Οι Πολιτικές Μεταμορφώσεις της Ισότητας και ο Ιδεολογικός Μετασχηματισμός της Εργασίας

Transcript

1 Οι Πολιτικές Μεταμορφώσεις της Ισότητας και ο Ιδεολογικός Μετασχηματισμός της Εργασίας των Νίκου Κατριβέση και Χαράλαμπου Τσέκερη The Political Metamorphoses of Equality and the Ideological Transformation of Labour by Nicos Katrivesis and Charalambos Tsekeris Βιβλιογραφική Παραπομπή: Κατριβέσης, N., Τσέκερης, X. (2012), Οι Πολιτικές Μεταμορφώσεις της Ισότητας και ο Ιδεολογικός Μετασχηματισμός της Εργασίας, athena-socialscience.net, paper no 6 Περίληψη Στο κεφάλαιο αυτό διερευνώνται λεπτομερώς οι πολιτικές μεταμορφώσεις της ισότητας και ο ιδεολογικός μετασχηματισμός της εργασίας, από την εποχή της Γαλλικής επανάστασης μέχρι τις μέρες μας. Μέσα από την ιδιαίτερη χρήση συγκεκριμένων πολιτικών όρων όπως λ.χ. αλληλεγγύη, βιομηχανική δημοκρατία, κράτος πρόνοιας, ισορροπημένες ανισότητες, ισότητα ευκαιριών, ακριβοδίκαια, συμβόλαια εργασίας κλπ επιχειρείται κατά καιρούς μια συστηματική προσπάθεια να καλυφθεί η αδυναμία του κράτους να ανταποκριθεί επαρκώς στην (ολοένα και μεγαλύτερη) όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Κατά συνέπεια, ενώ η φτώχεια του 19ου αιώνα ήταν βαθιά εγγεγραμμένη στην καρδιά της δυναμικής της πρώτης βιομηχανικής κοινωνίας, σήμερα η επισφάλεια της εργασίας, η περιθωριοποίηση και ο αποκλεισμός αποτελούν κεντρικά στοιχεία των νέων τεχνολογικών απαιτήσεων του μοντέρνου καπιταλισμού. Τίθενται έτσι οι απαραίτητες θεωρητικές βάσεις για ένα νέο κοινωνικό ερώτημα που αφορά στον καταμερισμό της εργασίας, στη φτώχεια και στις αυξανόμενες ανισότητες του καιρού μας. Λέξεις-Κλειδιά: Ισότητα και Εργασία, Κοινωνική Αλληλεγγύη και Κράτος Πρόνοιας, Εκπαίδευση και Επαγγελματική Κατάρτιση, Απασχόληση και Ανεργία Those who cannot defend old positions will never conquer new ones (Trotsky 1973: 178) Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης για την ισότητα των κοινωνικών υποκειμένων αντικαταστάθηκαν προοδευτικά από την ηθική της αλληλεγγύης, η οποία θεωρήθηκε βασικό συστατικό στοιχείο της κοινωνικής συνοχής. Η απαίτηση για κοινωνική δικαιοσύνη αποσιωπήθηκε χάριν των επαγγελματικών ευκαιριών και Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 1 από 22

2 προς αποφυγή του κινδύνου της κοινωνικής περιθωριοποίησης. Η αλληλεγγύη από τη μια μεριά υποδείκνυε τον κοινωνικό ρόλο του κράτους ενάντια στον απόλυτο φιλελευθερισμό ενώ από την άλλη μεριά σκιαγραφούσε τα όρια της επέμβασης του κράτους στην «κοινωνία της γενικευμένης αγοράς». Οι παρεμβατικές απόψεις συγκλίνουν στην αντίληψη της ευθύνης του κράτους για τη γενική ισορροπία, διαφυλάττοντας όμως για την ατομική πρωτοβουλία τη διεύθυνση των επιχειρήσεων και διατηρώντας τον ανταγωνισμό ως στοιχείο παρότρυνσης. Το κράτος προστατεύει την κοινωνία από τις αρνητικές συνέπειες της λειτουργίας της αγοράς, εγγυώμενο ταυτόχρονα τους κανόνες του παιχνιδιού. Πολλοί διανοητές πίστευαν ότι, εφόσον οι παλαιοί κοινωνικοί δεσμοί και οι αλληλεξαρτήσεις έχουν χαθεί, το κράτος είναι σε θέση να αναλάβει το μεγάλο βάρος των νέων κοινωνικών του υποχρεώσεων απέναντι στους πολίτες. Ο Alexis de Tocqueville λ.χ. πίστευε ότι, μετά την επανάσταση, το κράτος είχε ενισχύσει σημαντικά την εκτελεστική και νομοθετική του εξουσία και, ως εκ τούτου, θα πρέπει «να έχει όχι μόνο κοινωνική προσφορά αλλά και να δουλέψει ταυτόχρονα για την ισότητα των πολιτών» (Tocqueville 1967: ). Μετά την ήττα της Δεύτερης Δημοκρατίας στη Γαλλία, η κριτική ανάλυση του Karl Marx, ενώ έχει την ίδια αφετηρία με τις διαπιστώσεις της φιλελεύθερης σχολής (όπως π.χ. διάλυση των κοινωνικών δεσμών, αυξανόμενη δύναμη της κρατικής εξουσίας), καταλήγει σε ερμηνείες και συμπεράσματα που είναι τελείως διαφορετικά. Ο Marx ουσιαστικά ανατρέπει την άποψη ότι η κοινωνία θεσμοποιεί το κράτος και εξηγεί την ύπαρξή του. Ο κρατικός χώρος διαμορφώνεται από τη θεσμική και πολιτική οργάνωση των θεμελιωδών αντιθέσεων που εμφανίζονται στις οικονομικές σχέσεις. Η αστική τάξη, ως κυρίαρχη τάξη, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα minimum κοινωνικής συνοχής. Αυτή η συνοχή ασφαλώς δεν εμφανίζεται από μόνη της, εάν λάβουμε υπόψη μας τις διάφορες αντιθέσεις οικονομικές και πολιτικές που ξεπηδούν συνεχώς ανάμεσα στις κοινωνικές μερίδες που απαρτίζουν την αστική τάξη. Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα να επηρεάζονται σημαντικά οι σχέσεις της «bourgeoisie» με τις άλλες κοινωνικές τάξεις. Έτσι, η αστική τάξη έχει ανάγκη μιας οργάνωσης που θα υποστηρίζει την κυριαρχία της και θα εξασφαλίζει τα αμοιβαία συμφέροντα των κοινωνικών της μερίδων: «η κυρίαρχη τάξη συγκροτεί την ομαδική κυριαρχία της σε δημόσια Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 2 από 22

3 δύναμη, σε κράτος» (Marx & Engels 1971: 39). Οι δεσμοί που έχει το κράτος με την κοινωνία των πολιτών (civil society), του προσφέρουν το πλεονέκτημα να αντλήσει δύναμη από την κατάσταση των δυναμικών αντιθέσεων που διαπερνούν την κοινωνία. Απέναντι σ αυτές τις κοινωνικές αναστατώσεις, το κράτος ενσαρκώνει την ενότητα. Επομένως, το κράτος συγκροτείται σε ξεχωριστό μηχανισμό, δηλαδή διαθέτει τη δική του ενότητα και τη δική του λογική. Έτσι, το κράτος μπορεί να εμφανιστεί ως εξωτερικός παράγοντας στην αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας. Στις αναδυόμενες δημοκρατίες, άρχισε να αποκαλύπτεται η μεγάλη αντίφαση ανάμεσα στην ισότητα της ψήφου και στην οικονομική διαφοροποίηση των πολιτών. Σ αυτό το πλαίσιο, η ιδέα της πολιτικής κυριαρχίας των πολιτών γρήγορα κατέρρευσε μπροστά στη νέα πραγματικότητα των νέων ανισοτήτων. Έτσι, σύμφωνα με τον Marx, είναι μάταιο να συγκροτηθεί μια κοινωνία με ισότητα και ελευθερία, εάν πρώτα δεν καταστραφεί το κράτος των καπιταλιστών και δεν καταργηθεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Μολαταύτα, με τη βοήθεια του όρου «αλληλεγγύη», τα αστικά καθεστώτα, στο τέλος του 19 ου αιώνα, μπόρεσαν θεωρητικά και πολιτικά να αντιπαραθέσουν μια νέα πρόταση στα ανταγωνιστικά παραδοσιακά και επαναστατικά ρεύματα της εποχής. Ο όρος αυτός βρήκε τη θεωρητική του διάσταση στο καινοτομικό έργο του Emile Durkheim με τίτλο «Η κοινωνική διαίρεση της εργασίας», το οποίο δημοσιεύθηκε το Για τον Durkheim, ο καταμερισμός της εργασίας είναι ένα αναπόφευκτο γεγονός, αποτέλεσμα του μεγέθους και της πυκνότητας των νεωτερικών κοινωνιών. Ο καταμερισμός της εργασίας είναι το σημείο του ριζικού ποιοτικού μετασχηματισμού της δομής των νεωτερικών κοινωνιών και ο ρόλος (λειτουργία) του είναι η συγκράτηση της αλληλεγγύης. Όμως, ο καταμερισμός της εργασίας προκαλεί την αλληλεγγύη στην περίπτωση που αυτός είναι αυθόρμητος (αναδυόμενος), απαλλαγμένος από κάθε βία. Για να είναι γόνιμος, ο καταμερισμός της εργασίας οφείλει να έχει τον χαρακτήρα της σύμβασης. Εδώ ακριβώς επεμβαίνουν οι ηθικές δυνάμεις του κράτους, οι οποίες με ορθολογική σκέψη και δράση καθιερώνουν τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών (βλ. Durkheim 1986). Σύμφωνα με τον Durkheim, το κράτος θεωρείται ως απελευθερωτής από τα φεουδαρχικά δεσμά και τις κάθε λογής συντεχνιακές τυραννίες. Ειδικότερα, προβάλλεται ως γνήσιος εκφραστής Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 3 από 22

4 της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ισότητας: «το κράτος στις περίπλοκες κοινωνίες είναι αναγκαίο εργαλείο διαμέσου του οποίου πραγματοποιείται η ισότητα και, κατά συνέπεια, η δικαιοσύνη» (Durkheim 1975: 177). O Durkheim θεωρούσε ότι τα επιχειρήματα και οι κριτικές τόσο των συντηρητικών όσο και των μαρξιστών για την αστική κοινωνία ήταν αβάσιμες, επειδή η συγκρότηση της κοινωνίας δεν είναι αλλά ούτε και ήταν ποτέ προϊόν ενός υποχρεωτικού διατάγματος. Όπως ο ίδιος υποστηρίζει, δεν «είδαμε ποτέ τους ανθρώπους να αναρωτιούνται εάν θα γίνουν μέλη αυτής της κοινωνίας ή κάποιας άλλης» (Durkheim 1947: 104). Η θεωρία της αλληλεγγύης επιτρέπει στον Durkheim να διαβεβαιώσει ότι η κοινωνία υπάρχει και εξελίσσεται σύμφωνα με δικούς της νόμους και, επομένως, δεν μπορεί να παραμείνει σε μια αρχαϊκή κατάσταση, αλλά ούτε και να της επιβληθεί με τη βία οποιασδήποτε μορφή οργάνωσης. Έτσι, για τον Durkheim, δεν είναι αναγκαίο να επιλέξουμε ανάμεσα στο ελεύθερο κοινωνικό συμβόλαιο και στους παραδοσιακούς αναλλοίωτους δεσμούς του παρελθόντος. Συνεπώς, δεν είναι υποχρεωτικό να διαλέξουμε ανάμεσα στην ατομιστική οπτική των φιλελευθέρων και στην οπτική των κοινωνικών συσχετισμών δύναμης των μαρξιστών. O Durkheim απορρίπτει συλλήβδην αυτές τις προσεγγίσεις επειδή πιστεύει ότι το άτομο, όντας σε δεύτερο πλάνο σε σχέση με την κοινωνία, δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση ή να εναντιωθεί στην κοινωνία. Επομένως, είναι εντελώς παράλογο να θέλουμε να στρέψουμε το άτομο ενάντια στην κοινωνία, όπως εύχονται οι μαρξιστές, ή να το τοποθετήσουμε στα θεμέλιά της, όπως ισχυρίζονται οι φιλελεύθεροι (βλ. Durkheim 1986). O Durkheim πιστεύει ότι η παθολογία της κοινωνίας, η οποία συνίσταται στην ένταση των συγκρούσεων και στη ρήξη των κοινωνικών σχέσεων, είναι μάλλον αποτέλεσμα της χρεωκοπίας των αναπαραστάσεων που έχουν τα άτομα για τη θέση τους στην κοινωνία, παρά αυτών των ίδιων των κοινωνικών δομών. Σύμφωνα με τον Durkheim, η παρουσία ή η απουσία αναπαραστάσεων που θα εξασφάλιζαν την ισορροπία της κοινότητας οφείλεται στο ειδικό βάρος της θρησκείας. Εξάλλου, όλες οι θρησκευτικές δοξασίες δεν είναι τίποτε άλλο από «συμβολικές εκφράσεις της κοινωνικής ζωής ενώ η θεότητα δεν είναι παρά η κοινωνία μεταμορφωμένη και ως συμβολική ιδέα» (Durkheim 1994: 28). Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 4 από 22

5 Τελικά δεν είναι οι ταξικές δομές της κοινωνίας που θέτουν το πρόβλημα της ανισότητας, αλλά οι αναπαραστάσεις των κοινωνικών δεσμών που θα πρέπει να βελτιωθούν. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, οι πολιτικές επεμβάσεις του κράτους θα πρέπει να έχουν μάλλον τον χαρακτήρα της ρύθμισης των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων, παρά την ανέφικτη αλλαγή των κοινωνικών δομών. Το ερώτημα φυσικά είναι: ποιες πολιτικές και ιδεολογικές στρατηγικές εξυπηρετούσε η χρήση του όρου «αλληλεγγύη»; Η υιοθέτηση του όρου παρέπεμπε σε μια νέα εξορθολογισμένη ιδεολογική στρατηγική της Τρίτης Δημοκρατίας απέναντι τόσο στους συντηρητικούς όσο και στους επαναστάτες της εποχής. Εξάλλου, ο όρος «αλληλεγγύη» μπορούσε να αντικαταστήσει τους επαναστατικούς όρους της «ισότητας» και της «αδελφότητας», χωρίς να αναδείξει τις αναδυόμενες αντιθέσεις της ταξικής κοινωνίας και τα χάσματα του πολιτικού λόγου. Ακόμη, ο όρος αυτός επεσκίαζε την πράξη της φιλανθρωπίας, επειδή αυτή η τελευταία εξαρτάται από την καλή θέληση του καθενός (ενώ η αλληλεγγύη εξαρτάται από την αντικειμενική αλληλεξάρτηση όλων των μελών της κοινωνίας). Ταυτόχρονα, στο όνομα της αλληλεγγύης, δόθηκε η δυνατότητα στα νεοπαγή καθεστώτα της εποχής να δικαιολογήσουν τη δημιουργία οργανισμών και μηχανισμών δημοσίου συμφέροντος που αφορούσαν την εκπαίδευση, τη δημόσια υγεία, τις μεταφορές, την ενέργεια, κλπ. Αυτό σημαίνει ότι το κράτος ανέλαβε στην ουσία τα περισσότερα κοινωνικά προβλήματα εργατικά ατυχήματα, περίθαλψη, ανεργία που αναφύονται στο πλαίσιο της διαίρεσης της εργασίας. Έτσι, κάτω από τον όρο «αλληλεγγύη», αναπτύχθηκε στα τέλη του 19 ου αιώνα μια νομοθεσία που αποτέλεσε τη βάση αυτών που αναγνωρίζονται ως κοινωνικά δικαιώματα: νόμοι για τις συνθήκες εργασίας, για την προστασία των εργαζομένων σε περίπτωση ατυχημάτων, ασθενειών, γηρατειών, ανεργίας. Ενώ σε άλλες χώρες, όπως η Γερμανία την εποχή του Bismarck, η γερμανική κοινωνική σκέψη είχε αποδεχτεί την ιδέα ενός ενεργητικού κράτους στα πλαίσια της κοινωνικής αλληλεγγύης. Η κεντρική ιδέα της νέας γερμανικής σχολής για να πραγματοποιηθεί η αλληλεγγύη, όπως επίσης και για να τροποποιηθούν οι σχέσεις κεφαλαίου-εργασίας, είναι η πολιτική της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζομένων (βλ. Brentano 1885). Τέλος, το κράτος θα πρέπει να διορθώνει την αδυναμία των κατώτερων τάξεων να έχουν ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση και στην κουλτούρα, ούτως ώστε να δώσει Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 5 από 22

6 την ευκαιρία στον καθένα να προσφέρει στην κοινή προσπάθεια (βλ. Bourgeois 1896). Μ αυτόν τον τρόπο, οι κοινωνικές διορθώσεις, στο όνομα της αλληλεγγύης, επιτρέπουν σε όλους τους πολίτες, διαμέσου του κράτους, να συμμετάσχουν μαζικά στη (χειραφετητική) διαδικασία της κοινωνικής προόδου. Ακόμη, η αναδυόμενη έννοια της αλληλεγγύης προσφέρει ένα γενικό πολιτικό και φιλοσοφικό πλαίσιο δικαιολόγησης του ρόλου του κράτους και των υποχρεώσεών του απέναντι στην πρόοδο της κοινωνίας, αλλά και της εξουσίας που ασκεί. Σ αυτή τη λογική, το κράτος δεν είναι αυθαίρετη εξουσία ή διοικητική αρχή, αλλά ο πραγματικός εγγυητής της προόδου και της ενότητας της κοινωνίας. Μ αυτόν τον συμβολικό τρόπο, τα αστικά καθεστώτα, επικαλούμενα την αλληλεγγύη, αντικαθιστούν την απαίτηση για λαϊκή κυριαρχία με την «προσήλωση» στην πρόοδο της κοινωνίας. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η συζήτηση μετατέθηκε σταδιακά από τις ταξικές αντιθέσεις και ανισότητες στη συνολική αξιολόγηση της λογικής του οικονομικού ορθολογισμού σε σχέση με αυτήν του κοινωνικού ορθολογισμού. Η προβληματική εστιάζει κυρίως στην αναγκαιότητα να συνδεθούν, με τον καλύτερο τρόπο, οι δύο αυτές λογικές (βλ. Donzelot 1984). Όμως, αυτή η σύλληψη του προβλήματος επεφύλασσε για το κράτος ρόλο που έπρεπε να επαναπροσδιορισθεί κάτω από τις νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Οι πρώτες ιδέες που διατυπώθηκαν συνίσταντο στην επέκταση της εξουσίας του κράτους από την πολιτική σφαίρα στην οικονομική και κοινωνική σφαίρα. Η ιδέα της επέκτασης από την πολιτική διαχείριση της κοινωνίας στην οικονομική και κοινωνική διαχείριση ονομάστηκε «βιομηχανική δημοκρατία» (Webb & Webb 1898). Επομένως, η υπεράσπιση του γενικού συμφέροντος μέσω δίκαιης διαχείρισης των οικονομικών πόρων επαφίεται στο κοινοβούλιο το οποίο θεωρείται, κατά κανόνα, ο εκφραστής της λαϊκής θέλησης. Αυτή την περίοδο εμφανίζονται κυρίως στη Γαλλία δύο ρεύματα πολιτικής σκέψης, τα οποία έθεταν σε διαφορετική βάση τη σχέση κράτουςκοινωνίας: Από το ένα μέρος, υπήρχαν οι ιδέες του νεο-κορπορατισμού, ή νεοσυντεχνιοκρατίας (neo-corporatism), που πίστευαν στην επέκταση της Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 6 από 22

7 εξουσίας του κράτους και την κατανομή της σ εκείνες τις κοινωνικές ομάδες που όντως είναι εκφραστές του γενικού συμφέροντος (βλ. de Man 1929, Marcel 1930). Από το άλλο μέρος, ορισμένοι διανοητές πίστευαν ότι πρέπει να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο η νομοθετική και η εκτελεστική εξουσία του κράτους, επειδή το θεωρούσαν ως το μοναδικό θεματοφύλακα της κοινωνίας (βλ. Aron & Dandieu 1933, Perroux 1938). Για τους νεο-κορπορατιστές (ή νεο-συντεχνιοκράτες), η λύση δεν βρίσκεται στο αμερικανικό μοντέλο, το οποίο αποθεώνει άκριτα τον ατομικισμό, αλλά ούτε και στο κομμουνιστικό μοντέλο. Τελικά, και τα δύο ρεύματα συνέκλιναν στην άποψη ότι η λύση βρίσκεται στην πολιτική τάξη που θα μπορούσε να επιβάλει τους όρους της στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η εμφάνιση Κεϋνσιανισμού έδωσε νέα ώθηση στους θεωρητικούς προβληματισμούς για τους πρακτικούς δεσμούς κράτους-κοινωνίας. Η ιδέα που προβλήθηκε είναι ότι, ανάμεσα στην οικονομία και το κοινωνικό, αποκαθίσταται μια σχέση που δεν εμπεριέχει, ως αρχή, την υποταγή τού ενός στο άλλο, αλλά την ισορροπημένη συνάρτησή τους. Ταυτόχρονα, από τη στιγμή που ο Κεϋνσιανισμός έδωσε στο κράτος τη δυνατότητα να «συναρθρώνει κεντρικά το οικονομικό με το κοινωνικό» (Donzelot 1984: 161), το κράτος παρουσιάζεται όχι μόνον ως δύναμη που εγγυάται την κοινωνική συνοχή, αλλά και ως διαχειριστής της προόδου και διορθωτής των κοινωνικών ανισοτήτων. Αυτός όμως ο νέος προσανατολισμός καταλόγισε στο κράτος την ευθύνη να αναζητήσει μέσα (means) και πόρους (resources), ούτως ώστε να εξασφαλίσει τις απαραίτητες κοινωνικές παροχές και να περιορίσει, στο μέτρο του εφικτού, τις κοινωνικές στρεβλώσεις του συστήματος. Μ αυτόν τον τρόπο, όταν η οικονομία διατηρείται σε καλή κατάσταση, μπορεί να ενισχύσει την κοινωνική πολιτική, η οποία θα εξασφαλίσει απασχόληση και κοινωνικές παροχές. Έτσι, το κράτος γίνεται εγγυητής της κοινωνικής προόδου και της οικονομικής ανάπτυξης. Όμως, αυτή η ολοκληρωτική ευθύνη του κράτους δεν καθιστά πλέον την κοινωνία υποκείμενο αυτής της ίδιας, αλλά αντικείμενο μιας άλλης δύναμης που Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 7 από 22

8 σκοπεύει να φέρει στον καθένα την ευημερία και σε όλους την ασφάλεια. Το μοντέλο που συνδυάζει την οικονομική ανάπτυξη, τη διαπραγμάτευση με τα συνδικάτα και την εξάπλωση της κοινωνικής προστασίας ονομάστηκε, σύμφωνα με τη σχολή της ρύθμισης, φορντισμός. Η λογική αυτής της κοινωνικής οργάνωσης στηρίζεται στη ρύθμιση των μισθών και στη δημιουργία μιας κοινωνικής προστασίας, η οποία εισέρχεται στην αξία της εργατικής δύναμης και αποτελεί μέρος της μισθωτής σχέσης του φορντισμού (βλ. Aglietta 1976). Το μοντέλο αυτό αντιστοιχεί στην οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του Όμως, το φορντικό μοντέλο παραγωγή-εισόδημα-κατανάλωση-εργασιακή σταθερότητα έπαψε σταδιακά να λειτουργεί. Η προϊούσα κρίση του οφείλεται σε πολλούς λόγους, οι οποίοι έχουν να κάνουν με: την πτώση της παραγωγικής αξίας, τη σταδιακή μείωση της κατανάλωσης, την παγκοσμιοποίηση, την άνοδο της ανεργίας, την παρακμή των παραδοσιακών επιχειρήσεων και, τέλος, τη συρρίκνωση της επεμβατικής πολιτικής του κράτους, εξαιτίας της πίεσης που ασκήθηκε από τη νεοφιλελεύθερη οικονομική θεωρία, αλλά και του ό,τι αυτή εξέφραζε στο πεδίο των κοινωνικών δυνάμεων (βλ. Boyer & Durand 1993). Οι μετέπειτα κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις είχαν ως αφετηρία την αποτυχία του κεντρικού τρόπου ρύθμισης, τη μη ικανοποίηση των αναγκών και την ανεπάρκεια διευθέτησης των συγκρούσεων. Η κρίση του κράτους πρόνοιας συνοδεύτηκε από μια διπλή διάψευση στο τέλος της δεκαετίας του 1960: Ο κεντρικός τρόπος ρύθμισης της οικονομικής και κοινωνικής ζωής δεν κατόρθωσε να επιτύχει τη μείωση των κοινωνικών συγκρούσεων μέσω της διαμεσολάβησης. Έτσι, στην αρχή της δεκαετίας του 1970, πολλαπλασιάστηκαν οι συγκρούσεις όχι μόνον στους χώρους εργασίας, αλλά και σε θέματα που αφορούσαν την τοπική ανάπτυξη, τα οικολογικά περιβαλλοντικά προβλήματα κλπ. Διάφοροι κοινωνικοί φορείς και κυρίως τα αναδυόμενα κοινωνικά κινήματα ασκούν κριτική στις παρεμβάσεις των κεντρικών μηχανισμών του κράτους, επειδή τις θεωρούν αναποτελεσματικές και ανεδαφικές. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 8 από 22

9 Η δεύτερη αποτυχία αφορά στην κεντρική διαχείριση της ανάπτυξης. Σύμφωνα με την κριτική των κοινωνικών κινημάτων, οι πολιτικοί και οι τεχνοκράτες (experts) του κράτους δεν αντιλήφθηκαν τις πραγματικές επιπτώσεις που είχαν οι αποφάσεις τους στην άνιση ανάπτυξη των περιφερειών, στην αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Η λύση που προτάθηκε αναφερόταν στους τρόπους εμπλοκής των τοπικών κοινωνιών στη διαχείριση των προβλημάτων που αφορούσαν το χωροταξικό σχεδιασμό, την απασχόληση, την επαγγελματική κατάρτιση, την ανεργία κλπ. 1 Αυτή την περίοδο διαπιστώνουμε την ανάπτυξη ενός κριτικού λόγου που προέρχεται από όλο το πολιτικό φάσμα ενάντια στο κράτος, το οποίο θεωρούν είτε ως σφετεριστή της κυριαρχίας του ατόμου, πάντοτε στο όνομα της προόδου, είτε ως μηχανισμό που ακύρωνε κάθε υπευθυνότητα της κοινωνίας, αυτή τη φορά σε βάρος αυτής της ίδιας της προόδου. Ιδιαίτερα, διάφορες ομάδες ανάλυσης, όπως λ.χ. Club Jean Moulin, 2 Club Citoyens Soixante και échanges et projets, προωθούν ποικίλους προβληματισμούς και θέσεις για τη νέα κοινωνική πραγματικότητα. Η κριτική που ασκούν αφορά κυρίως στην καταναλωτική κοινωνία και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί στα επίπεδα της κοινωνικής αλληλεγγύης, της συνοχής και, κυρίως, στη μη καλλιέργεια της πολιτικής συνείδησης των πολιτών. Στην οπτική τους, περιγράφεται κυρίως η διάλυση των κοινωνικών δεσμών, παρά η ατομικότητα και η έννοια της κυριαρχίας. Τα κινήματα της δεκαετίας του 1960 και του 1970, καθώς και ένα μέρος της κοινωνιολογίας, θέτουν υπό αμφισβήτηση όχι μόνο τον ιδεολογικό και πολιτικό λόγο του κράτους, αλλά και αυτή την ίδια την καταναλωτική κοινωνία. Έτσι, πολλοί διανοητές της εποχής πιστεύουν ότι η πλούσια προσφορά καταναλωτικών αγαθών φτωχαίνει την αυθεντική ζωή: Οι πολίτες παραιτούνται από την ελευθερία τους και την ατομικότητά τους. 1 Βλ. πχ. τις προτάσεις που διατύπωσε, κυρίως στη Γαλλία, ο Jacques Delors (1975), καθώς και το σημαντικό έργο των E. de Bodman και B. Richard (1976). 2 Βλ. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 9 από 22

10 Ο άνθρωπος γίνεται αδύναμος και αισθάνεται αδύναμος. Το κράτος γίνεται, όπως η τεχνολογία, μια δεύτερη φύση (βλ. Lefebvre 1962). Κατ αυτόν τον τρόπο, η κυριαρχία των πολιτών στο λόγο του κράτους αντικαθίσταται από αναφορές σε έναν καταναλωτικό και υλιστικό τρόπο ζωής (όπου το «έχειν» σαφώς υπερτερεί του «είναι»), ενώ ταυτόχρονα η ευρεία χρήση της τεχνολογίας συντελεί σε μια νέα ενότητα των κοινωνικών δυνάμεων (βλ. Marcuse 1964). Εάν αξιολογήσουμε τις κριτικές που έχουν απευθυνθεί (από τα κινήματα) στην κοινωνική δράση του κράτους, θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το κράτος, στο όνομα του κοινωνικού (που θεωρείται ως μια οντότητα ανώτερη του ατόμου), θεμελίωσε τέτοια καθήκοντα τα οποία κατέληξαν στην υποταγή των υποκειμένων στους κανόνες της κοινωνικής αλληλεγγύης, ως προϋπόθεση της προόδου, αλλά και της κυριαρχίας των πολιτών. Οι κριτικές που ασκήθηκαν εμφανίζουν το κράτος, στο όνομα της προόδου και της μείωσης των ανισοτήτων, να μονοπωλεί το μέλλον της κοινωνίας. Ταυτόχρονα, να σπρώχνει τους πολίτες στην ιδιωτικότητα, αφαιρώντας τους κάθε δυνατότητα άμεσης κοινωνικής έκφρασης των επιθυμιών, των αρνήσεων και των βουλήσεών τους. Έκτοτε, αμφισβητήθηκε σθεναρά η ικανότητα του κράτους να αποτελεί τον μοναδικό φορέα της προόδου. Αυτή την περίοδο, ο όρος «αλλαγή» έγινε το κλειδί για μια νέα ζωή, μια νέα κοινωνική κατάσταση. Ο όρος «αλλαγή» προέρχεται από τις κοινωνικές επιστήμες, ως άρνηση στον κυρίαρχο λόγο του ορθολογικού θετικισμού (βλ. ενδεικτικά Crozier & Friedberg 1977). Ο ιδεολογικός λόγος του όρου «αλλαγή» συνοδεύθηκε από τον όρο «διαπραγμάτευση», ως βασικό στοιχείο της αναδιοργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων (βλ. Adam et al. 1972). Συμπερασματικά, ο πολιτικός και ιδεολογικός λόγος που αφορούσε την απάντηση στην κρίση του Κράτους Πρόνοιας δεν στόχευε, σε πρώτη φάση, τόσο στην καταδίκη της κοινωνικής πολιτικής, όσο στο μέγεθος και στην έκταση του κράτους. Οι αλλαγές όμως που εφαρμόστηκαν είχαν ως προτεραιότητα τη φιλελευθεροποίηση της αγοράς, με αποτέλεσμα την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, την υποχώρηση του κράτους σε θέματα κοινωνικής προστασίας, τη μείωση Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 10 από 22

11 των κοινωνικών δαπανών για τα πιο αδύναμα στρώματα του πληθυσμού (βλ. Rosanvallon 1995). Έτσι, για τους κήρυκες της οικονομικής και κοινωνικής αλλαγής, το προηγούμενο σύστημα της κοινωνικής πρόνοιας όχι μόνον αποτελούσε ανασχετικό παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά ήταν και κοινωνικά αναποτελεσματικό. Κάτω από αυτό το πρίσμα, το βάρος δόθηκε στον αγώνα κατά του κοινωνικού αποκλεισμού και, ιδιαίτερα, στις ομάδες εκείνες του πληθυσμού που είχαν περιθωριοποιηθεί. Έκτοτε, οι προβληματικές που προβλήθηκαν δεν αφορούσαν πλέον τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά τις «ισορροπημένες ανισότητες» (βλ. Rawls 1971). Λέξη-κλειδί είναι η «ακριβοδικία» (fairness / d'équité) του John Rawls, η οποία εμπεριέχει τη θεωρητική δικαιολόγηση της έννοιας της «θετικής διάκρισης», για ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού. Τοιουτοτρόπως, χάνεται η γενική αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης και προβάλλεται η μερική προστασία και μάλιστα υπό ορισμένες προϋποθέσεις. 3 Γενικά, οι οικονομικές κρίσεις που ξέσπασαν στην Ευρώπη το 1973 και το 1979 είχαν ως αποτέλεσμα τη ρήξη στην ομαλή εξέλιξη της απασχόλησης. Η μακροχρόνια οικονομική ύφεση, οι αργοί ρυθμοί της οικονομικής ανάπτυξης, η ραγδαία επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης των επιχειρήσεων και οι προσπάθειες αναδιάρθρωσης και ορθολογικοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας, επιταχύνουν τη μείωση της απασχόλησης στη βιομηχανία, αλλά και στον τομέα των υπηρεσιών. Ταυτόχρονα, ο κόσμος της εργασίας γνωρίζει βαθιές αλλαγές στην ίδια την απασχόληση όπως: μερική απασχόληση, συμβάσεις μειωμένου ωραρίου ορισμένης διάρκειας κλπ (βλ. Elbaum 1987). Η κρατική πολιτική της απασχόλησης της Δυτικής Γερμανίας και της Γαλλίας, η οποία απέβλεπε στην «ελαστικοποίηση των συμβάσεων εργασίας», όπως επίσης και στο ξήλωμα όλων των νομοθετημάτων εκείνων που προστάτευαν τους εργαζομένους, οδήγησαν στην «απορρύθμιση» (deregulation) της απασχόλησης. Η εφαρμογή της «πολιτικής ευκαμψίας» σημαίνει οπισθοχώρηση των βασικών κανόνων και κατακτήσεων των εργαζομένων, χάριν μιας μεγαλύτερης ευελιξίας της επιχείρησης στην απασχόληση του προσωπικού της. Η πολιτική για την ελαστικότητα της αγοράς εργασίας επικεντρώθηκε στις μαζικές απολύσεις, το κλείσιμο των 3 Βλ. τις κριτικές που ασκήθηκαν στο συλλογικό έργο Affichard & de Foucauld Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 11 από 22

12 προβληματικών επιχειρήσεων, την ιδιωτικοποίηση μέρους του κρατικού τομέα, την πρόωρη συνταξιοδότηση και την ανάπτυξη άτυπων μορφών απασχόλησης. Όλα αυτά τα μέτρα συνδυάστηκαν με μια απόπειρα αναδιάρθρωσης του κράτους πρόνοιας, η οποία στόχευε στην περικοπή του κοινωνικού μισθού των εργαζομένων η οποία με τη σειρά της θα λειτουργούσε ως πρόσθετη πίεση στην προσφορά εργασίας (βλ. Kuhl 1987, Amadieu 1988). Έτσι, «τίθεται το θέμα μιας νέας κοινωνικής ρύθμισης, αφού οι αξίες, οι κανόνες και η προηγούμενη νομιμότητα των εργασιακών σχέσεων ανατρέπονται ή αμφισβητούνται προς όφελος μιας νέας τάξης πραγμάτων στην απασχόληση» (Κατριβέσης 1990β). Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της νέας πολιτικής είναι η κυβέρνηση της Margaret Thatcher στη Μ. Βρετανία, η οποία θέτει σε νέες βάσεις τη δράση του Κράτους Πρόνοιας. Οι έννοιες των αναγκών και των δικαιωμάτων αντικαταστάθηκαν από εκείνες που αναφέρονται στην ελεύθερη επιλογή του καταναλωτή και τον ανταγωνισμό. Το Κράτος Πρόνοιας αναδιοργανώθηκε με τέτοιο τρόπο που έχασε την επαφή του με τους χρήζοντες άμεσης βοήθειας. Ταυτόχρονα, επέτρεψαν σε ένα συνονθύλευμα ιδιωτικών ή ημικρατικών γραφείων να ασκούν κοινωνική πολιτική (βλ. Edgell & Duke 1991). Αυτή η αλλαγή πολιτικής συνοδεύτηκε από το ιδεολογικό στερεότυπο των «παράσιτων», καθώς και μια διάθεση ποινικοποίησης των περιθωριοποιημένων πολιτών, με τη δικαιολογία ότι καλλιεργούν τον «κοινωνικό παρασιτισμό». Όμως, αργότερα, παρατηρείται σαφέστατη αλλαγή πολιτικής από τις θέσεις της «ακριβοδικίας» και της μείωσης της μισθωτής ανισότητας σε θέσεις που εξυμνούν την καλή λειτουργία της οικονομίας, την ενεργητική συμμετοχή στην αγορά εργασίας και την ανάπτυξη των προσωπικών δεξιοτήτων. Οι τελευταίες θέσεις αποδέχονται ως επιβεβλημένο οι εργαζόμενοι να έχουν την ευθύνη για την επαγγελματική προσαρμογή τους στις μεταβαλλόμενες οικονομικές και παραγωγικές συνθήκες (βλ. Hoggett 1990). Η νέα αυτή αντίληψη στον τομέα των κοινωνικών πολιτικών, οι οποία υπογραμμίζει τις αρετές της ελεύθερης βούλησης των καταναλωτών, τον πλουραλισμό των επιλογών και την ελαστική αγορά εργασίας, ουσιαστικά αποκρύπτει τις νέες ανισότητες που ξεπηδούν από τις δυνάμεις της ανεξέλεγκτης αγοράς και, ταυτόχρονα, αδιαφορεί για τις βασικές κοινωνικές αρχές που είναι η καθολικότητα και η ισότητα των πολιτών. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 12 από 22

13 Όμως, η επισφάλεια της εργασίας και η ανεργία, οι οποίες οδηγούν σε κοινωνική αστάθεια και κοινωνική αποδέσμευση, αποτελούν στοιχεία του νέου τρόπου συγκρότησης της εργασίας και της βιομηχανικής αναδιάρθρωσης. Αποτελούν επίσης άμεση συνέπεια της ανταγωνιστικότητας και της αποτελεσματικότητας των επιχειρήσεων. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η «κρίση» αφαιρεί τις κοινωνικές κατακτήσεις στο όνομα της γενικής απαίτησης για προσαρμοστικότητα, χάριν του ανταγωνισμού και της αποδοτικότητας. Μ αυτή την έννοια, οι επιχειρήσεις καθίστανται «μηχανές αποκλεισμού» και παραγωγής φαινομένων περιθωριοποίησης (βλ. Gaullier 1992). Ήδη, από τη δεκαετία του 1970, ο ιδεολογικός και πολιτικός λόγος δεν αναφέρεται πλέον στη γενική ιδέα της κοινωνικής συνοχής και της αλληλεγγύης, αλλά στην αποτελεσματικότητα της επιχειρηματικής δραστηριότητας, στην ελαστικότητα της εργασίας, στον ανταγωνισμό, στον εκσυγχρονισμό των επιχειρήσεων και τον περιορισμό των κρατικών παρεμβάσεων στην οικονομία. Έτσι, η ιδέα που κυριαρχεί είναι ότι χρειάζεται επαναδιαπραγμάτευση των οικονομικών απαιτήσεων και των κοινωνικών προσδοκιών, στο κοινό έδαφος της επιθυμίας για αλλαγή της ζωής, αλλαγή της κοινωνίας. Σ αυτή την κατεύθυνση, η ανάπτυξη των θεσμών της επιμόρφωσης και της κατάρτισης ερμηνεύτηκε ως κατ εξοχήν στοιχείο κοινωνικού νεωτερισμού, το οποίο θα αλλάξει νοοτροπίες, συνήθειες και αξίες. Με άλλα λόγια, οι θεσμοί αυτοί δεν αφορούσαν μόνον στην απλή διάδοση γνώσεων, αλλά και στην εν δυνάμει ποιοτική τροποποίηση των συνηθειών και του «τρόπου ζωής» (ή του «βιοτικού ύφους») γενικά. Οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στη δεκαετία του 1970, έδωσαν την ευκαιρία στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα να εφαρμόσει ορισμένα προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης που αφορούσαν τους νέους και άτομα με ειδικές ανάγκες. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, με τα μέτρα που πρότεινε από το 1976 και μετά, προσπάθησε να διευκολύνει τη μετάβαση των νέων από το σχολείο στην επαγγελματική ζωή και να ενισχύσει τη δυνατότητα εναλλακτικών μορφών κατάρτισης. 4 H επαγγελματική επιμόρφωση χρησιμοποιήθηκε επίσης και ως όχημα του προτάγματος των ίσων ευκαιριών για τα δύο φύλα. Ήδη από το 1976, στο 4 Βλέπε J.O. no C 308 της 30/12/1976, J.O. no L 18 της 20/07/1977, J.O. no C 1 της 03/01/1980, J.O. no C 193 της 28/07/1982 κλπ. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 13 από 22

14 πλαίσιο της ίσης μεταχείρισης, η πρόσβαση στην επαγγελματική επιμόρφωση και κατάρτιση είναι εφικτή χωρίς καμία διάκριση και στα δύο φύλλα. 5 Στις αρχές του 1980, η αύξηση της ανεργίας θα πλήξει όλες τις κατηγορίες των ηλικιών, κυρίως όμως θα πληγούν οι άνεργοι μακράς διάρκειας. Στα μέσα του 1980, παραπάνω από τους μισούς ανέργους βρίσκονται χωρίς εργασία πάνω από ένα χρόνο. Η επαγγελματική επιμόρφωση και η ενίσχυση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων φάνηκαν σε αυτή την περίοδο ως τα καταλληλότερα μέσα επανένταξης των ανέργων στην παραγωγή. Ταυτόχρονα, οι αρχηγοί των κρατών μελών, εγκρίνουν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το 1989 την «κοινοτική Χάρτα των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζομένων», στην οποία επαναδιατυπώνεται η αρχή ότι κάθε εργαζόμενος της Ευρωπαϊκής Ένωσης «πρέπει να έχει πρόσβαση σε επαγγελματική εκπαίδευση καθ όλη τη διάρκεια του ενεργού του βίου» 6 Η νέα πρόταση που εμπεριέχει η Χάρτα είναι η δυνατότητα από τους εργαζομένους χρήσης αδειών για κατάρτιση και επιμόρφωση. Το πολιτισμικό και οικονομικό κλίμα της δεκαετίας του 90 είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο της δεκαετίας του 60. Η «διαρκής εκπαίδευση», όπως πρωτοδιατυπώθηκε, δεν ανταποκρίνεται πια στη σημερινή οικονομία της αγοράς που έχει ως στόχο την υψηλή αποδοτικότητα. Στις συνθήκες αυτές ευνοούνται τα προγράμματα «δια βίου κατάρτισης» που σχετίζονται καθαρά με την εργασία και την απασχόληση, ενώ η «ενδοεπιχειρησιακή μάθηση» κερδίζει συνεχώς έδαφος. Η σημασία και το βάρος των νέων τεχνολογιών στις αλλαγές του παραγωγικού και εργασιακού περιβάλλοντος γίνονται αντιληπτά ως ένα νέο πεδίο αναμόρφωσης και προσαρμογής επαγγελματικών ειδικοτήτων και εξειδικεύσεων. Στις νέες οικονομικές κοινωνικές και τεχνολογικές συνθήκες, το Συμβούλιο μέσα από διάφορες προτάσεις, αναδεικνύει την επαγγελματική επιμόρφωση ως στρατηγικό στοιχείο της πολιτικής του για την απασχόληση. 7 Μετά μάλιστα από την άνοδο της ανεργίας, η οποία το 1994 ξεπερνούσε το 11%, αλλά και την πολιτική απόφαση για το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα, ωθεί τα κράτη μέλη σε μια κοινή στρατηγική για την απασχόληση. Οι βάσεις αυτής της στρατηγικής φαίνεται να διαμορφώνονται στη σύσκεψη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στο Essex το Δεκέμβριο του 1994, και συνεχίζονται 5 Βλέπε Directive 76/207/CEE du Conseil J.O. no L 39 14/02/ Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Στρασβούργο 09/12/ Βλέπε Resolution du Conseil 1983: J.O. no C256 της 24/09/83, 1993: J.O. no /07/93. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 14 από 22

15 μέχρι την συνάντηση του Luxembourg το Νοέμβριο του Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, θέλοντας να προσδιορίσει την αρμόζουσα στρατηγική για την οικονομική ανάπτυξη και την πλήρη απασχόληση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δημοσιεύει το 1995 τη Λευκή Βίβλο, η οποία εντοπίζει πέντε γενικούς στόχους και ορισμένα μέτρα υποστήριξης: α) ενθάρρυνση απόκτησης νέων γνώσεων, β) προσέγγιση σχολείου και επιχείρησης, γ) καταπολέμηση του αποκλεισμού, δ) γνώση τριών κοινοτικών γλωσσών σε βάθος, ε) ισότιμη αντιμετώπιση των υλικών και άυλων επενδύσεων. 8 Στη συνθήκη του Maastricht το 1992 και του Amsterdam το 1997, καθώς και στις επόμενες συναντήσεις, εκφράζεται η ανησυχία για τις προκλήσεις που αφορούν: την προσαρμογή των γνώσεων και των δεξιοτήτων στις νέες τεχνολογίες, τη βελτίωση της επιμόρφωσης που να βοηθά την ενσωμάτωση των εργαζομένων στην αγορά εργασίας, τη σύγκλιση των ευρωπαϊκών εκπαιδευτικών προγραμμάτων και τη σύμπτωση επαγγελματικής επιμόρφωσης και εργασίας. Η αμοιβαία αναγνώριση ειδικοτήτων και επαγγελμάτων και η απρόσκοπτη άσκηση τους σε οποιαδήποτε κοινοτική χώρα χωρίς διακρίσεις και προσκόμματα αποτέλεσαν αντικείμενο ειδικών οδηγιών. 9 Ο βασικός προσανατολισμός της Επιτροπής είναι η αποφυγή της ανεργίας και η διατήρηση του Ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου αναφοράς, στα πλαίσια μιας ιδιαίτερης ανοιχτής οικονομίας. Η Επιτροπή πιστεύει ότι η «κοινωνία της πληροφόρησης», η «παγκοσμιοποίηση» και ο «επιστημονικός και τεχνικός πολιτισμός» αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες μεταβολής των ευρωπαϊκών κοινωνιών: «οι τεχνολογίες της πληροφόρησης και οι επικοινωνίες οδηγούν σε νέα βιομηχανική επανάσταση μετέβαλαν τη φύση της εργασίας και την οργάνωση της παραγωγής έτσι, οι τεχνολογίες της πληροφόρησης επιτυγχάνουν μια προσέγγιση μεταξύ των τρόπων εκμάθησης και των τρόπων παραγωγής». 10 Ο τρόπος αντίληψης που διατυπώνεται στη Λευκή Βίβλο μας παραπέμπει στον «τεχνολογικό ντετερμινισμό», ο οποίος με τη σειρά του μας οδηγεί στον «οικονομισμό». Όμως, οι διάφορες μελέτες της κοινωνιολογίας της εργασίας έδειξαν 8 Λευκή Βίβλος: «Διδασκαλία και εκμάθηση. Προς την κοινωνία της γνώσης», Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Λουξεμβούργο Βλέπε Directive 88/48/CEE: J.O. no L 19, 24/01/1989 directive 92/51/CEE J.O. no L 209, 24/07/ Λευκή Βίβλος: «Διδασκαλία και εκμάθηση. Προς την κοινωνία της γνώσης», όπ. παραπάνω, σελ Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 15 από 22

16 την αλληλεξάρτηση των σχέσεων ανάμεσα στην τεχνολογία, την οικονομία τον πολιτισμό, τις σχέσεις παραγωγής, την πάλη των τάξεων κλπ. Πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι νέες τεχνολογίες είναι εργαλεία που αποκαλύπτουν τις κοινωνικές αντιφάσεις και συνεπώς οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις τους εξαρτώνται από τις θεσμικές και κοινωνικές μορφές που θα δημιουργηθούν. Όσον αφορά τις επερχόμενες εξελίξεις, η επιτροπή συμφωνεί με τις αναλύσεις εκείνες που αναφέρονται στην αναζήτηση ενός «παραγωγικού μοντέλου», δηλαδή ο στόχος των επιχειρήσεων είναι να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητά τους κινητοποιώντας για τον λόγο αυτό τους πόρους που τους παρέχονται από τις νέες τεχνολογίες πληροφόρησης και επικοινωνίας (ΤΠΕ). Η στρατηγική αυτή αποσκοπεί στην ελαστικότητα/προσαρμοστικότητα της επιχείρησης στον σημερινό κόσμο. Η λογική της «ελαστικότητας/προσαρμοστικότητας» οδηγεί σε αβεβαιότητα όσον αφορά τη μισθολογική σχέση, εφόσον αλλάζουν οι μορφές εργασίας, όπως η καθιέρωση συμβάσεων ορισμένης διάρκειας ή μερικής απασχόλησης. Έντονη είναι επίσης η τάση που οδηγεί τον μισθωτό στην ανεξάρτητη εργασία, π.χ. τηλε-εργασία, εργασία-φασόν κλπ. 11 Στόχος είναι ο εκσυγχρονισμός των προσφερομένων προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης, η συνάφειά τους με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και η εξασφάλιση ενιαίου ποιοτικού επιπέδου σε κάθε κράτος μέλος. Έτσι, μέσα στην ενιαία εσωτερική αγορά, η ειδικευμένη εργασία σημαίνει όλο και περισσότερο ικανότητα διασυνοριακής επικοινωνίας και συνεργασίας. Για αυτόν τον λόγο, η εκμάθηση ξένων γλωσσών και η αποδοχή εθνικών τίτλων επαγγελματικής κατάρτισης για γνώσεις και δεξιότητες που αποκτήθηκαν εκτός του εκπαιδευτικού συστήματος, θα προάγουν την κινητικότητα των εργαζομένων στα πλαίσια της ενιαίας αγοράς. Σήμερα μάλιστα που τίθεται συγκεκριμένα το πρόβλημα των απολύσεων και της αύξησης της παραγωγικότητας, η συνεχής επιμόρφωση και κατάρτιση είναι στενά συνδεδεμένες με την εργασία και στοχεύουν να διευκολύνουν τα άτομα στη γεωγραφική κινητικότητα, στην αποδοχή της εξέλιξης των ρόλων και των πόστων, σε μια ατμόσφαιρα απουσίας σταθερών αξιών, εξασφαλίζοντας έτσι την αποτελεσματικότητα και την κοινωνική ενσωμάτωση. 11 Alain D Iribane: «Μια ανάγνωση των παραδειγμάτων της Λευκής Βίβλου, για την εκπαίδευση και την επαγγελματική κατάρτιση», Επαγγελματική κατάρτιση, Cedefop αρ.8/9, 1996 II/ III. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 16 από 22

17 Μέσα σ έναν κόσμο που η τεχνική, η τεχνολογία, η επιστήμη, οι αξίες και τα πρότυπα αλλάζουν ραγδαία, η επιμόρφωση μάς «βοηθά» να αποδεχθούμε την αλλαγή, την κινητικότητα και την «πρόοδο» πρέπει δηλαδή να μάθουμε να «επικοινωνούμε», να «συνεργαζόμαστε». Η ιδεολογία αυτής της «τεχνικής των ανθρώπινων σχέσεων» είναι: να μην επιβάλλουμε τις ανάγκες, αλλά να εκφραστούν από μόνες τους δηλαδή, ελεύθερος αυτοπροσδιορισμός (self-determination), πάνω από τους ταξικούς ανταγωνισμούς και ενάντια σε κάθε είδος συγκεντρωτισμού (πολιτικός, διοικητικός, ή οικονομικός συγκεντρωτισμός). Ο ιδεολογικός αυτός λόγος προσδίδει «αξία» στον ορθολογισμό, την αλλαγή, την κοινωνική άνοδο και την κοινωνική συμμετοχή, στη γενικευμένη βάση της «ισότητας των ευκαιριών» για όλους. Ακόμη, στην ανάπτυξη της διαρκούς επιμόρφωσης, εκείνο που είναι ουσιώδες είναι το θέμα του κοινωνικού ελέγχου, ο οποίος ασφαλώς δεν επιβάλλεται εξωτερικά (δηλαδή, με τη βία), αλλά στηρίζεται αποκλειστικά στην εσωτερικοποίηση των νέων αξιών και στην κοινωνική συναίνεση (βλ. Κατριβέσης 1990α). Η δια βίου εκπαίδευση αποτελεί πλέον στρατηγικό στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον περιορισμό της ανεργίας, τη διευκόλυνση της κινητικότητας των εργαζομένων και την ισότητα των ευκαιριών. Οι βασικές αρχές που διατρέχουν τον πολιτικό και ιδεολογικό λόγο των θεσμικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρονται στη δυνατότητα πρόσβασης όλων σε αναγνωρισμένη επαγγελματική κατάρτιση, στον έλεγχο των εκπαιδευτικών ανισοτήτων των διαφόρων κοινωνικών κατηγοριών, στην κατάργηση των έμφυλων διακρίσεων, στην προσφορά ίσων ευκαιριών σε άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ), στην προσέγγιση σχολείου και επιχείρησης και, γενικά, στην καταπολέμηση του αποκλεισμού (βλ. Λευκή Βίβλος 1995). Οι αξίες που προωθούνται τώρα είναι η ενεργητική συμμετοχή των νέων στη διαδικασία της μάθησης, ο σεβασμός της ατομικότητάς τους, η κριτική στάση στην τεχνολογική γνώση, η ενθάρρυνση της κινητικότητας, η ανάπτυξη της αυτονομίας και η ικανότητα προσαρμογής και ενσωμάτωσης (integration). Όμως, για να γίνει η μάθηση «τρόπος ζωής» απαιτείται γνωστικό κεφάλαιο και συναισθηματική νοημοσύνη (emotional intelligence), που αν δεν έχει πραγματοποιηθεί αφήνει συχνά δυσαναπλήρωτο κενό. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 17 από 22

18 Το διαφοροποιημένο εκπαιδευτικό κεφάλαιο (educational capital) αντιστοιχεί συνήθως σε μορφές ταξικής διαστρωμάτωσης που αποκλείουν όλους εκείνους που είναι ήδη αποκλεισμένοι και περιθωριοποιημένοι (βλ. Κατριβέσης 2002). Τελικά, ο ιδεολογικός λόγος που εκφράζει η επαγγελματική επιμόρφωση-κατάρτιση για την ισότητα των ευκαιριών, όπως επίσης και για την εξάλειψη της ανισότητας μπροστά στο σχολείο, συνεισφέρει στην πολιτική ενότητα του οράματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου η γνώση, η πνευματική προσπάθεια και η αποδοχή κοινών αξιών και νοοτροπιών είναι λίγο-πολύ σύμφωνες με τις κυρίαρχες κοινωνικές σχέσεις και παραστάσεις. Σ αυτή την περίοδο, ενώ έχουμε την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού και την αποθέωση των οικονομικο-χρηματιστηριακών επιτυχιών, παρατηρείται το παράδοξο των συνεχών και ποικίλων παρεμβάσεων του κράτους, τόσο στην αγορά εργασίας, όσο και σε δύσκολες κοινωνικές καταστάσεις. Η όξυνση των προβλημάτων, όπως η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η μακροχρόνια ανεργία, καθιστούν αναγκαία την αναθεώρηση των συστημάτων κοινωνικής βοήθειας. Τα μέτρα που ελήφθησαν αφορούσαν στην εφαρμογή του θεσμού του «ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος» (δηλαδή, στο δικαίωμα κάθε πολίτη να έχει ένα αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης), σε ευεργετικές πολιτικές στο χώρο της αγοράς εργασίας και σε πολιτικές επανένταξης στην κοινωνία (βλ. Χλέτσος 2008). Στα μέτρα της κοινωνικής πολιτικής που ασκείται διαπιστώνουμε ότι συντελείται στροφή από τις πολιτικές ενσωμάτωσης σ εκείνες της ένταξης. Οι πολιτικές ενσωμάτωσης επεδίωκαν την ομογενοποίηση της κοινωνίας μέσω της εκπαίδευσης για όλους, την ανάπτυξη της κοινωνικής προστασίας, την επέκταση του δικαιώματος στην εργασία, στην υγεία και γενικά στην πρόσβαση στα δημόσια αγαθά, έτσι ώστε να μειωθούν οι κοινωνικές ανισότητες. Αντίθετα, οι πολιτικές ένταξης έχουν τον χαρακτήρα της «θετικής διάκρισης» και απευθύνονται σε ειδικές κατηγορίες πληθυσμού, όπως μακροχρόνια άνεργοι, ηλικιωμένοι, μονογονεϊκές οικογένειες, νέοι κλπ. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι οι πολιτικές αυτές ούτε μείωσαν τις κοινωνικές ανισότητες, ούτε πέτυχαν τον βασικό στόχο της κοινωνικο-οικονομικής ένταξης των εύθραυστων στρωμάτων του πληθυσμού. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 18 από 22

19 Η φτώχεια και η περιθωριοποίηση οδήγησαν ακόμη στην απορρύθμιση των κοινωνικών δεσμών, την οποία ορισμένοι ερευνητές ονόμασαν «κοινωνική αποδέσμευση» (désaffiliation). Η κοινωνική αποδέσμευση αναφέρεται σε δύο άξονες: «έναν άξονα ενσωμάτωσης μη ενσωμάτωσης, διαμέσου της εργασίας, και έναν άξονα ένταξης μη ένταξης στην κοινωνικο-οικογενειακή κοινωνιακότητα» (Castel 1991: 139). Με άλλα λόγια, οι κοινωνικές κατηγορίες που έχουν πληγεί από την απορρύθμιση των σχέσεων εργασίας, καθώς και των όρων ζωής, δεν απειλούνται μόνον από την υλική στέρηση, αλλά και από την διάλυση των οικογενειακών και προσωπικών τους δικτύων και σχέσεων. Σ αυτή την κατάσταση, εκτός από τους μακροχρόνια άνεργους, βρίσκεται και μια μερίδα των νέων που έχει αποκτήσει «αρνητική ταυτότητα», η οποία οφείλεται στη σχολική αποτυχία, στην επαγγελματική απο-ειδίκευση, στις άσχημες συνθήκες κατοικίας και στο αίσθημα ότι είναι απόβλητοι από το κοινωνικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι. Σ ανάλογη θέση βρίσκονται όχι μόνον οι ξένοι εργαζόμενοι αλλά και όλοι εκείνοι που καλύπτουν θέσεις μερικής απασχόλησης, με τη χρηματοδότηση των δήμων και κοινοτήτων, σε έργα κοινής ωφέλειας κλπ. Δηλαδή, σε θέσεις εργασίας που έχουν δημιουργηθεί για τα πρόσωπα εκείνα που ελάμβαναν μια κοινωνική βοήθεια. Έτσι, ακριβώς δίπλα στις σταθερές και ενσωματωμένες ομάδες εργαζομένων που στελεχώνουν την «πρωτογενή» αγορά εργασίας, εφεδρικοί, περιθωριακοί εργαζόμενοι διατίθενται σε μια «δευτερογενή» αγορά. Αυτή η δεύτερη κατηγορία εργαζομένων χαρακτηρίζεται από ασταθείς σχέσεις με την παραγωγική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα να συγκαταλέγεται συχνά μεταξύ των ανέργων. Οι ξένοι εργαζόμενοι είναι ουσιαστικά εγκλωβισμένοι μέσα σε ασταθείς θέσεις εργασίας, εξαιτίας της ιδιαιτερότητας της κοινωνικής τους θέσης, η οποία εμπεριέχει τον εφεδρικό χαρακτήρα της εργασίας τους, παράλληλα με τη μη αναγνωρισμένη κοινωνική σημασία του ρόλου τους και την ιδιαίτερη πολιτιστική τους εικόνα (βλ. Ledrut 1966). Εξάλλου, η παρουσία της ξένης εργατικής δύναμης γίνεται ενισχυτικός παράγοντας της δυαδικής διαδικασίας κατηγοριοποίησης και τμηματοποίησης της αγοράς εργασίας που όμως δεν δημιουργεί δύο διαχωρισμένους και απομονωμένους κοινωνικούς πόλους, των οποίων η σχέση θα πρέπει να νοηθεί ως δυναμική προοπτική Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 19 από 22

20 που καθιστά πιθανή την αλλαγή των «διαχωριστικών γραμμών» και των ορίων ανάμεσα στις σταθερές και ασταθείς θέσεις εργασίας. Η αναφορά σε προβλήματα αποκλεισμού και περιθωριοποίησης υποχρεώνει το κράτος να ταξινομήσει και να κατηγοριοποιήσει συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες θα πρέπει να τύχουν της κρατικής μέριμνας και φροντίδας. Έτσι, η κρατική νοηματοδότηση του κοινωνικού στίγματος επιτάσσει την ύπαρξη στρατηγικών στόχων για τον περιορισμό της ανεργίας, τη βελτίωση των ικανοτήτων και δεξιοτήτων για επαγγελματική ένταξη και την εφαρμογή εξειδικευμένων πολιτικών για ειδικές κατηγορίες του πληθυσμού, όπως π.χ. άτομα με ειδικές ανάγκες, οικογένειες με χαμηλά εισοδήματα κλπ (βλ. Alfandari 1989). Αυτό το διάστημα, έγιναν συστηματικές προσπάθειες εξάλειψης των «νησίδων φτώχειας», κυρίως με τα «συμβόλαια εργασίας», με σκοπό να διευκολυνθεί η πρόσβαση των νέων στην εργασία (βλ. Piettre & Schiller 1979). Ταυτόχρονα, τίθενται σε λειτουργία πολιτικές που έχουν ως κύριο στόχο την πολιτισμική και κοινωνική αναβάθμιση των εργατικών συνοικιών, καθώς και την ενίσχυση της ταυτότητας των νέων (Schwartz 1981). Όμως, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν είναι νησίδες καθυστέρησης σε μια κοινωνία που προοδεύει, αλλά εξαρτώνται άρρηκτα από τις εξελίξεις στην αγορά εργασίας και στην οικονομία. Έτσι, τα προβλήματα που εμφανίζονται δεν πρέπει να αποδίδονται σε ατομικές ιδιαιτερότητες προσαρμογής, αλλά στη συνολική κατάσταση της απασχόλησης, όπως επίσης και στις γενικότερες τεχνολογικές και οικονομικές συνθήκες παραγωγής και κατανάλωσης. Συνεπώς, το σημερινό πρόβλημα δεν προέρχεται μόνον από τη δημιουργία μιας «περιφερειακής επισφάλειας», αλλά και από την αβεβαιότητα της ίδιας της «σταθερής εργασίας». Όπως ακριβώς η φτώχεια τον 19 ο αιώνα ήταν βαθιά εγγεγραμμένη στην καρδιά της δυναμικής της πρώτης βιομηχανικής κοινωνίας, έτσι και η επισφάλεια της εργασίας και η ανατροπή των εργασιακών σχέσεων αποτελούν κεντρικό στοιχείο των νέων τεχνολογικο-οικονομικών απαιτήσεων του μοντέρνου καπιταλισμού. Τελικά, οικονομική ανάπτυξη και πλήρης απασχόληση δεν συμβαδίζουν πλέον. Έτσι, «η προσωρινή απασχόληση αποτελεί κεντρική εξέλιξη των τεχνολογικο-οικονομικών απαιτήσεων του σύγχρονου καπιταλισμού» (Castel 1995: 409), ενώ η κοινωνική δράση για τη φτώχεια λησμόνησε τις υποσχέσεις για Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 20 από 22

21 κοινωνική ισότητα και πήρε τον χαρακτήρα μιας προνοιακής δράσης, με συγκεκριμένους αποδέκτες. Επομένως, είναι απολύτως θεμιτό να θέσουμε ένα νέο κοινωνικό ερώτημα που αφορά στην εργασία, στη φτώχεια και στις αυξανόμενες ανισότητες του καιρού μας. Οι συγγραφείς O Νίκος Κατριβέσης είναι Καθηγητής Κοινωνιολογίας του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Επικοινωνία: nkatrive@uom.gr Ο Χαράλαμπος Τσέκερης είναι Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας και Κύριος Ερευνητής στο Εργαστήριο Δυνητικής Πραγματικότητας, Διαδικτυακής Έρευνας & Ηλεκτρονικής Μάθησης, Τμήμα Ψυχολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο. Επικοινωνία: tsekeris@gmail.com Βιβλιογραφία Adam, G. et al. (1972) La négociation collective en France. Paris: Editions Économie et Humanisme Les Éditions Ouvrières. Affichard, J. & de Foucauld, J.B. (éd.) (1992) Justice sociale et inégalités. Paris: Éditions Esprit. Aglietta, M. (1976) Regulation et crise du capitalisme. Paris: Calmann-Lévy. Alfandari, E. (1989) Action sociale et aide sociale. Paris: Dalloz. Amadieu, J-F (1988) "Une flexibilité de l'emploi anomique ou régulée", dans France/RFA débat sur l'emploi. Paris: Editions Syros. Aron, R. & A. Dandieu (1933) La Revolution necessaire. Paris: Grasset. Bourgeois, L. (1896) Solidarité. Paris: Colin. Boyer, R. & Durand, J.-R. (1993) L'après-fordisme. Paris: Syros. Brentano, L. (1885) La question ouvrière. Paris: Librairie des Bibliophiles. Castel, R. (1991) "De l'indigence a l'exclusion, la desaffiliation", dans J. Donzelot (ed.) Face a l'exclusion: Le modele fancais. Paris: Editions Esprit. Castel, R. (1995) Les métamorphoses de la question sociale. Paris: Fayard. Crozier, M. & Friedberg, E. (1977) L' acteur et le systeme. Paris: Le Seuil. de Man, H. (1929) Au-delà du marxisme. Paris: Alcan. de Bodman, E. & Richard, B. (1976) Changer les relations sociales. Paris: Les Editions d'organisation. Delors, J. (1975) Changer. Paris: Stock. Donzelot, J. (1984) L'invention du social. Essai sur le déclin des passions politiques. Paris: Fayard. Durkheim, E. (1947) Les règles de la méthode sociologique. Paris: PUF. Durkheim, E. (1975) Textes 3. Fonctions sociales et institutions. Paris: Minuit. Durkheim, E. (1986) De la division du travail social. Paris: PUF. Durkheim, E. (1994) Les Formes élémentaires de la vie religieuse. Paris: PUF. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 21 από 22

22 Edgell, S. & Duke, V. (1991) A measure of Thatcherism: A sociology of Britain. London: Harper Collins. Elbaum, M. (1987) "Les politiques de l'emploi depuis trente ans", dans INSEE, Données sociales, Paris. Gaullier, X. (1992) "La machine à exclure", Le débat, 69: Hoggett, P. (1990) Modernisation, Political Strategy and the Welfare State: An Organisational Perspective, Studies in Decentralisation and Quasi- Markets No. 2. Bristol: School for Advanced Urban Studies, University of Bristol. Kuhl, J. (1987) Les politiques d'emploi en Allemagne Fédérale. MIRE Κατριβέσης, Ν. (1990α) «Κριτική ανάλυση του θεσμού της επαγγελματικής επιμόρφωσης των ενηλίκων», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 79: Κατριβέσης, Ν. (1990β) «Η πολιτική της απασχόλησης και το περιφερειακό κράτος», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 80: Κατριβέσης, Ν. (2002) «Η Ευρωπαϊκή στρατηγική για την επαγγελματική επιμόρφωση και κατάρτιση», 2ο Διεθνές Συνέδριο Κοινωνιολογίας: Μάθημα Ελευθερίας (διοργανωτές: ΕΚΚΕ, ΑΠΘ, ISA, ΣΕΚ), 8-10 Νοεμβρίου 2002, Πρακτικά Συνεδρίου σε ηλεκτρονική μορφή (ISBN ). Ledrut, R. (1966) Sociologie du chômage. Paris: PUF. Lefebvre, H. (1962) Introduction a la modernite: Preludes. Paris: Editions de Minuit. Λευκή Βίβλος (1995) Διδασκαλία και Μάθηση προς την Κοινωνία της Γνώσης. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Επισήμων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Marcel, D. (1930) Perspectives Socialistes. Paris: Valois. Marcuse, H. (1964) One-dimensional Man: studies in the ideology of advanced industrial societies. Boston, MA: Beacon Press. Marx, K. & F. Engels (1971) L ideologie allemande. Paris: Editions sociales. Perroux, F. (1938) Capitalisme et communauté de travail. Paris: Sirey. Piettre, F. & Schiller, D. (1979) La Mascarade des stages Barre: les jeunes, les femmes et le Pacte national pour l'emploi. Paris: Maspero. Rawls, J. (1971) The Theory of Justice. Cambridge: Harvard University Press. Rosanvallon, P. (1995) La nouvelle question sociale. Paris: Seuil. Schwartz, B. (1981) L'insertion sociale et professionelle des jeune. Paris: La Documentation française. Tocqueville, A. (1967) L'Ancien Régime et la Révolution. Paris: Gallimard. Trotsky, L. (1973) In Defense of Marxism. New York: Pathfinder. Webb, S. & B. Webb (1898) Industrial Democracy. London: Longmans. Χλέτσος, Μ. (2008) Από την πρόνοια στην εργασία: Νέες τάσεις και προκλήσεις για την κοινωνική προστασία. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική. Νίκος Κατριβέσης και Χαράλαμπος Τσέκερης σελίδα 22 από 22