Πώς πήρε το όνομά της η Αραδίππου

Transcript

1 Πώς πήρε το όνομά της η Αραδίππου Ονοματολογία ονομάηεται θ επιςτιμθ των κφριων ονομάτων και αποτελεί ξεχωριςτό κλάδο τθσ Γλωςςολογίασ. Η επιςτιμθ αυτι διαιρείται ςε δυο κλάδουσ, ςτθν Ανκρωπωνυμικι ι επιςτιμθ των προςωπικϊν ονομάτων και ςτθν Τοπωνυμικι ι επιςτιμθ των ονομάτων των τόπων (τοπωνφμια). Η φλθ των δυο αυτϊν κλάδων πρακτικά ςυμπίπτει, δεδομζνου ότι το αντικείμενο και των δφο είναι τα ονόματα, τα οποία θ Γραμματικι χαρακτθρίηει ωσ κφρια. Πταν λζμε τοπωνφμια, «εννοοφμε όχι μόνο τισ ονομαςίεσ των πόλεων, των χωριϊν και των ςυνοικιςμϊν, αλλά γενικά όλα τα ονόματα με τα οποία ο λαόσ ονομάηει κάκε πτυχι, κάκε κομμάτι του πατρίου εδάφουσ κάμπουσ, βουνά, πλαγιζσ, ποταμοφσ κλπ.» 1 Τα τοπωνφμια δεν ενδιαφζρουν μόνο τουσ γλωςςολόγουσ. Τα ονόματα των τόπων, ςυνικωσ, εμπεριζχουν, εκτόσ από γλωςςικζσ, ιςτορικζσ, κοινωνικζσ, λαογραφικζσ και άλλεσ πλθροφορίεσ. Γι' αυτό τον λόγο θ Τοπωνυμικι δεν περιορίηεται ςτθ γλωςςικι μελζτθ των τοπωνυμίων, αλλά τα εξετάηει και από ιςτορικισ και κοινωνικισ απόψεωσ. Με τθ γλωςςικι μελζτθ θ Τοπωνυμικι προςπακεί να ετυμολογιςει τα τοπωνφμια, δθλαδι αναηθτά τθν προζλευςι τουσ και προςπακεί να βρει, όπου είναι δυνατό, τθν αρχικι μορφι και ςθμαςία τουσ. Η γλωςςικι διερεφνθςθ των τοπωνυμίων είναι ςτενά ςυνδεδεμζνθ με τθν ιςτορικι τουσ μελζτθ, κακόςον οι τοπωνυμικζσ μεταβολζσ δεν ανάγονται αποκλειςτικά ςτουσ γλωςςικοφσ νόμουσ, αλλά οφείλονται και ςε ιςτορικζσ περιςτάςεισ. Η Τοπωνυμικι, τζλοσ, μελετά τα τοπωνφμια και από κοινωνικισ απόψεωσ, διότι τα ονόματα αυτά είναι δυνατό να εκφράηουν κοινωνικζσ και οικονομικζσ ςχζςεισ ενόσ ςυγκεκριμζνου γεωγραφικοφ ι εκνικοφ χϊρου 2. Ράρα πολλοί, ειδικοί και μθ, ζχουν, κατά καιροφσ, αςχολθκεί με το όνομα τθσ Αραδίππου. Ζνασ από αυτοφσ, ο Iωάννθσ Συκουτρισ, είχε, πριν από αρκετά χρόνια, χαρακτθρίςει το τοπωνφμιο αυτό ωσ «ετυμολογικό πειραςμό». Οι περιςςότεροι, αν όχι όλοι, από τουσ ονοματολόγουσ, που αςχολικθκαν με τθν ονομαςία τθσ Αραδίππου, περιορίςτθκαν ςτθ γλωςςικι τθσ μελζτθ. Εμείσ εδϊ κα επιχειριςουμε μια πιο ςφαιρικι εξζταςθ του τοπωνυμίου αυτοφ, θ οποία, εκτόσ από τθ γλωςςικι, κα περιλαμβάνει και τθν ιςτορικι και κοινωνικι του μελζτθ. Πλοι, ςχεδόν, όςοι αςχολικθκαν με τθν προζλευςθ του ονόματοσ τθσ Αραδίππου δζχονται ότι το τοπωνφμιο αυτό είναι κυριϊνυμο και προιλκε από το κφριο όνομα του πρϊτου οικιςτι τθσ. Η άποψθ ότι το τοπωνφμιο αυτό αποτελείται από τισ λζξεισ αράδα και ίπποσ απορρίπτεται από τουσ ςοβαροφσ ερευνθτζσ και τοπωνυμιολόγουσ, που αςχολικθκαν με τθν προζλευςθ του τοπωνυμίου αυτοφ και αποδίδεται ςε παρετυμολόγθςθ 3. Σφμφωνα με τουσ υποςτθρικτζσ τθσ άποψθσ αυτισ, το όνομα τθσ Αραδίππου προιλκε από τθ ςυνικεια του πρϊτου οικιςτι τθσ, κατ' άλλουσ του ιδιοκτιτθ ενόσ τοπικοφ εκτροφείου αλόγων, να βάηει τα άλογα του ςε αράδα (ςειρά, γραμμι), όταν ζβγαινε περίπατο ςτθν περιοχι. 4 Τα ονόματα πολλϊν χωριϊν τθσ Κφπρου είναι κτθτορικά, προιλκαν, δθλαδι, από το κφριο όνομα του πρϊτου οικιςτι ι ιδιοκτιτθ τουσ. Ο προςδιοριςμόσ αυτόσ «παρζμεινε και αφοφ προςιλκαν άλλοι κάτοικοι, εργάται ι τεχνίται, ςυχνότερον δε απόγονοι εκείνου του κατόχου. Ο τφποσ των παραμεινάντων ονομάτων διαφοροτρόπωσ μετεβλικθ, αλλ ενίοτε παρζμεινε θ ζκφραςισ όπωσ ιτο κατ' αρχάσ» 5. Τα 1 Πιλαβάκθσ Κϊςτασ, Κυπριακά Σοπωνφμια, Λαογραφικι Κφπροσ, Σεφχοσ 13, Λευκωςία, 1975 (κατά τον οριςμό του κακθγθτι τίλπωνοσ Κυριακίδθ), ςελ Παπαδόπουλοσ Θεόδωροσ, υνοπτικόν Διάγραμμα Σοπωνυμικισ Μεκοδολογίασ, Επετθρίσ V, , Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, 1972, ςελ Πιλαβάκθσ Κϊςτασ, Κυπριακά Σοπωνφμια, Λαογραφικι Κφπροσ, Σεφχθ 28, 29, 30, Λευκωςία, 1980, ςελ. 4. Γράφει ο Κ. Πιλαβάκθσ: «Ότι πικανόν το δεφτερον ςυνκετικόν να είναι θ λζξθ ίπποσ, ενεκάρρυνε τθν λογοπαικτικιν διάκεςιν κάποιου καλιϊτθ λόγιου, που επρότεινε τθν αςτείαν ετυμολογίαν από το αράδα ίππων». 4 Καροφηθσ Γ., Αραδίππου, Μεγάλθ Κυπριακι Εγκυκλοπαίδεια, Σόμοσ Βϋ, Φιλόκυπροσ, Λευκωςία, Η εκδοχι αυτι ανικει ςτον Goodwin (An Historical Toponymy of Cyprus). 5 Μενάρδοσ ίμοσ, Σοπωνυμικαί και Λαογραφικαί Μελζται, Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, 2001, ςελ. 62

2 2 κυριϊνυμα, όπωσ και τα υπόλοιπα τοπωνφμια τθσ Κφπρου, κατάγονται κυρίωσ από τθν Αρχαία Ελλθνικι, τθν Ελλθνιςτικι, τθ Βυηαντινι, τθ Φραγκικι και τθν Τουρκικι εποχι 6. Τα αρχαιότερα από αυτά ζχουν τθ ρίηα τουσ ςτθν περίοδο του αποικιςμοφ τθσ Κφπρου από τουσ Αχαιοφσ, θ οποία άρχιςε τον 14 ο αιϊνα π.χ. Τα κυριϊνυμα ζχουν διάφορεσ καταλιξεισ (Καλοπαναγιϊτ-θσ, Φαρμακ-άσ, Νικόκλει-α, Αυδιμ-ου, Ρατρίκ-ι) και ανικουν και ςτα τρία γζνθ (Αςκάσ, ο, Φοίτθ, θ, και Μαρί, το). Συνικωσ τα ςυναντοφμε ςε Ονομαςτικι πτϊςθ. Μερικά, όμωσ, από αυτά διατθροφν το κφριο όνομα του κτιτορα ςτθ Γενικι: θ Αλθκινοφ (του Αλθκινοφ), θ Σαλαμιοφ (του Σαλαμινίου, θ Ακθζνου (του Ακθνογζνουσ), θ Λαπθκιοφ (του Λαπθκίου), θ Ξυλοφάγου (του Ξθροφάγου) κ.ά. Ζνα από αυτά τα κυριϊνυμα είναι και θ Αραδίππου. Πςον αφορά τϊρα τθν ετυμολογία του κυριϊνυμου αυτοφ, όλοι ςυμφωνοφν ότι πρόκειται για ςφνκετθ λζξθ κι ότι το δεφτερο ςυνκετικό τθσ είναι θ λζξθ ίπποσ. Είναι γνωςτό ότι ςτθν αρχαία Ελλάδα τα ςφνκετα ονόματα, με πρϊτθ ι δεφτερθ ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο, ιταν πολφ ςυνθκιςμζνα: Ιπποκράτθσ, Κππαρχοσ, Λεφκιπποσ, Αρίςτιπποσ, Χρφςιπποσ κ.ά. Το ςυνκετικό ίπποσ ζγινε τόςο δθμοφιλζσ, ςε μερικά μζρθ τθσ Ελλάδασ, όπωσ π.χ. ςτθν Ερζτρια, ϊςτε ιταν ζντονθ θ αναηιτθςθ διαφοροποιθτικϊν ονοματοδοτικϊν λζξεων, για ςυνδυαςμό μαηί του 7. Εξαιτίασ αυτισ τθσ πίεςθσ ςυναντϊνται αςυνικιςτοι ςυνδυαςμοί π.χ. Στροφκιπποσ. Η επιλογι αυτι πρζπει να βαςίηεται ςε κάποια ιδιότθτα του αλόγου, λόγου χάρθ ςτα ςθμάδια του ι το τρζξιμο του, ςαν να πετά. Στα παιδιά, κατά τθν αρχαιότθτα, δίνονταν, ςυνικωσ, οικογενειακά ονόματα. Ο πρϊτοσ γιοσ ζπαιρνε το όνομα του παπποφ από τθν πλευρά του πατζρα και ο δεφτεροσ το όνομα του παπποφ από τθν πλευρά τθσ μάνασ ι του κείου από τθν πλευρά του πατζρα και οφτω κακεξισ 8. Στισ περιπτϊςεισ που κάποιοι γονείσ αποφάςιηαν να δϊςουν ς' ζνα τουσ παιδί ζνα μθ οικογενειακό όνομα, τότε το όνομα αυτό είχε ςυνικωσ ςχζςθ με τθν εμφάνιςθ, το χαρακτιρα ι τα ενδιαφζροντα του παιδιοφ ι περιζγραφε κάποιο χάριςμα, προτζρθμα ι δεξιότθτα που επικυμοφςαν να ζχει το παιδί τουσ και ιλπιηαν ότι, με αυτό τον τρόπο, κα το αποκτοφςε. Το ίδιο γινόταν και με τα ονόματα ι τα παρωνφμια με ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο. Τα πρόςωπα, ςτα οποία δίνονταν, είχαν ςυνικωσ κάποια ςχζςθ με τα άλογα ι διακρίνονταν για τισ ιππικζσ τουσ ικανότθτεσ. Από τθν εξζταςθ τζτοιων ονομάτων, φαίνεται να «υπάρχει ςυνικωσ μια προφανισ ςθμαςιακι ςφνδεςθ: Δαμάςιπποσ ι Ιππόδαμοσ ονομάηεται αυτόσ που δαμάηει τα άλογα, Φείδιπποσ αυτόσ που λυπάται τα άλογά του» 9, Φίλιπποσ αυτόσ που είναι φίλοσ των αλόγων κλπ. Το ίδιο κα πρζπει να ςυνζβαινε και με τον οικιςτι τθσ Αραδίππου. Ενϊ όμωσ, για το δεφτερο ςυνκετικό του τοπωνυμίου, υπάρχει ομοφωνία, δεν ςυμβαίνει το ίδιο και με το πρϊτο. Υπάρχουν δυο εκδοχζσ. Σφμφωνα με τθν πρϊτθ εκδοχι, το όνομα του πρϊτου οικιςτι τθσ Αραδίππου, από το οποίο πιρε το όνομα τθσ, ιταν Αράδιπποσ. Οι υποςτθρικτζσ αυτισ τθσ εκδοχισ δίνουν ωσ πρϊτο ςυνκετικό του ονόματοσ αυτοφ τισ παρακάτω λζξεισ: α) άραβοσ, ο, 1. Τριγμόσ, τρίξιμο των δοντιϊν, κρότοσ από χτφπθμα. 2. Στεναγμόσ, ςτόνοσ, βογκθτό. 3. Ηχθτικόσ, βοερόσ. άραβοσ, ο & ίπποσ, ο - Αράβιπποσ, ο, (ο βοερόσ, αυτόσ που βογκά, ςτενάηει, τρίηει τα δόντια κ.ά.) Αράδιπποσ, ο, (με τροπι ι ετεροίωςθ του β ςε δ). Η εκδοχι αυτι ζχει ωσ κφριο υποςτθρικτι τον Σίμο Μενάρδο. β) άραδοσ, ο, 1. Ταραχι, κόρυβοσ ςτο ςτομάχι, γουργουρθτό. 2. Ταχυπαλμία τθσ καρδιάσ. άραδοσ, ο, & ίπποσ, ο, - Αράδιπποσ, ο, (αυτόσ που προκαλεί ταραχι, αυτόσ που ζχει ταχυπαλμία, γουργουρθτό ςτα ζντερα κ.ά.) γ) Άραδοσ, θ, το όνομα νθςίδασ, που βρίςκεται κοντά ςτισ ακτζσ τθσ Συρίασ. 6 Χριςτοδοφλου Μενζλαοσ, Μικρά υμβολι εισ τθν Ιςτορικιν Συποποίθςιν και Μεταγραφιν Ελλθνικϊν Σοπωνυμίων, Επετθρίσ V, , Κζντρων Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, 1972, ςελ Thompson Anne, Σα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςτο βιβλίο του Κζντρου Ελλθνικισ Γλϊςςασ (επιςτθμονικι επιμζλεια Α.Φ. Χρθςτίδθ,) Ιςτορία τθσ Ελλθνικισ Γλϊςςασ, Ινςτιτοφτο Νεοελλθνικϊν πουδϊν, 2001, ςελ Thompson Anne, Σα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ Thompson Anne, Τα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ. 507

3 3 Άραδοσ, θ & ίπποσ, ο -Αράδιπποσ, ο, (αυτόσ που κατάγεται από τθ νιςο Άραδο). Η άποψθ, ότι το πρϊτο ςυνκετικό του ονόματοσ Αράδιπποσ είναι θ λζξθ Άραδοσ, ανικει ςτον Αραδιππιϊτθ κακθγθτι Μ. Ραντελοφρθ. Σφμφωνα με τθν εκδοχι αυτι «οικιςτισ τθσ Αραδίππου ιταν κάποιοσ Αράδιπποσ, καταγόμενοσ εκ τθσ εν τθ υριακι Θαλάςςθ και πλθςιζςτατα προσ τασ ακτάσ τθσ υρίασ νθςίδοσ Αράδου. Επομζνωσ το «Αραδίππου» και δθ εισ τθν γενικιν πτϊςιν, ωσ Αραδίππου πόλισ ι κϊμθ, όπωσ Αδριανοφπολισ, Κωνςταντινοφπολισ κ.τ.λ., είναι αρχαίον όνομα και ευλόγωσ εν τθ ιςτορία κα αναφζρεται πολφ προ τθσ Φραγκοκρατίασ. Η Άραδοσ, από των αρχαιοτάτων χρόνων, είχε μεγάλασ εμπορικάσ ςχζςεισ μετά τθσ Κφπρου και πρωτίςτωσ με τα νότια αυτισ μζρθ, τα οποία και πυκνοκατοικθμζνα ιςαν απ' αυτισ τθσ νεολικικισ εποχισ και πλθςιζςτατα προσ τθν ευτυχεςτάτθν νθςίδα τθσ υριακισ Θαλάςςθσ. Σονίηω ότι, εφ' όςον αποδεχόμεκα ότι οι πρϊτοι κάτοικοι τθσ Κφπρου ιλκον από τθν υρίαν και τθν Μ. Αςίαν, εφλογον είναι να δεχκϊμεν ότι και ζμποροι εκ τθσ εμπορικωτάτθσ και ευδαιμονεςτάτθσ Αράδου ιλκον και ίδρυςαν εμπορικάσ αποικίασ εισ τα νότια τθσ Κφπρου και ότι κάποιοσ ζμποροσ Αράδιπποσ υπιρξε ο οικιςτισ τθσ γενζτειράσ μου Αραδίππου. Η μικρά απόςταςισ θ χωρίηουςα τθν νιςον Αραδον από τθν Αραδίππου ςυνθγορεί υπζρ τθσ γνϊμθσ μου» 10. Και ςυνεχίηει ο Μ. Ραντελοφρθσ: «Πάντωσ εγϊ φρονϊ ότι θ γνϊμθ μου είναι ορκοτάτθ και θ μόνθ ευςτακοφςα. Η Αραδίππου, κατά τθν γνϊμθ μου πάντοτε, ωκίςκθ κατά τθν εποχι του χαλκοφ από τον εκ τθσ νιςου Αράδου οικιςτιν μασ Αράδιππον. Και ίςωσ να είπωςι τινζσ ότι θ Αραδίππου ωκίςκθ μετά τον ΙΑ' αιϊνα π.χ., οπότε εγζμιςεν θ Κφπροσ από Φοινικικάσ αποικίασ, μετά τθν παρακμιν των Αχαιϊν. Εγϊ φρονϊ ότι δφναμαι να υποςτθρίξω και να πείςω τουσ οφτω φρονοφντασ ότι δεν ζχουςι δίκαιον» 11. Με τθ νθςίδα Άραδο, αλλά του 7ου αιϊνα μ.χ., ςυνδζει τθν Αραδίππου και ο Κωνςταντίνοσ Σάκασ. Το 648 μ.χ. ο εμίρθσ τθσ Συρίασ Μωαβίασ εκςτράτευςε εναντίον τθσ Αράδου. Οι κάτοικοι δζχκθκαν να του παραδϊςουν το νθςί, αλλά με τθ ςυμφωνία να τουσ επιτραπεί να αποχωριςουν από εκεί ανενόχλθτοι και να πάνε να εγκαταςτακοφν όπου επικυμοφςαν. Μερικοί από αυτοφσ ιρκαν τότε κι εγκαταςτάκθκαν ςτθν Κφπρο. Και διερωτάται ο Κ. Σάκασ, εξαιτίασ, όπωσ φαίνεται, τθσ ομοιότθτασ των δυο τοπωνφμιων: «Μιπωσ μετϊκθςαν εν Κυπρω, όπου το χωρίον Αραδίππου;» 12 Σφμφωνα με τθ δεφτερθ εκδοχι, το όνομα του οικιςτι τθσ Αραδίππου δεν ιταν Αράδιπποσ αλλά άδιπποσ, χωρίσ το αρχικό α. Οι υποςτθρικτζσ τθσ εκδοχισ αυτισ προτείνουν ωσ πρϊτο ςυνκετικό τισ παρακάτω λζξεισ: Α) ρόδον, το, το άνκοσ τθσ τριανταφυλλιάσ. όδον, το, & ίπποσ, ο, όδιπποσ, ο, (ο ρόδινοσ, ο τριανταφυλλισ, αυτόσ που ζχει το χρϊμα του τριαντάφυλλου). Η άποψθ, που κζλει τον οικιςτι τθσ Αραδίππου να ονομάηεται όδιπποσ, γνωςτό όνομα τθσ αρχαιότθτοσ, ανικει ςτο Μενζλαο Χριςτοδοφλου. Σφμφωνα με τον ίδιο «οι ετυμολογίεσ, που προτείνονται για τθν ονομαςία τθσ Αραδίππου δεν ευςτακοφν. Σο όνομα δεν ζχει ςχζςιν με τθν Άραδον κ θ γνϊμθ ότι το ελλθνικόν όνομα Αράδιπποσ ςχθματίςτθκε προ τθσ αφίξεωσ των Ελλινων ςτθν Κφπρον, για να μθν πει κανείσ πωσ θ Αραδίππου είναι φοινικικι αποικία, είναι λανκαςμζνθ. Ο. Μενάρδοσ ετυμολογεί από το Ράδιπποσ ι το Αράβιπποσ. Αλλά και τα δφο ονόματα είναι υποκετικά» 13. Ο Μ. Χριςτοδοφλου απορρίπτει τθν άποψθ το όνομα να είχε άλλον, εκτόσ από το δ φκόγγο και αποκλείει τθν περίπτωςθ να είναι φράγκικο, γιατί θ γαλλικι γλϊςςα δεν ζχει το δ. Β) ραβάςςω, προκαλϊ κρότο, χτυπϊ τα πόδια ςτο ζδαφοσ, κρατϊ το ρυκμό με τα πόδια. 10 Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, ςελ Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, ςελ άκασ Κ. Ν., Μεςαιωνικι Βιβλιοκικθ II, Β,Ν, Γρθγοριάδθσ (Φωτοτυπικι Ανατφπωςθ), Ακινα, 1972, ςελ. Κδ'. Με το ίδιο κζμα αςχολείται και ο γνωςτόσ ιςτορικόσ George Hill ςτο βιβλίο του A History οf Cyprus, Σόμοσ Α, ςελ. 327, όπου χαρακτθρίηει τθν άποψθ του Ν.Κ. άκα ωσ ανάξια αναφοράσ. τθ ςυνζχεια διερωτάται: «Γιατί όχι και ςτθν Αρεδιοφ;» 13 Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, ςελ. 9

4 4 αβάςςω & ίπποσ, ο, άβιπποσ, ο, (αυτόσ που προκαλεί κρότο, χτυπϊντασ τα πόδια ςτο ζδαφοσ) άδιπποσ, ο, (με τροπι ι ετεροίωςθ του β ςε δ). Γ) ραβδίον, το, 1. Μικρό ραβδί ι κλαρί. 2. Ο κοντόσ του ακοντίου. 3. Το ραβδί του δαςκάλου. 4. Ο ραβδιςμόσ. αβδίον, το, & ίπποσ, ο, άβδιπποσ, ο, (αυτόσ που χτυπά με το ραβδί) άδιπποσ, ο, (με αποβολι ι αποςιϊπθςθ του ςυμφϊνου β) Δ) ράδιοσ, α, ον, 1. Ο εφκολοσ, ο ευκόλωσ ποιοφμενοσ, 2. Ευάρμοςτοσ, προςφυισ, κατάλλθλοσ, 3. Ρρόκυμοσ, προςθνισ, ζτοιμοσ, 4. Ελαφρόσ, απλοϊκόσ, 5. Απερίςκεπτοσ, επιπόλαιοσ, απρόςεκτοσ, αςυνείδθτοσ (με τθν κακι ζννοια τθσ λζξθσ). άδιοσ, ο & ίπποσ, ο, άδιπποσ, ο, ( ο εφκολοσ, ο πρόκυμοσ, ο απερίςκεπτοσ κ.ά). Η δεφτερθ εκδοχι ενιςχφεται κι από το γεγονόσ ότι ςε παλιά επίςθμα ζγγραφα, επιςτολζσ και χάρτεσ τθσ Φραγκοκρατίασ, αλλά και μεταγενζςτερων περιόδων, το όνομα τθσ Αραδίππου αναφζρεται χωρίσ το αρχικό α. Το ζγγραφο, με το οποίο ο βαςιλιάσ Οφγοσ Δ' ( μ.χ.) διόριςε το Μάρκο, Επίςκοπο τθσ Αμμοχϊςτου, τον Ρζτρο Ντε Μοντολίφ, μπουτελλιζρθ του Βαςιλείου τθσ Κφπρου και τον Λαμπερτίνο από τθν Μπολόνια, πρωκιερζα τθσ Αμμοχϊςτου, να μεταβοφν ςτθ Γαλλία και να ςυμφωνιςουν το γάμο μεταξφ του Γουΐδου Λουηινιανοφ, του μεγαλφτερου του γιου, και τθσ Μαρίασ των Βουρβϊνων, γράφτθκε ςτο βαςιλικό παλάτι τθσ Radippe ςτισ 2 Μαρτίου Ζχουν, επίςθσ, διαςωκεί τρεισ επιςτολζσ του βαςιλιά Οφγου Δ', που απευκφνονται ςτισ αρχζσ τθσ γαλλικισ πόλθσ Μοντπελιζ και αναφζρονται ςε εμπορικζσ υποκζςεισ και διευκολφνςεισ, που παρείχε τότε το λιμάνι τθσ Αμμοχϊςτου ςτουσ εμπόρουσ τθσ πόλθσ αυτισ. Οι επιςτολζσ αυτζσ χρονολογοφνται θ πρϊτθ τθν 26θ Μαρτίου 1352, θ δεφτερθ τθν 20θ Μαρτίου 1353 και θ τρίτθ τθν 30θ Μαρτίου 1354 και γράφτθκαν όλεσ ςτθ Radippo 15. Τθν Ραραςκευι, 26 Μαΐου 1412, ζφταςε ςτο λιμάνι των Αλυκϊν (Λάρνακα) ο μαρκιςιοσ Νίκολο Γ' ντ Ζςτε ( μ.χ.), κλθρονόμοσ του Δουκάτου τθσ Φερράρα. Ο μαρκιςιοσ επζςτρεφε ςτθν πατρίδα του από τθν Ραλαιςτίνθ, όπου είχε πάει για να προςκυνιςει ςτουσ Αγίουσ Τόπουσ και, ενϊ βριςκόταν κακ' οδόν προσ τθ Βενετία, ςταμάτθςε για λίγεσ μζρεσ ςτθν Κφπρο. Ο μαρκιςιοσ, όπωσ μασ πλθροφορεί ο γραμματζασ του Λουτςίνο νταλ Κάμπο, το πρϊτο βράδυ τθσ παραμονισ του ςτθν Κφπρο, φιλοξενικθκε, μαηί με τθ ςυνοδεία του, από το βαςιλιά τθσ Κφπρου Ιανό ( μ.χ.), ςτο βαςιλικό παλάτι τθσ Redipo 16. Σε παλαιοφσ χάρτεσ τθσ Κφπρου, που εκδόκθκαν κυρίωσ τθν περίοδο τθσ ενετοκρατίασ (16οσ αιϊνασ), θ Αραδίππου αναγράφεται χωρίσ το αρχικό α (Radipo ι Radippo) 17 (βλζπετε το απόςπαςμα του χάρτθ πιο 14 Mass Latrie Louis, de, Histoire de L Ili de Chypre, Paris, Ο Μασ Λατρί, ςτο κλαςικό αυτό ιςτορικό του ζργο, περιλαμβάνει τθν Αραδίππου ςτον κατάλογο των βαςιλικϊν φζουδων τθσ Λουηινιανο - Ενετικισ περιόδου και τθν μνθμονεφει ωσ Radipe, Radippe, αλλά και Aradippo. 15 Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, ςελ Παυλίδθσ Αντροσ, Η Κφπροσ ανά τουσ Αιϊνεσ, Σόμοσ Πρϊτοσ, Φιλόκυπροσ, Λευκωςία, 1993, ςελ Stylianou Α. & Stylianou J., The History of the Cartography of Cyprus, The Cyprus Research Centre, Nicosia, 1980 τουσ παρακάτω χάρτεσ, που δθμοςιεφονται ςτο βιβλίο αυτό, θ Αραδίππου αναγράφεται χωρίσ το αρχικό A- (Radipo ι Radippo). a) Matheo Pagano, Isola de Cipro, Vanice, 1538, p. 195 b) Giovanni Francesco Camocio, Venice, 1568, p. 210 c) Hans Rogel (engraver), Insola Cipern (woodcut map illustrating the turkish attack on the island in 1570), p. 248 d) Balthasar lenichen, Turkish Invasion, Germany, 1571, p. 250

5 5 κάτω). Το όνομα τθσ Αραδίππου, με τθ ςθμερινι του μορφι, κάνει, για πρϊτθ φορά, τθν εμφάνιςι του ςε επίςθμα ζγγραφα, τθν περίοδο τθσ ενετοκρατίασ. Στθ Βενετικι Ζκκεςθ, του 1523 μ.χ., θ Αραδίππου καταγράφεται ωσ Aradippo. Η Ζκκεςθ αυτι περιζχει πολφτιμα ςτοιχεία για τα 834 χωριά, που είχε τότε θ Κφπροσ, για τα εμπαλεία και τα διαμερίςματα, ςτα οποία είχε διαιρεκεί τότε το νθςί, για το ςυνολικό πλθκυςμό τθσ Κφπρου κακϊσ και άλλεσ πλθροφορίεσ. Από τθν ίδια Ζκκεςθ μακαίνουμε ότι το φζουδο τθσ Αραδίππου (Aradippo), είχε τεκεί, λόγω μεγζκουσ και ςπουδαιότθτοσ, επικεφαλισ των δζκα διαμεριςμάτων, τα οποία ςυναποτελοφςαν το ομϊνυμο εμπαλείο. Τα υπόλοιπα εννιά διαμερίςματα ιταν θ Ραναγία του Γεννάτου, ο Τριαδιάτοσ, ο Άγιοσ Γεϊργιοσ, το Κίτι, το Μενεοφ, θ Λάρνακα, θ Δρομολαξιά, το Καλό Χωριό (Βοφδα) και θ Αγρίνου 18. Η Αραδίππου αναφζρεται με το ίδιο όνομα (Aradippo) και ςτθν αίτθςθ, τθν οποία υπζβαλε, για τθν αγορά τθσ, ο Ευγζνιοσ Συγκλθτικόσ ςτο Συμβοφλιο των Δζκα τθσ Βενετίασ, ςτισ 7 Φεβρουαρίου Τελικά, ο Ευγζνιοσ Συγκλθτικόσ αγόραςε τθν Αραδίππου, αφοφ πλιρωςε ςτθν Ενετικι Δθμοκρατία το ποςό των δουκάτων 19. Οι χαρτογράφοι αρχίηουν, επίςθσ, να ςθμειϊνουν ςτουσ χάρτεσ τουσ τθν Αραδίππου με το ςθμερινό τθσ όνομα, μετά τθν κατάκτθςθ τθσ Κφπρου από τουσ Τοφρκουσ και ςυγκεκριμζνα από το 1573 μ.χ. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι ςε δυο χάρτεσ του ίδιου χαρτογράφου, του Abraham Ortelius, που εκδόκθκαν το 1570 και το 1573 μ.χ. αντίςτοιχα, με διαφορά τριϊν μόνο ετϊν, ςτον πρϊτο θ Αραδίππου αναγράφεται ωσ Radippo, ενϊ ςτο δεφτερο ωσ Aradipo 20 e) Abraham Ortelius, Cyprus Insula, Antwerp, 1570, p. 255 f) Thomaso Porcacchi (author of work), Cipro, Venice, 1572, p. 267 g) Francois de Belleforest, Cyprus Insula, Paris, 1575, p Αριςτείδου Αικατερίνθ, Ανζκδοτα Ζγγραφα τθσ Κυπριακισ Ιςτορίασ από το Κρατικό Αρχείο τθσ Βενετίασ, Σόμοσ Γ' ( ), Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, 1999, ςελ Αριςτείδου Αικατερίνθ, Ανζκδοτα Ζγγραφα τθσ Κυπριακισ Ιςτορίασ από το Κρατικό Αρχείο τθσ Βενετίασ, Σόμοσ Γ', ςελ Stylianou Α. & Stylianou J., The History of the Cartography of Cyprus, The Cyprus Research Centre, Nicosa, 1980 a) Abraham Ortelius (publisher), Antwerp, 1573, p. 257 b) Gerard Mercator - Jodocus Hondius, Cyprus Ins (ula), Amsterdam, 16096, p. 291 c) Gerard Mercator - Jodocus Hondius - Johannis Cloppenburg, Cyprus, Insula, Amsterdam, 1630, p. 295

6 6 (βλζπετε το απόςπαςμα του χάρτθ πιο κάτω) Αν όμωσ δεχτοφμε ότι το όνομα του οικιςτι τθσ Αραδίππου ιταν άδιπποσ και όχι Αράδιπποσ, τότε γεννάται το ερϊτθμα, πότε και πϊσ προςτζκθκε το α- ςτθν αρχι του ονόματόσ του. Ο Αραδιππιϊτθσ δάςκαλοσ και ιςτορικόσ Αντϊνθσ Οικονόμου υποςτθρίηει ότι ο οικιςτισ τθσ γενζτειράσ του ονομαηόταν άδιπποσ κι ότι το όνομα τθσ Αραδίππου, ωσ ζχει τϊρα, διαμορφϊκθκε, κατά τθν περίοδο τθσ φραγκοκρατίασ. Η Αραδίππου ιταν τότε βαςιλικό φζουδο κι οι Λουηινιανοί ιδιοκτιτεσ του είχαν κτίςει εδϊ ζνα ανάκτορο. Αυτοί που ικελαν τότε να μεταβοφν ςτθν Αραδίππου (aller a Radippo), ζκεταν μπροςτά από το τοπωνφμιο τθ γαλλικι πρόκεςθ à ςτο κυριϊνυμο αδίππου κι αυτό ζγινε Αραδίππου 21. Ο Μενζλαοσ Χριςτοδοφλου, που, όπωσ είδαμε προθγουμζνωσ, υποςτθρίηει ότι ο οικιςτισ τθσ Αραδίππου ονομαηόταν άδιπποσ, ζχει διατυπϊςει μια διαφορετικι άποψθ: «Η γνϊμθ μου είναι ότι θ Αραδίππου πιρε το όνομά τθσ από τθ φράςθ «τα οδίππου», που κατ' εξακολουκθτικι αφομοίωςθ ζγινε τα αδίππου και κατά κακό χωριςμό τ' Αραδίππου - θ Αραδίππου» 22. Ροιοσ, όμωσ, ιταν αυτόσ ο Αράδιπποσ ι άδιπποσ, πότε ζηθςε, από ποφ κρατοφςε θ ςκοφφια του και πϊσ βρζκθκε ςτο μζροσ, που ςιμερα φζρει το όνομά του; Το μόνο που γνωρίηουμε, για τον οικιςτι τθσ Αραδίππου, είναι το πρϊτο του όνομα. Ακόμα όμωσ και γι' αυτό υπάρχουν διιςτάμενεσ απόψεισ, όςο αφορά τθν αρχικι του μορφι και τθν ετυμολογία του. Μποροφμε όμωσ, αξιοποιϊντασ και ςυγκρίνοντασ τα εφόδια που μασ παρζχουν θ αρχαιολογία, θ γλωςςολογία και θ παράδοςθ, να κάνουμε διάφορεσ εικαςίεσ, για τθν καταγωγι, το χρόνο άφιξισ του ςτον τόπο μασ και τθν προςωπικότθτά του. Από τθν εξζταςθ τθσ ετυμολογικισ υφισ και του ςθμαςιολογικοφ περιεχομζνου του ονόματοσ άδιπποσ, βγαίνει το ςυμπζραςμα, ότι το όνομα αυτό είναι αρχαίο ελλθνικό. Δεν μποροφμε όμωσ να ποφμε, με βεβαιότθτα από ποιο μζροσ τθσ Ελλάδασ καταγόταν, αφοφ τα ονόματα με ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο ιταν πολφ ςυνθκιςμζνα ςε πολλά μζρθ τθσ αρχαίασ Ελλάδασ. Στα παιδιά τουσ οι αρχαίοι Ζλλθνεσ ζδιναν ζνα μόνο όνομα. Για τθν ακριβζςτερθ απόδοςθ τθσ ταυτότθτάσ τουσ, χρθςιμοποιοφςαν το όνομα του πατζρα είτε ςτθ γενικι είτε -ςε μερικζσ διαλζκτουσ- με τθ μορφι πατρωνυμικοφ επικζτου. Ωσ επιπρόςκετο ςτοιχείο του κάκε ατόμου μποροφςε να χρθςιμοποιθκεί το όνομα του διμου, τθσ φυλισ, τθσ d) Gerard Mercator - Jodocus Hondius - Henri du Sauzet, Cyprus Ins (ula), Amsterdam, 1 734, p. 296 e) Willem Janszoom Blaeu - Joan Blaeu, Cyprus Insula, Amsterdam, 1635, p Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, Παράρτθμα, ςελ Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Σϊρα, ςελ. 9

7 7 φατρίασ ι και τθσ πόλθσ ακόμα, αν βριςκόταν μακριά από τθν πατρίδα του 23. Δυςτυχϊσ, εκτόσ από το πρϊτο όνομα του οικιςτι τθσ Αραδίππου, δεν ζχει διαςωκεί κανζνα άλλο επιπρόςκετο ςτοιχείο, που να φανερϊνει τθ φυλι και τθν πόλθ ι τθν περιοχι καταγωγισ του. Για τα ςτοιχεία αυτά, κα κάνουμε κάποιεσ εικαςίεσ, ςτθριηόμενοι ςτα δεδομζνα τθσ αρχαιολογίασ και τθσ γλωςςολογίασ. Τα αρχαιολογικά ευριματα τθσ περιοχισ μασ παραπζμπουν ςτον αποικιςμό τθσ Κφπρου από τουσ Ζλλθνεσ. Ππωσ είναι γνωςτό, τθ ΙΔ' εκατονταετθρίδα π.χ., ξεκίνθςε ζνα πλατφ εξαπλωτικό κίνθμα των Αχαιϊν προσ τθν Ανατολικι Μεςόγειο. Τότε ζφταςαν ςτθν Κφπρο και οι πρϊτοι Ζλλθνεσ άποικοι. Στο νθςί κα ςυνεχίςουν να καταφκάνουν διαδοχικά κφματα Ελλινων αποίκων, για τρεισ περίπου αιϊνεσ. Οι πρϊτοι Ζλλθνεσ άποικοι ιταν Μυκθναίοι ζμποροι κι εγκαταςτάκθκαν ςτο Κοφριο, ςτο Κίτιο, ςτον Άγιο Ιάκωβο τθσ Καρπαςίασ, ςτθν Ράφο και ςε άλλεσ παράλιεσ περιοχζσ του νθςιοφ, όπου ίδρυςαν εμπορικοφσ ςτακμοφσ. Για τθν προζλευςθ και τθν καταγωγι των πρϊτων αυτϊν αποίκων υπάρχουν τόςο αρχαιολογικά όςο και γλωςςικά τεκμιρια. Σε πολλά μζρθ τθσ Κφπρου βρζκθκαν μυκθναϊκά αγγεία 24. Η κεραμικι αυτι είναι του ίδιου τφπου με εκείνθ που βρζκθκε ςτθν Αργολίδα 25. Η κυπριακι διάλεκτοσ παρουςιάηει προφανείσ ομοιότθτεσ με αυτιν τθσ Αρκαδίασ, παρά τθ διαφορά των αντίςτοιχων ςυςτθμάτων γραφισ 26. Ρροσ το τζλοσ του 13ου αιϊνα π.χ., ζνα νζο κφμα Αχαιϊν ζρχεται ςτθν Κφπρο. Αν δεχκοφμε τθ χρονολογία (1250 π.χ.) που δίνει ο Ηρόδοτοσ για τον Τρωικό πόλεμο, τότε θ άφιξθ αυτι των Αχαιϊν κα πρζπει να ςυνδεκεί με τθν παράδοςθ, για εγκατάςταςθ ςτθν Κφπρο θρϊων του Τρωικοφ πολζμου. Μετά τον Τρωικό Ρόλεμο, ςφμφωνα με τισ μυκολογικζσ παραδόςεισ, αρκετοί ιρωεσ του πολζμου αυτοφ ιρκαν ςτθν Κφπρο και ίδρυςαν πόλεισ, ςε διάφορα μζρθ τθσ νιςου. Οι ιρωεσ -οικιςτζσ των κυπριακϊν πόλεων φζρονται ωσ προερχόμενοι από διάφορα μζρθ τθσ Ελλάδασ και κυρίωσ από τθν Ρελοπόννθςο (Αρκαδία, Αργολίδα, Λακωνία κ.ά.), τθν Αττικι και τα νθςιά. Ο Ρράξανδροσ, που κατά τθν παράδοςθ ίδρυςε τθ Λάπθκο, καταγόταν από τθ Λακωνία. Ο Αγαπινορασ, ο ιδρυτισ τθσ Ράφου, καταγόταν από τθν Αρκαδία. Ο Κθφζασ, ο ιδρυτισ τθσ Κερφνειασ, καταγόταν από τθν Αχαΐα. Από τθν Ρελοπόννθςο (Σικυωνία) καταγόταν και ο Γόλγοσ, ο ιδρυτισ των Γόλγων. Ο Δθμοφϊν, μυκικόσ βαςιλιάσ των Ακθνϊν, γιοσ του Θθςζα και τθσ Φαίδρασ, που ίδρυςε τθν Αίπεια, καταγόταν από τθν Αττικι. Ο αδερφόσ του ιδρυτι τθσ Αίπειασ Ακάμασ και ο Φάλθροσ, που ίδρυςαν τουσ Σόλουσ, ιταν Ακθναίοι. Ακθναίοσ ιταν και ο Χφτροσ, εγγονόσ του Ακάμαντοσ, που ίδρυςε τουσ Χφτρουσ. Τζλοσ, ο Τεφκροσ, ο ιδρυτισ τθσ Σαλαμίνασ, καταγόταν από τθ νιςο Σαλαμίνα. Ο κατάλογοσ των θρϊων -ιδρυτϊν των κυπριακϊν πόλεων δεν είναι, αναμφίβολα, πλιρθσ, αλλά καταδεικνφει το μζγεκοσ τθσ εγκατάςταςθσ ςτθ νιςο Ελλινων από τθν κυρίωσ Ελλάδα και τα νθςιά 27. Η κάκοδοσ των Δωριζων (1100 π.χ.) προκάλεςε νζα αναςτάτωςθ ςτθν Ελλάδα κι ανάγκαςε μεγάλα πλικθ Αχαιϊν, Αιολζων και Ιϊνων να εγκαταλείψουν τθν Ελλάδα και να καταφφγουν ςτισ αποικίεσ. Ζνασ αρικμόσ από αυτοφσ ιρκε και ςτθν Κφπρο. Οι Ζλλθνεσ ζποικοι ζφεραν μαηί τουσ όλα τα εφόδια του πολιτιςμοφ τουσ, τθ γλϊςςα, τα ικθ και ζκιμα, τθν τζχνθ, τθ κρθςκεία, τουσ κεςμοφσ τουσ. Κχνθ τθσ παρουςίασ και του πολιτιςμοφ τουσ υπάρχουν διάςπαρτα ςε όλο το νθςί. Οι πρϊτοι Ζλλθνεσ άποικοι, που εγκαταςτάκθκαν μόνιμα ςτθν Κφπρο, προκάλεςαν και διευκόλυναν τθν ζλευςθ ςτο νθςί και άλλων ςυμπατριωτϊν τουσ. Οι άποικοι αυτοί ζςτελλαν ςυνεχϊσ μθνφματα ςτισ μθτζρεσ πατρίδεσ τουσ, ότι θ Κφπροσ ευθμερεί κι ότι ςτο νθςί αυτό υπάρχει χϊροσ και για πολφ άλλο κόςμο. Πταν κάποιοι από αυτοφσ επεςιμαιναν, κάπου ςτο νθςί, ζνα μζροσ κατάλλθλο για εποικιςμό, ειδοποιοφςαν αμζςωσ τισ αρχζσ τθσ μθτζρασ πατρίδασ τουσ, για τθν φπαρξθ του. Μόλισ το μινυμα τουσ ζφτανε εκεί, μια ομάδα ςυμπατριωτϊν τουσ ξεκινοφςε με προοριςμό το μζροσ αυτό. Αυτό είχε ωσ αποτζλεςμα τθ ςυνεχι ροι μεταναςτϊν, απ' όλα τα μζρθ τθσ Ελλάδασ προσ τθν Κφπρο, θ οποία 23 Thompson Anne, Σα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ Καραγιϊργθσ Βάςοσ, Κφπροσ, Φυτράκθσ, Ακινα, ςελ Αντωνιάδθσ Λζαντροσ, Μελζτεσ για τθν Κφπρο και τισ χζςεισ τθσ με τον Ελλθνικό Κόςμο τθν Περίοδο των Αρχαίων Βαςιλείων, Παιδαγωγικό Ινςτιτοφτο Κφπρου, Λευκωςία, 1980, ςελ Παναγιϊτου Αννα, Αρκαδοκυπριακι, ςτο βιβλίο του Κζντρου Ελλθνικισ Γλϊςςασ, Ιςτορία τθσ Ελλθνικισ Γλϊςςασ (επιςτθμ. Επιμζλεια Α.Φ. Χρθςτίδθ), Ινςτιτοφτο Νεοελλθνικϊν πουδϊν, 2001, ςελ πυριδάκθσ Κωνςταντίνοσ, φντομοσ Ιςτορία τθσ Κφπρου, Λευκωςία, 1972, ςελ. 7

8 8 ςυνεχίςτθκε για πάρα πολλά χρόνια. Με μια όμωσ διαφορά. Ενϊ θ πρϊτθ αποικιακι εξόρμθςθ ιταν αυκόρμθτθ κι οι πρϊτεσ αποικίεσ ιδρφονται ςτθν τφχθ, τϊρα ο αποικιςμόσ διενεργείται πάνω ςε οργανωμζνθ βάςθ κι οι χϊροι εγκατάςταςθσ των αποικιϊν είναι γνωςτοί εκ των προτζρων. Τθν οργάνωςθ του αποικιςμοφ ανζλαβαν οι ίδιεσ οι μθτζρεσ - πατρίδεσ (μθτροπόλεισ) των αποίκων, για να μποροφν, ςε κάποιο βακμό, να ελζγχουν και να εκμεταλλεφονται τισ κυγατζρεσ - πόλεισ τουσ. Οι αρχζσ των μθτροπόλεων ετοίμαηαν, για κάκε νζα αποικία, κατάλογο εκελοντϊν και όςοι επικυμοφςαν να εγκαταςτακοφν ς' αυτι διλωναν το όνομά τουσ. Ακολοφκωσ, οι αρχζσ τθσ μθτρόπολθσ διόριηαν τον οικιςτι τθσ αποικίασ, τον άνκρωπο, δθλαδι, που κα αναλάμβανε να οδθγιςει τουσ αποίκουσ ςτθ νζα τουσ πατρίδα. Κάτι παρόμοιο φαίνεται να ςυνζβθκε και με τθν περίπτωςθ τθσ Αραδίππου. Η Λάρνακα και τα περίχωρά τθσ ιταν, όπωσ είδαμε και προθγουμζνωσ, ζνα από τα πρϊτα μζρθ, ςτα οποία εγκαταςτάκθκαν Ζλλθνεσ άποικοι. Από τισ αρχζσ κιόλασ του 13ου αιϊνα π.χ., ζφταςαν ςτο αρχαίο Κίτιο οι πρϊτοι Μυκθναίοι ζμποροι και ίδρυςαν «εμπόρια», δθλαδι εγκαταςτάςεισ για τθν καλφτερθ διεξαγωγι των εμπορικϊν ςυναλλαγϊν. Ρικανόν κάποιοσ από αυτοφσ, που ονομαηόταν άδιπποσ, να ίδρυςε, τθν ίδια περίοδο, ςτθν περιοχι τθσ Αραδίππου, ζνα οικιςμό ι ζνα εμπορικό ςτακμό, για τθ διευκόλυνςθ του εμπορίου με το εςωτερικό του νθςιοφ. Κςωσ πάλι κάποιοσ Ζλλθνασ ζμποροσ του Κιτίου, κατά τισ επιςκζψεισ του ςτο Ιδάλιον, να πρόςεξε ότι, ςτα βορειοδυτικά του Κιτίου κι όχι μακριά από τθν ακτι, υπιρχε κατάλλθλοσ χϊροσ για τθν ίδρυςθ αποικίασ και να ειδοποίθςε τισ αρχζσ τθσ μθτζρασ πατρίδασ του. Από εκεί τότε ζφταςε μια ομάδα αποίκων, με επικεφαλισ τον οικιςτι τουσ που ονομαηόταν άδιπποσ κι εγκαταςτάκθκαν ςτθν περιοχι μασ. Δεν πρζπει να αποκλείςουμε και τθν περίπτωςθ ο άδιπποσ να ιταν ζνασ από τουσ ιρωεσ του Τρωικοφ Ρολζμου, που, μετά τθν καταςτροφι τθσ Τροίασ, ιρκαν ςτθν Κφπρο και ίδρυςαν πόλεισ, ςε διάφορα μζρθ του νθςιοφ. Πλα αυτά επιβεβαιϊνονται από αρχαιολογικά και άλλα τεκμιρια. Η Αραδίππου ιταν ζνασ από τουσ πολλοφσ μυκθναϊκοφσ οικιςμοφσ, που ιδρφκθκαν κατά μικοσ των νότιων ακτϊν τθσ Κφπρου και ςυγκεκριμζνα γφρω από τον κόλπο τθσ Λάρνακασ. Οι οικιςμοί αυτοί ιταν οι Αλυκζσ (Τεκκζ), θ Άρπερα, θ Δρομολαξιά, θ Κλαυδιά, θ Αραδίππου, θ πόλθ τθσ Λάρνακασ και διάφορεσ τοποκεςίεσ νότια τθσ Ρφλασ 28. Στα αρχεία του Κυπριακοφ Μουςείου και του Επαρχιακοφ Μουςείου Λάρνακασ ζχουν καταγραφεί, μζχρι το 1991, δεκαεννιά περιπτϊςεισ εντόπιςθσ αρχαιοτιτων, ςε διάφορεσ περιοχζσ τθσ Αραδίππου, όπωσ είναι θ Ραναγία των Αμπελιϊν (Αιματοφςα), τα Κοφινάρκα, θ Λαξιά, ο Κουκκουλλάσ, οι Κόκκινεσ, το Τςιακκιλερό και τοποκεςίεσ μζςα ςτο ίδιο το χωριό. Τα περιςςότερα από τα αρχαία αυτά κατάλοιπα (όπωσ ςυνοικιςμοί και νεκροταφεία) χρονολογοφνται ςτθν Τελευταία Εποχι του Χαλκοφ, ςτθν Αρχαϊκι Εποχι και ςτα Ελλθνιςτικά και ωμαϊκά Χρόνια. «Τα ευριματα τθσ περιοχισ Αραδίππου», ςφμφωνα με τθν αρχαιολόγο Δρ. Μαρία Χατηθκωςτι, «μαρτυροφν γενικά ότι ο χϊροσ κατοικικθκε κατά τθν Τελευταία Εποχι του Χαλκοφ, δθλαδι το 13ον αιϊνα π.χ., άνκιςε ςτθν Αρχαϊκι Εποχι και ςτα ωμαϊκά Χρόνια και αποτελοφςε πάντοτε ζνα από τα ςθμαντικότερα προάςτια τθσ φθμιςμζνθσ πόλθσ του Κιτίου» 29. Τα τελευταία ευριματα, επίςθσ, ςτον αρχαίο οικιςμό τθσ Ραναγίασ Αιματοφςασ, που κατά τα φαινόμενα ιταν ο μεγαλφτεροσ τθσ περιοχισ, «ζδωςαν ενδείξεισ για ανκρϊπινθ δραςτθριότθτα από τθ λίκινθ εποχι,, μζςω τθσ εποχισ του ορείχαλκου, μζχρι και τον 4ο-6ο αιϊνα μ.χ.» 30. Η τοποκεςία αυτι ιταν ιδανικι για εποικιςμό και θ επιλογι τθσ κα ζγινε μετά από προςεκτικι μελζτθ τθσ περιοχισ. Το φψωμα, ςτο οποίο χτίςτθκε ο οικιςμόσ, και θ γφρω από αυτό περιοχι ικανοποιοφςαν πλιρωσ τισ βαςικζσ ανάγκεσ των αποίκων, που ιταν θ αςφάλεια, το νερό και θ τροφι. Ο οικιςμόσ χτίςτθκε πίςω και πιο ψθλά από τα ζλθ, που υπιρχαν τότε γφρω από τθν πόλθ του Κιτίου. Το διπλανό ποτάμι παρείχε άφκονο νερό κι ο κάμποσ, που απλωνόταν ςτα δυτικά του οικιςμοφ, μποροφςε να κρζψει τουσ κατοίκουσ του. Οι τελευταίεσ ζρευνεσ ςτον οικιςμό αυτό «επιβεβαιϊνουν ότι τα κτίςματά του ανικουν ςε μια κοινότθτα θ οποία αποτελοφςε 28 Kyrris Costas, History of Cyprus, Nicocles, Nicosia, 1985, p Χατηθκωςτι Μαρία, Οι Αρχαιολογικζσ Ζρευνεσ ςτθν Περιοχι τθσ Αραδίππου, Αραδίππου, Ετιςια Ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου, Αρ.6, 1991, ςελ Sorensen Lone, Οι Αναςκαφζσ ςτθν Παναγία Αιματοφςα, Αραδίππου, Ετιςια Ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου, Αρ. 13, 1998, ςελ. 8

9 9 κζντρο επικοινωνίασ μεταξφ των μεγάλων πόλεων του Κιτίου και Ιδαλίου» 31. Τεκμιρια για τθ μακρόχρονθ και αδιάλειπτθ παρουςία των Ελλινων ςτθν περιοχι τθσ Αραδίππου μασ παρζχει και θ Ονοματολογία (τόςο ο κλάδοσ τθσ Ανκρωπωνυμικισ όςο κι αυτόσ τθσ Τοπωνυμικισ). Η αρχαιότθτα του ονόματοσ του οικιςτι τθσ Αραδίππου, άρα και του τοπωνυμίου, είναι αυταπόδεικτοσ, από τθ μορφι και τθ ςφνκεςι του, αλλά και από το ςθμαςιολογικό περιεχόμενο του. Ο ςχθματιςμόσ ςφνκετων ονομάτων ζχει αρχαιότατθ ινδοευρωπαϊκι καταγωγι 32 και τα ςφνκετα ονόματα, με ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο, ιταν κάτι το πολφ ςφνθκεσ ςτθν αρχαία Ελλάδα. Εξάλλου, ςτθν περιοχι τθσ Αραδίππου υπάρχουν αρκετά αρχαιοπινι (αρχαιοπινισ είναι αυτόσ που διατθρεί πολλά αρχαϊκά ςτοιχεία) τοπωνφμια. Αξίηει να αναφζρουμε μερικά από αυτά: Μαλόσ, ο (ομαλόσ, -ι, -όν, λείοσ, επίπεδοσ, χωρίσ ανωμαλίεσ: «οι δ' ομαλόν εποίθςαν» Πμθροσ). Κάρα, θ (κάρα, θ, κορυφι, άκρον, ραχοκοκαλιά: «θχεί δε κάρθ νιφόεντοσ Ολφμπου» - Ηςίοδοσ). Μερςίνεσ, οι (μυρςίνθ, θ, μυρτιά, μερςίνι: «Κλεάνδρω πλεκζτω μυρςίνθσ ςτζφανον» - Ρίνδαροσ). Τραχϊνα, θ (τραχϊν, ο, τραχφ και πετρϊδεσ ζδαφοσ, βραχότοποσ, ξερό και άγονο ζδαφοσ: «ορεινοφσ τραχϊνασ» - Διονφςιοσ ο Αλικαρναςςεφσ). Βάδρεσ, οι (βάκρον, το, βάςθ, βακμίδα, ςκαλοπάτι, ςτερεό ζδαφοσ, >βακρεία, θ, >βάκρα και βάδρα, θ: «Ω πατρϊον εςτίασ βάκρον» - Σοφοκλισ). Ο χρόνοσ και οι διάφοροι κατακτθτζσ δεν μπόρεςαν να αλλοιϊςουν τα τοπωνφμια αυτά και παραμζνουν αψευδείσ μάρτυρεσ τθσ ιςτορίασ τθσ περιοχισ μασ. Πλα αυτά τα τεκμιρια μασ επιτρζπουν να κάνουμε κάποιεσ εικαςίεσ για τον τόπο καταγωγισ του οικιςτι τθσ Αραδίππου κακϊσ και για το χρόνο άφιξισ του ςτθν Κφπρο. Αν δεχκοφμε ότι ο άδιπποσ είναι ο οικιςτισ και ο ονοματοδότθσ τθσ Αραδίππου, τότε μποροφμε να υποςτθρίξουμε ότι ζφταςε εδϊ, μαηί με τουσ ςυντρόφουσ του, ςτα μζςα του 13ου αιϊνα π.χ. και ίδρυςε ζναν απ' τουσ οικιςμοφσ τθσ περιοχισ, που μάλλον κα ιταν αυτόσ τθσ Ραναγίασ Αιματοφςασ. Τότε είναι, ςφμφωνα με τα αρχαιολογικά ευριματα τθσ περιοχισ, που άρχιςε ο εποικιςμόσ τθσ Αραδίππου. Θα μποροφςαμε επίςθσ, ςτθριηόμενοι ςε αρχαιολογικά αλλά και γλωςςικά τεκμιρια, να υποςτθρίξουμε ότι ο άδιπποσ ιταν, όπωσ και θ πλειονότθτα των Ελλινων αποίκων, Μυκθναίοσ κι ότι καταγόταν από κάποια περιοχι τθσ Ρελοποννιςου. Ασ μθν ξεχνοφμε, ότι κι οι μυκικζσ παραδόςεισ, που αναφζρονται ςτθν ίδρυςθ των κυπριακϊν πόλεων, ςυνδζουν τθν Κφπρο με τθν Ρελοπόννθςο και ιδιαίτερα με τθν Αρκαδία. Τα δεδομζνα όμωσ τθσ Ανκρωπωνυμικισ και ειδικότερα οι ονοματοδοτικζσ ςυνικειεσ των αρχαίων Ελλινων δεν ςυνθγοροφν υπζρ τθσ άποψθσ αυτισ. Και τοφτο γιατί «ςτο μυκθναϊκό ςφςτθμα κφριων ονομάτων δεν υπάρχουν ονόματα με το ςυνκετικό ίπποσ, αλλά υπάρχουν αρκετά ονόματα με το ςυνκετικό βουσ και πολλά που ςχετίηονται με τθν εναςχόλθςθ με τθ κάλαςςα» 33. Ωσ πικανότεροσ τόποσ καταγωγισ του άδιππου, με βάςθ αυτά τα δεδομζνα, παρουςιάηεται θ Θεςςαλία, περιοχι που, ςτθν αρχαιότθτα ιταν διάςθμθ για τα άλογα και τουσ αναβάτεσ τθσ. Ρολλά μυκολογικά ονόματα, που ζχουν το ςυνκετικό ίπποσ, ςυνδζονται, ωσ γνωςτό με τθ Θεςςαλία. Δεν υπάρχουν, όμωσ, άλλα τεκμιρια, που να ςυνδζουν τθ Θεςςαλία με τθν Κφπρο κι ειδικότερα με τθν περιοχι μασ. Με τον αποκλειςμό των περιοχϊν αυτϊν ωσ πικανότεροσ τόποσ καταγωγισ του άδιππου παρουςιάηεται θ Αττικι, περιοχι από τθν οποία κατάγονταν πολλοί Ζλλθνεσ άποικοι, που εγκαταςτάκθκαν ςτθν Κφπρο. Από τθν ίδια περιοχι κατάγονταν και αρκετοί από τουσ ιδρυτζσ των κυπριακϊν πόλεων. Γιατί όχι και τθσ Αραδίππου; Αξιοποιϊντασ τα ίδια δεδομζνα, αλλά και κάποιεσ άλλεσ πλθροφορίεσ, μποροφμε να κάνουμε εικαςίεσ και για τθν προςωπικότθτα του άδιππου, κακϊσ και για τθν κοινωνικι του κζςθ. Η επιλογι του ςτθ κζςθ του οικιςτι δείχνει ότι διζκετε θγετικζσ και άλλεσ ικανότθτεσ. Ο οικιςτισ αναλάμβανε τθν ευκφνθ να οδθγιςει μια ομάδα αποίκων ςτθ νζα τουσ πατρίδα και να τουσ βοθκιςει να εγκαταςτακοφν εκεί και να 31 Sorensen Lone, Οι Αναςκαφζσ ςτθν Παναγία Αιματοφςα, Αραδίππου, Ετιςια Ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου, Αρ. 13, 1998, ςελ Thompson Anne, Σα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ Thompson Anne, Τα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ. 514

10 10 οργανωκοφν, με βάςθ κάποιο προκακοριςμζνο ςχζδιο. Ο διοριςμόσ των οικιςτϊν, τθν περίοδο του οργανωμζνου αποικιςμοφ, γίνονταν από τθν πολιτεία (μθτρόπολθ) και οι αρχζσ διόριηαν ςτθ κζςθ αυτι άτομα με κφροσ και προςωπικι επιβολι, τα οποία, ςυνικωσ, προζρχονταν από τθν τάξθ των αρίςτων. Η ευγενικι καταγωγι του οικιςτι τθσ Αραδίππου επιβεβαιϊνεται και από τα δεδομζνα τθσ Ανκρωπωνυμικισ τθσ εποχισ του. Τα κφρια ονόματα μάσ προςφζρουν μια εικόνα τθσ αρχαίασ ελλθνικισ κοινωνίασ, αντανακλϊντασ, εκτόσ από τθ γλϊςςα, το τοπίο, τισ μετακινιςεισ και τισ αναμείξεισ των πλθκυςμϊν, τισ οικογενειακζσ παραδόςεισ και ςχζςεισ, τα ευγενζςτερα και ταπεινότερα επαγγζλματα, τα ιςτορικά γεγονότα, τθν τοπικι μυκολογία και κρθςκεία, τθν πολιτικι, τισ πολιτιςμικζσ αξίεσ, τα ςωματικά και πνευματικά γνωρίςματα 34, τθν κοινωνικι διαςτρωμάτωςθ κ.ά. Σφμφωνα με τα αρχαία ζκιμα ονοματοδοςίασ, «τα ςφνκετα ονόματα διλωναν υψθλότερθ κοινωνικι κζςθ από ότι τα απλά» 35. Σφνκετα, μάλιςτα, ονόματα, με ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο, δίνονταν ςυνικωσ ςε γόνουσ αριςτοκρατϊν, ίςωσ επειδι μόνο τα μζλθ αυτισ τθσ τάξθσ είχαν τθ δυνατότθτα να ςυντθροφν άλογα κι επομζνωσ να ζχουν άμεςθ ςχζςθ με αυτά. Για τον ίδιο λόγο ςτο ιππικό υπθρετοφςαν οι ευγενείσ, ενϊ οι αςτοί και οι ακτιμονεσ υπθρετοφςαν ςτο πεηικό 36. Ο Αριςτοφάνθσ, ςτισ Νεφζλεσ του, μασ δίνει κάποιεσ πλθροφορίεσ, για τθ διαδικαςία επιλογισ ονόματοσ ςτθν αρχαιότθτα. Από τον ίδιο μακαίνουμε για τθ ςχζςθ ονόματοσ και κοινωνικισ κζςθσ. Στθν κωμωδία αυτι του Αριςτοφάνθ, ο Στρεψιάδθσ, ακολουκϊντασ τα ζκιμα ονοματοδοςίασ τθσ εποχισ του, αποφαςίηει να ονομάςει το γιο του Φειδωνίδθ, από το όνομα Φείδων του πατζρα του. Η ςφηυγόσ του όμωσ, μια φανταςμζνθ αςτι, κζλει για το παιδί τθσ ζνα ςφνκετο όνομα, που να περιζχει το ςυνκετικό ςτοιχείο -ίπποσ ι -ιππίδθσ, το οποίο φζρνει ςτο νου πλοφτο και αριςτοκρατία 37. Από τα πιο πάνω φαίνεται ότι θ επιλογι των ονομάτων, ςτθν αρχαία Ελλάδα, γίνονταν με βάςθ κάποιουσ εκιμικοφσ κανόνεσ κι ότι τα ςυνκετικά τουσ ςτοιχεία ςυνδυάηονταν με ιδιαίτερθ προςοχι. Φαίνεται, επίςθσ, ότι το όνομα μποροφςε να αποτελεί ζνδειξθ τθσ κοινωνικισ κζςθσ του κατόχου του κι ότι τα ςφνκετα ονόματα με ονοματοδοτικι λζξθ τον ίππο ζδιναν κφροσ και αίγλθ ς' αυτοφσ που τα ζφεραν. Πλα αυτά κα πρζπει να ιςχφουν και για τον οικιςτι τθσ Αραδίππου, οπότε, κρίνοντασ από το όνομά του αλλά και το ρόλο του ςτθν ίδρυςθ τθσ πόλθσ μασ, μποροφμε να ιςχυριςτοφμε ότι ιταν ευγενικισ καταγωγισ και άτομο με θγετικά και άλλα χαρίςματα. Με λίγα λόγια: Ο οικιςτισ τθσ Αραδίππου ονομαηόταν άδιπποσ ι όδιπποσ και ιταν ελλθνικισ καταγωγισ. Ρροερχόταν από τθν τάξθ των αρίςτων κι ιταν ζνασ χαριςματικόσ θγζτθσ. Καταγόταν από κάποιο διμο τθσ Αττικισ ι από κάποιο νθςί. Ξεκίνθςε από τθν Ελλάδα με μια ομάδα ςυμπατριωτϊν του, τθν περίοδο του μεγάλου ελλθνικοφ αποικιςμοφ ι λίγο μετά τον Τρωικό Ρόλεμο, προσ αναηιτθςθ μιασ καινοφργιασ πατρίδασ με άφκονθ γθ και καρπερι και θ μοίρα ι κάποια κεϊκι εντολι (χρθςμόσ) τουσ ζφερε ςτα νότια παράλια τθσ Κφπρου, όπου ίδρυςαν, ςε μικρι απόςταςθ από τισ ακτζσ, μια μικρι πόλθ ι Διορίςτθκε από τισ αρχζσ τθσ πολιτείασ του ωσ οικιςτισ μιασ ομάδασ αποίκων με τθν εντολι να τουσ οδθγιςει ςτθν Κφπρο, ςε μια περιοχι βορειοδυτικά του Κιτίου, όπου κάποιοι ςυμπατριϊτεσ τουσ ζμποροι είχαν επιςθμάνει ζνα κατάλλθλο μζροσ για ίδρυςθ αποικίασ. Η του αδίππου πόλθ μπορεί να μθν είχε τθν ίδια με άλλεσ πόλεισ τθσ Κφπρου ανάπτυξθ και να μθν απζκτθςε φιμθ και πλοφτο, όμωσ κατόρκωςε να κρατιςει το όνομα του ιδρυτι τθσ και τθν κλθρονομιά των πρϊτων τθσ κατοίκων αναλλοίωτα, ωσ τισ μζρεσ μασ. Πηγζς 1. Αντωνιάδθσ Λζαντροσ, Μελζτεσ για τθν Κφπρο και τισ Σχζςεισ τθσ με τον Ελλθνικό Κόςμο τθν Ρερίοδο των Αρχαίων Βαςιλείων, Ραιδαγωγικό Ινςτιτοφτο Κφπρου, Λευκωςία, Thompson Anne, Τα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ Thompson Anne, Τα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςελ Καραγάτςθ Μ., Η Ιςτορία των Ελλινων, Αετόσ, Ακινα, 1952, ςελ Αριςτοφάνθσ, Νεφζλεσ, (60-68).

11 11 2. Αριςτείδου Αικατερίνθ, Ανζκδοτα Ζγγραφα τθσ Κυπριακισ Ιςτορίασ από το Κρατικό Αρχείο τθσ Βενετίασ, Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, Αριςτοφάνθσ, Νεφζλεσ 4. Καραγάτςθσ, Μ., Η Ιςτορία των Ελλινων, Αετόσ, Ακινα, Καραγιϊργθσ Βάςοσ, Κφπροσ, Φυτράκθσ, Ακινα 6. Καραγιϊργθσ Βάςοσ, Ο Ρολιτιςμόσ τθσ Ρροϊςτορικισ Κφπρου, Εκδοτικι Ακθνϊν, Ακινα, Καροφηθσ Γ., Αραδίππου, Μεγάλθ Κυπριακι Εγκυκλοπαίδεια, Φιλόκυπροσ, Λευκωςία, Κωνςταντινίδθσ Ιωάννθσ, Η Αραδίππου Άλλοτε και Τϊρα, Λευκωςία, Μενάρδοσ Σίμοσ, Τοπωνυμικαί και Λαογραφικαί Μελζται, Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, Ραναγιϊτου Αννα, Αρκαδοκυπριακι, ςτο βιβλίο του Κζντρου Ελλθνικισ Γλϊςςασ (επιςτθμονικι Επιμζλεια Α. Φ. Χρθςτίδθ), Ιςτορία τθσ Ελλθνικισ Γλϊςςασ, Ινςτιτοφτο Νεοελλθνικϊν Σπουδϊν, Ραπαδόπουλοσ Θεόδωροσ, Συνοπτικόν Διάγραμμα Τοπωνυμικισ Μεκολογίασ. Επετθρίσ V, , Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, Ραυλίδθσ Άντροσ, Η Κφπροσ ανά τουσ Αιϊνεσ, Φιλόκυπροσ, Λευκωςία, Ριλαβάκθσ Κϊςτασ, Κυπριακά Τοπωνφμια, Λαογραφικι Κφπροσ, Τεφχοσ 13, Λευκωςία, Ριλαβάκθσ Κϊςτασ, Κυπριακά Τοπωνφμια, Λαογραφικι Κφπροσ, Τεφχθ , Λευκωςία, Σάκασ Κ.Ν., Μεςαιωνικι Βιβλιοκικθ, Β.Ν. Γρθγοριάδθσ (Φωτοτυπικι Ανατφπωςθ), Ακινα, Σπυριδάκθσ Κωνςταντίνοσ, Κφπριοι Βαςιλείσ, Λευκωςία, Σπυριδάκθσ Κωνςταντίνοσ, Σφντομοσ Ιςτορία τθσ Κφπρου, Λευκωςία, Χατηθδθμθτρίου Κάτια, Ιςτορία τθσ Κφπρου, Λευκωςία, Χατηθκωςτι Μαρία, Οι Αρχαιολογικζσ Ζρευνεσ ςτθν Ρεριοχι τθσ Αραδίππου, Αραδίππου (Ετιςια Ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου), Αρ. 6, Χριςτοδοφλου Μενζλαοσ, Μικρά Συμβολι εισ τθν Ιςτορικιν Τυποποίθςιν και Μεταγραφιν Ελλθνικϊν Τοπωνυμίων, Επετθρίσ V, , Κζντρο Επιςτθμονικϊν Ερευνϊν, Λευκωςία, Hill George, A History of Cyprus, Cambridge University Press, London, Kyrris Costas, History of Cyprus, Nicocles, Nicosia, Mas Latrie Louis, de, Histoire de I 'lie de Chypre, Paris, Sorensen Lone, Αραδίππου, Ετιςια Ζκδοςθ του Διμου Αραδίππου, Αρ. 13, Οκτϊβρθσ Stylianou Α. - Stylianou J., The History of the Cartography of Cyprus, The Cyprus Research Centre, Nicosia, Thompson Anne, Τα Αρχαία Ελλθνικά Ονόματα, ςτο βιβλίο Ιςτορία τθσ Ελλθνικισ Γλϊςςασ (επιςτθμονικι Επιμζλεια Α. Φ. Χρθςτίδθσ), Ινςτιτοφτο Νεοελλθνικϊν Σπουδϊν, 2001