ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Transcript

1 135 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΡΟΥΚΟΥΝΑΣ Εἶναι γνωστὸ ὅτι μία ἀπὸ τὶς δυσχέρειες ποὺ παρουσιάζει ἡ κατασκευὴ ὑποδείγματος ἐργασίας γιὰ τὶς πολιτιστικὲς ἢ πολιτισμικὲς ρίζες εἶναι ὁ προσδιορισμὸς τῆς ἔννοιας «πολιτισμός». Καὶ ναὶ μὲν θεωρεῖται, χωρὶς ὅμως νὰ γίνεται γενικῶς ἀποδεκτό, ὅτι πολιτισμὸς εἶναι τὸ σύνολο τῶν πνευματικῶν καὶ ὑλικῶν ἐπιτευγμάτων ποὺ βασίζονται διαχρονικὰ σὲ ἀνώτερες ἀξίες ἑνὸς ἢ περισσοτέρων λαῶν, ἀλλὰ ἀπὸ τὸν δέκατο ὄγδοο αἰώνα στὶς λατινογενεῖς κυρίως γλῶσσες χρησιμοποιοῦνται οἱ ἔννοιες πολιτισμός (civilization), μὲ τὴν πιὸ πάνω ἔννοια, καὶ κουλτούρα (culture) 1. Στὶς περισσότερες ὅμως περιπτώσεις οἱ δύο ἔννοιες ἐναλλάσσονται 2. Κατ ἀκριβολογία, κουλτούρα σημαίνει καλλιέργεια, συνεπῶς δίδεται βάρος στὴν πνευματικὴ καλλιέργεια καὶ ὄχι κατ ἀνάγκην στὴ διαχρονικότητα. Στὴ Γερμανία μάλιστα, κατὰ τὸν δέκατο ἔνατο αἰώνα, ἡ ἔννοια Kultur ἔλαβε στενὰ ἐθνικὸ χαρακτήρα. 1. Ὁ Βρεταννὸς ἀνθρωπολόγος Sir Edward BurnEtt tylor ἔδωσε τὸ 1871 τὸν πρῶτο καὶ ἔκτοτε εὐρύτατα χρησιμοποιούμενο ὁρισμὸ κουλτούρας ἢ πολιτισμοῦ: «Culture, or civilization, taken in its broad, ethnographic sense, is that complex whole which includes knowledge, belief, art, morals, law, custom, and any other capabilities and habits acquired by man as a member of society». Primitive Culture, Putman s, new york 1920 (1871), σ Ὁ ὁρισμὸς περὶ «κουλτούρας ἢ πολιτισμοῦ» ποὺ υἱοθετήθηκε ἀπὸ τὴ Διακήρυξη τῆς unesco (Μεξικό, 1982) δὲν διακρίνει μεταξὺ τῶν δύο ἐννοιῶν, εἶναι μακροσκελὴς καὶ ἀσαφής. Βλ. πλῆρες κείμενο στὸ E. roucounas, la convergence de la culture et des droits de l homme, les droits de l homme en évolution. Mélanges en l honneur du professeur Petros J. Pararas, athènes 2009, σ. 431.

2 136 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Στὸ παρελθὸν εἶχα υἱοθετήσει τὸν ὁρισμὸ ὅτι κουλτούρα εἶναι ἡ μὴ γενετικὴ μεταβίβαση τῆς ἀνθρώπινης ἐμπειρίας, ἀλλὰ ἡ μεταγενέστερη συμμετοχή μου σὲ δύο διεθνῆ ὄργανα βιοηθικῆς ἐκλόνισε αὐτήν μου τὴν ἄποψη. Πιστεύω πάντως ὅτι ἡ κουλτούρα δὲν περιορίζεται στὴν καλλιέργεια, εἶναι ἔννοια εὐρύτερη καὶ περιλαμβάνει τόσο θετικὰ ὅσο καὶ ἀρνητικὰ ἑδραιωμένα στοιχεῖα τῆς ἀνθρώπινης ἐμπειρίας. Θετικὴ εἶναι, λόγου χάρη, ἡ βιωματικὴ ἐξέλιξη μέσα ἀπὸ τὰ συστήματα ἠθικῆς καὶ πολιτικῆς παιδείας, γραμμάτων, καὶ τέχνης, ἐνῶ ἀρνητικὴ εἶναι ἡ ἀδρανοποίηση τῆς προσωπικότητας μέσα ἀπὸ τὴ χρήση μέσων μαζικῆς ἐπικοινωνίας, ἀπὸ τὴν ἀλλοτρίωση τοῦ προλεταριάτου τῆς εἰκόνας κατὰ τὸν umberto Eco 3. Καὶ ἡ Hannah arendt ἐπεσήμανε τοὺς κινδύνους ποὺ συνεπάγεται ἡ kitsch-κουλτούρα ἡ ὁποία περιβάλλεται τὸν μανδύα τῆς διανοήσεως 4. Ἡ κουλτούρα περιέχει λοιπὸν καλοὺς καὶ κακοὺς ἱστούς. Οἱ πρῶτοι, οἱ καλοί, ἐνισχύουν, ἐνῶ οἱ δεύτεροι, οἱ κακοὶ ἱστοί, παραβλάπτουν ἢ ἀλλοιώνουν τὶς πολιτιστικὲς ρίζες. Τὸ διαδίκτυο περιέχει καὶ τὰ δύο. Ὅπως εἴπαμε, ὁ πολιτισμὸς ἔχει στέρεα καὶ μακροχρόνια χαρακτηριστικά, ἐνῶ ἡ κουλτούρα μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ μακροχρόνια καὶ βραχυχρόνια. Ὁ thomas Stearns Eliot ἀπέδιδε στὸν πολιτισμὸ καὶ στὴν κουλτούρα μόνο «ὅσα κάνουν τὴ ζωή μας ἄξια νὰ τὴ ζοῦμε» 5. Βέβαια, ὅλες οἱ ἐκδοχὲς ἀμφισβητοῦνται, ἔπρεπε ὅμως νὰ ἔχομε ὑπόψιν τὶς σημασιολογικὲς δυσχέρειες. Ἡ παρούσα ἀνακοίνωση ἀναφέρεται λοιπὸν στὸν πολιτισμὸ ἄλλοτε μὲ τὴν ἔννοια τῶν ἀξιῶν καὶ ἄλλοτε μὲ ἐκείνη τῆς μεταβιβάσεως τῆς ἐμπειρίας. Ὁμάδα Καναδῶν ἐρευνητῶν ἔχει καταγράψει ἑκατὸν δεκαοκτὼ (118) διεθνεῖς πολυμερεῖς συνθῆκες ποὺ ἀναφέρονται στὴ διεθνὴ συνεργασία γιὰ τὴ διατήρηση καὶ τὴν προαγωγὴ τοῦ πολιτισμοῦ 6. Πολλὰ 3. u. ECo, towards a Semiotic inquiry into the television Message, working Papers on Cultural Studies no 3 (1972), σ. 114, καὶ συνέντευξη στὴν tv5, 2 Ἀπριλίου H. arendt, Between Past and Future, Viking Press, new york 1968 H. arendt, la Crise de la Culture, Gallimard, Paris 2009, σ , t. S. Eliot, notes towards the definition of Culture, Faber and Faber, london Βλ. μετάφραση τῆς Νανᾶς Ἠσαΐα, Σημειώσεις γιὰ τὸν ὁρισμὸ τῆς κουλτούρας, Πλέθρον, Ἀθήνα list of international instruments which Make reference to Culture (prepared by professor i. Bernier and St. Paape), université laval, department of Canadian Heritage, June 2000.

3 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 137 δὲ εἶναι τὰ διακυβερνητικὰ ὄργανα τὰ ἐπιφορτισμένα μὲ τὴν ἐφαρμογὴ αὐτῶν τῶν συμφωνιῶν, ἀλλὰ δὲν εἶναι ὑπερβολικὸ νὰ λεχθεῖ ὅτι ἀρκετὲς πρωτοβουλίες ἀποθησαυρίζονται στὰ συρτάρια τῆς γραφειοκρατίας. Σὲ παγκόσμια κλίμακα, πρωταρχικὸ ρόλο διαδραματίζει ἡ unesco, ὁ Ὀργανισμὸς τῶν Ἡνωμένων Ἐθνῶν γιὰ τὴν Ἐκπαίδευση, τὴν Ἐπιστήμη καὶ τὸν Πολιτισμό. Ὅμως ἀτυχῶς, ἡ unesco παραμένει ὁ κατ ἐξοχὴν διεθνὴς ὀργανισμὸς χωρὶς πόρους. Ὡς πρὸς τὴν ὀργανικὴ συγκρότηση τῆς Εὐρώπης, κύριοι ἐκφραστές της ἐμφανίζονται ἀφενὸς τὸ Συμβούλιο τῆς Εὐρώπης μὲ τὰ 47 κράτη μέλη καὶ τὰ ὀκτακόσια ἑκατομμύρια ( ) κατοίκους, καὶ ἀφετέρου ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση μὲ τὰ 27 κράτη μέλη καὶ τὰ πεντακόσια ( ) ἑκατομμύρια κατοίκους. Καὶ οἱ δύο ὀργανισμοὶ εἶναι φορτωμένοι ἀπὸ διεθνεῖς συμβάσεις καὶ ὄργανα γιὰ τὸν πολιτισμό. Στὸ Συμβούλιο τῆς Εὐρώπης κυριαρχεῖ ἡ Εὐρωπαϊκὴ Πολιτιστικὴ Σύμβαση τοῦ , ἐνῶ στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση ρητὴ ἀναφορὰ στὸν πολιτισμὸ βρίσκεται στὸ ἄρθρο 151 τῆς Συνθήκης τῆς Ρώμης 8 καὶ ἡ τελευταία ἐκδοχὴ φροντίδας βρίσκεται στὴν Πράσινη Βίβλο τοῦ 2010 «γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ δυναμικοῦ τῶν κλάδων τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς δημιουργικότητας» 9. Ἀνεξαρτήτως τῆς ἐνισχύσεως ἀπὸ διεθνεῖς καὶ ἀπὸ ἰδιωτικοὺς φορεῖς, τὰ κράτη ἔχουν ἐξ ὁρισμοῦ ἀποστολὴ νὰ διαφυλάσσουν καὶ νὰ προάγουν τὸν πολιτισμό, ὅπως αὐτὸς ἀναδεικνύεται μέσα ἀπὸ τὶς ρίζες του. Μερικὰ στατιστικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸ Παρατηρητήριο τοῦ Συμβουλίου τῆς Εὐρώπης δίνουν τὴν ἀκόλουθη ἐνδεικτικὴ εἰκόνα τῶν ἐτησίων κρατικῶν δαπανῶν προστασίας τῶν πολιτιστικῶν ἀγαθῶν, τῶν γραμμάτων καὶ τῶν εἰκαστικῶν τεχνῶν, τῆς μουσικῆς, τοῦ θεάτρου καὶ τοῦ κινηματογράφου 10 : Γαλλία 12 δισ. εὐρώ, Βρεταννία 9 δισ., Ἱσπανία 6 δισ., Ρωσία 4 δισ., Βέλγιο 3 δισ., Ὁλλανδία 3 δισ., Αὐστρία 2,5 δισ., Σουηδία 2 δισ., Πορτογαλία 1,2 δισ., Ἑλλὰς 1 δισ. (πρὶν τὴν κρίση), 7. ConSEil de l EuroPE, Convention culturelle européenne, Paris, 19 décembre 1954, EtS/ r. C. SMitH, From Heritage Conservation to European identity: article 151 EC and the Multi-faceted nature of Community Cultural Policy. European law review, 32, 2007, σ Πράσινη Βίβλος, Εὐρωπαϊκὴ Ἐπιτροπή, Βρυξέλλες , CΟΜ (2010) 183 τελικό

4 138 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Ρουμανία 300 ἑκατομμύρια, καὶ Βουλγαρία 200 ἑκατομμύρια. Εἶναι ὅμως χαρακτηριστικὸ ὅτι τὸ ποσοστὸ ἐπὶ τοῦ συνόλου τῶν αὐτοαπασχολούμενων στὸν τομέα τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ὑψηλὸ στὴν Ἰταλία 53,4%, στὴν Ὁλλανδία 35,1%, καὶ στὴν Ἑλλάδα 35%, ἐνῶ στὶς ἄλλες εὐρωπαϊκὲς χῶρες τὸ ποσοστὸ κυμαίνεται μεταξὺ 12% καὶ 25%. Εἶναι λοιπὸν προφανὴς ἡ ὑποχρέωση τῆς πολιτείας νὰ ἐνισχύει ἢ τουλάχιστον νὰ μὴν δημιουργεῖ ἐμπόδια σὲ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους. Κανεὶς πολιτισμὸς δὲν εἶναι μοναδικός, ἑπτὰ ἢ ὀκτὼ εἶναι σήμερα οἱ κυριώτεροι ζωντανοὶ πολιτισμοὶ καὶ οἱ προσπάθειες διαλόγου μεταξύ τους πληθαίνουν. Οἱ πολιτισμοὶ πρέπει νὰ συνάπτουν συμμαχίες. Κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 1970 ἐπανῆλθαν οἱ παλαιότερες θεωρίες περὶ συγκλίσεως τῶν πολιτισμῶν, αὐτὴν τὴ φορὰ λόγω παγκοσμιοποιήσεως. Δὲν εἶχαν ἐπιτυχία 11. Ὑπάρχει ὅμως σήμερα κίνηση καὶ στὰ Ἡνωμένα Ἔθνη γιὰ τὴν προσέγγιση μεταξὺ τῶν πολιτισμῶν 12. Στὶς διεθνεῖς συναντήσεις μας, συνάδελφοι ἐντὸς καὶ ἐκτὸς Εὐρώπης συχνὰ μᾶς λένε πόσο συμπίπτουν πολλὲς γραφές, παραδόσεις καὶ βιώματα. Σημασία λοιπὸν ἔχει νὰ διαπιστώνουμε ὅσα εἶναι «κοινά», μερικοὶ μάλιστα προχωροῦν καὶ σὲ «ὅσα μᾶς ἑνώνουν». Καὶ εἶναι ἡ διαπίστωση ὅτι ἡ πολιτιστικὴ ποικιλία (cultural diversity) ἀλληλοτροφοδοτεῖ τοὺς πολιτισμοὺς καὶ εἶναι ἀνανεωτική. Ἀπὸ τὸ 2005 υἱοθετήθηκε καὶ σχετικὴ Σύμβαση τῆς unesco 13. Κατὰ τὴν προηγούμενη, ὅμως, δεκαετία ἡ ἀνθρωπότητα συγκλονίσθηκε καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ ὑφίσταται τὶς συνέπειες θεωριῶν καὶ πρακτικῶν ποὺ ἐπικαλέσθηκαν τὴ σύγκρουση μεταξὺ τῶν πολιτισμῶν. Ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Δύσεως, ὁ Samuel Huntington στὰ ἔργα του περὶ τῆς συγκρούσεως μεταξὺ τῶν πολιτισμῶν 14 ἐπέλεξε τὴ θρησκεία ὡς παράγοντα συγκρούσεως. Ἐπέλεξε δηλαδὴ φονταμενταλιστικὸ πεδίο μάχης, 11. J.-P. warnier, la mondialisation de la culture, la découverte, Paris 2004, σ united nations, GEnEral assembly, a/res/56/6: Global agenda for dialogue among Civilizations (2001). 13. Βλ. M. HaHn, a Clash of Cultures? Journal of international Economic law, 9, 2006, σ unesco, intergovernmental Committee for the Protection and Promotion of the diversity of Cultural Expressions, third report, Paris, March S. HuntinGton, the Clash of Civilizations and the remaking of world order, Simon and Schuster, new york, london 1997 (2002).

5 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 139 παρόμοιο μὲ ἐκεῖνο ποὺ υἱοθετοῦν ὅσοι νοθεύουν τὴ θρησκεία καὶ τὸν πολιτισμό. Στόχος τοῦ Huntington ἦταν κατὰ πρῶτο λόγο τὰ ἰσλαμικὰ κράτη λόγω τοῦ παλαιστινιακοῦ καὶ αὐτὸ πρὶν τὴν 11η Σεπτεμβρίου Ἄλλη φροντίδα του δὲν ἦταν βέβαια ἡ ὀρθόδοξη Ἑλλάδα, τῆς ὁποίας ζητοῦσε τὴν ἐκδίωξη ἀπὸ τὸ ΝΑΤΟ ὡς κράτους ποὺ δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν δυτικὸ πολιτισμό, στόχος ἦταν ἡ Ρωσία ἡ ὁποία, ἂν καὶ μετὰ τὸ 1989 δὲν ἀποτελοῦσε πλέον ἰδεολογικὸ ἀντίπαλο καὶ εἶχε ἤδη ἀποδεχθεῖ τὴν οἰκονομία τῆς ἀγορᾶς, ἔπρεπε νὰ ἀπομονωθεῖ. Σήμερα ἡ Ρωσία θεμελιώνει θεαματικὰ τὴν παγκόσμια θέση της. Τελικῶς, οἱ ἐξωτερικὲς πολιτικὲς ποὺ βασίσθηκαν στὶς ἰδέες τοῦ Huntington καὶ ἰδίως στὸ δόγμα τοῦ Francis Fukuyama 15 (ὅτι ἀφοῦ ἡ Δύση ἔχει πλέον νικήσει τὴν Ἀνατολὴ ἔφθασε τὸ τέλος τῆς ἱστορίας) 16, οἱ πολιτικὲς ἐκεῖνες, ἂν καὶ πιθανῶς βραχύβιες, ὑπῆρξαν καταστροφικὲς γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα. Ὑπάρχουν λαοὶ ποὺ βιώνουν μὲ ἄνεση τὴν πολιτιστική τους κληρονομιὰ καὶ καμαρώνουν ὅταν ἄλλοι τὴν ἐπικαλοῦνται ἢ ἐντάσσονται σὲ αὐτὴ μὲ τὶς μεταλλαγὲς ποὺ εἶναι φυσικὸ νὰ ἔχουν ἐπέλθει στὴν πορεία τoῦ χρόνου. Ἐπίσης, λαοὶ ποὺ ἐκφράζουν σεβασμὸ πρὸς ξένους πολιτισμοὺς καὶ ἐνδιαφέρονται νὰ τοὺς γνωρίσουν μαζὶ μὲ τὸν δικό τους πολιτισμό. Δὲν εἶναι ὅμως σπάνιο οἱ ἡγεσίες, πνευματικές, πολιτικές, καὶ ἄλλες, νὰ παρεμβαίνουν παραμορφωτικά 17. Καὶ διαπιστώνει κανεὶς ἀλλοπρόσαλλες συμπεριφορές. Λόγου χάρη τὴ μανία τῆς ἐπικλήσεως ἀποκλειστικότητας ἢ τὶς προσπάθειες οἰκειοποιήσεως πολιτισμοῦ. Τέλος, ἐνῶ πολλοὶ ἀναφέρονται χωρὶς δυσκολία, ἄλλοι δεί χνουν ἐπιφυλακτικότητα ἢ καὶ συνειδητὴ ἄρνηση ἀναφορᾶς σὲ κάποιο πολιτισμὸ ποὺ ὅμως εἶναι παρὼν στὴ χώρα τους. Ζοῦμε στὸν εἰκοστὸ πρῶτο αἰώνα. Τὸ νὰ ἐπικαλούμεθα γενικῶς καὶ ἀορίστως τὸν πέμπτο πρὸ Χριστοῦ αἰώνα εἶναι νοσταλγία. Τὸ νὰ 15. F. FuKuyaMa, the End of History and the last Man, Free Press, new york Ἀντίθετα πρὸς ὅ,τι πιστεύεται, ὁ Fukuyama δὲν εἶναι ὁ πρῶτος ποὺ μίλησε γιὰ τὸ τέλος τῆς ἱστορίας. Πρβλ. K. JEnKinS, why History? Ethics and Postmodernity, routledge, london Τὸ ἔργο τοῦ Fukuyama πῆρε τὴ γνωστὴ δημοσιότητα ἐπειδὴ ἀσχολήθηκε μὲ τὴν ὑπεροχὴ τῆς Δύσεως. 17. Οἱ E. HoBSBawM & t. ranger (eds), the invention of tradition, Cambridge 1983, ἔχουν μελετήσει τοὺς τρόπους μὲ τοὺς ὁποίους ἐφευρίσκονται λαϊκὲς παραδόσεις γιὰ πολιτικοὺς λόγους.

6 140 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ἀναζητοῦμε ὅμως στὶς ἑλληνικὲς ρίζες τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ ἰδέες καὶ ἐπιτεύγματα ποὺ μποροῦν νὰ ἀναβαθμίσουν τὴ ζωή μας εἶναι τεκμήριο ἐπικαιρότητας αὐτῶν τῶν ἰδεῶν καὶ ἐπιτευγμάτων. Πόσοι θὰ ἀκολουθοῦσαν σήμερα τὴν ἀριστοτελικὴ ἰδέα ὅτι τὸ κέρδος χωρὶς ἐργασία εἶναι ἀνήθικο; Πολλοὶ ὅμως, ὅπως ἔχουν ὑποδείξει ἡ Jacqueline de romilly 18 καὶ ὁ Moses Finley 19, θὰ ἐμπνέονταν ἀπὸ τὴν ἀναγωγὴ στὴν ἀθηναϊκὴ πολιτεία γιὰ νὰ ἀντλήσουν συγχρονικὴ λειτουργικότητα τῶν δημοκρατικῶν θεσμῶν. Δὲν θὰ ἦταν, τέλος, σαρκαστικὴ ἡ ἀνα - ζήτηση τοῦ πῶς βιώνουμε σήμερα τὴν παρὰ τοῖς ἀρχαίοις ἔννοια τοῦ παραλόγου 20. Γιὰ νὰ περιορισθῶ στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆμες, ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς ἔχει κληροδοτήσει τὴν ἀνοικτὴ κοινωνία καὶ ἔχει ἀναδείξει τὸν ἐλεύθερο καὶ ὑπεύθυνο πολίτη, τὴ συμμετοχὴ στὴν κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ λειτουργία τῆς πόλεως, ἔχει θεμελιώσει τὴν αὐτογνωσία καὶ τὴ διαλεκτική, τὸ μέτρο καὶ τὴν ἑτερότητα, τὴν ἀτομικὴ καὶ τὴν κοινωνικὴ ἠθική, τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν ἐπιείκεια καὶ τόσα ἄλλα. Ἐξάλλου, στὴν ἔννοια ἑλληνικὸς πολιτισμὸς περιλαμβάνονται οἱ θεωρήσεις τοῦ ἑλληνιστικοῦ, τοῦ μεσαιωνικοῦ καὶ τοῦ νεωτέρου ἑλληνισμοῦ. Καὶ ὅπως ὅλοι οἱ πολιτισμοὶ ὑπολαμβάνει ἰδιαίτερα στὴν ἐποχή μας τὴν ἀξία τῆς ἀγάπης πρὸς τὴν πατρίδα. Ἀπὸ τὸν Γεώργιο Τενεκίδη ἀντλοῦμε καὶ τὸ δίδαγμα πὼς ὅσο περισσότερο ἀγαπᾶς τὴν πατρίδα σου τόσο πιὸ πολὺ μπορεῖς νὰ αἰσθάνεσαι πολίτης τοῦ κόσμου 21. Εἶναι δὲ αὐτονόητο ὅτι οἱ νόμοι πρέπει νὰ συνάδουν πρὸς τὶς πολιτιστικὲς ἀξίες καὶ νὰ τὶς προστατεύουν, ἡ δὲ κοινωνία νὰ μὴν ἀδιαφορεῖ σὲ περιπτώσεις καταπατήσεώς τους στὸ ὄνομα μιᾶς θολῆς μετανεωτερικότητας. Ὁ Παναγιώτης Κανελλόπουλος ἀνέλυσε πληθωρικὰ τὴν πορεία 18. J. de romilly, Pourquoi la Grèce? de Fallois, Paris ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ, l élan démocratique dans l athènes ancienne, de Fallois, Paris M. FinlEy, democracy ancient and Modern, Second Edition, Hogarth Press, london Βλ. τὸ ἔργο τοῦ E. r. dodds, the Greeks and the irrational, Berkeley, los angeles, london 1984, ποὺ ὑπῆρξε ἀφορμὴ γιὰ πλούσιο ἐπιστημονικὸ προβληματισμό. 21. Πρβλ. Γ. ΤΕΝΕΚΙΔΗ, Ἡ πορεία τοῦ ἔθνους πρὸς τὴν πλήρη ἀνεξαρτησίαν: , Πάντειος Ἀνωτάτη Σχολὴ Πολιτικῶν Ἐπιστημῶν, Ἀθῆναι 1957, σ. 4-46, 42 (πατριωτισμὸς καὶ οἰκουμενισμός).

7 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 141 τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος μὲ τοὺς γίγαντες τῆς ἐπιστήμης, τῶν γραμμάτων καὶ τῶν τεχνῶν νὰ ξεκινοῦν τὰ ἔργα τους ἀπὸ ἀρχαιοελληνικὲς ρίζες 22. Εἶναι γνωστὴ ἡ πνευματικὴ γνωριμία τοῦ Karl Marx (τοῦ στοχαστῆ ποὺ ἄσκησε καταλυτικὴ ἐπιρροὴ σὲ ὁλόκληρο τὸν κόσμο) μὲ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα 23. Καὶ εἶναι ἀδιάλειπτη, μέσα ἀπὸ σύγχρονες σχολές, κινήσεις καὶ κινήματα, ἡ ἀνανεωτικὴ ἀνάγνωση τοῦ Ἀριστοτέλη, τοῦ Πλάτωνος καὶ τῶν ἄλλων κλασσικῶν 24, ἐνῶ τὰ ἔργα τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης καὶ τῶν διεθνῶν σχέσεων ἀποτελοῦν τοὺς ὑποχρεωτικοὺς σύγχρονους χρήστες τοῦ Θουκυδίδη μὲ «προσκυνηματικὲς ἀναφορὲς» (ritualistic recitations) 25 στὸ ἔργο του. Εἶναι δὲ ἐπίκαιρη ἡ πρόσκληση ἀπὸ τὸν Παναγιώτη Κονδύλη πρὸς τοὺς νεωτέρους ποὺ ἐνδιαφέρονται νὰ συστηματοποιήσουν τὴ σκέψη τους, νὰ τὸ κάμουν μὲ ἀφετηρία τοὺς ἀρχαίους καὶ νεώτερους κλασσικούς, ἐπιστρέφοντας ἀδιάκοπα σ αὐτούς 26. Ἕνα χρήσιμο βιβλίο ποὺ ἐξεδόθη τὸ 2008 στὴν Ὀξφόρδη μὲ τὸν τίτλο a Companion to Classical Perceptions 27, γραμμένο ἀπὸ εἰδικοὺς ἀπὸ ὅλο τὸν κόσμο, περιέχει καταγραφὴ τῆς ἐπιρροῆς τῶν κλασσικῶν γραμμάτων καὶ τεχνῶν στὴν ἐποχή μας. Ἑλληνικός, ἑβραϊκός, χριστιανικός, ρωμαϊκός, βυζαντινός, ἀραβοισλαμικός, Ἀναγέννηση καὶ Διαφωτισμός, οἱ πολιτισμοὶ ποὺ ἤδη ἀπὸ τὶς πρῶτες διεκδικήσεις ἑνότητας καὶ ταυτότητας χάραξαν τὴν πορεία τῆς Εὐρώπης, θεμελίωσαν καὶ τὴν πολιτιστικὴ ποικιλία στὴν ἤπειρό 22. Π. ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ἱστορία τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πνεύματος, Ἀθήνα Τελευταία ἔκδοση ΔΟΛ, Ἀθήνα Ἰδίως στὸ Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie (1857) καὶ τὸ das Kapital (1867). 24. Ὁ Πλάτων καὶ ὁ Ἀριστοτέλης διδάσκονται σήμερα καὶ στὸ ἀρχαιότερο πανεπιστήμιο τοῦ κόσμου, τὸ ἰσλαμικὸ Ἀλ Ἄζχαρ τοῦ Καΐρου, βλ. Ε. ΡΟΥΚΟΥΝΑ, Πᾶμε στὰ νερά. Ἑλληνικὲς διαδρομὲς στὴν Αἴγυπτο, Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, Ἀθήνα 2009, σ CH. reus-smit, Constructivism, S.BurCHill, a. linklater Et al. (eds), theories of international relations, Fourth Edition, Palgrave, Macmillan, london, new york 2006, σ Π. ΚΟΝΔΥΛΗΣ, Τὸ ἀόρατο χρονολόγιο τῆς σκέψης, Νεφέλη, Ἀθήνα 1998, σ l. HardwiCK & CH. Stray, a Companion to Classical Perceptions, Blackwell, london 2008.

8 142 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ μας. Στὶς παλιὲς ρίζες, στὶς ὁποῖες περιλαμβάνεται ἡ πολιτιστικὴ συνεισφορὰ τῶν Σλάβων, ἰδίως ἡ ρωσικὴ κληρονομιά, προστέθηκαν καὶ προστίθενται νέες ρίζες. Ὑπενθυμίζεται δὲ ὅτι ἀνεξαρτήτως τῶν πολιτικῶν, οἰκονομικῶν καὶ ἄλλων προβλημάτων εἰσδοχῆς της στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, ἡ Τουρκία, μὲ τὸν τερματισμὸ τοῦ κριμαϊκοῦ πολέμου καὶ τὴ Συνθήκη τῆς 22ας Ἀπριλίου 1856 μετέχει ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 19ου αἰώνα στὸ περιώνυμο δημόσιο δίκαιο τῆς Εὐρώπης. Οἱ παλιὲς καὶ οἱ νέες ρίζες συναντῶνται, ἀλληλοσυμπληρώνονται καὶ ἀντιπαρατίθενται. Χρόνια τώρα οἱ Εὐρωπαῖοι ἀναζητοῦν ἢ ἐπικαλοῦνται τὴν κοινὴ πολιτιστική τους ταυτότητα (the european cultural identity, l identité culturelle européenne) μέσα ἀπὸ τὶς ρίζες 28. Αὐτὲς οἱ ρίζες γιὰ ἄλλους βρίσκονται στὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα, γιὰ ἄλλους στὴ χριστιανικὴ θρησκεία, στὴν ἐποχὴ τοῦ Καρλομάγνου, στὸν Διαφωτισμό, τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση, ἢ καὶ σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς ἱστορικὲς φάσεις μαζί. Ἡ ἀκατάπαυστη ἐπίκληση καὶ ἀναζήτηση τῆς Εὐρώπης, ὄχι μόνο ὡς «κοινῆς κληρονομιᾶς» ἀλλὰ καὶ ὡς «κοινότητας πεπρωμένων», γίνεται σὲ βάθος χρόνου ἀπὸ στοχαστὲς ὅπως οἱ Coudenhove Kallergi, denis de rougemont, Paul Valéry, Henri Brugmans, arnold toynbee, Karl Jaspers, Max Beloff, Carl Schmitt, Salvador de Madariaga, Bronislaw Geremek, Jacques le Goff. Ἐπίκληση συλλογικῆς εὐρωπαϊκῆς ταυτότητας γίνεται ἐπίσης ἀπὸ πολιτικούς, ὅπως συνέβη ἰδίως κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 1950 μὲ τὴν ἴδρυση τῶν Εὐρωπαϊκῶν Κοινοτήτων ἀπὸ τοὺς alcide de Gasperi, Conrad adenauer, robert Schuman, καὶ φθάνει ὣς τὸν Giscard d Estaing καὶ τὸν Michael Gorbatchev, ποὺ πρὶν λίγα χρόνια μίλησε γιὰ τὸ «Κοινὸ Σπίτι τῆς Εὐρώπης» 29. Αὐτὸ συμβαίνει γιὰ νὰ ὑπογραμμισθεῖ, ἄλλοτε ὅτι ὑπάρχει πράγματι εὐρωπαϊκὴ πολιτιστικὴ ταυτότητα στὴν ὁποία ὅλοι χωροῦν, ἄλλοτε ὅτι ἀπὸ τὴν ταυτότητα θὰ περάσουμε στὴν πολιτικὴ ἑνότητα καὶ γιὰ ἄλλους ὅτι ταυτίζονται πολιτισμὸς καὶ πολιτική. Παρὰ ταῦτα, στὴ Συνθήκη τῆς Λισσαβώνας ποὺ ἰσχύει ἀπὸ τὴν 1η Δεκεμβρίου 2009 δὲν ἀπαλείφθηκε μόνο ἡ ἀναφορὰ στὴ θρησκεία, ἀπαλείφθηκε καὶ ὁποιαδήποτε ἀναφορὰ στὶς πολιτιστικὲς ρίζες τῆς Εὐρώπης. 28. V. obaton, la promotion de l identité culturelle européenne depuis 1946, institut Européen de l université de Genève, Ἡ διαπίστωση ὅτι ἡ εὐρωπαϊκὴ πολιτιστικὴ ταυτότητα δὲν μπορεῖ νὰ ἀναδειχθεῖ μόνο ἀπὸ τὶς ἡγεσίες ἐπιβεβαιώνεται καὶ ἀπὸ τὴ μελέτη τῆς ViVianE obaton, ἔ.ἀ.

9 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 143 Ἡ σιωπὴ προσεγγίζει καὶ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι πρεσβεύουν ὅτι οἱ παλιὲς ρίζες ἔχουν καταστραφεῖ, δὲν ὑπάρχει πλέον εὐρωπαϊκὴ ταυτότητα, αὐτὴ ὑπερφαλαγγίζεται ἀπὸ τὸν «αμερικανισμό», τὸν ὅρο ποὺ ὡς φαίνεται πρῶτος στὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα ἀντιμετώπισε μὲ πολιτιστικὴ ἔννοια ὁ antonio Gramsci 30. Ἡ παγκοσμιοποίηση εἶναι ἐπίσης σπουδαῖος παράγων ἀλλοιώσεων τοῦ τρόπου ζωῆς τῶν ἀνθρώπων. Στὴ Συνδιάσκεψη τῆς unesco στὸ Μεξικὸ (1982) ὁ Γάλλος ὑπουργὸς πολιτισμοῦ Jack lang (ὁ ὁποῖος ἐπικαλέσθηκε καὶ τὴν «πολιτιστικὴ ἐξαίρεση», l exception culturelle) καλοῦσε ρομαντικὰ τοὺς λαοὺς σὲ πολιτιστικὴ ἀντίσταση 31. Τὸ ζήτημα εἶναι νὰ διαπιστωθεῖ πόσο ἀνθεκτικὲς εἶναι στὴν πραγματικότητα καὶ ὄχι στὰ χαρτιὰ καὶ στὶς ἐξαγγελίες οἱ ρίζες τῆς Εὐρώπης γιὰ νὰ συγκροτηθεῖ ἡ συλλογικὴ πολιτιστική της ταυτότητα ὡς σύνθεση τῆς πολιτιστικῆς ταυτότητας καθεμιᾶς ἀπὸ τὶς χώρες τῆς ἠπείρου μας. Τώρα, ὡς πρὸς τὶς νέες ρίζες, τὸ τί εἶναι νέο ἐξαρτᾶται προφανῶς ἀπὸ τὴ χρονικὴ σκοπιὰ ἀπὸ τὴν ὁποία ἐξετάζεται ἕνα γεγονός. Νέες ρίζες προέρχονται ἀπὸ τὶς οἰκονομικὲς καὶ κοινωνικὲς ἐπιλογὲς τῆς σύγχρονης ἐποχῆς, τὴν οἰκονομία τῆς ἀγορᾶς, τὶς ἐξελίξεις τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνικῆς, τὴν εἴσοδο τῆς ἀνθρωπότητας στὴν ἠλεκτρονικὴ ἐποχή, τὴ λειτουργία ἀνεκτικῆς δημοκρατικῆς κοινωνίας καὶ τὴν κατάργηση τῶν διακρίσεων, τὸν ἀτομικισμό, τὴ διαφύλαξη τῆς διαφορετικότητας τῶν ἐπιμέρους πολιτιστικῶν παραδόσεων, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν πολιτιστικὴ βιομηχανία, ὅπου ἡ παραγωγὴ ὑποκαθιστᾶ τὴ δημιουργία, σύγχρονο φαινόμενο ποὺ ἀνέλυσαν οἱ theodor adorno καὶ Max Horkheimer 32 καθὼς καὶ ὁ Jürgen Habermas 33. Νέες ρίζες εἰσφέρουν ἐπίσης καὶ τὰ μεγάλα μεταναστευτικὰ ρεύματα. Πρὶν ἑξήντα περίπου χρόνια οἱ ἱδρυτὲς τῶν τριῶν Εὐρωπαϊκῶν Κοινοτήτων, τῶν Κοινοτήτων ποὺ ἐξελίχθηκαν στὴ σημερινὴ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση, ὁραματίσθηκαν τὴ δημιουργία ἑνιαίου οἰκονομικοῦ χώρου, ὅπου ἐπιχειρήσεις, κεφάλαια, ὑπηρεσίες καὶ ἄτομα πολίτες 30. a. MattElart, diversité culturelle et mondialisation, la découverte, Paris 2005, σ ἔ.ἀ., σ t. adorno & M. HorKHEiMEr, la production industrielle des biens culturels, la dialectique de la raison, Gallimard, Paris J. HaBErMaS, the Public Sphere, new German Critique, no 3, 1974.

10 144 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ τῶν κρατῶν μελῶν θὰ ἀπολάμβαναν τὴν ἐλεύθερη κυκλοφορία. Σήμερα ἡ παγκοσμιοποίηση ἐπωφελεῖται ἀπὸ τὸν ὥριμο, διευρυμένο χῶρο τῶν εἰκοσιεπτὰ (27) κρατῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως μὲ συνέπεια ἡ ἐλεύθερη κυκλοφορία νὰ ἰσχύει πολὺ πέρα ἀπὸ τοὺς πολίτες τῶν ἐν λόγῳ κρατῶν μελῶν. Ἐπιχειρησιακὲς δραστηριότητες χιλιάδων πολυεθνικῶν ἑταιρειῶν, κίνηση κεφαλαίων ἀγνώστου πατρὸς καὶ μαζικὴ μετανάστευση ἀτόμων ἀπὸ τρίτες χῶρες, γειτονικὲς καὶ μακρινές, ἀποτελοῦν νέα δεδομένα, ἴσως ἀπρόβλεπτα γιὰ ἐκείνους ποὺ συνέλαβαν τὸ πρωταρχικὸ σχῆμα τῆς εὐρωπαϊκῆς ἑνοποιήσεως. Εἶναι γνωστὸ ὅτι στὶς ἀρχὲς τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, τὴν κατεξοχὴν χώρα μεταναστεύσεως, ἡ μελέτη τῆς συμπεριφορᾶς τῶν μεταναστῶν ἀπασχόλησε τὴν κοινωνιολογία καὶ τὴν ἀνθρωπολογία. Καὶ προβλήθηκαν, τόσο ἐκεῖ ὅσο καὶ στὸν Καναδά, διάφορα ὑποδείγματα, μὲ κυριώτερα τὴν acculturation (ἀδοκίμως ἀποδίδεται στὴν Ἑλληνικὴ ὡς ἐπιπολιτισμός), ποὺ ὁ Mario Vargas llosa θεωρεῖ ὡς τὴν πιὸ μισητὴ λέξη 34, καὶ τὴν ἐπίσης ἀόριστη πολυπολιτισμικότητα (multiculturalism). Ἐν συντομίᾳ, ἡ acculturation πρεσβεύει ὅτι ὁ μετανάστης φθάνοντας στὴ χώρα ὑποδοχῆς ἀποξενώνεται ἀπὸ τὸ πολιτιστικὸ φορτίο τῆς χώρας προελεύσεως μὲ ἀποτέλεσμα τὴν ἔνταξη καὶ ταυτοποίησή του μὲ τὸν προέχοντα πολιτισμὸ τῆς χώρας ὑποδοχῆς 35. Αὐτὰ ἦταν ἴσως νοητὰ ὅταν δὲν ὑπῆρχε τὸ διαδίκτυο (internet), ἡ τηλεόραση καὶ τὸ κινητὸ τηλέφωνο. Σήμερα ὁ μετανάστης βιώνει τὶς διαφοροποιημένες ἐπιρροὲς δύο πολιτισμῶν ποὺ δὲν ἀποκλείεται νὰ προκαλοῦν σύγχυση ὄχι μόνο στὸν ἴδιο, ἀλλὰ καὶ στὴν κοινωνία ποὺ τὸν ὑποδέχεται. Ὑποστηρίζεται πάντως ὅτι διαφοροποιήσεις λόγω κουλτούρας δὲν συνεπάγονται ἀπαραιτήτως καὶ διαφορὲς ταυτότητας 36. Στὴν πράξη 34. M. VarGaS llosa, l homme qui parle, Gallimard, Paris Βλ. l acculturation (M. GrEnon, ed.), lektron, Vol. ii, no 2, université du Québec, Montréal, automne J. w. BErry, u. KiM. t. MindE, d. MoK, Comparative Studies of acculturative Stress, international Migration review, 21, 1987 σ F. rudmin, V. ahmadzadeh, Psychometric Critique of ac culturation, Scandinavian Journal of Psychology, 42, 2001, σ H. MalEwSKa, C. SaBatiEr, F. tanon (eds), identités, acculturation, altérité, l Harmattan, Paris d. CuCHE, la notion de culture dans les sciences sociales, la découverte, Paris 2004, σ. 95.

11 ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 145 ὑπάρχουν ποικίλες, ἐπιτυχεῖς καὶ μή, διαδικασίες ἐντάξεως στὶς κοινωνίες τῶν χωρῶν ὑποδοχῆς, καὶ ἀκολουθοῦν θεωρίες περὶ «πρωτογενοῦς» (στὸ σχολεῖο) καὶ «δευτερογενοῦς» «κοινωνικοποιήσεως» τῶν μεταναστῶν. Ὡς πρὸς τὴν πολυπολιτισμικότητα (multiculturalism), ἂν καταλαβαίνει κανεὶς καλὰ τὴν ἔννοια (διότι εἶναι σφοδρὲς οἱ ἀντιπαραθέσεις ἀκόμη καὶ γιὰ τὸ τί σημαίνει), αὐτὴ μᾶλλον ἀφορᾶ στοὺς τρόπους μὲ τοὺς ὁποίους ἡ πολιτεία καὶ ἡ κοινωνία χειρίζονται ἢ ὀφείλουν νὰ χειρίζονται (μὲ ἐπίκληση τῆς ἀρχῆς τῆς ἰσότητος ἢ μὲ εἰδικὰ προστατευτικὰ μέτρα) καταστάσεις ποὺ δημιουργοῦνται ἀπὸ τὴν ὕπαρξη πολλαπλῶν πολιτιστικῶν καὶ θρησκευτικῶν ὁμάδων σὲ μιὰ χώρα. Ἡ μαζικὴ μετανάστευση ἀπὸ περιοχὲς ἐκτὸς Εὐρώπης, εἴτε χειμαζόμενες ἀπὸ τὸν πόλεμο καὶ τὴν ἀνέχεια ἀλλὰ συνδεδεμένες μὲ δεσμοὺς ὅπως ἡ θρησκεία στὶς διαφοροποιημένες ἐκδοχές της, εἴτε ἀπὸ ἀσύνδετες μεταξύ τους περιοχές, παραπέμπει καὶ σὲ νέες πολιτιστικὲς ρίζες ποὺ εἰσάγονται στὴν Εὐρώπη. Δὲν θὰ λύσουμε ἐδῶ μὲ συνθήματα (ὅπως γίνεται συχνὰ) ζητήματα γιὰ τὰ ὁποῖα ὑπάρχει σὲ ὅλη τὴν Εὐρώπη προβληματισμὸς καὶ ποὺ ἀρχίζομε νὰ τὰ βρίσκομε μερικὲς φορὲς βίαια μπροστά μας μὲ τὴ γνωστὴ ἔλλειψη συστηματικῆς μελέτης καὶ πολιτικῆς διαμορφωμένης μέσα σὲ μιὰ δημοκρατικὴ κοινωνία. Τὸ ἐρώτημα εἶναι πότε θὰ συζητήσουμε μὲ τὴν πρέπουσα ὑπευθυνότητα καὶ γνώση αὐτὰ τὰ ζητήματα. Νέες ρίζες μὲ συνεκτικὲς συνέπειες γιὰ τὸν πολιτισμὸ καὶ μὲ δυνατότητες προσαρμογῶν βρίσκονται καὶ στὴν ἑδραίωση τῶν θεμελιωδῶν δικαιωμάτων καὶ τοῦ κράτους δικαίου ἀπὸ τὰ σαρανταεπτὰ κράτη καὶ τὰ 800 ἑκατομμύρια τῶν ἀτόμων τὰ ὁποῖα συνθέτουν τοὺς λαοὺς ποὺ μετέχουν στὴν Εὐρωπαϊκὴ Σύμβαση τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου τοῦ 1950 ὅπως τροποποιήθηκε ὣς τὸ 2009, καὶ αὐτὸ παρὰ τὶς ἀδυναμίες οὐσίας καὶ πρακτικῆς ἐφαρμογῆς της. Τὰ θεμελιώδη δικαιώματα (καὶ ὄχι κατ ἀνάγκην τὰ ἑκάστοτε ἀνακαλυπτόμενα ἀπὸ ἐρασιτέχνες ἄλλα δικαιώματα) καὶ οἱ θεσμοὶ τοῦ κράτους δικαίου ἀποτελοῦν, ὅπως μᾶς δίδαξαν ὁ Φαίδων Βεγλερῆς 37 καὶ ὁ Ἀριστόβουλος Μάνεσης 38, δίχτυ ἀσφαλείας καὶ ἐγγύηση γιὰ ὅσους βρίσκονται ὑπὸ τὴ 37. Βλ. Φ. ΒΕΓΛΕΡΗ, Ἡ Σύμβαση τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου καὶ τὸ Σύνταγμα, Ἀθήνα Βλ. Α. ΜΑΝΕΣΗ, Αἱ ἐγγυήσεις τηρήσεως τοῦ Συντάγματος, Θεσσαλο-

12 146 ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ δικαιοδοσία τῶν 47 εὐρωπαϊκῶν κρατῶν. Τονίζω ὅτι μιλῶ γιὰ τὰ ἰσχύοντα στὴν Εὐρώπη, διότι ὑπάρχει ἀντιδικία ὡς πρὸς τὴν ἐμβέλεια, σὲ ἄλλες περιοχὲς τῆς γῆς, τῶν συμπεριφορῶν ποὺ χαρακτηρίζουν τὴ δημοκρατικὴ κοινωνία. Ἀναφέρομαι δὲ τόσο στὴν κάθετη (ἀπὸ τὸ κράτος στὸ ἄτομο) ὅσο καὶ στὴν ὁριζόντια (ἀπὸ ἄτομο σὲ ἄτομο) ἰσχύ, δηλαδὴ τὸ σεβασμὸ τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καὶ τῶν ἀντιστοίχων ὑποχρεώσεων ἀπὸ ὅλους, πολίτες εὐρωπαϊκῶν κρατῶν καὶ πολίτες ξένων κρατῶν ποὺ βρίσκονται στὴν Εὐρώπη 39. Κυρίες καὶ κύριοι, Γιὰ τὸ τί μέλλει γενέσθαι, δὲν ὑπάρχει τηλεγράφημα πρὸς ἐπίδοσιν σὲ κανέναν, ἰδίως πρὸς τὶς τυπικὲς ἡγεσίες. Πέρα ὅμως ἀπὸ τὴ σοβαρὴ ἐνασχόληση μὲ τὶς ρίζες τῆς Εὐρώπης ἢ τὶς ρίζες στὴν Εὐρώπη καὶ τὴν ἑλληνικὴ συμβολὴ στὴ διαμόρφωση τῆς πολιτιστικῆς εἰκόνας τῆς σύγχρονης Εὐρώπης, πληθαίνουν στὴν Ἑλλάδα ἐκεῖνοι ποὺ νοιάζονται γιὰ τὴν ἀνάγκη νὰ ὑπάρξει πάνδημη ἐνάργεια τῆς κοινωνίας ὥστε νὰ ἐνδυναμωθοῦμε πρωτίστως ἀπὸ τὶς πολιτιστικὲς ἐκεῖνες ἀξίες οἱ ὁποῖες ἀποδείχθηκαν ἀναλλοίωτες, καὶ χάρη στὸ φυλαχτὸ τῆς γλώσσας μας, ἔχουν διασώσει τὸν λαό μας. νίκη 1956, ἐπανέκδοση ἀπὸ τὴν Κλασσικὴ Νομικὴ Βιβλιοθήκη, Ἀθήνα ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Συνταγματικὴ Θεωρία καὶ Πράξη, Θεσσαλονίκη ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Συνταγματικὸ Δίκαιο, Ι, Θεσσαλονίκη Α. ΜΑΝΕΣΗΣ, Τὸ Σύνταγμα στὸ κατώφλι τοῦ 21ου αἰώνα, Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, 68, 1993, σ , 474: «Τὸ δικαίωμα τοῦ καθενὸς ἔχει ὡς ὅριο τὰ δικαιώματα τῶν ἄλλων».