«Η βία στην Οικογένεια και η γυναίκα» Γ. Νικολαΐδης 1, Κ. Πετρουλάκη 2

Transcript

1 «Η βία στην Οικογένεια και η γυναίκα» Γ. Νικολαΐδης 1, Κ. Πετρουλάκη 2 (1) Ψυχίατρος, MD, PhD, ιευθυντής ιεύθυνσης Οικογενειακών Σχέσεων, Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού (2) Ψυχολόγος, PhD, Επιστηµονικό Ερευνητικό προσωπικό ιεύθυνσης Οικογενειακών Σχέσεων, Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού

2 «Η βία στην Οικογένεια και η γυναίκα» Γ. Νικολαΐδης, Κ. Πετρουλάκη Περίληψη Τα τελευταία χρόνια τα φαινόµενα της βίας έχουν µπει στο στόχαστρο πολλών διεθνών οργανισµών όπως ο Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συµβούλιο της Ευρώπης. Αυτό δεν είναι τυχαίο: φαίνεται ότι όχι µόνο σε παγκόσµιο επίπεδο τα βίαια φαινόµενα αποκτούν ανησυχητικές διαστάσεις, αλλά βαίνουν αυξανόµενα και στον πυρήνα των ανεπτυγµένων κρατών και µάλιστα υπό τις µορφές της δια-προσωπικής και ενδοοικογενειακής βίας. Χαρακτηριστικά, το ,3 εκατοµµύρια άνθρωποι έχασαν την ζωή τους εξ αιτίας κρουσµάτων δια-προσωπικής βίας, ενώ η βία αναµένεται ότι το 2020 θα ανέλθει στην 12 η θέση της διεθνούς κατάταξης των πιο σηµαντικών αιτιών θανάτου ενώ στις αρχές της τρίτης χιλιετίας ήταν µόλις στην 19 η θέση. Καθώς, δε, οι κοινωνίες παρά τις αναντίρρητες προόδους που έχουν σηµειωθεί τις τελευταίες δεκαετίες παραµένουν σε σηµαντικό βαθµό κοινωνίες φυλετικής κυριαρχίας του ενός φύλου, η βία φαίνεται πως δεν κατανέµεται ισότιµα στα δυο φύλα, αλλά τουναντίον πλήττει κατ εξοχήν τις γυναίκες. Μελέτες δείχνουν ότι η δια βίου επίπτωση της βίας στις γυναίκες διακυµαίνεται από 20 έως 30% του συνόλου των γυναικών. Με αυτήν την έννοια, η βία ως φαινόµενο σύνθετο µε βιολογικές, κοινωνικές, ψυχολογικές, πολιτισµικές και νοµικές παραµέτρους, αναπαριστά όχι µόνο µια σύγχρονη απειλή για την δηµόσια υγεία, αλλά και µια σηµαντική πρόκληση για τις ηθικές αξίες και τον πολιτισµό των σύγχρονων κοινωνιών. Στην επιγραµµατική αυτή αναφορά, περιοδολογούνται ορισµένα βασικά προβλήµατα των ορισµών της βίας, της διαπροσωπικής και ενδο-οικογενειακής βίας και της διαφυλετικής βίας και, στην συνέχεια, γίνονται διαδοχικές αναφορές για τις πιο θεµελιώδεις περιστάσεις κατά τις οποίες η γυναίκα καθίσταται θύµα βίας εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος. Έτσι, κατ αρχήν θίγεται το ζήτηµα της ενδοοικογενειακής βίας κατά των ανήλικων γυναικών που λαµβάνει τη µορφή της κακοποίησης παραµέλησης (είτε σωµατικής είτε σεξουαλικής) των κοριτσιών, ακολούθως αναλύεται το πρόβληµα της διαφυλετικής διασυντροφικής βίας και τέλος, γίνεται αναφορά στην τραγική γυναίκα θύτη και θύµα ταυτόχρονα που, έχοντας παντοιοτρόπως υποστεί είτε σε παρελθόντα χρόνο είτε, όµως, και εξακολουθητικά στον ενεστώτα, µορφές ενδο-οικογενειακής βίας, γίνεται και η ίδια φορέας βίαιων πρακτικών, κύρια απέναντι σε ανήλικα παιδιά που βρίσκονται υπό των δική της επίβλεψη και φροντίδα. Τέλος, συζητούνται ακροθιγώς µορφές παρέµβασης µε στόχο την προστασία της γυναίκας από εκδηλώσεις ενδο-οικογενειακής βίας, αλλά και την διακοπή του επονοµαζόµενου «φαύλου κύκλου της βίας» όπου το θύµα γίνεται θύτης αναπαράγοντας στερεότυπα και συµπεριφορές που απάδουν των σύγχρονων κοινωνικών αντιλήψεων. Με βάση, δε, την σύγχρονη σχετική διεθνή βιβλιογραφία, η έµφαση σε κάθε περίπτωση πρέπει να δίνεται στις προληπτικές παρεµβάσεις και στα προγράµµατα προαγωγής υγείας και τροποποίησης αντιλήψεων, στάσεων και συµπεριφορών του πληθυσµού και τούτο γιατί αφενός η αντιµετώπιση των επιπτώσεων των κρουσµάτων βίας στην οικογένεια έχει αποδειχθεί πως είναι και δυσχερής και επίπονη, αφετέρου, πολύ περισσότερο, γιατί η παροχή βοήθειας και 2

3 στήριξης στα θύµατα δεν µπορεί να θεωρηθεί ως επαρκές µέτρο κοινωνικής προστασίας µε βάση τις σύγχρονες ηθικές και κοινωνικές επιταγές που επιβάλλουν την λήψη µέτρων για την εξάλειψη της θυµατοποίησης των γυναικών µέσα στην οικογένεια. 3

4 «Η βία στην Οικογένεια και η γυναίκα» Γ. Νικολαΐδης, Κ. Πετρουλάκη Η βία Υπάρχει κάτι κατ αρχήν προβληµατικό στο τρόπο µε τον οποίο η σύγχρονη δηµόσια συζήτηση είτε σε επίπεδο επιστηµονικό είτε σε επίπεδο πολιτειακό και διακρατικό αντιµετωπίζει το θέµα της βίας. Και αυτό, βέβαια, δεν είναι άλλο από το ερώτηµα του ορισµού της βίας. Ενός ορισµού που αναπόδραστα φέρνει µαζί του και µια σειρά ηθικές κρίσεις και αποφάνσεις που επεκτείνονται πέραν των όποιων αµιγώς «βιολογικών» δεδοµένων. Η βία υφίσταται στη φύση. Η βία υπάρχει στις ανθρώπινες κοινωνίες από τότε που γνωρίζουµε οτιδήποτε γι αυτές. Τι είναι, λοιπόν, αυτό που κάνει ενδιαφέρουσα µια προβληµατική γύρω από τη βία σήµερα ή, τουλάχιστον, στον µεταπολεµικό ανεπτυγµένο κόσµο; Πριν, όµως, από αυτό, θα πρέπει κανείς να προσδιορίσει µια σειρά απαραίτητα χαρακτηριστικά της βίας αν θέλει να µην επαναλαµβάνει απλώς τυποποιηµένες συστάσεις ιεθνών Οργανισµών, συστάσεις που παρά την αναµφίβολη αξία τους δεν µπορούν να απαντήσουν στο κεντρικό ερώτηµα, δηλαδή, στο γιατί σήµερα το ζήτηµα της βίας µας ενδιαφέρει τόσο και, ακόµα, στο γιατί παρά τις όποιες σχετικές προόδους, οι σύγχρονες ανεπτυγµένες κοινωνίες φαίνονται να αδυνατούν να αντιµετωπίσουν καθολικά τα φαινόµενα της βίας. Και, πρώτα πρώτα, θα πρέπει κανείς να απαντήσει ακροθιγώς στα ερωτήµατα της αυτοφυούς ανάδυσης της βίας στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον του ανθρώπου: ακροθιγώς, καθώς στα πλαίσια της έκτασης του σηµειώµατος αυτού, µόνο πολύ επιγραµµατικές ερµηνείες µπορεί να αναφερθούν. Είναι αλήθεια ότι στο φυσικό περιβάλλον η επιθετική και η εν γένει βίαια συµπεριφορά χαρακτηρίζει τις σχέσεις των βιολογικών ειδών. Μολαταύτα, η εκδήλωση βίας ανάµεσα στα είδη ή και ανάµεσα στα µέλη ενός είδους κατ εξαίρεση µόνο παρουσιάζεται χωρίς άµεση συνάφεια µε τον ανταγωνισµό για την τροφή, το νερό, τον «ζωτικό χώρο» και την διεκδίκηση ερωτικών συντρόφων και, άρα, την εξασφάλιση της δυνητικής τεκνοποιίας και αναπαραγωγής. Με αυτήν την έννοια, η βία στη φύση ανήκει κατά κάποιον τρόπο στην αποκλειστική σφαίρα της αρβινικής προσαρµοστικότητας αφού συντελεί στην διαιώνιση των ειδών και εντός των ειδών των ισχυρότερων και ικανότερων αντιπροσώπων τους. Σε αντίθεση, δε, µε αυτά, η ιστορία των ανθρωπίνων κοινωνιών έχει να επιδείξει πολλαπλάσια σε ένταση και αποσυνδεδεµένα από εµφανείς στόχους στιγµιότυπα βίας µε αποκορύφωµα τους µαζικούς πολέµους, τις γενοκτονίες, την εκτεταµένη χρήση βίας ως µέσου προσπορισµού πόρων (αλλά και ανθρωπίνων υπάρξεων!) πολλαπλασίων των αναγκαίων για την αναπαραγωγή και διαιώνιση των όποιων θυτών, αλλά και την γενίκευση βίαιων «εγκληµατικών» συµπεριφορών «δι ασήµαντον αφορµήν» και, τέλος, την ενδο-οικογενειακή βία στις ανεπτυγµένες σύγχρονες κοινωνίες. Με αυτήν την έννοια, εµπειρικά και µόνο, µπορεί να υποστηρίξει κανείς πως αυτή η «υπερβάλλουσα» βία που φαίνεται να επιδεικνύει το ανθρώπινο είδος δεν ανήκει στην «ζωώδη» φύση του ανθρώπου (όπως θα έσπευδε να µας διαβεβαιώσει κάποιος επίγονος του Γαλλικού ιαφωτισµού), αλλά, αντίθετα, µάλλον αποτελεί έκφραση κατ εξοχήν του ιδιαίτερου χαρακτήρα της ανθρώπινης κατάστασης. 4

5 Όλα αυτά µπορεί να ακούγονται πολύ θεωρητικά. Ωστόσο, ακόµα και στο επίπεδο των ορισµών που υιοθετήθηκαν από οργανισµούς όπως ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας, σχετικά µε τα φαινόµενα της βίας, απασχόλησαν αρκετά την διεθνή επιστηµονική κοινότητα. Και τούτο, γιατί στην διαδικασία της εκπόνησης των ορισµών αυτών οι συµµετέχοντες επιστήµονες φαίνεται να είχαν πολύ καθαρά κατά νου ότι κινδύνευαν να παρεκκλίνουν είτε προς την κατεύθυνση της γενικότητας και της αοριστίας είτε προς την κατεύθυνση της υπερ-συγκεκριµενοποίησης της βίας µε τον συνακόλουθο κίνδυνο της ηθικής «νοµιµοποίησης» µέρους των βίαιων πρακτικών. Ο προβληµατισµός αυτός, λοιπόν, κατέληξε στην έκδοση το 1995 του παρακάτω ορισµού: «Βία είναι η εµπρόθετη χρήση φυσικής δύναµης ή εξουσίας, επαπειλούµενη ή πραγµατική, εναντίον ενός άλλου προσώπου, του ίδιου του εαυτού ή µιας οµάδας ανθρώπων, η οποία έχει ως αποτέλεσµα την επέλευση ή την αυξηµένη πιθανότητα επέλευσης, τραυµατισµού, θανάτου, ψυχολογικής βλάβης, στρεβλής ανάπτυξης ή αποστέρησης» (W.H.O., 1997). Όπως γίνεται φανερό, η επιλογή ήταν σαφής: για τον Π.Ο.Υ. φαίνεται να πρυτάνευσε η µη-νοµιµοποίηση βίαιων πρακτικών (από έναν άλλο πιο σαφή και συγκεκριµένο, αλλά, αναγκαστικά και πιο περιοριστικό ορισµό) σε βάρος της σαφήνειας και της χρηστικότητας. Παράλληλα, βέβαια, η προβληµατική του Π.Ο.Υ. ήταν να εµπλουτισθεί ο παραπάνω ορισµός µε µια σειρά συµπληρωµατικά εργαλεία που να µπορούν να χρησιµεύουν είτε για ερευνητικούς είτε για κλινικούς σκοπούς. Σε κάθε, πάντως, περίπτωση φάνηκε ακόµα και από αυτόν τον τόσο αφαιρετικό ορισµό ότι η βία θα πρέπει να ορισθεί όχι τόσο ως φυσικό-µηχανικό φαινόµενο, αλλά ως κοινωνική πρακτική, εµβαπτισµένη σε αντιλήψεις, ρόλους, στερεότυπα, σχέσεις εξουσίας και κυριαρχίας. Μια τέτοια οπτική, εξάλλου, µπορεί να φωτίσει περισσότερο τα χαρακτηριστικά της διαφυλετικής βίας: µιας βίας που, όπως έχει από παλαιά επισηµανθεί από πλειάδα ερευνητών, prima facie εµφανίζει την ιδιότητα να αποτελεί επιβεβαίωση ενός φυλετικού ρόλου και όχι αποτέλεσµα µιας δεδοµένης «βιολογικής» ισχύος ενός φύλο απέναντι στο άλλο. Έτσι, η βία ανάµεσα στα δυο φύλα δεν είναι απότοκος του ιδιαίτερου π.χ. ανδρικού σωµατότυπου και των ειδικών χαρακτηριστικών του ενός φύλου συγκριτικά µε το άλλο, αλλά τουναντίον αποτελεί επιστέγασµα µιας κοινωνικής ρύθµισης των σχέσεων των δυο φύλων και των επικρατούντων ψυχολογικών χαρακτηριστικών. Προς επίρρωση, δε, αυτού συνηγορούν και οι όποιες µελέτες προσπάθησαν να εµβαθύνουν στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά των, πλέον αρχέγονων των πατριαρχικών, µητριαρχικών κοινωνιών. Σήµερα, βέβαια, όλα τα παραπάνω, µπορεί να ξενίζουν το κοινό των ανεπτυγµένων οικονοµικά και κοινωνικά χωρών. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να µας διαφεύγει ότι ο παλαιότερα αποκαλούµενος «πρώτος κόσµος» δεν αφορά παρά µόλις το 1/6 του παγκόσµιου πληθυσµού. Κι ακόµα, ότι και αυτό το κοµµάτι για να µπορέσει να υιοθετήσει αντιλήψεις και πρακτικές διαπροσωπικής ανοχής, διαλόγου και προσφυγής στο Νόµο για την επίλυση των όποιων διαφορών, πέρασε από περιόδους γενικευµένης βίας, περιόδους, στις οποίες ενίοτε έσυρε και τις κοινωνίες ολόκληρου σχεδόν τον πλανήτη. Όσο, λοιπόν, και αν οι σύγχρονες κοινωνίες φαίνεται να θέλουν να αποτινάξουν από πάνω τους το άγος της χρήσης, σε καθηµερινή τουλάχιστον 5

6 βάση, της βίας, το πρόβληµα δεν φαίνεται να εξαφανίζεται ούτε σε παγκόσµια κλίµακα ούτε καν σε αυτές καθαυτές τις χώρες π.χ. της Ευρώπης και της Β. Αµερικής. Η σηµερινή πραγµατικότητα και τα στοιχεία που έρχονται στο φως της δηµοσιότητας κάθε άλλο παρά επιβεβαιώνουν την επιτυχή έκβαση ενός τέτοιου εγχειρήµατος. Το ,3 εκατοµµύρια άνθρωποι πέθαναν σε ολόκληρο τον πλανήτη ως αποτέλεσµα βίας (Krug et al., 2000, Reza et al., 2001). Παράλληλα, ο Π.Ο.Υ. υιοθετεί (W.H.O., 2001a) την εκτίµηση ερευνητών (Murray και Lopez, 1996a) ότι η διαπροσωπική βία το 2020 θα ανέλθει από την 19η στην 12η θέση στην λίστα των 30 πιο σηµαντικών αιτιών θανάτου παγκόσµια. Την ίδια χρονική περίοδο, ο ίδιος Οργανισµός εκτιµά (W.H.O., 1999) ότι παιδιά στον κόσµο γίνονται θύµατα βίας (Krug et al., 2001) εκ των οποίων περί τα δολοφονούνται (U.N., 2002). Μοιάζει, δηλαδή, ως εάν οι σύγχρονες κοινωνίες παρόλο που επιθυµούν να εξαλείψουν µια τέτοια απειλή για την σταθερότητά τους, να συναντούν στην προσπάθειά τους αυτή µια σειρά σοβαρά εµπόδια. Εµπόδια, που αναπαριστούν την δυσχέρεια των κοινωνιών να κάνουν τους λογαριασµούς τους µε το παρελθόν και να ατενίσουν το µέλλον εγκαταλείποντας οριστικά τη βία ως τρέχουσα κοινωνική πρακτική. Στη συνέχεια του παρόντος κεφαλαίου, αφήνοντας κατά µέρος άλλες εκδοχές και µορφές βίας (µαζική-πολεµική βία, βία κατά του εαυτού, διαπροσωπική βία εκτός οικογένειας κ.λ.π.) θα αναφερθούµε επιγραµµατικά σε τρία στιγµιότυπα της ζωής της γυναίκας και τη σχέση τους µε τη βία στο οικογενειακό περιβάλλον: την βία και την γυναίκα ως παιδί, την βία και την γυναίκα ως ενήλικα, ερωτικό σύντροφο και την βία και την γυναίκα ως µητέρα ή πρόσωπο φροντίδας ανήλικων παιδιών. Μέσα, δε, από αυτή τη διαδροµή, θα αναδυθεί η πολλαπλότητα των σχέσεων του φύλου και της βίας, στα πλαίσια, πάντα, των δεδοµένων κυρίαρχων µορφών πατριαρχικής ανδροκρατικής οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών. Η βία και η γυναίκα ως παιδί Η ενδο-οικογενειακή βία περιλαµβάνει στην σύγχρονη εκδοχή της µια σειρά από µορφές και φαινόµενα που αναφέρονται ως περιστάσεις κακοποίησης ή παραµέλησης των παιδιών. Σύµφωνα, δε, µε τον πλέον πρόσφατο ορισµό της από τον Π.Ο.Υ., «η κακοποίηση ή κακοµεταχείριση του παιδιού περιλαµβάνει όλες τις µορφές σωµατικής ή συναισθηµατικής κακής µεταχείρισης, σεξουαλικής παραβίασης, παραµέλησης ή παραµεληµένης θεραπευτικής αντιµετώπισης ή εκµετάλλευσης για εµπορικούς σκοπούς, η οποία καταλήγει σε συγκεκριµένη ή εν δυνάµει βλάβη που αφορά τη ζωή και την ανάπτυξη του παιδιού, στα πλαίσια µιας σχέσης ευθύνης, εµπιστοσύνης και δύναµης» (W.H.O., 1999). Όπως γίνεται φανερό, και σε αυτόν τον ορισµό υπάρχουν πολλαπλά προβλήµατα και ασάφειες, όπως, π.χ., το πώς τεκµηριώνεται η σχέση αιτίου και αιτιατού που υπονοεί η χρήση της λέξης «καταλήγει», πώς ορίζεται τι «εν δυνάµει» µπορεί να επιφέρει ένα βλαπτικό αποτέλεσµα, τι σηµαίνει ακριβώς και πώς µπορεί να διευρυνθεί εννοιολογικά η σχέση «ευθύνης, εµπιστοσύνης και δύναµης». Σε κάθε πάντως περίπτωση, η πρόθεση πίσω από την διατύπωση του ορισµού αυτού ήταν σίγουρα η συµπερίληψη εκτός από την σωµατική βία, την σεξουαλική παραβίαση και την παραµέληση των παιδιών και φαινοµένων όπως η ψυχολογική συναισθηµατική κακοποίηση παραµέληση, το σύνδροµο «Μυνχάουζεν δι αντιπροσώπου», η έκθεση σε σκηνές βίας (ή, αλλιώς το σύνδροµο του «αµέτοχου 6

7 θεατή»), η υπολειπόµενη ανάπτυξη µη-οργανικής αιτιολογίας, η σωµατική τιµωρία, ο «εκφοβισµός» ή η «ασύµµετρη» βία µεταξύ ανηλίκων ( bullying ), αλλά και η κακοποίηση από υπηρεσίες, η κακοποίηση παραµέληση των παιδιών σε ιδρύµατα, η παιδική εργασία, η σεξουαλική εκµετάλλευση ανηλίκων και το παιδικό trafficking και η παιδική κακοποίηση µέσω του διαδικτύου. Η έκταση και η κρισιµότητα της αντιµετώπισης των φαινοµένων αυτών είναι εξαιρετικά σηµαντική και αναπαριστά µια σύγχρονη Λυδία λίθο για τον πολιτισµό των σύγχρονων κοινωνιών. Αυτό, άλλωστε, αντικατοπτρίζεται και στην απόφαση του Π.Ο.Υ. να εντάξει στις προτεραιότητες του το πρόβληµα της κακοποίησης παραµέλησης των παιδιών ως µείζων πρόβληµα δηµόσιας υγείας (W.H.O., 1999). Μια δεκαετία νωρίτερα, ο Ο.Η.Ε. είχε επιστήσει την προσοχή της ανθρωπότητας στο ίδια θέµα µε την επεξεργασία και έκδοση της ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Παιδιού το 1989, ενός προγραµµατικού κειµένου που ενσωµατώθηκε στη νοµοθεσία πλείστων χωρών και επικυρώθηκε και από το Ελληνικό Κοινοβούλιο το Σήµερα, πρωτοβουλίες για την αντιµετώπιση του ζητήµατος αναλαµβάνουν σειρά εθνικοί και υπερεθνικοί Οργανισµοί όπως ο Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών και η U.N.I.C.E.F., η Ευρωπαϊκή Ένωση, το Συµβούλιο της Ευρώπης κ.ο.κ. Ταυτόχρονα, καθώς, η έρευνα εµπλούτιζε την εικόνα µας για τις πραγµατικές διαστάσεις του φαινοµένου, κατέστη σαφές ότι και στην παιδική ηλικία, η κατανοµή της βίας εντός της οικογένειας παρουσίαζε έντονα φυλετική κατανοµή. Έτσι, µελέτη στην Σουηδία ανέφερε παλαιότερα ότι τουλάχιστον µια στις πέντε γυναίκες υπήρξε θύµα κακοποίησης κύρια κατά τη διάρκεια της εφηβικής και παιδικής της ηλικίας (Krantz και Ostergen, 2000). Άλλες, πλέον σύγχρονες εκτιµήσεις, ανεβάζουν τα ποσοστά αυτά έτι περαιτέρω. Παράλληλα, άλλες µελέτες εκτίµησης της έκτασης του φαινοµένου της βίας σε ανηλίκους ενώ παρουσιάζουν τεράστιες διακυµάνσεις (από 3% έως 29% στα αγόρια και από 7% έως 36% στα κορίτσια) κυρίως λόγω των διαφορετικών κριτηρίων και ορισµών που οι διάφοροι µελετητές υιοθετούν (Finkelhor, 1994), διαπιστώνουν την πλήρη σύγκλισή τους στο εύρηµα της υπεροχής των κρουσµάτων βίας σε κορίτσια. Φυσικά, η παρατηρούµενη «υπεροχή» του γυναικείου φύλου όσον αφορά τη θυµατοποίηση εξ αιτίας κρουσµάτων ενδο-οικογενειακής βίας είναι έντονα έκδηλη στην περίπτωση της σεξουαλικής βίας προς ανηλίκους. Χαρακτηριστικά, όσον αφορά την σεξουαλική παραβίαση των παιδιών, οι επιδηµιολογικές µελέτες αναφέρουν ποσοστά που για τα µεν κορίτσια κυµαίνονται από 7% στη Φινλανδία, Ιρλανδία, Γαλλία ως 36% στην Αυστρία και 33% στην Ολλανδία, ενώ αντίστοιχα για τα αγόρια η διακύµανση κινείται σε σαφώς χαµηλότερα επίπεδα, ήτοι από 3% στη Σουηδία σε 15% στην Ισπανία και 19% στην Αυστρία (Finkelhor, 1994). Από, δε, τα ποσοστά αυτά και στις ίδιες µελέτες αποκαλύπτεται ότι η ενδο-οικογενειακή παραβίαση καλύπτει το ½ ως ¼ της παραβίασης (Finkelhor et al., 1990). Αντίστοιχες διαφορές στα ποσοστά της σεξουαλικής παραβίασης έχουν αναφερθεί και στον Ελληνικό χώρο. Μελέτη 743 φοιτητών ηλικίας ετών του Ι.Υ.Π. (Αgathonos και Fereti, 1992) ανέδειξε ποσοστά παραβίασης 17% σε κορίτσια ηλικίας έως 18 ετών ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά στα αγόρια ηλικίας έως 18 ετών ήταν 7%. Τα ευρήµατα της έρευνας αυτής επιβεβαιώθηκαν, όσον αφορά στα χαµηλότερα συγκριτικά ποσοστά στα αγόρια, από άλλη ανεξάρτητη µελέτη επί αδρών αστυνοµικών (Μαραγκός και συν., 1996) όπου και αναφέρθηκαν ποσοστά σεξουαλικής παραβίασης 8% σε αγόρια ηλικίας έως 18 ετών. Και στον Ελληνικό χώρο, τα συµπεράσµατα των ερευνών 7

8 δείχνουν ότι το σηµαντικότερο ποσοστό των κρουσµάτων σεξουαλικής βίας σε ανηλίκους πραγµατοποιείται µέσα ή «γύρω» από την οικογένεια καταρρίπτοντας, έτσι, συλλογικά στερεότυπα που είχαν κυριαρχήσει παλαιότερα στις λαϊκές πεποιθήσεις για το ζήτηµα αυτό. Αδροµερώς, τα δεδοµένα υποστηρίζουν πως περίπου 1 στις 3 περιπτώσεις κρουσµάτων σεξουαλικής βίας λαµβάνει χώρα εντός της οικογένειας, 1 στις 3 πραγµατοποιείται από οικείο πρόσωπο εµπιστοσύνης του οικογενειακού περιβάλλοντος και µόλις 1 στις 3 περιπτώσεις από άγνωστο. Σε παγκόσµια, τώρα, κλίµακα υπολογίζεται από κάποιους ερευνητές η συνολική επίπτωση της σεξουαλικής παραβίασης σε περίπου 6% των κοριτσιών έναντι 2% των αγοριών (Andrews et al., 2004), ενώ ο Ο.Η.Ε. ανεβάζει σηµαντικά το ποσοστό υπολογίζοντας ότι περίπου κορίτσια ετησίως υπόκεινται σε κάποια µορφή σεξουαλικής βίας (U.N., 2002). Η, δε, αναφερόµενη αυτή έκταση της σεξουαλικής βίας, δεν αφορά καθόλου αποκλειστικά χώρες µε έντονα κοινωνικά προβλήµατα, αναπτυσσόµενες χώρες, χώρες µε εµφύλιες ή άλλες πολεµικές διενέξεις, όπου, βέβαια, η σεξουαλική εκµετάλλευση των ανηλίκων κοριτσιών παίρνει ενδηµικά χαρακτηριστικά. Αντίθετα, σε παλαιότερη σχετική έρευνα σε µια από τις πλέον ανεπτυγµένες χώρες του δυτικού κόσµου, τον Καναδά, ανέδειξε ποσοστά αναφερόµενης σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία των γυναικών της τάξης του 12,8% (McMillan, 2000). Αλλά και στο χώρο της σωµατικής κακοποίησης των παιδιών ενώ, σε γενικές γραµµές, τα αγόρια φαίνεται να έχουν την «πρωτοκαθεδρία» στο να καθίστανται θύµατα ενδο-οικογενειακής βίας (McMillan et al., 1997), τα ποσοστά σωµατικής και συναισθηµατικής κακοποίησης και παραµέλησης και των κοριτσιών παραµένουν εξαιρετικά υψηλά. Χαρακτηριστικά, αναφέρεται πως π.χ. στον Καναδά ενώ το ποσοστό των γυναικών που µπορούσαν να ανακαλέσουν ιστορικό σωµατικής κακοποίησης ήταν 21,1%, τα αντίστοιχα των ανδρών ήταν 31,2% (McMillan, 2000). Σε ανάλογη µελέτη στην Πολωνία, ενώ το 12% των ανδρών ανέφεραν ότι δεν υπέστησαν ποτέ βία κατά την διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών ήταν 27% (ISPCAN, 2004). Παρόλα αυτά, τα κορίτσια φαίνεται να εκτίθενται ιδιαίτερα στον κίνδυνο της παιδοκτονίας, ιδιαίτερα σε φτωχές χώρες του τρίτου κόσµου (Watts και Zimmerman, 2002), ακόµα και κατά την γέννηση: στην Ινδία µόνο αναφέρονται περί τα τέτοια κρούσµατα ετησίως (UNICEF, 2000). Επίσης, τα κορίτσια, συγκριτικά µε τα αγόρια, φαίνεται να εκτίθενται ιδιαίτερα σε καταστάσεις παραµέλησης ή συναισθηµατικής κακοποίησης (Fose και Holen, 2007). Ακόµα, δε, και όσον αφορά στην «ασύµµετρη» βία µεταξύ των ίδιων των ανηλίκων ( bullying ), η εικόνα υπεροχής των αγοριών-θυµάτων, που αρχικά εµφανιζόταν, έχει σήµερα, εν πολλοίς, ανατραπεί. Φαίνεται, µάλιστα, ότι αυτή η αρχική εικόνα οφείλονταν µάλλον περισσότερο στα κριτήρια των ερευνών (που υπο-εκτιµούσαν συστηµατικά µορφές βίας µεταξύ ανήλικων κοριτσιών) και λιγότερο σε πραγµατικές διαφορές. Σε νεότερες, πιο αυστηρά σχεδιασµένες έρευνες, που πραγµατοποιήθηκαν σε µια σειρά από χώρες όπως η Φινλανδία, για παράδειγµα, 6% των αγοριών και 5% των κοριτσιών σχολικής ηλικίας ανέφεραν πως υπήρξαν θύµατα αντίστοιχων πρακτικών τουλάχιστον µια φορά την εβδοµάδα (Kaltiala-Heino et al., 1999). Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι διαφορές που προέκυψαν ανάµεσα στα δυο φύλα δεν φαίνονται πια να είναι ιδιαίτερα σηµαντικές. Και στο επίπεδο, όµως, των επιπτώσεων της κακοποίησης παραµέλησης, τα δυο φύλα φαίνεται να εµφανίζουν - εκτός, φυσικά, από τις οµοιότητες και κάποια 8

9 διαφοροποιηµένα χαρακτηριστικά. Έτσι, π.χ. στον τοµέα της σωµατικής κακοποίησης έχει τεκµηριωθεί η στατιστικά µεγαλύτερη συσχέτιση του ιστορικού κακοποίησης µε επέλευση απώτερων επιπλοκών όπως η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών και η αυτοκτονική συµπεριφορά σε κορίτσια από ότι σε αγόρια µε παρόµοιας βαρύτητας ιστορικό (Turner et al., 2006). Ακόµα πιο σηµαντικές διαφοροποιήσεις φαίνεται να υπάρχουν στον τοµέα της σεξουαλικής βίας. Επί παρουσίας τέτοιου ιστορικού φαίνεται ότι εµφανίζονται µια σειρά διαφοροποιηµένα ανάµεσα στα δυο φύλα χαρακτηριστικά στον τρόπο ψυχικής «εγγραφής» των κρουσµάτων σεξουαλικής βίας. Συγκεκριµένα, έχει τεκµηριωθεί η εντονότερη εσωτερίκευση στα κορίτσια-θύµατα από ότι στα αγόρια, όπου η σεξουαλική βία φαίνεται να «εγγράφεται» µε χαρακτήρες εξωτερίκευσης και συχνή παρουσία έντονης σύγχυσης σε σηµείο που ενίοτε λαµβάνει την µορφή εµφανών διαταραχών του προσανατολισµού (Carmen et al., 1984, Watkins και Bentovim, 1992, Hamilton et al., 2002). Ακόµα, οι γυναίκες που υπήρξαν θύµατα βίας κατά την διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, φαίνεται να παρουσιάζουν υψηλότερες βαθµολογήσεις σε κλίµακες συνειδητοποίησης των συµβάντων, αλλά και νευρωσικότητας και ενδοτικότητας/υποβολιµότητας (Fose και Holen, 2007). Η εσωτερίκευση, η συνειδητοποίηση και η απουσία σύγχυσης που χαρακτηρίζουν την εγγραφή µιας τέτοιας τραυµατικής εµπειρίας στα κορίτσια, σε συνδυασµό και µε την γενικότερη ευαισθητοποίηση των υπηρεσιών και του πληθυσµού τις τελευταίες δεκαετίες, δηµιουργούν µεν ευνοϊκότερες προϋποθέσεις µεταγενέστερης αποκάλυψης ενός τέτοιου συµβάντος (εξ ου και η αυξηµένη διαφυγή στην αναφορά και καταγραφή κρουσµάτων στα αγόρια), φαίνεται, δε, να συνεπιφέρουν και σηµαντικό τίµηµα όσον αφορά στις απώτερες επιπτώσεις της βίας. Έτσι, τα κορίτσια µε ιστορικό σεξουαλικής παραβίασης φαίνεται να εµφανίζουν σε στατιστικά σηµαντικότερο βαθµό σε σχέση µε τα αγόρια επιπτώσεις όπως η κατάθλιψη, η αυτοκτονική ή παραυτοκτονική συµπεριφορά, οι διασχιστικές διαταραχές (συµπεριλαµβανοµένης και της πολλαπλής διαταραχής προσωπικότητας), η χρήση αλκοόλ και ουσιών και οι διαταραχές πρόσληψης τροφής είτε της τάξης της βουλιµίας είτε της τάξης της ψυχογενούς ανορεξίας (Trowell et al., 2002, Turner et al., 2006). Η βία και η γυναίκα ως ενήλικας Ως Βία µεταξύ Ερωτικών Συντρόφων ή βία κατά των γυναικών ορίζεται η βία που διαπράττεται στο πλαίσιο ερωτικής ή συζυγικής σχέσης µε στόχο τον έλεγχο του ενός συντρόφου από τον άλλο και την επιβολή κυριαρχίας στη σχέση (US/DPH/CHES, 2003). Εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, είναι ζήτηµα ισχύος και ελέγχου «του άλλου» και όχι απώλειας του αυτοελέγχου ή ψυχοπαθολογίας του δράστη ή του θύµατος (Kantor και Jasinski, 1998, Black et al., 1999, Tjaden και Thoennes, 2000, Heise και Garcia-Moreno, 2002). Ακολουθεί πάντα ένα συγκεκριµένο πρότυπο βίαιων ή/και καταπιεστικών συµπεριφορών από την πλευρά του δράστη προς το θύµα, οι οποίες λαµβάνουν χώρα συνήθως ως σωµατική κακοποίηση ή απειλή σωµατικής κακοποίησης, ψυχολογική βία ή/και σεξουαλική κακοποίηση. Όλα τα ενήλικα άτοµα καθώς και οι έφηβοι µπορούν δυνητικά να υπάρξουν δράστες ή θύµατα βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων, ανεξάρτητα από το φύλο, την ηλικία, τον σεξουαλικό προσανατολισµό, το κοινωνικο-οικονοµικό και το µορφωτικό επίπεδο, το επάγγελµα, το θρήσκευµα, τη φυλή, ή την εθνικότητα (Krug et al., 2002, US/DPH/CHES, 2003). 9

10 Ο όρος Βία µεταξύ Ερωτικών Συντρόφων, καθώς δεν περιλαµβάνει καµία λέξη που να υποδηλώνει το φύλο των µελών του ερωτικού ζεύγους, θεωρητικά, αναφέρεται σε οποιονδήποτε από τους τέσσερις πιθανούς συνδυασµούς που µπορούν να προκύψουν µε βάση το φύλο θύµατος και θύτη. Συνειρµικά, ωστόσο, ο όρος αυτός είναι άρρηκτα συνδεδεµένος, τουλάχιστον προς το παρόν, µε τη βία που ασκείται σε ένα ετεροφυλόφιλο ζευγάρι µε θύτη τον άνδρα και θύµα τη γυναίκα. Φυσικά, καθόλου δεν εκπλήσσει αυτή η µονόπλευρη εκδήλωση της βίας, ιδιαίτερα σε κοινωνικά πλαίσια µε ισχυρά πατριαρχική δοµή, στα οποία οι σχέσεις εξουσίας όχι µόνο επιτρέπονται αλλά επιβάλλονται, καθορίζοντας πέρα από κάθε αµφισβήτηση τους ρόλους εξουσιαστή και εξουσιαζόµενου καθώς και τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις του κάθε µέρους. Ενταγµένη σε ένα τέτοιο πλαίσιο ισχύος και ελέγχου, η όποια µορφή βίας ασκεί ένας άνδρας στην ερωτική σύντροφο ή τη σύζυγό του δεν στιγµατίζεται ως κακοποίηση και κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωµάτων του θύµατος από το θύτη (Heise, 1998). Αντίθετα, εντάσσεται στην ακτίνα των «φυσιολογικών» τρόπων αλληλεπίδρασης των δύο φύλων. και, καθώς, σύµφωνα µε τα στερεότυπα του φύλου, η βίαιη συµπεριφορά δεν θεωρείται αποκλίνουσα όταν εκφράζεται από άνδρα ενώ το αντίστροφο συµβαίνει όταν εκφράζεται από γυναίκα. Ολόκληρες γενιές ανδρών και γυναικών ανατράφηκαν, κι εκείνες, µε τη σειρά τους, ανέθρεψαν νέες γενιές να πιστεύουν ή, έστω, να αποδέχονται (συνειδητά ή ασυνείδητα) την έκφραση βίας ως «κληρονοµηθέν», αναπόφευκτο, και αναφαίρετο δικαίωµα των ανδρών (Levinson, 1989, Black et al., 1999). Και όσο καθένας µας συνεχίζει να παρακολουθεί τη βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων µέσα από αυτό το πρίσµα των στερεοτύπων του φύλου, ως σιωπηλός παρατηρητής, γίνεται συµµέτοχος και συνένοχος, καθώς συµβάλλει έτσι στην αύξηση της κοινωνικής ανοχής στη βία. Πράγµατι, οι γυναίκες είναι θύµατα βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων πολύ πιο συχνά συγκριτικά µε τους άνδρες (APA/CODAPAR, 2001), ενώ τα τραύµατα που υφίστανται είναι συνήθως πολύ πιο σοβαρά απ αυτά των ανδρών-θυµάτων βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων (Straus & Gelles, 1990, Petridou et al., 2001, 2002). Βάσει στατιστικών εκτιµάται ότι µια γυναίκα σε σύγκριση µε έναν άνδρα έχει πέντε έως οκτώ φορές υψηλότερη πιθανότητα να υποστεί βία από έναν ερωτικό σύντροφο (US/DJ, 1998, US/BJS, 2003). Σύµφωνα, δε, µε τον Π.Ο.Υ. «η βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων είναι ένα φαινόµενο που παρατηρείται σε όλες τις χώρες και σε όλους τους πληθυσµούς, ανεξάρτητα από οικονοµικά, κοινωνικά, θρησκευτικά ή πολιτισµικά χαρακτηριστικά». Το 2002, ο Π.Ο.Υ. ανακοίνωσε ότι βάσει 48 µελετών που έγιναν στο γενικό πληθυσµό, «µεταξύ 10% και 69% των γυναικών ανέφεραν ότι υπήρξαν θύµατα σωµατικής κακοποίησης από τον ερωτικό τους σύντροφο κάποια στιγµή στη ζωή τους» (Krug et al., 2002). Ο Π.Ο.Υ. αναφέρει, επίσης, ότι από µελέτες που πραγµατοποιήθηκαν σε µεγάλο αριθµό χωρών, συµπεριλαµβανοµένων της Αυστραλίας, του Καναδά, του Ισραήλ, της Νοτίου Αφρικής και των Ηνωµένων Πολιτειών της Αµερικής, διαπιστώθηκε ότι στο 40 έως 70% των δολοφονιών στις οποίες τα θύµατα ήταν γυναίκες, ο δράστης ήταν ο ερωτικός τους σύντροφος (Krug et al., 2002). Παρόµοια ευρήµατα αναφέρονται και 10

11 από το Υπουργείο ικαιοσύνης της Αµερικής, από τα οποία φαίνεται πως το 1/3 των φόνων µε θύµα γυναίκα διαπράττεται από τον ερωτικό της σύντροφο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στις περιπτώσεις όπου το θύµα είναι άνδρας είναι µόλις 4% (US/BJS, 2000). Στην Ευρώπη οι αντίστοιχες στατιστικές είναι εξίσου ανησυχητικές. Το 2002, µετά από ανάλυση δέκα σχετικών µελετών, το Συµβούλιο της Ευρώπης κατέληξε στη διαπίστωση ότι «1 στις 4 γυναίκες στην Ευρώπη βιώνει βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων τουλάχιστον µια φορά κατά τη διάρκεια της ζωής της, ενώ το ποσοστό των γυναικών που βιώνει βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων ανά έτος φτάνει στο 6-10%» (CE/CM, 2002). Από στοιχεία που παρουσιάστηκαν από την Επιτροπή Ίσων Ευκαιριών Γυναικών και Ανδρών του Συµβουλίου της Ευρώπης το 2002 (CE/CEOWM, 2002) σηµειώθηκε ότι στην Ευρώπη το ποσοστό των γυναικών που πέφτουν θύµατα βίας στην ερωτική τους σχέση κυµαίνεται από 20 έως 50%. Στην ίδια έκθεση αναφέρεται επιπλέον ότι οι ερωτικοί σύντροφοι ή πρώην ερωτικοί σύντροφοι είναι οι κύριοι δράστες άσκησης σωµατικής και σεξουαλικής βίας αλλά και των δολοφονιών µε θύµατα γυναίκες. Στην έκθεση του 2004 της ίδιας Επιτροπής εκτιµάται ότι κάθε χρόνο στην Ευρώπη πεθαίνουν 600 γυναίκες κατά µέσο όρο ως αποτέλεσµα της βίας που τους ασκείται από τον ερωτικό τους σύντροφο (CE/CEOWM, 2004). Την τελευταία δεκαετία η βία κατά των γυναικών έχει, και επισήµως, αναγνωριστεί ως ένα από τα σηµαντικότερα προβλήµατα δηµόσιας υγείας το οποίο χρήζει συστηµατικής αντιµετώπισης εξαιτίας των σοβαρών συνεπειών του σε ατοµικό, οµαδικό και κοινωνικό επίπεδο αλλά και εξαιτίας του υψηλού κόστους που συνεπάγεται για το σύστηµα υγείας και πρόνοιας (W.H.O., 2001b). Στο ίδιο πνεύµα, το 2002 η Ευρωπαϊκή Ένωση κάλεσε όλα τα κράτη-µέλη να σχεδιάσουν και να ξεκινήσουν σε συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα την εφαρµογή Εθνικών στρατηγικών για την αντιµετώπιση του προβλήµατος (CE, 2002). µετά την υιοθέτηση της Resolution 1512 στις 28 Ιουνίου 2006, η Κοινοβουλευτική Οµάδα του Συµβουλίου της Ευρώπης (Parliamentary Assembly of the Council of Europe CE/PACE, 2006), έχει, από τον Νοέµβριο του 2006, ξεκινήσει Πανευρωπαϊκή καµπάνια για την καταπολέµηση της ενδοοικογενειακής βίας κατά των γυναικών, η οποία θα διαρκέσει µέχρι τον Μάρτιο του έσµευση για τη διεξαγωγή της συγκεκριµένης καµπάνιας, έχουν αναλάβει τα Κοινοβούλια των 46 Κρατών-µελών, καθώς και τα Κοινοβούλια-Παρατηρητές (Καναδά, Ισραήλ, Μεξικό). Τέλος, αξίζει να σηµειωθεί ότι η πλειοψηφία των παιδιών που ζουν σε οικογένειες όπου εκδηλώνεται βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων, πολύ συχνά είτε είναι αυτόπτες και/ή αυτήκοοι µάρτυρες των επεισοδίων της κακοποίησης της µητέρας τους, είτε την αντιλαµβάνονται εµµέσως, από τις επιπτώσεις που αυτή επιφέρει στην υγεία και τη συµπεριφορά της µητέρας (Krug, 2004). Η έκθεση, µάλιστα, ενός παιδιού στη βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων µπορεί να δηµιουργήσει µια τεράστια ποικιλία συναισθηµατικών διαταραχών και διαταραχών συµπεριφοράς, όπως άγχος, κατάθλιψη, φτωχή σχολική επίδοση, χαµηλή αυτοεκτίµηση, διαταραχές του ύπνου καθώς και άλλα προβλήµατα υγείας (Jouriles, 1989, McCloskey et al., 1995, Edleson, 11

12 1999, Krug et al., 2002), των οποίων η σοβαρότητα, ενδέχεται να είναι ίδια µε εκείνη των διαταραχών που εµφανίζουν όσα παιδιά που έχουν τα ίδια υποστεί κακοποίηση (Jaffe, 1990, Edleson, 1999). Επιπρόσθετα, φαίνεται ότι υπάρχει υψηλή θετική συνάφεια ανάµεσα στην κακοποίηση της µητέρας και στην κακοποίηση του παιδιού από τον ίδιο θύτη αλλά και συχνότερη κακοποίηση παιδιών από µητέρες που κακοποιούνται από το σύντροφό τους (Parke et al., 1981). Η έκθεση, αυτή, των παιδιών στη βία µεταξύ ερωτικών συντρόφων διαιωνίζει το φαύλο κύκλο της βίας, καθώς ένας από τους πιο ισχυρούς παράγοντες κινδύνου για την εµφάνιση βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων φαίνεται να είναι το ιστορικό βίας στην πατρική οικογένεια του θύτη. Ευρήµατα ερευνών (Widom, 1991, Johnson, 1996, Black et al., 1999) έχουν από παλαιά τεκµηριώσει την αυξηµένη πιθανότητα να κακοποιούν σωµατικά τις συντρόφους/ συζύγους τους άνδρες που, κατά την παιδική τους ηλικία, είτε είχαν κακοποιηθεί σωµατικά είτε είχαν υπάρξει µάρτυρες της κακοποίησης της µητέρας τους. Η βία και η γυναίκα ως µητέρα ή ενήλικας επιφορτισµένος µε την φροντίδα παιδιών Ο ρόλος, ωστόσο, της γυναίκας σε σχέση µε την αναπαραγωγή των φαινοµένων της ενδο-οικογενειακής βίας δεν εξαντλείται, δυστυχώς, στην θέση του θύµατος βίας είτε ως παιδί είτε ως ενήλικας. Η γυναίκα ζώντας σε µια κοινωνία όπου οι αξίες, στάσεις, αντιλήψεις και συµπεριφορές είναι δεδοµένες αναπαράγει και διευρύνει τις κρατούσες τάσεις. Έτσι, µολονότι, σε γενικές γραµµές, εντός των επικρατούντων φυλετικών προτύπων, είναι πρωτίστως θύµα βίας, καθίσταται και η ίδια φορέας εκδήλωσης και αναπαραγωγής της ενδο-οικογενειακής βίας σε αρκετές περιστάσεις. Έτσι, για παράδειγµα, στο θέµα της σωµατικής κακοποίησης των παιδιών είναι από µακρού τεκµηριωµένος ο είτε άµεσος είτε έµµεσος (συνεργικός) ρόλος των µητέρων ή των γυναικών που διαδραµατίζουν γονεϊκούς ρόλους σε παιδιά µικρής ηλικίας (έως 5 ετών). Σε µια, δε, σειρά από χώρες έχει αναφερθεί η συχνότερη εµπλοκή των γυναικών σε ρόλους θύτη απέναντι σε ανηλίκους, όπως οι Η.Π.Α., η Φινλανδία, η Χιλή, η Κίνα και η Ινδία, παρότι οι άνδρες φέρονται να εµπλέκονται συχνότερα στις πλέον βαριές ή και θανατηφόρες περιπτώσεις κακοποίησης παιδιών (WHO, 2002). Αυτό έχει πολύ µεγάλη σηµασία και για την λειτουργία της διαγενεακής αναπαραγωγής της βίας ως προτύπου συµπεριφοράς, αλλά και για τις άµεσες υλικές συνέπειες της βίαιης αυτής συµπεριφοράς στα παιδιά κάτω των 5 ετών, τα οποία, ως εκ της ηλικίας τους, παρουσιάζουν αυξηµένη βιολογική ευαλωτότητα. εδοµένης, δε, της δικόρυφης κατανοµής που παρουσιάζουν τα κρούσµατα βίας σε ανηλίκους µε κορυφές στις µικρές ηλικίες παιδιών (0-3 ή 0-5 ετών ανάλογα τους διάφορους µελετητές) και στην ηλικιακή ζώνη της εφηβείας, γίνεται κατανοητή η σηµασία της εµπλοκής των γυναικών στην άµεση ή έµµεση άσκηση βίας εντός της οικογένειας (Browne, 1993). Ο κίνδυνος, δε, άσκησης βίας από γυναίκες στα πλαίσια της οικογένειας αυξάνει σηµαντικά στην περίπτωση µονογονεϊκών οικογενειών µε ηγετικό ρόλο γυναικών ενηλίκων (UNICEF, 2003). Παρόλα αυτά, εκείνο που φαίνεται να έχει την πλέον σηµαντική επίδραση δεν είναι τόσο το φύλο του γονέα καθαυτό όσο το χαµηλό κοινωνικο-οικονοµικό και µορφωτικό επίπεδο του γονέα και άλλοι συρρέοντες γενικότεροι προσδιοριστές κοινωνικού αποκλεισµού και δυσλειτουργικού οικογενειακού πλαισίου (Hillis et al., 2004), αλλά και το ατοµικό 12

13 αναµνηστικό κακοποίησης του γονέα, που επιδρούν καθοριστικά στην εκδήλωση ή µη της βίαιης συµπεριφοράς απέναντι στα παιδιά (UNICEF, 2003, Berger, 2005). Στο πεδίο, τώρα, της ενδο-οικογενειακής σεξουαλικής παραβίασης των παιδιών, έχει, επίσης, συζητηθεί από παλαιά ο συνειδητός ή πολύ περισσότερο ο ρόλος που ασυνείδητα παίζει σε πλειάδα περιπτώσεων η µητέρα ή η όποια άλλη γυναίκα συνυπάρχει µε ρόλο ευθύνης και φροντίδας στο οικογενειακό περιβάλλον. Το σκεπτικό των κλινικών που έρχονταν αντιµέτωποι µε κρούσµατα σεξουαλικής βίας σε ανηλίκους ήταν πρωταρχικά ότι δεν µπορεί να µην υπάρχει µια σειρά ειδικών ψυχολογικών χαρακτηριστικών, τα οποία και θα πρέπει να οδηγούν την µητέρα ή την εν γένει έχουσα την γονεϊκή φροντίδα γυναίκα στο να µην «βλέπει», στο να αποστρέφει το βλέµµα της από εκείνο που γίνεται εις βάρος του παιδιού µέσα στην ίδια της την οικογένεια. Στον έλεγχο των υποθέσεων αυτών, µια σειρά ψυχολογικά ή ψυχο-κοινωνικά χαρακτηριστικά έχουν «ενοχοποιηθεί» (κοινωνική αποµόνωση οικογένειας, υπερβολικά αυστηρές αρχές µητέρας, «αιµοµικτική ατµόσφαιρα» στην δική της γονεϊκή οικογένεια κ.λ.π.), µε περισσή περίσκεψη, ωστόσο, προς αποφυγή της ενοχοποίησης της µητέρας καθαυτής, καθώς σε τέτοιες περιπτώσεις η συµβολή της µητέρας στην αποκάλυψη ενός κρούσµατος σεξουαλικής παραβίασης είναι ο πλέον σηµαντικός. Στα παραπάνω πλαίσια, στον Ελλαδικό χώρο, σε µελέτη µητέρων θυµάτων σεξουαλικής παραβίασης (Βασιλιάς και Τσιµπούκα, 1997) ταυτοποιήθηκαν µια σειρά χαρακτηριστικών της µητέρας που φαίνεται πως αποτελούν κοινά γνωρίσµατα στο φόντο της κρατούσας κουλτούρας και των τρεχουσών στην χώρα µας πολιτισµικών αντιλήψεων. Στην µελέτη αυτή, η µητέρα περιγράφεται ως ψυχικά υποταγµένη και εξαρτηµένη από τον σύζυγο ή σύντροφο, συναισθηµατικά απούσα, µε δυσκολίες στις σχέσεις µε τη δική της µητέρα (αδυναµία ταύτισης µε τον οµόφυλο γονέα), µε έντονο συναίσθηµα κοινωνικού ελέγχου και υιοθέτησης στερεοτύπων ως προς ηθικές και ιδεολογικές αντιλήψεις. Ακόµα, η οικογένεια, στους κόλπους της οποίας επισυµβαίνει η παραβίαση, προσδιορίζεται ως κοινωνικά αποµονωµένη και εσωστρεφής χωρίς πυκνό δίκτυο κοινωνικών και ψυχικών ανταλλαγών µε το λοιπό κοινωνικό σύνολο. Τα παραπάνω, έχουν ιδιαίτερη σηµασία, καθώς, και στο πεδίο της σεξουαλικής παραβίασης ανηλίκων φαίνεται οι γυναίκες να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αναπαραγωγή του «φαύλου κύκλου της βίας». Έτσι, µε την δηµοσίευση των αποτελεσµάτων πολλαπλών ερευνών για την διαγενεακή αναπαραγωγή της βίας, όχι µόνο τεκµηριώθηκε η άποψη της ύπαρξης του «κύκλου» µόνο επί αρρένων-θυτών, αλλά ταυτοποιήθηκαν και τουλάχιστον δυο οµάδων θυτών (µια µικρή µε ιστορικό και µια µεγαλύτερη χωρίς). Στις, δε, περιπτώσεις ανδρών θυτών σεξουαλικής παραβίασης ανηλίκων µε ιστορικό θυµατοποίησής τους κατά την διάρκεια της δικής τους παιδικής ηλικίας, κατά πλειοψηφία οι θύτες των θυτών φαίνεται να ήταν γυναίκες (Condy et al., 1987, Bolton et al., 1989, Widom, 1989, Widom και Ames, 1994). Παράλληλα, βέβαια, επιβεβαιώθηκε και η συνύπαρξη στις οικογένειες των θυτών µε ιστορικό και άλλων προσδιοριστών οικογενειακής και κοινωνικής δυσλειτουργίας (Muphy και Smith, 1996, Glasser et al., 2001). Τα ευρήµατα αυτά φαίνεται να κινούνται σε συγκλίνουσα κατεύθυνση µε άλλα επιδηµιολογικά ευρήµατα που παρά την αδιαµφισβήτητη υπεροχή του ανδρικού φύλου στο ρόλο του θύτη σεξουαλικής παραβίασης ανηλίκων αναφέρουν µικρή, αλλά όχι ανάξια λόγου συµµετοχή και του γυναικείου φύλου ανερχόµενη στο 10% των σεξουαλικών παραβιάσεων ανήλικων κοριτσιών και ανάµεσα στο 14-37% των παραβιάσεων ανήλικων αγοριών (WHO, 2002). Τα, δε, δεδοµένα αυτά, βρήκαν τα τελευταία χρόνια και πρόσθετη υποστήριξη 13

14 από ευρήµατα γενετικών ερευνών όπου υποστηρίχθηκε ότι υφίσταται διαφοροποίηση της φαινοτυπικής - συµπεριφορικής έκφρασης των γονιδίων ΜΑΟ-Α (που σχετίζονται µε την έκφραση επιθετικότητας και εν γένει βίαιης συµπεριφοράς) σε άνδρες και γυναίκες, σε συνάρτηση µε την έκθεση τους σε πρώιµη παιδική ηλικία σε ψυχο-τραυµατικά γεγονότα όπως η κακοποίηση (Huang et al., 2004). Τέλος, αξίζει µια αναφορά σε ένα σπανιότερο σύνδροµο, το επονοµαζόµενο σύνδροµο «Μυνχάουζεν δι αντιπροσώπου», η γυναίκα που είναι επιφορτισµένη µε την φροντίδα ανηλίκων φαίνεται να υπερέχει σαφώς σε συχνότητα συγκριτικά µε τους άνδρες ως θύτης βίας ενάντια στα παιδιά. Το σύνδροµο αυτό είναι µεν σπάνιο, ωστόσο, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και λόγω της αυξηµένης θνητότητας και προκαλούµενης αναπηρίας που επιφέρει στα ανήλικα θύµατα και λόγω των πολύ ιδιότυπων συνθηκών από τις οποίες φαίνεται να προκύπτει. Στην πρωτοτυπική του µορφή στο σύνδροµο αυτό µια µητέρα κακοποιεί τα παιδιά της προκαλώντας τους κακώσεις ή δηλητηριάσεις έτσι ώστε να καταστούν αντικείµενα υπηρεσιών περίθαλψης και η ίδια να αναλάβει το ρόλο της µητέρας ενός άρρωστου παιδιού (εξ ου και η ονοµασία «δι αντιπροσώπου» σε αντιδιαστολή µε το σύνδροµο Μυνχάουζεν των ενηλίκων όπου ο πάσχων επιχειρεί να αναλάβει ο ίδιος τον ρόλο του αρρώστου). Σε αυτή, λοιπόν, την τυπική του µορφή, το σύνδροµο αυτό κρύβει συνήθως πίσω από την µητέρα-θύτη έναν σύζυγο ή σύντροφο άρρενος φύλου, λίαν βίαιο, ιδιαίτερα προς την µητέρα, η οποία, εν συνεχεία, βρίσκει ως µόνη λύση για να αποφύγει την δική της κακοποίηση, την ανάληψη του ρόλου της µητέρας βαρέως πάσχοντος παιδιού (οπότε και µειώνεται η ένταση της βίας που κατευθύνεται προς την ίδια). Επίλογος Αντιµετώπιση Τραγικό θύµα ως παιδί και ως ενήλικας, θύτης και φορέας αναπαραγωγής των βίαιων πρακτικών που κατ εξοχήν θυµατοποιούν το ίδιο της το φύλο, η γυναίκα εντός του οικογενειακού πλαισίου των πατριαρχικών κοινωνιών, φαίνεται να έχει κοµβικό ρόλο στην διαιώνιση του «φαύλου κύκλου της βίας». Εκτός, όµως, από θύµα ή και µέρος του προβλήµατος, η γυναίκα µπορεί να γίνει και µέρος της λύσης του. Ωστόσο, η ταυτότητα των θυµάτων δεν πρέπει να καθιστά το πρόβληµα της βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων «γυναικείο ζήτηµα» που καλείται να αντιµετωπίσει µόνο του το ένα εκ των δύο φύλων. Αντίθετα, οι σύγχρονες αντιλήψεις για την αντιµετώπιση της βίας µεταξύ ερωτικών συντρόφων θέλει πρωτίστως και τους άνδρες να κληθούν να γίνουν συµµέτοχοι στις δράσεις αντιµετώπισης του φαινοµένου, καθώς έχει αποδειχθεί πως µια τέτοια συµµετοχή δηµιουργεί πολλαπλασιαστικά αποτελέσµατα στις όποιες παρεµβάσεις. Τέτοιες παρεµβάσεις δίνουν πλέον ιδιαίτερη έµφαση στην πρόληψη (πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή) καθώς έτσι και τα κρούσµατα αποφεύγονται και το κοινωνικό, ψυχολογικό, ηθικό αλλά και οικονοµικό κόστος και η οµόλογη επιβάρυνση (burden) που οι κοινωνίες καλούνται να πληρώσουν µπορούν να ελαχιστοποιηθούν (Murray και Lopez, 1996b). Οι παρεµβάσεις αυτές που εκκινούνται από την αγωγή υγείας και την ευαισθητοποίηση του πληθυσµού και φθάνουν στα σύγχρονα τυποποιηµένα διαγνωστικά εργαλεία διαλογής (screening tools), στα πρωτόκολλα διάγνωσης και διαχείρισης κρουσµάτων και στα συστήµατα 14

15 επιδηµιολογικής αναφοράς, καταγραφής και επαγρύπνησης µε την αξιοποίηση και των ανάλογων δυνατοτήτων που παρέχει η ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας (Σχήµα 1), δηµιουργούν νέες προκλήσεις για τα συστήµατα των υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας των ανεπτυγµένων κοινωνιών. Σχήµα 1: Πρόληψη της Ενδο-οικογενειακής βίας Πρωτογενής Πρόληψη Παρεµβάσεις σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθµίδες Ισότητα φύλων Ανάπτυξη υγιών σχέσεων ιαχείριση θυµού Οικογένεια Εκπαιδευτικό Σύστηµα Σύστηµα Υγείας Μ.Μ.Ε. Κοινότητα/ Κοινωνία Ευαισθητοποίηση Μ.Μ.Ε. Πολιτικών Ευαισθητοποίηση πληθυσµού Εκπαίδευση εκπαιδευτικών Εκπαίδευση ικαστικών ευτερογενής Πρόληψη Οικογένεια Εκπαιδευτικό Σύστηµα Σύστηµα Υγείας Σύστηµα ηµόσιας Τάξης Κοινότητα/ Κοινωνία Εκπαίδευση Επαγγελµ. Υγείας Οικογένεια Ανίχνευση Σύστηµα Υγείας και Πρόνοιας Σύστηµα ηµόσιας Τάξης ικαστικό Σύστηµα Εκπαίδευση Αστυνοµικών Κοινότητα/ Κοινωνία Αξιολόγηση επικινδυνότητας Τεκµηρίωση κακοποίησης Θεραπευτικές οµές Στηρικτικές Υπηρεσίες Νοµική στήριξη Ξενώνες & Καταφύγια Οικονοµική στήριξη & εύρεση εργασίας Στήριξη στην ανατροφή παιδιών Στήριξη παιδιών Τριτογενής Πρόληψη Θεραπεία δραστών Η µέχρι σήµερα, δε, εµπειρία για την αποτελεσµατικότητα των παρεµβάσεων αυτών όπου και όταν εφαρµόστηκαν συνεργικά και βάσει σχεδιασµού σε εθνικό επίπεδο, αλλά και η ίδια η φαυλοκυκλική φύση της αναπαραγωγής των βίαιων ενδοοικογενειακών πρακτικών σε βάρος των γυναικών υποστηρίζουν την αειφορία των αποτελεσµάτων και θέτουν τις βάσεις για µια πιο αισιόδοξη µατιά στο µέλλον των σύγχρονων κοινωνιών. Στη χώρα µας, βέβαια, µια τέτοια αισιοδοξία θα ήταν µάλλον επιπόλαιη, δεδοµένου του ότι πολλά από τα παραπάνω βρίσκουν αντικειµενικά προσκόµµατα σε πάγια χαρακτηριστικά των υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας στην Ελλάδα, όπως η έλλειψη εθνικών στρατηγικών και σχεδιασµού, η έλλειψη πόρων, ιδιαίτερα στις κοινωνικές παρεµβάσεις, η συχνή αποσπασµατικότητα των όποιων παρεµβάσεων, η έλλειψη παράδοσης και κουλτούρας προληπτικών δράσεων και η αδυναµίες συνεργικών και οριζόντων παρεµβάσεων: προσκόµµατα που σε τελική 15

16 ανάλυση δοκιµάζουν καθηµερινά και αναδεικνύουν τις ιεραρχήσεις και τα όρια που η ίδια η Ελληνική κοινωνία επιλέγει σχετικά µε κρίσιµα ζητήµατα για την κοινωνική συνοχή όπως η ενδο-οικογενειακή βία._ 16

17 Βιβλιογραφία 1. Agathonos E., Fereti I., (1992). A retrospective study of child sexual abuse experiences among Greek college students, IX I.S.P.C.A.N. Congress Abstract, Chocago. 2. Andrews G. et al., (2004). Child sexual abuse, in Ezzati M. et al. (eds.), Comparative quantification of Health Risks (Volume 2) ; , W.H.O., Geneva. 3. A.P.A., Committee on Divisions/APA relations (APA/CODAPAR), (2001). Intimate Partner Abuse and Relationship Violence, Working Group members from APA Divisions: 43, 35, 44, 45, 51, San Francisco: APA. 4. Βασιλιάς Α., Τσιµπούκα Β., (1997). «Σεξουαλική παραβίαση Αιµοµιξία Ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά µητέρων», 6 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ψυχολογικής Έρευνας, Πάντειο Πανεπιστήµιο, Βιβλίο Περιλήψεων, Αθήνα. 5. Berger L.M., (2005). Income, Family characteristics and physical violence towards children, Child Abuse and Neglect, 29; Black D.A., Schumacher J.A., Smith A.M., Heyman R.E., (1999). Partner, child abuse risk factor literature review, National Network on Family Resiliency, National Network for Health. 7. Bolton F., Morris L., MacEachron A., (1989). Males at risk: The other side of Sexual Abuse, Newbury Park, CA: Sage. 8. Browne, K.D., (1993). Home visitation and child abuse: The British experience, The Advisor, 6 (4): pp Carmen F.H., Reieker P.P., Mills T., (1984) Victims of violence and psychiatric illness, American Journal of Psychiatry, 141, Condy S., Templar D., Brown R., et al., (1987). Parameters of sexual contact of boys with women, Actives of Sexual Behaviour, 16, Council of Europe, Committee of Ministers (CE/CM), (2002). Recommendation Rec(2002)5 on the protection of women against violence and explanatory memorandum. Strasbourg. 12. Council of Europe, Committee on equal opportunities for women and men (CE/CEOWM), (2002). Domestic violence, Strasbourg, Council of Europe, PACE Resolution 1512 (CE/PACE), (2006). "Parliaments united in combating domestic violence against women" adopted by the Parliamentary Assembly on 28 June Council of Europe, Committee on Equal Opportunities for Women and Men (CE/CEOWM), (2004). Recommendation 1681: Campaign to combat domestic violence against women in Europe, Strasbourg, Council of Europe (CE), (2007). Parliaments united in combating domestic violence against women. Council of Europe Campaign Stop domestic violence against women ( ). PACE Action Newsletter No. 2 April Edleson JL., (1999). Children s witnessing of adult domestic violence, Journal of Interpersonal Violence, 14: pp Finkelhor D., (1994). The international epidemiology of child sexual abuse, Child Abuse and Neglect, 18: pp

18 18. Finkelhor D., Hotaling G., Lewis I.A., Smith C., (1990). Sexual abuse in a national survey of adult men and women: Prevalence, characteristics and risk factors, Child Abuse and Neglect, 14: pp Fose G.K., Holen A., (2007). Reported Maltreatment in childhood in Relation to Personality Features of Norwegian Adult Psychiatric Outpatients, J Nerv Mental Disorder, 195; Glasser M., Kolvin I., Campbell D., Glasser A., Leitch I. and Farrely S. (2001). Cycle of child sexual abuse: links between being a victim and becoming a perpetrator, British Journal of Psychiatry, 179, Hamilton C.E., Falshaw L., Brown K., (2002). The link between recurrent maltreatment and offending behavior, Int. J Offender Therapy and Comparative Criminology, 45; Heise L., (1998). Violence against women: an integrated ecological framework, Violence against Women, 4, Heise L., Garcia-Moreno C., (2002). Violence by intimate partners, In: Krug E., Dahlberg L.L., Mercy J.A., et al., editors, World report on violence and health. Geneva (Switzerland): World Health Organization. 24. Hillis S.D., Anda F., Dube R.S., Feliti J.V., Marchbanks A.P., Marks S.J., (2004). The Association between Adverse childhood experience and Adolescent Pregnancy, Long Term Psychosocial Consequences, and Fetal Death, Pediatrics, 113; Huang Y., Cate S.P., Battistizzi C., Oquendo M.A., Brent D., Mann J.J., (2004). An association between a Functional Polymorphism in the Monoamine Oxidase A Gene Promoter, Impulsive Traits and Early Abuse Experiences, Neuropsychopharmacology, 29: International Society for the Prevention of Child Abuse and Neglect (ISPCAN), (2004). World Perspectives on Child Abuse. Sixth Edition, WHO/ISPCAN. 27. Jaffe P.G., Wolfe D.A., Wilson S.K. (1990). Children of battered women, Thousand Oaks, CA: Sage. 28. Johnson H. (1996). Dangerous domains: violence against women in Canada, Ontario: Thomson. 29. Jouriles E.N., Murphy C.M., O Leary K.D. (1989). Interspousal aggression, marital discord, and child problems, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57: pp Kantor G.K., Jasinski J.L., (1998). Dynamics and risk factors in partner violence, In J.L. Jasinski & L.M., Williams (eds.), Partner violence: a comprehensive review of 20 years of research, Thousand Oaks (CA): Sage. 31. Kaltiala-Heino R., Rimpela M., Martunen M., Rimpela A., Rantanen P., (1999). Bullying, depression and suicidal ideation in Finnish adolescents: school survey, BMJ, 319; Krantz G. and Ostergren P.O., (2000). The association between violence victimization and common symptoms in Swedish women, J. Epidermiol. Community Health; 54; Krug E.G., (2004). World Health Assembly resolutions on violence and injury prevention: new opportunities for national action, Inj. Control Saf. Promot., 11(4): pp Krug E.G., Butchart A., Peden M., (2001). A new department for injuries and violence prevention at the World Health Organization, Injury Prevention, 7: pp

19 35. Krug E.G., Dahlberg L.L., Mercy J.A., Zwi B., Lozano R., (2002). World report on violence and health, World Health Organization, Geneva: Krug E.G., Sharma G.K., Lorano R., (2000). The global burden of injuries, American Journal of Public Health, 90(4): pp Levinson D., (1989). Family violence in cross-cultural perspective, Thousand Oaks, CA: Sage. 38. Μαραγκός Χ., Νόβα Χ., Αγάθωνος Ε., (1996). «Γνώσεις και στάσεις αστυνοµικών σε θέµατα κακοποίησης παραµέλησης παιδιών», Κοινωνική Εργασία, 11, 43, McCloskey L.A., Figueredo A.J., Koss M.P. (1995). The effects of systemic family violence on children s mental health, Child Development, 66: pp McMillan H.L., Flemming J.E., Trocme N., Boyle M.H., Wong M., Racine Y. et al., (1997). Prevalence of child physical and sexual abuse in the community: results from the Ontario Health Supplement, JAMA, 278; McMillan H.L., (2000). Preventive Health Care, 2000 Update: prevention of child maltreatment, CMAJ, 163(11); Murray C.J., Lopez A.D., (1996a). Evidence Based healthy policy lessons from the Global Burden of Disease Study, Science, 1; 274(5293): pp Murray C.J., Lopez A.D., (1996b). The incremental effect of age-weighting on YLLs, YLDs, and DAYLs: a response, Bulletin of World Health Organization, 74(4): pp Murphy W.D. and Smith T.A., (1996). Sex offenders against children. Empirical and clinical issues. In The A.P.S.A.C. Handbook on child Maltreatment (eds.), Briere L. Beriner & A. Bukley), pp London: Sage. 45. Parke R.D., Lewis N.G., (1981). The family in context: A multilevel international analysis of child abuse, in Henderson (ed.) Parent Child Interaction Theory Research Prospects, Academic Press, New York. 46. Petridou E., Browne A., Lichter E., Dedoukou X., Alexe D.M., Dessypris N., (2002). What distinguishes Unintentional Injuries from Injuries Due to Intimate Partner Violence: A study in Greek Ambulatory Care Settings, Inj Prev; 8: Petridou E., Moustaki M., Germanaki E., Djeddah C. and Trichopoulos D., (2001). Intentional childhood injuries in Greece Data from a population-based Emergency Department Injury Surveillance System (EDISS), Scand. J. Public Health; 29: Reza A., Mercy J.A., Krug E., (2001). Epidemiology of violent deaths in the world. Injury Prevention, 7: pp Straus M.A., Gelles R.J. (Eds.), (1990). Physical Violence in American Families: Risk Factors and Adaptations to Violence in 8,145 Families, New Brunswick, NJ: Transaction Publications. 50. Tjaden P., Thoennes N., (2000). Full report of the prevalence, incidence, and consequences of violence against women: findings from the National Violence Against Women Survey, Publication No. NCJ183781, Washington DC: US Department of Justice. 51. Trowell J., Kolvin I., Weeramanthri T., Sadowski H., Berelowits M., Glasser D., Leitch I., (2002). Psychotherapy for sexually abused girls: 19

20 psychopathological outcome findings and patterns of change, British Journal of Psychiatry, 1180, Turner H.A., Finkelhor D., Ormrod R., (2006). The effect of lifetime victimization on the mental health of children and adolescents, Social Sciences and Medicine, 62; United Nations (U.N.), (2002). Secretary General s Report on Child Abuse, NY. 54. UNICEF/Innocenti Centre, (2003). A League Table of Child Maltreatment in Rich Nations, UNICEF. 55. UNICEF/Innocenti Centre, (2000). Domestic Violence against Women and Girls, UNICEF. 56. U.S. Department of Justice (US/DJ), (1998). Violence by Intimates: Analysis of Data on Crimes by Current or Former Spouses, Boyfriends, and Girlfriends, Washington, DC. 57. U.S. Bureau of Justice Statistics (US/BJS), (2000). Special Report Washington, DC. 58. U.S. Bureau of Justice Statistics (US/BJS), (2003). Crime Data Brief, Intimate Partner Violence, , Washington, DC. 59. U.S. Department of Public Health, Community Health Education Section (US/DPH/CHES), (2003). Intimate Partner Violence Strategic Plan , San Francisco. 60. Watkins B., Bentovim A., (1992). Male children and adolescents as victims: a review of current knowledge. In Male Victims of Sexual Assault (eds. G.C. Mezey & M.D. King). Pp , Oxford: Oxford University Press. 61. Watts C. and Zimmerman C., (2002). Violence against women: global scope and magnitude, Lancet, 359; Widom C.S., (1989) Childhood abuse, neglect, and adult behaviour: research design and finding on criminality violence and child abuse, American Journal of Orthophychiatry, 59, Widom C.S., (1991). Childhood victimization: risk factor for delinquency. In Adolescent Stress Causes and Consequences (eds. M.E. Colten & S. gore), pp New York: Aldine de Gruyter. 64. Widom C.S., Ames M., (1994) Criminal consequences of childhood sexual victimization, Child abuse and Neglect, 18, World Health Assembly, (1997). Prevention of violence (A50/INF.DOC./4), Geneva, W.H.O. 66. World Health Organization, (1999). Report of the consultation on child abuse prevention, W.H.O., Geneva, March 1999, Geneva, W.H.O. 67. World Health Organization, (2001a). Prevention of Child abuse and neglect: Making the links between human rights and public health, Geneva, W.H.O. 68. World Health Organization, (2001b). Putting women first: ethical and safety recommendations for research on domestic violence against women, (document WHO/FCH/GWH/01.01), Geneva, W.H.O. 69. World Health Organization, (2002). World Report on Violence and Health, Geneva, W.H.O. 20