες τιμές. Εκείνη την ημέρα, ο βιομηχανικός δείκτης των New York Times έπεσε από 415 σε 384, χάνοντας όλα τα κέρδη του από το τέλος του προηγουμένου Ιουνίου. Η Tel and Tel έχασε 15 μονάδες, η General Electric 20, η Westinghouse 25 και η J. I. Case άλλες 46 μονάδες. Και πάλι το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών των μετοχών έμεινε πολύ πίσω στην καταγραφή των συναλλαγών και για να αυξηθεί η αβεβαιότητα, μια χιονοθύελλα στις Μεσοδυτικές Πολιτείες προκάλεσε εκτεταμένες διακοπές των επικοινωνιών. Εκείνο το απόγευμα και το βράδυ, χιλιάδες κερδοσκόποι αποφάσισαν να ξεπουλήσουν όσο ακόμη τους συνέφερε - όπως υπέθεταν λανθασμένα. Σε χιλιάδες άλλους ειπώθηκε ότι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ξεπουλήσουν, εκτός κι αν κατέθεταν επιπλέον πρόσθετη α- 20

21 σφάλεια και, καθώς οι συναλλαγές της ημέρας τελείωναν, είχε εκδοθεί πρωτοφανής όγκος ειδοποιήσεων για κατάθεση συμπληρωματικού περιθωρίου. Μιλώντας στην Ουάσιγκτον, ακόμη και ο καθηγητής Φίσερ ήταν ελαφρώς λιγότερο αισιόδοξος. Έλεγε σε μια συγκέντρωση τραπεζιτών ότι «στις περισσότερες περιπτώσεις, οι αξίες των χρεογράφων δεν είχαν υπερτιμηθεί». Ωστόσο, δεν κλονίστηκε ως προς την πεποίθηση του για την αποδοτικότητα της ποτοαπαγόρευσης, α- ποδοτικότητα που δεν είχε συνειδητοποιηθεί. Εκείνη τη νύχτα, οι εφημερίδες πήγαν στο τυπογραφείο με την ανάμνηση μιας εποχής που έφευγε ταχέως. Τρομερές διαφημίσεις ανήγγελλαν δικαιώματα εγγραφής σε νέες προσφορές αποθετηρίων της Aktiebolaget Kreuger και της Toll με 23 δολάρια. Υπήρχε επίσης μια νότα ευθυμίας. Προβλεπόταν ότι την αυριανή ημέρα θ' άρχιζε σίγουρα η «οργανωμένη στήριξη» στο χρηματιστήριο. Η Πέμπτη 24 Οκτωβρίου είναι η πρώτη ημέρα που η ιστορία ταυτίζει με τον πανικό του 1929 και, με βάση την αταξία, τον τρόμο και τη σύγχυση που επικράτησαν, αξίζει ν' αντιμετωπίζεται έτσι. Εκείνη την ημέρα, μετοχές άλλαξαν χέρια, πολλές από αυτές με τιμές οι οποίες συνέτριψαν τα όνειρα και τις ελπίδες εκείνων που τις κατείχαν. Από όλα τα μυστήρια του χρηματιστηρίου δεν υπάρχει κανένα τόσο αδιαπέραστο όσο το γιατί θα πρέπει να υπάρχει αγοραστής για τον καθένα που επιδιώκει να πουλήσει. Η 24η Οκτωβρίου του 1929 έδειξε ότι αυτό που είναι μυστηριώδες δεν είναι αναπόφευκτο. Συχνά, δεν υπήρχαν καθόλου αγοραστές και μόνο μετά από μεγάλες κάθετες πτώσεις θα μπορούσε κανείς να εκδηλώσει ενδιαφέρον για αγορά. 21

22 Ο πανικός δεν κράτησε όλη την ημέρα. Ήταν φαινόμενο των πρωινών ωρών. Το ίδιο το άνοιγμα του χρηματιστηρίου δεν ήταν θεαματικό και για ένα διάστημα οι τιμές ήταν σταθερές. Ωστόσο, ο όγκος των συναλλαγών ήταν πολύ μεγάλος και σύντομα οι τιμές άρχισαν να κάμπτονται. Για άλλη μια φορά, το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών έμεινε πίσω. Οι τιμές έπεφταν περισσότερο και ταχύτερα και το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών έμενε όλο και πιο πίσω. Στις 11η ώρα, το χρηματιστήριο έφερε πανικό σ' έναν άγριο, τρελό συνωστισμό για ξεπούλημα. Στις γεμάτες κόσμο αίθουσες συναλλαγών των χρηματιστηρίων σε όλη τη χώρα, το μηχάνημα μετάδοσης των τιμών κατέγραφε μια τρομακτική κατάρρευση. Όμως, οι επιλεγμένες αναγραφές των τιμών στο μηχάνημα μετάδοσης των τιμών των χρεογράφων έδειχναν επίσης ότι οι τρέχουσες αξίες ήταν πολύ πιο κάτω από τις προηγούμενες τιμές που αναγράφονταν στην ταινία του μηχανήματος μετάδοσης των τιμών. Η αβεβαιότητα έσπρωχνε όλο και περισσότερους ανθρώπους να προσπαθούν να πουλήσουν. Άλλοι, μην μπορώντας πια ν' ανταποκριθούν στις ειδοποιήσεις για κατάθεση συμπληρωματικού περιθωρίου, ξεπουλούσαν. Στις 11:30 το χρηματιστήριο είχε παραδοθεί στον τυφλό, αμείλικτο φόβο. Επρόκειτο πραγματικά για πανικό. Έξω από το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης ακούγονταν απόκοσμες φωνές. Πλήθος συγκεντρωνόταν. Ο διευθυντής της Αστυνομίας Γκ. Γουάλεν έμαθε ότι κάτι συνέβαινε κι έστειλε ένα ειδικό απόσπασμα της αστυνομίας για την τήρηση της τάξης. Περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν και περίμεναν, αν και εμφανώς κανείς δεν ήξερε τι. Ένας εργάτης εμφανίστηκε στην κορυφή ενός ψηλού κτιρίου για 22

23 κάποιες επισκευές και το πλήθος νόμισε ότι ήταν επίδοξος αυτόχειρας και περίμενε ανυπόμονα να τον δει να πηδά. Πλήθη συγκεντρώθηκαν επίσης γύρω από τα υποκαταστήματα των χρηματιστηριακών εταιρειών σε όλη την πόλη και, στην πραγματικότητα, σε όλη τη χώρα. Εκείνοι που μπορούσαν να δουν τον πίνακα με τις τιμές ή το Trans-Lux, έλεγαν στους άλλους τι συνέβαινε ή τι νόμιζαν πως συνέβαινε. Ένας παρατηρητής θεώρησε ότι οι εκφράσεις των ανθρώπων «δεν έδειχναν τόσο ότι υπέφεραν, όσο ένα είδος τρομαγμένης δυσπιστίας». Η μια φήμη μετά την άλλη σάρωνε τη Γουόλ Στριτ και τα παραρτήματα των χρηματιστηριακών εταιρειών. Τώρα οι μετοχές πουλιούνταν σχεδόν δωρεάν. Το Χρηματιστήριο του Σικάγου και του Μπάφαλο έκλεισαν. Εξελισσόταν ένα κύμα αυτοκτονιών και έντεκα γνωστοί κερδοσκόποι είχαν κιόλας αυτοκτονήσει. Στις 12:30, οι αξιωματούχοι του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης έκλεισαν τον εξώστη επισκεπτών για να κρύψουν από τη δημόσια θέα τις άγριες σκηνές που εξελίσσονταν κάτω. Ένας επισκέπτης που μόλις είχε αποχωρήσει, έδειχνε τη σημαντική ικανότητα του να είναι παρών στα ιστορικά γεγονότα. Ήταν ο πρώην υπουργός Οικονομικών της Μεγάλης Βρετανίας, κύριος Ουίνστον Τσόρτσιλ. Αυτός ήταν που το 1925 επανάφερε τη Βρετανία στον Κανόνα Χρυσού και στην υπερτιμημένη λίρα. Συνεπώς, ήταν υπεύθυνος για την ένταση που έστειλε τον Μ. Νόρμαν να παρακαλέσει για πολιτική φτηνού χρήματος, η οποία σ' αυτή τη μοιραία στιγμή έκανε φτηνότερη την πίστωση που προκάλεσε με τη σειρά της την κερδοσκοπική άνθηση. Τώρα πίστευαν ότι ο Τσόρτσιλ έ- βλεπε το τρομερό έργο των χεριών του. 23

24 Δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι κάποιος τον κατηγόρησε. Η οικονομία δεν ήταν ποτέ η δυνατή πλευρά του, έτσι φαίνεται απίθανο να κατηγόρησε ο ίδιος τον εαυτό του. 24

25 Στη Νέα Υόρκη τουλάχιστον, ο πανικός τελείωσε νωρίς το απόγευμα, όταν εμφανίστηκε η οργανωμένη στήριξη. Στις 12 μ.μ., οι ανταποκριτές έμαθαν ότι συγκαλούνταν σύσκεψη στη Γουόλ Στριτ αριθμός 23, στα γραφεία της J. P. Morgan and Company. Γρήγορα μαθεύτηκε ποιοι θα ήταν εκεί: ο Τσαρλς Ε. Μίτσελ, ο πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της National City Bank, ο Άλμπερτ Χ. Γουίγκιν, ο πρόεδρος της Chase National Bank, ο Γουίλιαμ Σ. Πότερ, ο πρόεδρος της Guaranty Trust Company, o Σιοΰαρντ Πρόσερ, ο πρόεδρος της Bankers Trust Company και ο οικοδεσπότης, ο Τόμας Γ. Λάμοντ, ο ενεργός εταίρος του Μόργκαν. Συμφωνά με το μύθο, στη διάρκεια του πανικού το 1907, ο πρεσβύτερος Μόργκαν είχε βάλει τέλος στη συζήτηση για το αν θα έπρεπε να σωθεί η Trust Company of America, η οποία θα χανόταν, λέγοντας ότι αυτός ήταν ο τρόπος για να σταματήσει ο πανικός. Ο πανικός σταμάτησε. Είκοσι δυο χρόνια αργότερα το δράμα ξαναπαιζόταν, αλλά ο πρεσβύτερος Μόργκαν είχε πεθάνει, ενώ ο γιος του ήταν στην Ευρώπη. Όμως, κινούνταν ε- ξίσου αποφασισμένοι άνδρες. Ήταν οι ισχυρότεροι χρηματοδότες του έθνους. Δεν είχαν ακόμη διαπομπευτεί και δυσφημιστεί από Νέους Χρηματιστές. Και μόνο η είδηση ότι θα δρούσαν απελευθέρωσε τους ανθρώπους από το φόβο στον οποίο είχαν παραδοθεί. Έδρασαν. Πήραν γρήγορα την απόφαση να οργανώσουν 25