Ο Ωφελιµιστής Πίσω από το Πέπλο

Transcript

1 Ο Ωφελιµιστής Πίσω από το Πέπλο του Αριστείδη Ν. Χατζή * Thus it seems that the principle of utility is incompatible with the conception of social cooperation among equals for mutual advantage. It appears to be inconsistent with the idea of reciprocity implicit in the notion of a well-ordered society. Or, at any rate, so I shall argue. John Rawls (TJ1: 14, TJ2: 13) Ο John Rawls υπήρξε αναµφίβολα ο µεγαλύτερος πολιτικός φιλόσοφος του 20 ου αιώνα. Το βασικό του έργο, η Θεωρία της ικαιοσύνης (A Theory of Justice, 1972) προκάλεσε τόσες συζητήσεις όσο κανένα άλλο σύγχρονο έργο πολιτικής φιλοσοφίας. Ήταν επόµενο να καθορίσει, και µάλιστα για πολλές δεκαετίες, τον προβληµατισµό πάνω στα θέµατα που έθιξε και να ασκήσει καταλυτική επίδραση σε εχθρούς και φίλους. Η παρούσα µελέτη θέτει δύο στόχους. Ο ένας είναι να παρουσιάσει το έργο του John Rawls, όχι όµως στο σύνολό του. Θα παρουσιάσω µόνο τη θεωρία του περί δικαιοσύνης, έτσι όπως αυτή αναπτύχθηκε κυρίως στο A Theory of Justice αλλά και σε κάποια άλλα κείµενά του προγενέστερα και µεταγενέστερα. Η συγκέντρωση και η αναδηµοσίευση του συνόλου του έργου του Rawls από τους µαθητές του τα τελευταία πέντε χρόνια 1 µας επιτρέπει πλέον να µελετήσουµε καλύτερα την εξέλιξη της σκέψης του. 2 * Λέκτορας Φιλοσοφίας ικαίου & Θεωρίας Θεσµών, Τµήµα Μεθοδολογίας, Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήµης (Μ.Ι.Θ.Ε.) του Πανεπιστηµίου Αθηνών. ιδάκτωρ Νοµικής του Πανεπιστηµίου του Σικάγο. Το παρόν κείµενο αποτελεί εργασία εν εξελίξει (work-in-progress). Παρακαλώ να µην παραπεµφθεί χωρίς την άδειά µου. ahatzis@phs.uoa.gr 1 Για λόγους συντοµίας θα χρησιµοποιήσω τις εξής συντοµογραφίες για τις παραποµπές στα έργα του John Rawls: TJ1 (A Theory of Justice, 1 η έκδ, 1972), TJ2 (A Theory of Justice, 2 η εκδ. 1999), PL (Political Liberalism, 1993), LP (Law of Peoples, 1999), JF (Justice as Fairness: A Restatement, 2001), LHMP (Lectures on the History of Moral Philosophy, 2000), CP (Collected Papers, 1999). Οι µεταφράσεις των κειµένων είναι δικές µου, εκτός αν σηµειώνεται κάτι

2 2 Όµως ο βασικός µου στόχος είναι να διατυπώσω κάποιους προβληµατισµούς πάνω στη θεωρία που κατασκεύασε ο Rawls. Καταρχήν, θα εξετάσω κατά πόσο το κριτήριο maximin που προτείνει ως εκείνο που θα υιοθετούσε το άτοµο πίσω από το πέπλο της άγνοιας είναι ένα ωφελιµιστικό κριτήριο. Θα προσπαθήσω επίσης να εξακριβώσω αν είναι τόσο εύλογη όσο ο Rawls διατείνεται η επιλογή του συγκεκριµένου κριτηρίου και αν είναι επίσης τόσο πειστική η θεµελίωση των αρχών της δίκαιης κοινωνίας στο συγκεκριµένο κριτήριο. Η θέση που θα υποστηρίξω εδώ, είναι πως τελικά ο Rawls δεν µπορεί να οικοδοµήσει µια θεωρία χωρίς έντονα ωφελιµιστικά στοιχεία, µε κυριότερα το κριτήριο maximin και την αρχή της διαφοράς. Θα επιχειρήσω επίσης να καταδείξω ότι µια τέτοια αιρετική ερµηνεία του Rawls καθιστά τη θεωρία του πιο πειστική και πραγµατιστική. Εισαγωγή Η θεωρία του John Rawls δεν είναι απλώς µια θεωρία διανεµητικής δικαιοσύνης, όπως πολλοί νοµίζουν. Ο βασικός σκοπός του είναι η δόµηση της δίκαιης κοινωνίας. Επιχειρεί δηλαδή ο Rawls να παρουσιάσει τη δική του εκδοχή της ιδεατής κοινωνίας, ένα εγχείρηµα που από την εποχή της Πολιτείας του Πλάτωνα έχει απασχολήσει σχεδόν όλους τους µεγάλους πολιτικούς φιλοσόφους. Η θεωρία του αποτελεί ουσιαστικά µια από τις πολλές προσπάθειες να κατασκευαστεί θεωρητικά το θεσµικό υπόβαθρο µιας κοινωνίας όπου άνθρωποι µε διαφορετικές αντιλήψεις, συµφέροντα και σκοπούς µπορούν να συνυπάρξουν, να συνεργαστούν και να δηµιουργήσουν ατοµικά και κοινωνικά αγαθά. Η θεωρία του ανήκει ξεκάθαρα στην παράδοση της συµβολαιοκρατίας και ιδιαίτερη σ ε- κείνη που ξεκινά «από το καντιανό αίτηµα της κατοχύρωσης της ηθικότητας διαφορετικό (ιδίως όταν χρησιµοποιείται η εξαιρετική µετάφραση του A Theory of Justice στα ελληνικά = Θ ). Τα παλαιότερα κείµενα του Rawls σε συλλογικούς τόµους και επιστηµονικά περιοδικά έχουν αναδηµοσιευτεί στο LP και πρόσφατα στο CP. Μέσα σε αγκύλη αναφέρεται η ηµεροµηνία της πρώτης δηµοσίευσης. Το JF και το LHMP αποτελεί δηµοσίευση των εισηγήσεων του Rawls στο Πανεπιστήµιο του Harvard. Είναι σαφώς παλαιότερες και δηµοσιεύθηκαν πρόσφατα χωρίς κάποια ιδιαίτερη επεξεργασία από τον ίδιο τον Rawls. Απηχούν δηλαδή, σε ορισµένες τουλάχιστον περιπτώσεις, παλαιότερες απόψεις του. 2 Η θεωρία της δικαιοσύνης του Rawls (justice as fairness) ουσιαστικά πρωτο-διατυπώθηκε το Η τελευταία εκδοχή της διατυπώνεται το 2001 στο JF.

3 3 µέσα από την εµβάθυνση της ίδιας της ορθολογικότητας» (Βιρβιδάκης 2003: 50). Το ερώτηµα που τίθεται εξαρχής είναι εύλογο: Τι µπορεί να προσφέρει άλλη µια θεωρία δικαιοσύνης, άλλη µια ουτοπία; Γιατί η θεωρία του Rawls θεωρείται τόσο σηµαντική και έχει (σε τόσο µεγάλο βαθµό) καθορίσει τη σχετική συζήτηση στην πολιτική θεωρία; Όπως θα διαπιστώσουµε, τις περισσότερες από τις πολυσυζητηµένες ιδέες που ο Rawls παρουσιάζει στο έργο του A Theory of Justice (το διανοητικό πείραµα, το πέπλο της άγνοιας, το κριτήριο maximin, η λεξικογραφική αρχή) τις δανείστηκε από προγενέστερους ή σύγχρονούς του θεωρητικούς. Αλλά και το µοντέλο της ιδανικής κοινωνίας που παρουσιάζει είναι καθαρά ουτοπικό. Γιατί, λοιπόν, το βιβλίο αυτό θεωρείται τόσο σηµαντικό; Πιστεύω ότι αυτό οφείλεται εν µέρει στο φιλόδοξο χαρακτήρα του έργου του, αλλά και στα εργαλεία που ο Rawls χρησιµοποίησε. Στο µνηµειώδες έργο του ο Rawls επιχείρησε να προσφέρει µια εναλλακτική θεωρία δικαιοσύνης που να κατοχυρώνει την κοινωνική δικαιοσύνη και ταυτόχρονα να επιδιώκει την οικονοµική αποτελεσµατικότητα, δίχως όµως να νοθεύει τις βασικές ελευθερίες. 3 εν αρκείται όµως στην ηθική και στην πολιτική φιλοσοφία αλλά χρησιµοποιεί τις έννοιες και τα εργαλεία της οικονοµικής επιστήµης για να συζητήσει σοβαρά την ωφελιµιστική και την οικονοµική προσέγγιση στους θεσµούς. Το γεγονός ότι κανείς δεν έχει πετύχει µέχρι σήµερα να συγκεράσει δύο τουλάχιστον από τις παραπάνω αρχές αποδεικνύει το φιλόδοξο (και ίσως µάταιο) του εγχειρήµατος. Ωστόσο, ο Rawls κατάφερε να οικοδοµήσει την πλέον ενδιαφέρουσα θεωρητική κατασκευή της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας και µας υποχρέωσε να τη λάβουµε σοβαρά υπ όψιν σε κάθε σχετική συζήτηση. Το διανοητικό πείραµα Όλες οι θεωρίες κοινωνικού συµβολαίου στηρίζονται στην υποτιθέµενη συναίνεση των κοινωνών (hypothetical consent). Το κράτος αντλεί τη νοµιµοποίησή του από τη συναίνεση αυτή διότι, σύµφωνα µε τις συµβολαιοκρατικές θεωρίες, οι 3 Ας µην ξεχνάµε πως ο Rawls είναι πάνω απ όλα ένας φιλελεύθερος στοχαστής (Χατζής 2002: 98, υπ. 10). Ο φιλελευθερισµός του είναι καθοριστικός για τις επιλογές του πίσω από το πέπλο της άγνοιας. Σε τέτοιο µάλιστα βαθµό που, όπως θα δούµε, ουσιαστικά του απαγορεύει να ε- φαρµόσει µε συνέπεια το κριτήριο maximin.

4 4 όροι της συµβίωσης και της συνεργασίας, οι θεσµοί δηλαδή µιας κοινωνίας µπορούν να δικαιολογηθούν ηθικά και πολιτικά µόνο εφόσον είναι θεµελιωµένοι στη συναίνεση των κοινωνών. Γίνεται δε λόγος για υποτιθέµενη συναίνεση, διότι, ως γνωστόν, το κοινωνικό συµβόλαιο ιστορικά αποτελεί µύθο. 4 Όµως, πώς µπορεί να διαπιστωθεί η συναίνεση αυτή --ή µάλλον πώς µπορεί να εντοπισθεί το περιεχόµενο της συναίνεσης ούτως ώστε να ελεγχθούν οι κοινωνικοί θεσµοί, η δηµόσια πολιτική, αλλά και η ίδια η δοµή της κοινωνίας; Εφόσον είναι βέβαιο πως δεν υπάρχει µια εκ των προτέρων συµφωνία, δεν υ- πάρχει στην πραγµατικότητα κοινωνική σύµβαση, θα αρκεστούµε στη «σιωπηρή συναίνεση» του John Locke; Σίγουρα αυτή δεν είναι αρκετή για να υποστηρίξει µια σύγχρονη φιλελεύθερη εξισωτική θεωρία. 5 Ο Rawls ανήκει στη σύγχρονη παράδοση της συµβολαιοκρατίας 6 που δίνει έµφαση στον ορθό λόγο. Το ερώτηµα που θέτει και ο ίδιος είναι το εξής: ποια θα ήταν η µορφή της κοινωνίας η οποία θα θεµελιωνόταν στη συµφωνία (ή έστω στη συναίνεση) των έλλογων ανθρώπων; Συγκεκριµένα, ποιοι θα ήταν οι θεσµοί µιας κοινωνίας που θα βασίζονταν σε εκ των προτέρων συµφωνία ορθολογικών ατόµων; Όσο όµως ορθολογικοί (ή απλά λογικοί) 7 κι αν είναι οι επίδοξοι συνταγµατικοί νοµοθέτες, οι όποιες επιλογές τους θα είναι αναγκαστικά υποκει- µενικές, χρωµατισµένες από την ιδεολογία τους, την εµπειρία τους και τα συµφέροντά τους. Ακόµα και αν οι θεσµοί της επιλεγούν µε γνώµονα την αρχή της πλειοψηφίας και πάλι η µειοψηφία θα πρέπει να υπακούσει σε αρχές στις ο- ποίες ποτέ δεν συναίνεσε. Επιπλέον, δεν επιλύεται το πρόβληµα της µη νοµι- µοποίησης της συγκεκριµένης συµφωνίας από τις επόµενες γενιές. 4 Ακόµη κι αν δεν επρόκειτο για µύθο και πάλι η νοµιµοποίηση των θεσµών θα ήταν προβλη- µατική για τις γενιές που ακολουθούν αυτή που µετείχε στην αρχική συµφωνία. 5 Ο όρος «φιλελευθερισµός» είναι προβληµατικός. Ο Rawls ανήκει στην παράδοση του µοντέρνου εξισωτικού φιλελευθερισµού (egalitarian liberalism). Ο όρος liberal χρησιµοποιείται στις Η.Π.Α. για να δηλώσει τους φιλελεύθερους που αποδέχονται την κρατική παρέµβαση, το κράτος πρόνοιας και τη µερική αναδιανοµή του εισοδήµατος, αποδεχόµενοι όµως πλήρως την ε- λεύθερη αγορά και τον καπιταλισµό. Αντίθετα, οι λεγόµενοι libertarians (οι ακραίοι, δογµατικοί φιλελεύθεροι) δεν αποδέχονται την κρατική παρέµβαση ούτε στην οικονοµία αλλά ούτε και στην κοινωνία. Για τη διασαφήνιση των όρων, βλ. Χατζής (2002, 2004) και Μακρής (2002: 62-87). 6 Μετά τη δηµοσίευση του έργου του Rawls εµφανίστηκαν τρεις τουλάχιστον σηµαντικές συµβολαιοκρατικές θεωρίες: του Robert Nozick (1974), του James Buchanan (1975) και του David Gauthier (1986). 7 Με την έννοια της αντίθεσης rational και reasonable.

5 5 Για να ξεπεράσει αυτό το πρόβληµα, ο Rawls χρησιµοποιεί το περίφηµο «πείραµα της σκέψης» (thought experiment). Ας φανταστούµε, λέει, πως ο διάλογος για την οικοδόµηση της µελλοντικής κοινωνίας διεξάγεται στην «αρχική θέση» (original position) πίσω από ένα πέπλο άγνοιας (veil of ignorance), όπου τα άτοµα δεν γνωρίζουν τίποτε που θα µπορεί να τους επηρεάσει. Πιο συγκεκριµένα, δεν γνωρίζουν ποια θα είναι η προσωπικότητα, τα χαρακτηριστικά τους και η θέση τους στη µελλοντική κοινωνία. εν ξέρουν αν θα είναι άνδρες ή γυναίκες, ούτε σε ποια φυλετική οµάδα και εθνικότητα θα ανήκουν. εν ξέρουν σε ποια χώρα θα γεννηθούν, αν οι γονείς τους θα είναι πλούσιοι ή φτωχοί, αν θα ανήκουν σε εκτεταµένη, πυρηνική ή µονογονεϊκή οικογένεια. εν ξέρουν σε ποια θρησκευτική οµάδα θα ανήκουν ή ποιες πεποιθήσεις, αντιλήψεις και ιδεολογίες θα ασπασθούν. Κυρίως όµως δεν γνωρίζουν ποια θα είναι η φυσική τους εµφάνιση και ποιες θα είναι οι δεξιότητες ή οι αναπηρίες τους. Ο Rawls πιστεύει πως µόνο υπό αυτές τις συνθήκες, ουσιαστικά σε «κοινωνικό κενό», µπορούν τα άτοµα, έπειτα από ελεύθερο και ανοικτό διάλογο, να καταλήξουν σε µία συµφωνία ανεπηρέαστη από συµφέροντα και προκαταλήψεις. Μη γνωρίζοντας τίποτα για το µέλλον τους ή για τη θέση στην οποία θα βρεθούν είναι πλέον ελεύθερα να συζητήσουν µε µοναδικό κριτήριο την ορθολογικότητά τους. Οι άνθρωποι στην αρχική θέση είναι ίσοι (ή µάλλον πανοµοιότυποι), κανείς δεν ξεχωρίζει από τον άλλον, άρα εκ των πραγµάτων ο ένας θα µπορούσε κάλλιστα να εκπροσωπεί όλους τους άλλους. 8 Η δικαιοσύνη θα ταυτίζεται πλέον µε το αποτέλεσµα αυτής της διαβούλευσης, εφόσον οι προϋποθέσεις που θέτει ο Rawls δηµιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για την ανακάλυψη των δίκαιων θεσµών και την οργάνωση της δίκαιης κοινωνίας. Οι συνθήκες α- πόλυτης ισότητας και απόλυτης αµεροληψίας εξασφαλίζουν τη δικαιοσύνη του αποτελέσµατος (justice as fairness). 9 Η επιλογή των αρχών της δικαιοσύνης γίνεται πίσω από ένα πέπλο άγνοιας. Έτσι εξασφαλίζεται ότι κανένας δεν θα πλεονεκτεί ή µειονεκτεί κατά την επιλογή των 8 [T]he plurality of decision-makers is superfluous: there is no reason to believe that any of the decision makers ignorant of their nature and circumstances would decide differently from the others, since they are but clones of one another (Bix 2003: 136). Ο Posner (1983: 59) ονοµάζει τα άτοµα πίσω από το πέπλο «σκιές» (shades). 9 Ο όρος fairness µεταφράζεται στα ελληνικά ως «ακριβοδικία» (Θ ). εν µε ικανοποιεί η συγκεκριµένη λέξη, διότι δεν αποδίδει µε ακρίβεια τον αγγλικό όρο. Όµως δεν έχω να προτείνω µια εναλλακτική µετάφραση του όρου. Βλ. TJ2 11.

6 6 αρχών λόγω των συνεπειών της φυσικής τυχαιότητας ή της συγκυρίας των κοινωνικών περιστάσεων. Εφόσον όλοι βρίσκονται σε παρόµοια θέση και κανένας δεν µπορεί να σχεδιάσει αρχές προκειµένου να ευνοήσει την ιδιαίτερη κατάστασή του, οι αρχές της δικαιοσύνης θα είναι το αποτέλεσµα µιας ακριβοδίκαιης συµφωνίας ή διαπραγµάτευσης. (Θ 38). 10 Αυτό είναι το περίφηµο διανοητικό πείραµα του Rawls 11 το οποίο παρουσιάζει, πέραν του εµφανούς ενδιαφέροντός του, κι ένα ακόµη σηµαντικό πλεονέκτηµα. Μπορούµε να το δεχτούµε καταρχήν ως ένα χρήσιµο εφεύρηµα (TJ1 15) 12 ανεξάρτητα από την αποδοχή της απάντησης του Rawls στο αµέσως επόµενο ερώτηµα: Τι άραγε θα αποφάσιζαν οι άνθρωποι που θα βρίσκονταν πίσω από το πέπλο της άγνοιας; Μπορούµε δηλαδή κάλλιστα να δεχτούµε το διανοητικό πείραµα ως µεθοδολογία εύρεσης των δίκαιων θεσµών, αλλά να µην δεχτούµε τη συγκεκριµένη πρόταση του Rawls για τη συµφωνία πίσω από το πέπλο. Πριν όµως παρουσιάσουµε την εκδοχή του Rawls, θα πρέπει να επισηµάνουµε πως η θεωρία του Rawls δεν είναι µια «µεταφυσική» αλλά µια «πολιτική» θεωρία. Ο Rawls δεν φιλοδοξεί να παρουσιάσει µια θεωρία µε αξιώσεις οικου- µενικής αλήθειας που να στοχεύει να ανεύρει την ουσιαστική φύση και ταυτότητα των ατόµων (όπως ο ίδιος διευκρινίζει σε ένα σηµαντικό µεταγενέστερο άρθρο του). 13 Η φιλοδοξία του είναι να προτείνει ένα σύνολο θεσµών που να επιτρέπουν στους ανθρώπους µε διαφορετικές αντιλήψεις να συνυπάρχουν και να συνεργάζονται για το αµοιβαίο όφελος (Bix 2003: 110). Αυτό το modus 10 Βλ. TJ1 12, TJ Το οποίο όµως χρησιµοποίησε για πρώτη φορά ο (µετέπειτα νοµπελίστας οικονοµικών) John C. Harsanyi (1953). 12 Η κριτική που έχει δεχτεί το διανοητικό πείραµα του Rawls δεν µας εµποδίζει να αντιληφθούµε τη χρησιµότητά του, ιδίως για τις θεωρίες κοινωνικού συµβολαίου. Όµως δεν µπορούµε να µην επισηµάνουµε πως η βασική αδυναµία του έγκειται στην ίδια την ουσία του. Γιατί να θεωρείται δίκαιο αυτό που προκύπτει από δίκαιες συνθήκες και όχι αυτό που καταλήγει σε δίκαια αποτελέσµατα; Ένα άλλο πρόβληµα, όπως θα δούµε, είναι η υποκειµενική στάθµιση των τριών αγαθών (ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη, οικονοµική αποτελεσµατικότητα) πίσω από το πέπλο. 13 Βλ. Justice as Fairness: Political not Metaphysical (CP [1985]). Ο ίδιος οµολογεί εµµέσως πως ίσως είχε πιο φιλόδοξες προθέσεις κατά τη συγγραφή του A Theory of Justice ( how I now understand the conception of justice η έµφαση δική µου id. 388).

7 7 vivendi 14 είναι βέβαια πολιτικό, όχι µεταφυσικό. Έτσι, και οι αρχές της δικαιοσύνης που κατασκευάζει έχουν σαν σκοπό να εκφράσουν την «επάλληλη συναίνεση» (overlapping consensus), δηλαδή «ένα κοινό απόθεµα θεµελιωδών πολιτικών αξιών» (Παπαγεωργίου 1994: 149), τελικά ένα φιλελεύθερο πλαίσιο που να αφήνει τα άτοµα ελεύθερα να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους και να δια- µορφώσουν τα ίδια τις συνθήκες της ζωής τους µε βάση τις δικές τους επιλογές. Η θεωρία του δηλαδή έχει να κάνει περισσότερο µε τη δικαιοσύνη της διαδικασίας (του πλαισίου) και λιγότερο µε τη δικαιοσύνη των αποτελεσµάτων. 15 Πίσω από το πέπλο Τα άτοµα πίσω από το πέπλο της άγνοιας έχουν αποδυθεί κάθε ανθρώπινου χαρακτηριστικού τους, µε την εξαίρεση του ορθού λόγου. Αν υπάρχει µια λέξη που να χαρακτηρίζει καλύτερα την κατάστασή τους είναι εκείνη της αβεβαιότητας. Ωστόσο ακριβώς αυτή η αβεβαιότητα τους προκαλεί ένα συναίσθηµα που ο Rawls όχι µόνο το αναγνωρίζει, αλλά και θεµελιώνει τη θεωρία του πάνω σ αυτό. Τα άτοµα πίσω από το πέπλο της άγνοιας φοβούνται! εν γνωρίζουν τι υ- πάρχει πίσω από το πέπλο, δεν γνωρίζουν πού θα καταλήξουν όταν γεννηθούν και µε ποια πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα. Αποτελούν έρµαια της λοταρίας της φύσης (natural lottery). Εφόσον λοιπόν φοβούνται τον «κίνδυνο» (riskaverse) θα προσπαθήσουν να τον ελαχιστοποιήσουν. Πώς µπορούν να το επιτύχουν; Καταρχήν, σύµφωνα µε τον Rawls, η προοπτική µιας κοινωνίας θεµελιω- µένης σε ωφελιµιστικές αρχές κάθε άλλο παρά θα καθησύχαζε όσους βρίσκονται πίσω από το πέπλο. Ακόµα και σε µια κοινωνία που κυριαρχεί ο ωφελιµισµός των κανόνων (όπου οι θεσµοί εξασφαλίζουν µακροπρόθεσµα την ευηµερία για το µεγαλύτερο δυνατό αριθµό ανθρώπων), η πιθανότητα να βρεθεί κανείς στη θλιβερή µειοψηφία που συνυπολογίζεται ως κόστος στον ωφελιµιστικό λογισµό είναι µεγάλη. εδοµένου ότι τα άτοµα πίσω από το πέπλο της άγνοιας του Rawls αποφασίζουν ορθολογικά (και ακόµη και αν δεν δρουν εγωιστικά σίγου- 14 Ο Κ. Παπαγεωργίου (1994: 144) το ονοµάζει εύστοχα «αµοιβαία κοσµοθεωρητική ανοχή» (βλ. γενικότερα id ). 15 Βλ. παρακάτω και την κριτική του Robert Nozick που εντοπίζει µια αδυναµία της δεύτερης αρχής του Rawls σ αυτό ακριβώς το σηµείο.

8 8 ρα πάντως δεν ενεργούν αλτρουιστικά), 16 «φαίνεται αρκετά απίθανο ότι πρόσωπα που αντιλαµβάνονται εαυτόν ως ίσο και δικαιούνται να διεκδικήσουν την ικανοποίηση των αξιώσεών τους το ένα από το άλλο, θα συµφωνούσαν σε µια αρχή η οποία ενδέχεται να επιβάλλει πιο περιορισµένες βιοτικές προοπτικές για µερικούς, στο όνοµα απλώς της απολαβής ποσοτικά µεγαλύτερων πλεονεκτηµάτων από κάποιους άλλους» (Θ 39). 17 Εποµένως, σύµφωνα µε τον Rawls, τα άτοµα πίσω από το πέπλο της άγνοιας ποτέ δεν θα επέλεγαν µια εκδοχή του ωφελιµισµού για τη δόµηση της κοινωνίας και την κατασκευή των βασικών θεσµών της. Χρησιµοποιώντας όµως ουσιαστικά την ορολογία του ωφελιµισµού και ι- διαίτερα το νόµο της φθίνουσας οριακής χρησιµότητας των οικονοµικών, 18 ο Rawls υποστηρίζει πως για τα άτοµα είναι πολύ σηµαντικότερο να αποφύγουν το χειρότερο από το να επιτύχουν το καλύτερο. Ας υποθέσουµε ότι ένα άτοµο µπορεί να βρεθεί σε µία από τις παρακάτω θέσεις. Ας υποθέσουµε επίσης πως η µονάδα µέτρησης αντιστοιχεί σε χρηµατικές µονάδες: θέση Α θέση Β θέση Γ Η θέση Β απέχει από την Α κατά 300 µονάδες και από τη θέση Γ κατά 500 µονάδες. Αν υποθέσουµε πως κάποιος βρίσκεται στη θέση Β και του τίθεται το ε- ρώτηµα αν θα προτιµούσε να παραµείνει στη θέση αυτή ή να παίξει σε ένα παιχνίδι που θα του προσφέρει εάν κερδίσει τη θέση Γ, αλλά εάν χάσει θα τον οδη- 16 Σύµφωνα πάντα µε τον Rawls. Βλ. ιδίως TJ1 ( ) ( persons in the original position are assumed to take no interest in one another s interests ) 17 Και παρακάτω: «εδοµένης της απουσίας δυνατών και διαρκών ενορµήσεων αγαθοβουλίας, ένας έλλογος άνθρωπος δεν θα αποδεχόταν µια βασική διάρθρωση απλώς και µόνο επειδή αυτή θα µεγιστοποιούσε το αλγεβρικό άθροισµα των πλεονεκτηµάτων, ανεξάρτητα από τις µόνιµες επιπτώσεις της στα δικά του βασικά δικαιώµατα και συµφέροντα» (Θ 40). 18 Όσο µεγαλύτερη ποσότητα ενός αγαθού καταναλώνεται, αυξάνεται µεν η συνολική ωφέλεια από την κατανάλωση του αγαθού αλλά αφού ικανοποιηθούν οι άµεσες ανάγκες, η επιπλέον ω- φέλεια που προσφέρει µια επιπλέον µονάδα του αγαθού µειώνεται -- µειώνεται δηλαδή η οριακή ωφέλεια (law of diminishing marginal utility).

9 9 γήσει στη θέση Α. Η πιθανότητα να καταλήξει σε κάθε θέση είναι 50%. Το αναµενόµενο όφελος του παιχνιδιού (expected benefit) είναι µεγαλύτερο από το βέβαιο όφελος της παραµονής στην ίδια θέση: (Α * 50%) + (Γ * 50%) = (100 * 50%) + (900 * 50%) = = 500 Ένα άτοµο το οποίο είναι αδιάφορο απέναντι στον κίνδυνο (risk-neutral) θα επιλέξει το παιχνίδι εφόσον το αναµενόµενο όφελος (500) υπερέχει κατά πολύ του βέβαιου οφέλους (400). Ωστόσο, ένα άτοµο που αποφεύγει τον κίνδυνο (riskaverse) θα προτιµήσει την ασφάλεια της θέσης Β. Έτσι, αν και η απόσταση Β-Γ είναι πολύ µεγαλύτερη της Α-Β, η διαφορά σε ωφελιµότητα είναι αντίστροφη. ηλαδή η πτώση από τη θέση Β στη θέση Α έχει πολύ µεγαλύτερο κόστος από την άνοδο από τη θέση Β στη θέση Γ. Προφανώς, δηλαδή, τα άτοµα προσδίδουν στο φόβο του κινδύνου µια τιµή µεγαλύτερη από 100. Έτσι, o Rawls υποστηρίζει ότι τα άτοµα θα απορρίψουν τον ωφελιµισµό και καθώς αποφασίζουν σε συνθήκες άκρας αβεβαιότητας, η συλλογική τους επιλογή θα τείνει προς τη µεγιστοποίηση της ωφέλειας για τους λιγότερο ευνοη- µένους στη µελλοντική κοινωνία. Θεωρεί λοιπόν ότι τα περισσότερα άτοµα, φοβούµενα για τη δική τους µελλοντική θέση, θα επιλέξουν να εξασφαλίσουν ένα όσο γίνεται υψηλότερο βαθµό ελάχιστης εγγυηµένης ευηµερίας (κριτήριο maximin) 19 για αυτούς που θα είναι περισσότερο άτυχοι (TJ1: ). Αυτό µπορεί να επιτευχθεί (σύµφωνα πάντα µε τον Rawls) αν γίνουν σεβαστές οι εξής δύο αρχές (όπως τις διατυπώνει ο ίδιος): Πρώτη αρχή 20 Κάθε πρόσωπο πρέπει να έχει ίσο δικαίωµα στο πιο εκτενές συνολικό σύστηµα ίσων βασικών ελευθεριών που είναι συµβατό µε ένα παρόµοιο σύστηµα ελευθερίας για όλους. (Θ 355) εύτερη αρχή (αρχή της διαφοράς) ηλ. µεγιστοποίηση του ελαχίστου. 20 First Principle. Each person is to have an equal right to the most extensive total system of equal basic liberties compatible with a similar system of liberty for all. [TJ1 302; TJ2 266].

10 10 Κοινωνικές και οικονοµικές ανισότητες πρέπει να διαρρυθµίζονται µε τέτοιο τρόπο, ώστε και οι δύο: (α) να αποβαίνουν προς το µεγαλύτερο όφελος των λιγότερο ευνοηµένων σύµφωνα µε τη δίκαιη αρχή της αποταµίευσης, 22 και (β) να συνδέονται µε αξιώµατα και θέσεις ανοικτές σε όλους, υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών. (Θ 355) Οι αρχές αυτές συνοδεύονται από δύο κανόνες προτεραιότητας (σύµφωνα και πάλι µε τη δική του διατύπωση): Πρώτος κανόνας προτεραιότητας (Η προτεραιότητα της ελευθερίας) 23 Οι αρχές της δικαιοσύνης πρέπει να ιεραρχούνται κατά λεξικογραφική διάταξη και, εποµένως, οι βασικές ελευθερίες µπορούν να περιορίζονται µόνο χάριν της ελευθερίας. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις: (α) µια λιγότερο εκτεταµένη ελευθερία πρέπει να ενισχύει το συνολικό σύστηµα ελευθεριών που µοιράζονται όλοι (β) µια λιγότερο ίση ελευθερία πρέπει να γίνεται αποδεκτή απ αυτούς µε τη µικρότερη ελευθερία. (Θ 355) εύτερος κανόνας προτεραιότητας (Η προτεραιότητα της δικαιοσύνης έναντι της αποδοτικότητας και της ευηµερίας) Second Principle. Social and economic inequalities are to be arranged so that they are both: (a) to the greatest benefit of the least advantaged, consistent with the just savings principle and (b) attached to offices and positions open to all under conditions of fair equality of opportunity. [TJ1 302; TJ2 266]. 22 «Κάθε γενεά πρέπει όχι µόνο να προφυλάσσει τα αποκτήµατα της πνευµατικής καλλιέργειας και του πολιτισµού και να διατηρεί άθικτους τους δίκαιους θεσµούς, που έχουν καθιερωθεί, αλλά πρέπει επίσης, κάθε χρονική περίοδο, να βάζει στην άκρη το κατάλληλο ποσό πραγµατικής κεφαλαιικής συσσώρευσης» (TJ1 285, TJ2 252, Θ 338). 23 First Priority Rule (The Priority of Liberty). The principles of justice are to be ranked in lexical order and therefore the basic liberties [TJ1 = liberty] can be restricted only for the sake of liberty. There are two cases: (a) a less extensive liberty must strengthen the total system of liberty shared by all; (b) a less than equal liberty must be acceptable to those with the lesser liberty. [TJ1 302; TJ2 266] 24 Second Priority Rule (The Priority of Justice over Efficiency and Welfare). The second principle of justice is lexically prior to the principle of efficiency and to that of maximizing the sum of advantages; and fair opportunity is prior to the difference principle. There are two cases: (a) an inequality of opportunity must enhance the opportunities of those with the

11 11 Η δεύτερη αρχή της δικαιοσύνης προηγείται λεξικογραφικά της αρχής της αποδοτικότητας και της µεγιστοποίησης του συνόλου των πλεονεκτηµάτων και η αρχή των ακριβοδίκαιων ευκαιριών προηγείται της αρχής διαφοράς. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις: (α) µια ανισότητα ευκαιριών πρέπει να επαυξάνει τις ευκαιρίες εκείνων µε τις λιγότερες ευκαιρίες (β) ένας υπέρµετρος βαθµός αποταµίευσης πρέπει να µετριάζει εν συνόλω το βάρος εκείνων που υφίστανται αυτή την στέρηση. (Θ 356) Ο ίδιος ο Rawls τροποποίησε αργότερα και τις δύο αρχές, ιδιαίτερα την πρώτη: Κάθε πρόσωπο έχει ίση αξίωση σε ένα πλήρως επαρκές σχήµα ίσων βασικών δικαιωµάτων και ελευθεριών, σχήµα το οποίο πρέπει να είναι συµβατό µε το ίδιο σχήµα για όλους και στα πλαίσια αυτού του σχήµατος πρέπει να εξασφαλισθεί η δίκαιη αξία των ίσων πολιτικών ελευθεριών και µόνον αυτών. 25 Στις βασικές ελευθερίες ο Rawls περιλαµβάνει την πολιτική ελευθερία (το δικαίωµα ψήφου και κατοχής δηµοσίων αξιωµάτων), την ελευθερία του λόγου και του συνέρχεσθαι, την ελευθερία της συνείδησης και την ελευθερία της σκέψης, την προσωπική ελευθερία (η οποία περιλαµβάνει την ελευθερία από ψυχολογικό καταναγκασµό και από προσβολή της σωµατικής ακεραιότητας), το δικαίω- µα της ιδιοκτησίας, 26 την ελευθερία από αυθαίρετη σύλληψη και κατάσχεση, όπως ορίζεται από την έννοια του κράτους δικαίου. 27 ιαπιστώνουµε λοιπόν ότι η πρώτη αρχή είναι σηµαντικότερη της δεύτεlesser opportunity; (b) an excessive rate of saving must on balance mitigate the burden of those bearing this hardship. [TJ ; TJ ] 25 Each person has an equal claim to a fully adequate scheme of equal basic rights and liberties, which scheme is compatible with the same scheme for all; and in this scheme the equal political liberties, and only those liberties, are to be guaranteed their fair value (PL 5). Βλ. επίσης Rawls (PL 291, [1982]). Η προσαρµογή της πρώτης αρχής οφείλεται στην κριτική που του άσκησε ο H.L.A. Hart (1973). 26 Στο µεταγενέστερο άρθρο του µε τίτλο A Kantian Conception of Equality, τονίζει πως στο δικαίωµα της ιδιοκτησίας δεν συµπεριλαµβάνεται η ιδιοκτησία των µέσων παραγωγής και η ε- λευθερία των συµβάσεων (CP 260 [1975]) ( as understood by the doctrine of laissez-faire, are not basic ). Βλ. επίσης TJ Βλ. TJ2 53 (µε διαφορές από το TJ1 61 κυρίως την προσθήκη του ακριβέστερου προσδιορισµού της προσωπικής ελευθερίας).

12 12 ρης. 28 Αυτό σηµαίνει πως η ελευθερία µπορεί να περιοριστεί µόνο προς χάριν της ίδιας της ελευθερίας. Αν δηλαδή περιοριστεί η ελευθερία ενός ατόµου, αυτό πρέπει να γίνει µόνο µε σκοπό την αύξηση της συνολικής ελευθερίας και όχι για χάρη της ισότητας ή της µεγαλύτερης οικονοµικής αποτελεσµατικότητας. [Π]αραβιάσεις των βασικών ίσων ελευθεριών που προστατεύονται από την πρώτη αρχή, δεν µπορούν να δικαιολογηθούν ούτε να αντισταθµιστούν από µεγαλύτερα κοινωνικά και οικονοµικά οφέλη. Αυτές οι ελευθερίες διαθέτουν ένα πεδίο εφαρ- µογής εντός του οποίου υπόκεινται σε περιορισµούς ή συµβιβασµούς µόνον όταν έρχονται σε αντίθεση µε άλλες βασικές ελευθερίες. (Θ 93) 29 Η δικαιοσύνη επίσης θεωρείται σηµαντικότερη της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας και της κοινωνικής ευηµερίας. Έτσι, η ανισότητα των ευκαιριών γίνεται αποδεκτή µόνο εφόσον αποβαίνει τελικώς προς όφελος αυτών που θα έχουν τις λιγότερες ευκαιρίες («Αν ορισµένες ανισότητες πλούτου και διαφορές ως προς την εξουσία έφερναν τον καθένα σε καλύτερη κατάσταση από αυτή στην οποία βρίσκεται στην υποθετική θέση εκκίνησης, τότε οι εν λόγω ανισότητες συνάδουν µε τη γενική αντίληψη»). 30 Ο Rawls δέχεται την ανισότητα µόνο εφόσον εξυπηρετεί την οικονοµική αποτελεσµατικότητα: Η κοινωνία πρέπει να λαµβάνει υπ όψιν της την οικονοµική αποδοτικότητα, καθώς και τις οργανωτικές και τεχνολογικές απαιτήσεις. Αν υπάρχουν ανισότητες ως προς το εισόδηµα και τον πλούτο, καθώς και διαφορές ως προς την εξουσία και τους βαθµούς ευθύνης, οι οποίες βελτιώνουν τη θέση του καθενός σε σχέση µε την κατάσταση ισότητας, τότε γιατί να µην τις επιτρέψουµε; (Θ 189) Προηγείται λεξικογραφικά. Η λεξικογραφική διάταξη (lexicographical order) «αξιώνει, προκειµένου να µπορέσουµε να προχωρήσουµε στη δεύτερη κατά τάξη αρχή, να ικανοποιήσουµε πρώτα την πρώτη, τη δεύτερη πριν εξετάσουµε την τρίτη κ.ο.κ. Μια αρχή δεν εισέρχεται στο παιχνίδι παρά µόνο αφότου οι προηγούµενές της είτε έχουν πλήρως ικανοποιηθεί είτε δεν διαθέτουν πεδίο εφαρµογής. Μια σειραϊκή (serial) διάταξη καταφέρνει, εποµένως, να αποφύγει εντελώς το πρόβληµα της στάθµισης µεταξύ αρχών όσες αρχές καταλαµβάνουν πρότερη θέση, στο πλαίσιο της διάταξης αυτής, διαθέτουν ένα, τρόπον τινά, απόλυτο βάρος έναντι των εποµένων, και ισχύουν χωρίς εξαιρέσεις.» (Θ 72-73). 29 Βλ. TJ2 54, TJ1 61 (µε σηµαντικές διαφορές). 30 Βλ. TJ1 62, TJ2 55 (Θ 94). 31 Βλ. Βλ. TJ2 131 (αλλά και TJ1 151 µε µεγάλες και σηµαντικές διαφορές).

13 13 Για τον Rawls, όλα τα σηµαντικά κοινωνικά αγαθά (ελευθερία, ευκαιρίες, εισόδηµα, πλούτος, αυτοσεβασµός κλπ.) πρέπει να διανεµηθούν ισοµερώς, εκτός αν µια άνιση διανοµή τους ωφελεί τελικά αυτόν που αδικείται από τη διανοµή. 32 Το πρόσωπο πίσω από το πέπλο Όπως ήταν αναµενόµενο, στον John Rawls έχουν ασκηθεί κριτικές από πολλές πλευρές. Ξεχωρίζουν εκείνες των Robert Nozick και Michael Sandel. Η σηµαντικότερη κριτική που άσκησε ο Nozick στον Rawls 33 αναφέρεται στην αρχή της διαφοράς. Εφόσον επιτρέπεται η ανισότητα στο βαθµό που ωφελεί τους λιγότερο ευνοηµένους είναι βέβαιο πως σύντοµα η αρχική ισοµερής διανοµή των αγαθών θα καταρρεύσει όταν τα άτοµα θα εµπλακούν σε συµβατικές σχέσεις οι οποίες θα έχουν και διανεµητικά αποτελέσµατα. Για παράδειγ- µα, όταν χιλιάδες άτοµα θα πάνε στο γήπεδο για να θαυµάσουν έναν µεγάλο παίκτη µπάσκετ, µε το εισιτήριό τους θα τον µετατρέψουν σε εκατοµµυριούχο µέσα σε µια βραδιά. Το κράτος που θα ήθελε να αποτρέψει αυτήν την εντυπωσιακή (αλλά εθελοντική) αναδιανοµή του εισοδήµατος, θα πρέπει να ενεργήσει αυταρχικά: ή θα πρέπει να εµποδίσει τις συναλλαγές µεταξύ των ατόµων ή να φορολογήσει το εισόδηµα µε µεγάλους συντελεστές και να το αναδιανείµει. Σε κάθε περίπτωση, η αρχή της διαφοράς αυτοακυρώνεται (Nozick 1974: ). 34 Αντίθετα, ο κοινοτιστής Michael Sandel (1998) επικεντρώνει την κριτική του στην αποµόνωση του ατόµου πίσω από το πέπλο. Μπορεί να θεωρηθεί πρόσωπο ένα άτοµο απογυµνωµένο από κάθε σύνδεσµο µε την οικογένειά του και την κοινότητά του; Η ίδια η έννοια του ατόµου δεν αποτελεί µια κοινωνική κατασκευή; Πώς µπορεί να σκεφτεί ορθολογικά χωρίς ίχνος κοινωνικής εµπειρίας; 32 Βλ. TJ Το απόσπασµα µε τίτλο General Conception έχει αφαιρεθεί από τη δεύτερη έκδοση (TJ2 267). 33 Πολλοί πιστεύουν ότι το έργο του Nozick αποτελεί απάντηση στη Θεωρία της ικαιοσύνης. Όµως, αντίθετα, ο Nozick έγραψε το βιβλίο επιχειρώντας να αντικρούσει τον libertarian Murray Rothbard. Για την πολιτική φιλοσοφία του Murray Rothbard, βλ. ιδίως Rothbard (1973). 34 [N]o end-state principle or distributional patterned principle of justice can be continuously realized without continuous interference with people s lives (Nozick 1974: 163).

14 14 εν θα εξετάσω εδώ τις άλλες κριτικές που έχουν ασκηθεί, ούτε θα εµβαθύνω στις πολυσυζητηµένες κριτικές των Nozick και Sandel. εν έχω επίσης την πρόθεση να συζητήσω διεξοδικά τη σχέση του Rawls µε τον ωφελιµισµό. 35 Στο υπόλοιπο του άρθρου θα επικεντρώσω την προσοχή µου στο κριτήριο maximin, προσπαθώντας να δείξω ότι είναι τελικά ένα κριτήριο ωφελιµιστικό που όµως η επιλογή του δεν είναι τόσο εύλογη όσο ο Rawls διατείνεται. Ούτε όµως είναι πειστική η θεµελίωση των αρχών της δίκαιης κοινωνίας στο συγκεκριµένο κριτήριο. Καταρχήν, το κριτήριο maximin είναι ένα κριτήριο µεγιστοποίησης. Έχει σαν στόχο τη µεγιστοποίηση της ελάχιστης ευηµερίας και όχι την επίτευξη κάποιου άλλου σκοπού. Έτσι, οι βασικές ελευθερίες και η ισότητα αντιµετωπίζονται ινστρουµενταλιστικά. Τα πρόσωπα πίσω από το πέπλο της άγνοιας ενδιαφέρονται να εξασφαλίσουν την ευηµερία τους και καταλήγουν στις αρχές που προτείνει ο Rawls, όχι γιατί αυτές υποστηρίζονται µεταφυσικά (όπως είδαµε, ο Rawls απορρίπτει µια τέτοια φιλόδοξη µεταφυσική θεωρία περί δικαιοσύνης) αλλά πραγµατιστικά: η θεωρία του είναι πολιτική. Η κανονιστική θεµελίωσή τους λοιπόν δεν βασίζεται σε µια καθαρόαιµη Καντιανή θεωρία, αλλά σ ένα κριτήριο που έχει να κάνει καθαρά µε την ευηµερία. Αν δηλαδή ένα από τα ά- τοµα πίσω από το πέπλο της άγνοιας µπορούσε να αποδείξει στα άλλα πως η ευηµερία τους εξυπηρετείται καλύτερα µε τη µείωση της ελευθερίας, αυτά θα το δέχονταν και δεν θα κατέληγαν στον πρώτο κανόνα προτεραιότητας. Αρκεί να αποδειχθεί πως το κόστος από τη µείωση της ελευθερίας είναι µικρότερο από το όφελος που θα προκύψει, πάντα σε µονάδες ευηµερίας. Άρα, η αρχή maximin αναγκαστικά θα πρέπει να οδηγήσει στη µείωση της ελευθερίας µέχρι το σηµείο εκείνο που το οριακό κόστος από τη µείωσή της ισούται µε το οριακό όφελος. Μόνο µε τον τρόπο αυτό το κριτήριο maximin ανταποκρίνεται στη µεγιστοποίηση της ελάχιστης ευηµερίας. 36 Το κριτήριο της διαφοράς ουσιαστικά αποτελεί εφαρµογή της έννοιας της αποτελεσµατικότητας κατά Pareto. Σύµφωνα µε τον Vilfredo Pareto (Manual d' 35 Πρόσφατα και µάλιστα στην ελληνική βιβλιογραφία, το θέµα εξάντλησε ο Γ. Μολύβας (2004). 36 Έτσι, ο νόµος περί ενός παιδιού στην Κίνα αποτελεί περιορισµό της αναπαραγωγικής ελευθερίας των έγγαµων ζευγαριών, που συγκεκριµένα στοχεύει στην αύξηση της κοινωνικής και οικονοµικής ευηµερίας (ή τουλάχιστον στη µείωση των δυσµενών συνεπειών του υπερπληθυσµού της χώρας). Ευχαριστώ την Άσπα Τσαούση για το παράδειγµα.

15 15 Economie Politique, 1909), µια κατανοµή βελτιώνει το status quo (την υπάρχουσα κατάσταση) αν βελτιώνει την κατάσταση ενός τουλάχιστον ανθρώπου, χωρίς να χειροτερεύει την κατάσταση κανενός άλλου. Μια τέτοια αλλαγή (που τουλάχιστον ένας επιθυµεί και στην οποία κανείς δεν αντιτίθεται) ονοµάζεται Pareto superior (ανώτερη κατά Pareto). Αν όλες οι πιθανές αλλαγές που είναι Pareto superior λάβουν χώρα και οδηγηθούµε σ' ένα σηµείο που καµία αλλαγή δεν είναι δυνατή χωρίς να ζηµιωθεί κάποιος, τότε έχουµε φθάσει στο σηµείο Pareto optimum (άριστο σηµείο κατά Pareto), που ονοµάζεται επίσης "αποτελεσµατικό σηµείο κατά Pareto" (Pareto efficient). Η ανάλυση του Pareto έχει δεχθεί δύο σηµαντικές κριτικές: (α) ουσιαστικά νοµιµοποιεί την υπάρχουσα (άνιση) κατανοµή των πόρων και θεωρεί αποτελεσµατικό και optimum ό,τι δεν τη διαταράσσει αλλά τη διαιωνίζει και (β) είναι ανεδαφική η προϋπόθεση της οµοφωνίας που ουσιαστικά απαιτεί το Pareto superior. Στην περίπτωση της αρχής της διαφοράς του Rawls, δεν τίθεται θέµα νοµιµοποίησης της άνισης κατανοµής εφόσον τα άτοµα ξεκινούν από την αρχική θέση (αν και σε µεταγενέστερα στάδια ισχύει η ένσταση του Nozick). Όµως η δεύτερη κριτική ισχύει ιδιαιτέρως στην περίπτωση της θεωρίας του Rawls. Είναι αδύνατον να υπάρξει κάποια σηµαντική αλλαγή που να οδηγεί σε αύξηση της ευηµερίας χωρίς κόστος για κάποιους. Η µοναδική περίπτωση που µπορεί να υπάρχει καθαρό όφελος είναι εκείνη που τα ίδια τα µέρη σε µια σχέση αναλαµβάνουν το κόστος και πορίζονται το όφελος. Πρόκειται για περιπτώσεις παιγνίων θετικού αθροίσµατος που βασίζονται σε συµβατικές σχέσεις. Όµως και αυτές οι σχέσεις µπορούν λόγω της ύπαρξης εξωτερικών επιδράσεων (externalities) να επιβάλλουν κόστος σε τρίτα πρόσωπα. Ωστόσο, όπως είδαµε παραπάνω, ο Rawls δεν συµπεριλαµβάνει την ελευθερία των συµβάσεων στις βασικές ελευθερίες --αν και είναι η µοναδική που µπορεί (καταρχήν) να οδηγήσει σε άριστα κατά Pareto σηµεία! Απάντηση και στα δύο αυτά προβλήµατα επιχειρεί να δώσει το κριτήριο Kaldor-Hicks: Μια πολιτική είναι αποτελεσµατική όταν αυτοί που κερδίζουν από αυτήν θα µπορούσαν να αποζηµιώσουν όσους ζηµιώνονται από αυτήν (χωρίς όµως αυτό να είναι απαραίτητο). Στο κριτήριο Kaldor-Hicks και στην παρεπόµενή του ανάλυση κόστους-οφέλους (cost-benefit analysis) στηρίζεται η οικονοµική και κοινωνική πολιτική όλων των κυβερνήσεων ανά την υφήλιο. Ό-

16 16 µως, το πραγµατιστικό αυτό κριτήριο ο Rawls το απορρίπτει εµµέσως µέσω της δεύτερης αρχής προτεραιότητας. εν πιστεύω λοιπόν πως µπορεί να υπάρξει αµφιβολία ως προς τις ωφελι- µιστικές καταβολές του κριτηρίου maximin, 37 αλλά και ως προς τον προβληµατικό του χαρακτήρα. Το µεγαλύτερο πρόβληµα του κριτηρίου maximin είναι πως δεν είναι πειστική η αποδοχή του από τα πρόσωπα πίσω από το πέπλο για δύο λόγους: (α) Ο Rawls θεωρεί δεδοµένο ότι τα άτοµα αποστρέφονται τον κίνδυνο (risk-averse). Όµως αυτό δεν αποτελεί απαραίτητη συνέπεια του ορθολογισµού τους, όπως ο ίδιος ο Rawls τον ορίζει. 38 Στις συνθήκες που ο Rawls πλάθει και στις προϋποθέσεις που ο Rawls προτείνει για τα πρόσωπα πίσω από το πέπλο αρµόζει περισσότερο η αδιαφορία απέναντι στον κίνδυνο (risk-neutral). Στην περίπτωση όµως αυτή, τα άτοµα θα επιλέξουν τη µεγιστοποίηση της αναµενό- µενης ωφελιµότητας (expected utility) και όχι τη µεγιστοποίηση της ωφελιµότητας από το χειρότερο αποτέλεσµα. Σύµφωνα µε το νοµπελίστα οικονοµικών Kenneth Arrow (1973: 250): Στην αρχική θέση κάθε άτοµο έχει την ίδια πιθανότητα να γίνει οποιοδήποτε µέλος της κοινωνίας. Εάν υπάρχουν n µέλη της κοινωνίας και εάν το i ο µέλος θα έ- χει ωφελιµότητα u i έπειτα από συγκεκριµένη απόφαση για την κατανοµή, τότε η αξία της κατανοµής για οποιοδήποτε άτοµο ισούται µε Σu i(1/n), εφόσον 1/n είναι η πιθανότητα του να είσαι το άτοµο i. Άρα, κατά τη διάρκεια της επιλογής ανάµεσα σε εναλλακτικές κατανοµές των αγαθών, κάθε άτοµο στην αρχική θέση θα ή- θελε να µεγιστοποιήσει αυτήν την προσδοκία, ή (κάτι που είναι το ίδιο πράγµα για έναν συγκεκριµένο πληθυσµό), να µεγιστοποιήσει το σύνολο των ωφελιµοτήτων. Ασκώντας κριτική στην επιλογή του κριτηρίου maximin, ο Arrow τονίζει: 37 Οµοιάζει µάλιστα µε την αρχή του Jeremy Bentham για τη µεγιστοποίηση της εισοδηµατικής ισότητας υπό τον περιορισµό της διατήρησης των ατοµικών κινήτρων για παραγωγικές δραστηριότητες (Posner 1983: 59). 38 Βλ. TJ2 ( , ).

17 17 [Η] θεωρία του κριτηρίου maximin έχει επιπτώσεις που δύσκολα θα τις δεχτεί κάποιος. Υπονοεί ότι οποιοδήποτε όφελος, όσο µικρό κι αν είναι, προς το µέλος της κοινωνίας που βρίσκεται στη χειρότερη θέση, θα υπερκεράσει οποιαδήποτε ζηµία σε ένα άτοµο που βρίσκεται σε καλύτερη θέση από αυτό, εφόσον δεν θα το υποβίβαζε σε ακόµη χειρότερη θέση και από το πρώτο. Έτσι λοιπόν, µπορούµε εύκολα να φανταστούµε ιατρικές διαδικασίες που σκοπό έχουν να διατηρήσουν στη ζωή µε το ζόρι και χωρίς καµία ευχαρίστηση ένα άτοµο, αλλά είναι τόσο ακριβές ώστε να οδηγήσουν τον υπόλοιπο πληθυσµό στη φτώχεια. Είναι ολοφάνερο πως ένα κριτήριο maximin θα οδηγήσει στην υιοθέτηση των διαδικασιών αυτών. (β) Το τελευταίο σχόλιο του Arrow µας οδηγεί στη δεύτερη αντίρρηση. Ποια είναι τα όρια του κριτηρίου maximin; Η απάντηση στο ερώτηµα σχετίζεται µε την απάντηση σ ένα άλλο ερώτηµα: Πόσο αξίζει η ασφάλεια για τα πρόσωπα πίσω από το πέπλο; Προφανώς δεν έχει άπειρη αξία. Εάν έχεις να επιλέξεις µεταξύ της βεβαιότητας της θέσης Β και της πιθανότητας 10% να βρεθείς στη θέση Α και 90% στη θέση Γ (αναµενόµενο όφελος = 939,9) η απόλυτη θεωρία maximin επιλέγει το 400. Αξίζει όµως η ασφάλεια έναντι του κινδύνου αυτές τις 539,9 µονάδες; θέση Α θέση Β θέση Γ Όπως διαπιστώσαµε, το κριτήριο maximin είναι βαθύτατα ωφελιµιστικό και α- ναγκαστικά οδηγεί σε συζήτηση περί ωφελιµότητας. Είδαµε όµως επίσης ότι δεν οδηγεί απαραίτητα στις αρχές του Rawls και κυρίως δεν είναι τόσο βέβαιο πως αυτό θα επιλεγεί από τις «σκιές» πίσω από το πέπλο.

18 18 Τα έργα του John Rawls Rawls, John (1971), A Theory of Justice (Cambridge, MA: Harvard University Press). [TJ1] Rawls, John (1982), The Basic Liberties and Their Priority in The Tanner Lectures on Human Values, vol. III (Salt Lake City: University of Utah Press), pp Rawls, John (1993), Political Liberalism (New York: Columbia University Press). [PL] Rawls, John (1999a), A Theory of Justice (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2 nd ed.). [TJ2] Rawls, John (1999b), The Law of Peoples (with The Idea of Public Reason Revisited ) (Cambridge, MA: Harvard University Press). [LP] Rawls, John (1999c), Collected Papers, Samuel Freeman, ed. (Cambridge, MA: Harvard University Press). [CP] Rawls, John (2000), Lectures on the History of Moral Philosophy, Barbara Herman, ed. (Cambridge, MA: Harvard University Press). [LHMP] Rawls, John (2001), Justice as Fairness: A Restatement, Erik Kelly, ed. (Cambridge, MA: Harvard University Press). [JF] Ρωλς, Τζων (2001), Θεωρία της ικαιοσύνης (συντ. έκδ.-επίµετρο Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, επ. επιµ. Ανδρέας Τάκης, µτφ. Φίλιππος Βασιλόγιαννης, Βασίλης Βουτσάκης, Φιλήµων Παιονίδης, Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Νίκος Στυλιανίδης, Ανδρέας Τάκης. Περιέχει πρόλογο του John Rawls ειδικά για την ελληνική έκδοση) (Αθήνα: Πόλις). [Θ ] Βιβλιογραφία Alejandro, Roberto (1998), The Limits of Rawlsian Justice (Baltimore: Johns Hopkins University Press). Arrow, Kenneth J. (1973), Some Ordinalist-Utilitarian Notes on Rawls s Theory of Justice, Journal of Philosophy 70: Barry, Brian (1973), The Liberal Theory of Justice: A Critical Examination of the Principal Doctrines in A Theory of Justice by John Rawls (Oxford: Oxford University Press). Barry, Norman P. (1987), On Classical Liberalism and Libertarianism (New York: St. Martin s Press). Bix, Brian (2003), Jurisprudence: Theory and Context (London: Sweet & Maxwell, 3 rd ed.). Blocker, H. Gene & Elizabeth H. Smith, eds. (1980), John Rawls Theory of Social Justice: An Introduction (Athens, OH: Ohio University Press). Buchanan, James (1975), The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan (Chicago: University of Chicago Press). Corlett, J. Angelo, ed. (1991), Equality and Liberty: Analyzing Rawls and Nozick (New York: St. Martin s Press).

19 19 Daniels, Norman, ed. (1989), Reading Rawls: Critical Studies on Rawls A Theory of Justice (Stanford: Stanford University Press). Freeman, Samuel, ed. (2003), The Cambridge Companion to Rawls (Cambridge: Cambridge University Press). Gauthier, David (1986), Morals by Agreement (Oxford: Oxford University Press). Harsanyi, John C. (1953), Cardinal Utility in Welfare Economics and it the Theory of Risk-Taking, Journal of Political Economy 64: Hart, H.L.A. (1973), Rawls on Liberty and Its Priority, University of Chicago Law Review 40: Korobkin, Russell B. & Thomas S. Ulen (1998), Efficiency and Equity: What Can Be Gained by Combining Coase and Rawls?, Washington Law Review 73: Mulhall, Stephen & Adam Swift (1992), Liberals and Communitarians (Oxford: Blackwell). Murphy, Jr. Cornelius F. (1990), Descent into Subjectivity: Studies of Rawls, Dworkin and Unger in the Context of Modern Thought (Wakefield, NH: Longwood). Nozick, Robert (1974), Anarchy, State, and Utopia (New York: Basic Books). Pogges, Thomas W. (1989), Realizing Rawls (Ithaca, NY: Cornell University Press). Posner, Richard A. (1983), The Economics of Justice (Cambridge, MA: Harvard University Press, 2 nd ed.). Rothbard, Murray (1973), For a New Liberty (New York: Macmillan). Sandel, Michael J. (1998), Liberalism and the Limits of Justice (Cambridge: Cambridge University Press, 2 nd ed.). Βιρβιδάκης, Στέλιος (2003), Εισαγωγή στην Ηθική Φιλοσοφία. Μέρος Α' (Κανονιστικές Θεωρίες) (Σηµειώσεις Πανεπιστηµιακών Παραδόσεων) (Αθήνα: Πανεπιστήµιο Αθηνών, Τµήµα Μ.Ι.Θ.Ε.). Γέµτος, Πέτρος Α. (2000), «Ελευθερία και Ευηµερία ως Κριτήρια Αξιολόγησης Κοινωνικών Κανόνων και Θεσµών», Νεύσις 9: Μακρής, Σπύρος (2002), Φιλελευθερισµός: Ιστορικές και Φιλοσοφικές Καταβολές και Σύγχρονες Θεωρητικές Τάσεις (Αθήνα: Ι. Σιδέρης). Μολύβας, Γρηγόρης (2004), ικαιώµατα και Θεωρίες ικαιοσύνης: Rawls, Dworkin, Nozick, Sen (Αθήνα: Πόλις). Παπαγεωργίου, Κωνσταντίνος Α. (1994), Η Πολιτική υνατότητα της ικαιοσύνης: Συµβόλαιο και Συναίνεση στον John Rawls (Αθήνα: Νήσος). Παπαγεωργίου, Κωνσταντίνος Α. (2001), Γιατί να ιαβάζουµε τη Θεωρία της ικαιοσύνης Μια οκιµή», επίµετρο στη µετάφραση του A Theory of Justice στα ελληνικά (Θ ). Χατζής, Αριστείδης Α. (2002), «Εισαγωγή στις Σύγχρονες Φιλελεύθερες Τάσεις στην Πολιτική και Νοµική Θεωρία», στο Περί Φιλελευθερισµού, Χρήστος Ζαχόπουλος, επ. (Αθήνα: Ι. Σιδέρης), σσ Χατζής, Αριστείδης Α. (2004), «Η Λέξη που Αρχίζει από Φ», Cogito 1 (υπό έκδοση).