Η ΑΝΔΤΡΔΗ ΣΟΤ ΒΙΒΛΙΟΤ ΣΟΤ ΝΟΜΟΤ ΚΑΙ Η ΥΔΗ ΣΟΤ ΜΔ ΣΟ ΓΔΤΣΔΡΟΝΟΜΙΟ

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΘΔΟΛΟΓΙΑ ΠΜ: ΔΡΜΗΝΔΤΣΙΚΗ ΘΔΟΛΟΓΙΑ ΚΛΑΓΟ ΔΙΓΙΚΔΤΗ: ΠΑΛΑΙΑ ΓΙΑΘΗΚΗ Η ΑΝΔΤΡΔΗ ΣΟΤ ΒΙΒΛΙΟΤ ΣΟΤ ΝΟΜΟΤ ΚΑΙ Η ΥΔΗ ΣΟΤ ΜΔ ΣΟ ΓΔΤΣΔΡΟΝΟΜΙΟ Ειρήνης Γ. Χριστάκη Δπιβλέπων καθηγηηής: Μιληιάδης Κωνζηανηίνου Θεζζαλονίκη 2012

2 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑ ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ... 2 Δισαγωγή Ιστορικό Πλαίσιο Η εύρεση τοσ Βιβλίοσ τοσ Νόμοσ Η Βιβλική Μαρησρία Δεσηερονομιζηική Ιζηορία και Δεσηερονομιζηής Θεολογική ερμηνεία καηαζηροθής από ηον Δεσηερονομιζηή Το έργο ηοσ Χρονικογράθοσ Η θεωρία ηων δύο πηγών Τποθέσεις στετικά με το περιετόμενο τοσ βιβλίοσ τέση Γεστερονομίοσ και Βιβλίοσ τοσ Νόμοσ Δεσηερονόμιο και Δεσηερονομιακός Νόμος Στέζη Δεσηερονομίοσ με δεσηερονομιζηική ιζηοριογραθία σμπέρασμα...67 Πηγές Βοηθήματα...70 Δλληνική Βιβλιογραυία...70 Ηλεκτρονικές Πηγές

3 ΠΙΝΑΚΑ ΤΝΣΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ AJSL BAR BASOR BHS CBQ Γξ Παι ΔΔΘΘ HAR JAOS JBL JCS JHS JNES LA NIBC SJT SVT VT ZAW The American Journal of Semitic Languages Biblical Archeology Review Bulletin of the American Schools of Oriental Research Biblia Hebraica Stuttgartensia The Catholic Biblical Quarterly Γξεγφξηνο Παιακάο Δπηζηεκνληθή Δπεηεξίο Θενινγηθήο ρνιήο Θεζζαινλίθεο Hebrew Annual Review Journal of the American Oriental Society Journal of Biblical Literature Journal of Cuneiform Studies The Journal of Hebrew Scriptures Journal of Near Eastern Studies Liber Annuus New International Biblical Commentary Scottish Journal of Theology Supplements Vetus Testamentum Vetus Testamentum Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft 2

4 Εισαγωγή Ζ κεηαξξχζκηζε ηνπ Ησζία ζεκαηνδνηεί κηα απνθαζηζηηθή θακπή ζηελ παγθφζκηα ζξεζθεπηηθή ηζηνξία θαη δε ηελ ηζηνξία ηνπ κνλνζετζκνχ, θαζψο απνηειεί ηε βάζε ησλ ηξηψλ κεγαιχηεξσλ ζξεζθεηψλ: ηνπ Ηνπδατζκνχ, ηνπ Υξηζηηαληζκνχ θαη ηνπ Ηζιάκ. Κη απηφ γηαηί απνηειεί ηελ πξψηε ζπλεηδεηή θαη επηηπρεκέλε πξνζπάζεηα ιαηξείαο ελφο θαη κφλνλ Θενχ κε ηελ παξάιιειε απαγφξεπζε πξνζθνξάο ζπζηψλ θαη ζπνλδψλ ζε άιινπο ζενχο. χκθσλα κε ην βηβιίν ησλ Βαζηιεηψλ ε κεηαξξχζκηζε απηή ηνπ Ησζία πξνθιήζεθε απφ ηελ αλαθάιπςε ελφο βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ επηζθεπψλ ζην Ναφ ηεο Ηεξνπζαιήκ. Θα κπνξνχζε φκσο πξαγκαηηθά έλα βηβιίν λα πξνθαιέζεη ηφζν ξηδνζπαζηηθέο αιιαγέο ζηε ζξεζθεία θαη ηελ ζξεζθεπηηθή ηαπηφηεηα ηνπ Ηζξαήι; Πνην ζα κπνξνχζε λα ήηαλ ην πεξηερφκελν ηνπ, πνπ θαηάθεξε λα πξνθαιέζεη ηφζε αλαζηάησζε ζην βαζηιηά ηνπ Ηνχδα, ψζηε λα πάξεη ηελ απφθαζε λα αιιάμεη νιφθιεξν ην ζξεζθεπηηθφ θνζκνείδσιν ηεο επνρήο; Πνηνο ή πνηνη κπνξεί λα θξχβνληαη πίζσ απφ ηηο ηδέεο απηέο πνπ εθθξάδνληαη κέζα ζην ελ ιφγσ βηβιίν; Καη θπξίσο, θαηά πφζν δηθαηνχκαζηε λα ζεσξνχκε πσο έρνπκε λα θάλνπκε κε έλαλ θφζκν, ζηνλ νπνίν ε εχξεζε ελφο ζθνληζκέλνπ παιηνχ εγγξάθνπ ζε έλα λαφ απηνκάησο ζα πξνθαινχζε κηα επξεία εζληθή ζξεζθεπηηθή κεηακφξθσζε; ην ζεκείν απηφ είλαη απαξαίηεην λα γίλεη ε εμήο ζεκείσζε: ηαλ αλαθεξφκαζηε ζην βηβιίν ηνπ Νφκνπ, ζα πξέπεη λα είκαζηε πνιχ πξνζεθηηθνί, δηφηη νπζηαζηηθά αλαθεξφκαζηε ζε έλα βηβιίν ηνπ νπνίνπ ηελ ηαπηφηεηα αγλννχκε παληειψο. Πνηέ θαλείο δελ είδε απηφ ην βηβιίν, ην πεξηερφκελν ηνπ καο είλαη ηειείσο άγλσζην, ελψ δελ καο δηαζψδεηαη ζρεδφλ θακηά αλαθνξά ζρεηηθά κε απηφ. Οπζηαζηηθά πξφθεηηαη γηα έλα βηβιίν-θάληαζκα, ην νπνίν ζα κπνξνχζε λα κελ έρεη ππάξμεη θαη πνηέ, αιιά λα πξφθεηηαη γηα θαζαξφ επηλφεκα ηνπ ζπγγξαθέα ησλ βηβιίσλ ησλ Βαζηιεηψλ. Απηφ γηα ην νπνίν ζα κπνξνχζακε λα κηιήζνπκε κε ζρεηηθή αζθάιεηα είλαη ην ηη ζα κπνξνχζε λα είρε ν ζπγγξαθέαο ζην κπαιφ ηνπ φηαλ αλαθεξφηαλ ζην Βηβιίν ηνπ Νφκνπ. Καη απηφ κπνξεί λα γίλεη θαλεξφ κφλνλ κε κηα εηο βάζνο ζεψξεζε ηφζν ησλ βηβιηθψλ αλαθνξψλ ζην βηβιίν απηφ θαζ' απηφ θαη ζηα απνηειέζκαηα πνπ πξνθάιεζε ε εχξεζε ηνπ, φζν θαη ησλ ηζηνξηθψλ ζπγθπξηψλ πνπ αλάγθαζαλ ηνλ ζπληάθηε ηνπ δεπηεξνλνκηζηηθνχ έξγνπ λα επέκβεη ζηελ ηζηνξία ηνπ βηβιηθνχ Ηζξαήι θαη λα δψζεη ηε δηθή ηνπ εξκελεία ζην ζξεζθεπηηθφ αδηέμνδν, ζην νπνίν βξηζθφηαλ ν ιαφο ηνπ Γηαρβέ. 3

5 Καηά ηελ αλάπηπμε ηνπ ζέκαηνο καο βαζηθή πεγή ζα απνηειέζεη ην πξσηφηππν εβξατθφ θείκελν ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο πνπ εθδφζεθε απφ ηε Γεξκαληθή Βηβιηθή Δηαηξία ζηε ηνπηγθάξδε ην 1997, θαζψο θαη ε ειιεληθή κεηάθξαζε ηνπ ηελ ίδηα ρξνληά απφ ηελ Διιεληθή Βηβιηθή Δηαηξία, ηελ νπνία κάιηζηα ζα πξνηηκήζνπκε θαηά ηελ απφδνζε ησλ Βηβιίσλ, νλνκάησλ, ηνπσλπκηψλ θηι. ζνλ αθνξά ηε κεζνδνινγία, ζα αθνινπζήζνπκε ηελ ηζηνξηθνθξηηηθή κέζνδν. πλ ησ ρξφλσ, ιακβάλνληαο ππφςε ηνλ ηζηνξηθφ ηφπν θαη ρξφλν ηεο ζπγγξαθήο ησλ θεηκέλσλ πνπ ζα καο απαζρνιήζνπλ, ηε ζέζε ηνπο ζηε δσή ηνπ αξραίνπ Ηζξαήι (Sitz im leben), αιιά θαη ηηο δηάθνξεο ζξεζθεπηηθέο ηδέεο θαη ζενινγηθέο αληηιήςεηο ηεο επνρήο, θαζψο θαη ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπγγξαθέα, ζα επηρεηξήζνπκε λα αλαπιάζνπκε ηα γεγνλφηα θαη λα αλαθαιχςνπκε ηα ζηνηρεία απηά πνπ ζα καο επηηξέςνπλ λα δηαιεπθάλνπκε ηηο πξνζέζεηο θαη ην ζθνπφ ησλ πξσηαγσληζηψλ ησλ γεγνλφησλ απηψλ. Δίλαη αιήζεηα πσο ε ηζηνξηθνθξηηηθή κέζνδνο έρεη ππνζηεί ηειεπηαία ζεκαληηθή δπζθήκηζε απφ έλα ζεκαληηθφ κέξνο εξεπλεηψλ, ιφγσ ησλ πεξηνξηζκέλσλ νξίσλ ηεο. Κη ίζσο λα έρνπλ δίθην. Παξφια απηά, εκείο πνπ επηκέλνπκε λα εκπηζηεπφκαζηε ηελ ηζηνξηθνθξηηηθή κέζνδν, αλ θαη απνδερφκαζηε πσο ε ζχγρξνλε βηβιηθή εξκελεπηηθή δελ κπνξεί θαη δελ πξέπεη λα έρεη φξηα, ζπλερίδνπκε λα ζεσξνχκε ηε κέζνδν απηή ζπλεπή κε ηελ πίζηε ζηελ Αγία Γξαθή σο ιφγνπ ηνπ ζενχ. Ο θαηξφο ζα δείμεη αλ έρνπκε δίθην ή άδηθν. Δμάιινπ, φπσο ν αείκλεζηνο θαζεγεηήο άββαο Αγνπξίδεο έιεγε «Καλείο εξκελεπηήο δελ είλαη αιάζεηνο, αθφκε θαη ν πην νξζφδνμνο, αθνχ ε Οξζνδνμία δελ είλαη κφλν θιεξνλνκηά θαη θηήκα, αιιά θπξίσο ζηφρνο ηνπ αγψλα θαη ηεο πξνζπάζεηαο θάζε νξζνδφμνπ». 4

6 1. Ιστορικό Πλαίσιο Σνλ 8o-7ν αηψλα πυ νη Αζζχξηνη εμαθνινπζνχλ λα έρνπλ ηνλ έιεγρν ησλ ππνηειψλ θξαηψλ θαη ησλ επαξρηψλ ηνπο ζηελ Παιαηζηίλε. Σν 701 πυ, θαηά ηε βαζηιεία ηνπ Δδεθία, χζηεξα απφ κηα εμέγεξζε θαη ηελ επαθφινπζε πνιηνξθία απφ ηνλ ελλαρεξίκ ηεο πεξηνρήο ηνπ Ηνχδα 1, πνιιέο πεξηνρέο, φπσο ε Υεβξψλ, ε Βεξζαβεέ, ε Αξάδ, βξίζθνληαη ζηελ θαηνρή θαη θάησ απφ ηε ζθαίξα επηξξνήο αιιφζξεζθσλ θαη ερζξηθψλ πξνο ηελ Ηεξνπζαιήκ γεηηφλσλ 2. Έηζη, ζηηο αξρέο ηνπ 7νπ αηψλα ην βαζίιεην ηνπ Ηνχδα πεξηνξίδεηαη ηφζν, ψζηε λα κηιάκε πιένλ γηα ηελ πφιε-θξάηνο ηεο Ηεξνπζαιήκ 3. Γηα πξψηε θνξά γίλεηαη αηζζεηή ε αλάγθε ην φλνκα ηνπ Γηαρβέ λα θαηνηθεί θαη λα πξνθέξεηαη ζε έλα ζπγθεθξηκέλν κέξνο, ελψ ν δεζκφο κεηαμχ ησλ Ηνπδαίσλ πνπ δνπλ θάησ απφ μέλε θπξηαξρία θαη εθείλσλ πνπ δνπλ ζηε Ηεξνπζαιήκ, αξρίδεη λα θινλίδεηαη. Οη πεξηνρέο απηέο θαηά πάζα πηζαλφηεηα επέζηξεςαλ ζηελ θπξηαξρία ηεο Ηεξνπζαιήκ θαηά ηελ επνρή ηνπ Μαλαζζή, (ζίγνπξα φκσο φρη πνιχ καθξηά απφ ηελ επνρή πνπ ν Ησζίαο επηρεηξνχζε λα επεθηείλεη ηελ πεξηνρή ζηα πιαίζηα ηεο Μεηαξξχζκηζεο ηνπ), πηζαλφλ κε επλντθνχο γηα ηελ Αζζπξία φξνπο 4. Παξφια απηά, χζηεξα απφ κηα εμεθνληαεηή πεξίνδν θαηνρήο, θαη ηδίσο κεηά ην ζάλαην ηνπ Αζζνπξκπαληπάι (630 πυ), ε Αζζπξηαθή Απηνθξαηνξία αξρίδεη πξννδεπηηθά λα παξαθκάδεη, πξνθχπηνληαο έηζη ζηνλ Ηνχδα ε πξννπηηθή κηαο λέαο πνιηηηθήο αξρήο. Οη πνιηηηθέο ηνπ θηλήζεηο ζηα ηέιε ηνπ 7νπ αηψλα αληαλαθινχλ απηή ηελ πξννδεπηηθή κείσζε ηεο Αζζπξηαθήο εμνπζίαο. Ζ δνινθνλία ηνπ βαζηιηά Ακψλ αλαπαξηζηά μεθάζαξα κηα πξνζπάζεηα ηεο αληη-αζζπξηαθήο κεξίδαο ζηνλ Ηνχδα γηα απαιιαγή απφ ηνλ Αζζπξηαθφ δπγφ (Β Βαζ. 21,23) 5. Σν πξαμηθφπεκα απηφ ηεο απιήο θαηά ηνπ Ακψλ 6, ν νπνίνο ήηαλ πηζηφο ζηνπο 1 ην Η. Ναπή 15,20-63 αλαθέξνληαη αλαιπηηθά νη πφιεηο πνπ πεξηειάκβαλε ην θξάηνο ηνπ Ηνχδα. Βι επίζεο Aharoni Y., «The Province-List of Judah», VT 9 (1959), ζζ Βι. ζρ. Ζζ. 36, Β Βαζ 18,17 θ.ε., Β Υξ. 32,9 θ.ε. 3 ην εμάγσλν πήιηλν πξίζκα, γλσζηφ σο πξίζκα ηνπ Taylor, ην νπνίν αλαθαιχθζεθε ζηα ζπληξίκκηα ηεο Νηλεπή απφ ηνλ Taylor ην 1830 θαη κέζα ζην νπνίν πεξηιακβάλνληαη ηα Υξνληθά ηνπ ελλαρεξίκ ( πΥ), αλαθέξεηαη ραξαθηεξηζηηθά φηη θαηά ηελ πνιηνξθία ηεο Ηεξνπζαιήκ απφ ηνπο Αζζχξηνπο ην 701 πυ, ν Αζζχξηνο βαζηιηάο έθιεηζε ηνλ Δδεθία ηνλ Ηνπδαίν κέζα ζηελ Ηεξνπζαιήκ, ηε βαζηιηθή πφιε ηνπ ζαλ θπιαθηζκέλν πνπιί, σο ηηκσξία γηα ην φηη ν βαζηιηάο ηνπ Ηνχδα δελ ππνηάρζεθε ζηνλ Αζζπξηαθφ δπγφ. Βι. ζρ. Daniel D. Luckenbill, Ancient Records of Assyria and Babylonia, ηνκ.2, ηθάγν, 1926, ζ Βι επίζεο N. Na'aman, «Sennacherib's Campaign to Judah and the Date of the Lmlk Stamps», VT 29 (1979), ζζ Αλάκεζα ζηηο πξνζπάζεηεο πνπ θαηέβαιε ν Μαλαζζήο γηα λα δείμεη ηελ πίζηε ηνπ ζηελ Αζζπξία θαη λα εμαζθαιίζεη έηζη ηελ ππνζηήξημε ηεο ηειεπηαίαο πξνο ηνλ Ηνχδα, είλαη ινγηθφ λα ππνζέζνπκε φηη απνθαηέζηεζε ιαηξεπηηθέο πξαθηηθέο ηηο νπνίεο είρε αθαηξέζεη ζην παξειζφλ ν Δδεθίαο απφ ην ιαφ ηνπ. 5 Cross Frank M., «Josiah's Revolt against Assyria», JNES 12 (1953), ζ Ζ δνινθνλία ηνπ Ακψλ είρε αλακθίβνια ππνθηλεζεί απφ ηελ Αίγππην, πνπ επηζπκνχζε λα εγθαηαζηήζεη κηα επλντθή γη απηνχο βαζηιεία ζηνλ Ηνχδα. Βι. ζρ. Malamat A., «The twilight of Judah: In the Egyptian-Babylonian Maelstrom», SVT 28 (1955), ζ

7 Αζζχξηνπο άξρνληεο (Β Υξ. 33,22-23) έιαβε ρψξα ην 640, ελψ ζηελ πξνζπάζεηα λα πξνιεθζεί κηα ηηκσξία ηνπ Ηνχδα απφ ηνλ Αζζχξην βαζηιηά Αζνπξκπαληπάι 7 θαη λα θαηαπληγεί ε πνιηηηθή απνζηαζεξνπνίεζε ζηνλ Ηνχδα, ν Ακαξέο 8 (= ιαφο ηεο γεο ) 9 αλαιακβάλεη δξάζε (Β Βαζ. 21,24). Δπξφθεηην γηα κηα κεζαία αγξνηηθή ηάμε θαηφρσλ γεο ζηνλ Ηνχδα, ε νπνία κε ζέινληαο λα ραζεί ε επθαηξία πνπ πξνζέθεξε ε κεηαηφπηζε ησλ δηεζλψλ ζπζρεηηζκψλ δπλάκεσλ γηα κηα εηο βάζνο εζληθή αλαλέσζε, ζπκκαρεί κε ην βαζηιηθφ νίθν θαηά ηεο δξάζεο ησλ αμησκαηνχρσλ ηεο απιήο θαη ησλ ελδερφκελσλ αγψλσλ γηα ηελ θαηάιεςε ηεο εμνπζίαο. Έηζη ινηπφλ, αθνχ ζαλαηψλεη ηνπο ζπλσκφηεο ηεο παιαηηαλήο εμέγεξζεο θαηά ηνπ γηνπ ηνπ Μαλαζζή, αλαιακβάλεη λα ηαθηνπνηήζεη ην δήηεκα ηεο δηαδνρήο ηνπ ζξφλνπ, αλαθεξχζζνληαο βαζηιηά ηνλ Ησζία ζε ειηθία κφιηο 8 εηψλ (Β Βαζ 21,23). Πίζσ φκσο απφ απηή ηελ πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ ιανχ ηεο γεο θξχβεηαη ε επηζπκία γηα κηα εηο βάζνο εζληθή αλαλέσζε θαη γηα απνθαηάζηαζε ηεο παιηάο αμίσζεο ηνπ νίθνπ ηνπ Γαβίδ, γηα ηελ νπνία δε ζα ππήξρε θακηά πξννπηηθή επηηπρίαο αλ δελ είρε ππνζηεξηρηεί απφ έλα ηκήκα ηεο αλψηεξεο ηάμεο ηεο Ηεξνπζαιήκ 10. Σν 629 έρνπκε ην ζάλαην ηνπ Αζζχξηνπ βαζηιηά Αζζνπξ-εηέι-ηιαλί, γεγνλφο πνπ πξνθαιεί κηα λέα πξνζπάζεηα ηνπ Ηνχδα γηα αλεμαξηεζία απ' ηηο μέλεο δπλάκεηο κε κηα ζπλεπαγφκελε δπζκέλεηα πξνο θάζε μέλν ζηνηρείν ζηελ θνηλσληθή θαη ζξεζθεπηηθή δσή Malamat A., «The Last Wars of the Kingdom of Judah», JNES 9 (1950), ζ Βι.ζρ. Rainer Albertz, Ιζηνξία ηεο ζξεζθείαο ηνπ Ιζξαήι, Αζήλα: Άξηνο δσήο, 2006, ζ. 416 θ.ε. 9 Βι. ζρ. Η. Μνχξηδηνο, «Ο ιαφο ηεο γεο θαη ε πνιηηηθνζξεζθεπηηθή θαηάζηαζε ζην βαζίιεην ηνπ Ηνχδα», Γξ. Παι 762 (1996), ζζ R.Albertz, ν.π., ζζ Ο Υξνληθνγξάθνο αλαθέξεη ζπλερείο θηλήζεηο γηα ζξεζθεπηηθή θαη επνκέλσο θαη πνιηηηθή αλεμαξηεζία ζηνλ Ηνχδα ηα έηε 632, 628 θαη 622 πυ. Αλ απνδερηνχκε ην ρξνλνινγηθφ δηάγξακκα ηνπ Dubberstein (Assur-banipal Assur-etel-ilani Sin-sum-lisir 629 Sin-sar-iskun ), ηφηε νη ρξνλνινγίεο απηέο ζπζρεηίδνληαη κε ηηο κεγάιεο αιιαγέο ζηελ Αζζπξηαθφ- Βαβπισληαθή θαηάζηαζε. (Cross, ν.π., ζζ ) 6

8 632 8ν έηνο Ησζία ΗΟΤΓΑ ΜΔΟΠΟΣΑΜΗΑ ΓΔΓΟΝΟΣΑ 37ν έηνο Αζζνπξκπαληπάι Πξναλαγγειία κεηαξξχζκηζεο ζηνλ Ηνχδα (Β Υξ. 34,3) ν έηνο Αζζνπξκπαληπάι Σειεπηαίν έηνο Αζζνπξκπαληπάι ν έηνο Αζζνπξ-εηέι-ηιαλί ν έηνο Ησζία ν έηνο Ησζία 625 1ν έηνο Ναβνπνιάζαξ (-605) ν έηνο Ησζία ν έηνο Ησζία 17ν έηνο Ναβνπνιάζαξ Πίλαθαο 1: Πίλαθαο Χξνλνινγηθώλ γεγνλόησλ Αξρή Μεηαξξχζκηζεο (Β Υξ. 34,3) Αξρή δξάζεο Ηεξεκία (Ηεξ. 1,1) Δχξεζε βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ / Απνθνξχθσκα κεηαξξχζκηζεο (Β Βαζ. 22,3) Μάρε ζηε Μεγηδδψ/ Ζκεξνκελία ζαλάηνπ ηνπ Ησζία ην κήλα ηβάλ (Β Βαζ 23,29-33) Ο Ησζίαο δηελεξγεί ηελ πξψηε ηνπ κεηαξξχζκηζε ην 628, ε νπνία ήηαλ κηα απνθαηάζηαζε ηεο γηαρβηθήο ιαηξείαο πνπ απνπεξαηψζεθε ζηαδηαθά. Απφ ην γεγνλφο φκσο φηη ν Ησζίαο ήηαλ κφιηο 8 εηψλ φηαλ αλέιαβε ηελ εμνπζία απνδεηθλχεηαη φηη δελ ήηαλ δπλαηφ ε κεηαξξχζκηζε λα δηεθπεξαηψζεθε κφλν απφ ηνλ Ησζία, νχηε θαλ κάιηζηα λα ήηαλ ν βαζηιηάο ε θηλεηήξηα δχλακε ηεο (Γη. 17,14-20) 13. Ζ πξσηνβνπιία μεθίλεζε απφ άιιεο νκάδεο 14, πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ ην λεαξφ βαζηιηά γηα ηελ επίηεπμε ησλ δηθψλ ηνπο ζθνπψλ 15. Πνηεο φκσο κπνξεί λα ήηαλ απηέο νη νκάδεο; Ήδε έρνπκε κηιήζεη γηα ηνλ Ακαξέο θη έρνπκε αλαθέξεη φηη ππνζηεξίρηεθε απφ έλα ηκήκα ηεο αλψηεξεο ηάμεο ηεο Ηεξνπζαιήκ. ' απηφ ινηπφλ πξέπεη λα ζπγθαηαιερζνχλ: α) νθηνινγηθά κνξθσκέλνη απιηθνί ππάιιεινη κε κεγάιε επηξξνή. Γελ είλαη ζχκπησζε φηη ηελ επνρή πνπ βξέζεθε ην βηβιίν ηνπ Νφκνπ, είλαη παξψλ ζηε ζθελή ν αθάλ ν γξακκαηέαο. 12 χκθσλα κε ηνλ Wiseman, Chronicles of Chaldean Kings ( BC) in the British Museum (London, 1956), ε ηειεπηαία εκεξνκελία ζηα επαγγεικαηηθά έγγξαθα είλαη Μάξηηνο 20, έηνο 38 = Ηνχληνο 5, 631 (αδεκνζίεπην). Οη J.M. Miller θαη J.H. Hayes ζην έξγν ηνπο A History of Ancient Israel and Judah, Philadelphia: Westminster Press, 1986, ζ. 381 δίλνπλ ην 627 πυ σο ρξνλνινγία ζαλάηνπ ηνπ Αζζνπξκπαληπάι. 13 Albertz, ν.π., ζζ χκθσλα κε ηνλ Albertz (ν.π., ), νη δηάθνξεο νκάδεο ησλ θνξέσλ ηεο κεηαξξχζκηζεο είραλ σο ζεζκηθφ θέληξν ην αλψηαην δηθαζηήξην ηεο Ηεξνπζαιήκ (Β Υξ. 19,8 θ.ε.). Γηα ηηο αξκνδηφηεηεο απηνχ ηνπ δηθαζηεξίνπ βι. Γη. 17,8-13. ε απηφ, εθηφο απφ ην ηεξαηείν θαη ηνπο θξαηηθνχο ππαιιήινπο, ίζσο αληηπξνζσπεπφηαλ θη ν Ακαξέο, κε θαζήθνλ ηε κέξηκλα γηα ηελ επηβνιή ηεο κεηαξξπζκηζηηθήο λνκνζεζίαο ηνπ αλψηεξνπ δηθαζηεξίνπ ζην επίπεδν ηεο πεξηθέξεηαο. 15 Έηζη εμεγείηαη ε κεγάιε θνηλσληθή απνδνρή ηεο, αιιά θαη ε ζρεηηθά γξήγνξα δηάιπζε απηνχ ηνπ ζπλαζπηζκνχ, εμαηηίαο ζπκθεξφλησλ ησλ νκάδσλ (Albertz, ν.π., ζζ ) 7

9 Πξνθαλψο ππήξμε παηδαγσγφο ηνπ λεαξνχ Ησζία, ηνλ νπνίν κφξθσζε ζην πλεχκα ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ ηδεψλ θαη κέρξη ηελ ελειηθίσζε ηνπ ρεηξίζηεθε σο εθπξφζσπνο ηνπ ηηο πνιηηηθέο ππνζέζεηο. Δμάιινπ, νη απφγνλνη ηνπ αθάλ 16 κέρξη θαη ηε δηνίθεζε ηνπ Γνδνιία ζπλέβαιαλ απνθαζηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο πνιηηηθήο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ ηνπ Βαζηιείνπ ηνπ Ηνχδα 17. β) Μεγάιν κέξνο ηνπ ηεξαηείνπ 18 ηνπ Νανχ ηεο Ηεξνπζαιήκ. Παξψλ ζηε ζθελή ηεο επξέζεσο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ ήηαλ θαη ν Υειθίαο ν αξρηεξέαο 19. Κη αλ νη γξακκαηείο ήηαλ εθείλνη πνπ κπφξεζαλ λα δψζνπλ ζηε κεηαξξχζκηζε ηε θηινινγηθφ-ζξεζθεπηηθή ηεο βάζε 20 (φπσο ζα δνχκε αλαιπηηθφηεξα ζηε ζπλέρεηα), ε Ηεξνζνιπκηηηθή Ηεξνζχλε βνήζεζε ην βαζηιηά ζηελ πξαθηηθή επηβνιή ηεο κεηαξξχζκηζεο 21. Κη φρη αληδηνηειψο, αθνχ κε ηνλ πεξηνξηζκφ ηεο γηαρβηθήο ιαηξείαο ζηε Ηεξνπζαιήκ, ηα έζνδα απφ ηηο ζπζίεο ζα θαηέιεγαλ κφλν ζηα δηθά ηνπο ρέξηα 22. γ) Μεκνλσκέλνη πξνθήηεο. νθνλίαο θαη Ηεξεκίαο 23, θαηέρνληαο κέζσ ηεο πξνθνξηθήο παξάδνζεο ηηο βαζηθέο απαηηήζεηο ηνπ Νφκνπ ηνπ Γηαρβέ, ήηαλ ζε ζέζε λα επεξεάζνπλ ην βαζηιηά πξνο κηα κεηαξξχζκηζε, ε νπνία ήηαλ ζε απφιπηε ζπκθσλία κε ην Νφκν ηνπ Γηαρβέ, κέζσ ησλ θεξπγκάησλ ηνπο, αιιά θαη ηεο εθπαίδεπζεο πνπ έιαβε ν Ησζίαο ζηα λεαληθά ηνπ ρξφληα 24. Άιισζηε, ζχκθσλα κε ηνλ Robinson, ν νθνλίαο θαηά πάζα πηζαλφηεηα ήηαλ πξίγθηπαο ηνπ βαζηιηθνχ νίθνπ θαη επνκέλσο, νη ιφγνη ηνπ δε ζα κπνξνχζαλ λα αγλνεζνχλ απφ ην βαζηιηά. Μάιηζηα, δελ είλαη απίζαλν ν νθνλίαο λα είρε θάπνην ρέξη ζηελ αληηβαζηιεία πνπ λα έιεγρε ππνζέζεηο θαη λα ήηαλ ππεχζπλνο γηα ηε κφξθσζε ηνπ Ησζία φζν ήηαλ αλήιηθνο 25. Ο Ηεξεκίαο απφ ηελ πιεπξά ηνπ έηπρε θαη' επαλάιεςηλ πξνζηαζίαο απφ κέιε ηεο 16 Γηα αθαλίδεο βι.ζρ. Ηεξ. 26,24 36,9 θ.ε. Ηεδ. 8,11 θαη R.Albertz, ν.π. ζ.485 θ.ε., Albertz, ν.π., ζ ρεηηθά κε ην ζεζκφ ηεο ηεξνζχλεο ζηελ Π.Γ. θαη ηελ εμέιημε ηνπ βι. Μ. Κσλζηαληίλνπ, «Ο ζεζκφο ηεο ηεξνζχλεο ζηελ Παιαηά Γηαζήθε» ζε 19 Βι.ζρ. Ζζ. 22,20-23 θαη Albertz, ν.π., ζ. 490 θ.ε. 20 O Weinfeld (Deuteronomy and the Deuteronomic School, Oxford: Clarendon Press, 1972) ππνζηεξίδεη πσο ην δεπηεξνλνκηζηηθφ έξγν, θαζψο θαη νιφθιεξν ην δεπηεξνλνκηαθφ έξγν (Γεπηεξνλφκην, Dtr θαη Ηεξεκηαο), είλαη δεκηνχξγεκα ηνπ θχθινπ ησλ γξακκαηέσλ, πνπ μεθίλεζαλ ην θηινινγηθφ ηνπο έξγν ιίγν πξηλ ηε βαζηιεία ηνπ Ησζία θαη αθφκα εξγάδνληαλ πάλσ ζε απηφ κεηά ηελ πηψζε ηνπ Ηνχδα (ζ. 9). 21 Ησζίαο θαη Υειθίαο εξγάζηεθαλ ρέξη-ρέξη γηα ηελ εθηέιεζε ηεο κεηαξξχζκηζεο (Weinfeld Moshe, «Cult Centralization in Israel in the Light of a Neo-Babylonian Analogy», JNES 23 (1964), ζ. 211) 22 Albertz, ν.π., ζζ Καη ε ζρνιή ηνπ Ζζατα έβιεπε ζην πξφζσπν ηνπ Ησζία ηνλ λέν Γαβίδ θαη αλέκελε απφ απηφλ ηελ αλαζχζηαζε ηεο δαβηδηθήο απηνθξαηνξίαο (Ζζ. 8,23β-9,6). 24 Donald W.B.Robinson, Josiah's Reform and the Book of the Law, London: The Tyndale Press, ζ.38 in 25 ν.π, ζ.16 8

10 νηθνγέλεηαο ηνπ αθάλ (Ηεξ. 26,24, 36,9θ.ε., 40,7θ.ε.), γεγνλφο πνπ θαζηζηά ζαθέο φηη ε νκάδα ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ θξαηηθψλ ιεηηνπξγψλ ηνλ ζεσξνχζε ζχκκαρν 26. Ο Ν. Lohfink δε, ηνλ ραξαθηεξίδεη εμαηηίαο ηνπ θεξχγκαηνο ηνπ 27 θαλνληθφ «πξνπαγαλδηζηή ηνπ βαζηιηά Ησζία» 28, αθνχ ζηηο πεξηνδείεο ηνπ, θαζψο παξαθηλνχζε ηνλ θφζκν λα απαξλεζεί κε φξθν ην ζπγθξεηηζκφ θαη ηελ ζηήξημε ζε μέλεο ππεξδπλάκεηο, πξνπαγάλδηδε ηε ζξεζθεπηηθή επαλέλσζε ηνπ βνξείνπ βαζηιείνπ κε ηνλ Ηνχδα, ηελ νπνία ζέιεζε λα επηηχρεη εθβηαζηηθά ν Ησζίαο κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ηεξνχ ηεο Βαηζήι 29. Οη ιφγνη επνκέλσο ηνπ Ηεξεκία, είηε ζπλεπάγνληαη είηε φρη κηα ήδε ηειεζζείζα κεηαξξχζκηζε 30, ζίγνπξα φκσο ζπλεπάγνληαη ηελ έληνλε επηζπκία θαη ηε δεκφζηα ππνζηήξημε γηα κηα κεηαξξχζκηζε ζηε ακάξεηα πξηλ ην Μέρξη ζηηγκήο φια ζπλεγνξνχλ ππέξ ηεο άπνςεο ηνπ Υξνληθνγξάθνπ φηη ε κεηαξξχζκηζε ηνπ Ησζία μεθίλεζε ην 12ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ (628) 32 θαη επεξεάζηεθε απφ ην θήξπγκα ησλ δχν πξνθεηψλ 33 (θαηά ηνπ Βάαι, ησλ άζηξσλ ηνπ νπξαλνχ, ηεο βεβήισζεο ηνπ λανχ, ησλ πςειψλ, ησλ μέλσλ ιαηξεηψλ θαη ησλ πξνεγνχκελσλ θαθψλ βαζηιηθψλ πξάμεσλ 34 ). 26 Ο Η. Μνχξηδηνο ζηε δηαηξηβή ηνπ Θξεζθεπηηθέο Μεηαξξπζκίζεηο ζην βηβιηθό Ιζξαήι ζ. 144 ππνζηεξίδεη πσο ην φηη ν Αρηθάκ, ν γηνο ηνπ αθάλ, πξνζηαηεχεη ηνλ πξνθήηε θαη ηνλ ζψδεη κεηά ην θήξπγκα ηνπ ζην Ναφ θαη ην φηη ν Γακαξία, έλαο άιινο γηνο ηνπ αθάλ, θαη ν Γνδνιίαο, ν εγγνλφο ηνπ αθάλ, έρνπλ ζρέζεηο κε ηνλ Ηεξεκία, καο επηηξέπεη λα δερηνχκε πσο ν Ηεξεκίαο είρε θάπνηεο επαθέο κε ηε βαζηιηθή απιή ηνπ Ησζία. 27 Βι. Ηεξ. 30,5-7, 12-15, ,2-6, 15-17, 18-20, 21θ.ε. Γηα ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ Ηεξεκία βι. Alexander P. Kelso, «The religious consciousness of Jeremiah», AJSL 41 (1925), ζζ Γηα ηε ρξνλνιφγεζε ησλ πξνθεηεηψλ ηνπ Ηεξεκία βι. H.G. May, «The Chronology of Jeremiah's Oracles», JNES 4 (1945), ζζ Δπίζεο, Jacob Milgrom, «The Date of Jeremiah, Chapter 2», JNES 14 (1955), ζζ Albertz, ν.π., ζζ ν.π., ζζ Δίλαη ελδηαθέξνπζα ε πξνζέγγηζε ηνπ Ησζία απφ ηνλ R.D. Nelson («Josiah in the Book of Joshua», JBL 100/4 (1981), ζζ ), ν νπνίνο ηνλ παξνπζηάδεη έρνληαο ζην κπαιφ ηνπ ην έξγν ηνπ Ηεζνχ ηνπ Ναπή, αιιά θαη ηα θνηλά ζεκεία ζηε δξάζε ησλ δχν αλδξψλ (Βηβιίν Νφκνπ, Πάζρα θηι) 30 Ζ θξάζε Μνινλφηη ν Ηζξαήι...απνδείρηεθε δηθαηφηεξνο απφ ηνλ άπηζην Ηνχδα (Ηεξ. 3,11), πνπ αθνινπζεί ηε δήισζε φηη ν Ηνχδαο...δελ επέζηξεςε ζ' εκέλα κ' φιε ηνπ ηελ θαξδηά, αιιά πξνζπνηεηά εκπεξηέρεη έλα ππαηληγκφ γηα κηα κεηαξξχζκηζε, πνπ ήδε έρεη γίλεη ζην Βφξεην Βαζίιεην. Δμάιινπ, ζα ήηαλ πην εχθνιν γηα ηνλ Ηεξεκία λα παξνπζηάζεη ην έιενο ηνπ Θενχ γηα ηνλ ιαφ ηνπ Ηζξαήι, αλ πην πξηλ είρε ήδε θαηαζηξέςεη ν Ησζίαο ην ζπζηαζηήξην ηεο Βαηζήι θαη ηνπο νίθνπο ησλ Τςειψλ, πνπ θηίζηεθαλ απφ ηνπο βαζηιείο ηεο ακάξεηαο. Βι. ζρ. Donald W.B.Robinson, ν.π., ζ χκθσλα κε ηνλ Η. Μνχξηδην, ν.π., ν Ηεξεκίαο ηήξεζε θαηαξράο ζεηηθή ζηάζε έλαληη ηεο κεηαξξχζκηζεο θαη ήηαλ απφ θάπνηα άπνςε ν πξσηεξγάηεο ηεο φιεο θίλεζεο. Έηζη ζα κπνξνχζε λα δνζεί θαη κηα ινγηθή εμήγεζε γηα ηε ζηάζε ηεο ηεξαηηθήο νηθνγέλεηαο ζηελ Αλαλψζ (Ηεξ. 11,21 12,6), ε νπνία ράλεη θάζε πφξν απφ ην θιείζηκν ησλ ηνπηθψλ ηεξψλ θαη γη' απηφ αληηηάζζεηαη ζηε κεηαξξχζκηζε θαη θέξεηαη ερζξηθά ζηνλ πξνθήηε. ηαδηαθά φκσο ην ελδηαθέξνλ ηνπ Ηεξεκία γηα ηε κεηαξξχζκηζε αηφλεζε, ίζσο θαη γηαηί κέζα ηνπ ζπλέιαβε ην βαζχηεξν λφεκα ηεο Γηαζήθεο, σο πξνζσπηθήο θπξίσο θνηλσλίαο ηνπ αλζξψπνπ κε ην Θεφ ηνπ θαη φρη σο πηζηήο ηήξεζεο ηεο ιαηξεπηηθήο ηάμεο. 32 Ο Ησζίαο εθηέιεζε ηε κεηαξξχζκηζε ηνπ ζε δχν θάζεηο: α) ην 12ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ, νπφηε απνκαθξχλεη ηηο μέλεο Υαλααληηηθέο θαη Αζζπξηαθέο ιαηξείεο, β) ην 18ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ, νπφηε βεβειψλεη ηα Τςειά θαη γηνξηάδεη ην Πάζρα ζηελ Ηεξνπζαιήκ, σο επαθφινπζν ηεο επξέζεσο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ 33 Robinson, ν.π., ζζ Ο νθνλίαο θαηαπνιέκεζε αζζπξηαθά ηειεηνπξγηθά ηππηθά πνπ ηεινχληαλ ζην πεξηβάιινλ ηεο αλψηεξεο ηάμεο ηεο Ηεξνπζαιήκ θαη κε ηνπο ιφγνπο ηνπ θαηά ησλ εζλψλ ππνζηήξημε ηελ επεθηαηηθή πνιηηηθή ηνπ Ησζία. Πην ζπγθεθξηκέλα, πξηλ ην 621 θαηαδηθάδεη ηε ιαηξεία ηνπ Βάαι (1,4β), ηνπο Υεκαξίκ (1,4γ), ηε ιαηξεία ησλ άζηξσλ ηνπ νπξαλνχ (1,5α) (θαη ίζσο ηα ζπζηαζηήξηα ζην παιάηη ηνπ Αράδ. Βι. Β Βαζ 23,12 πάλσ ζηηο ζηέγεο ), ηελ πξνζθχλεζε ηνπ Μηιθψκ (1,5β) (θαζψο θαη ηνπ Μφιερ ζηελ Σνθέζ) θαη πηζαλφλ ηνλ Υεκψο. Δπίζεο θαηαδηθάδεη ηε βεβήισζε ηνπ Νανχ θαη ηελ παξακέιεζε ελφο ππάξρνληα λφκνπ. Βι. Donald W.B. Robinson, ν.π., ζ.18 9

11 Σν 18ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ Ησζία (622) έρνπκε ηελ εχξεζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ ζην Ναφ (γηα ην νπνίν ζα κηιήζνπκε αλαιπηηθφηεξα αξγφηεξα). Σν πεξηερφκελν απηνχ ηνπ βηβιίνπ, αλ θαη δε καο γίλεηαη γλσζηφ, πξνθάιεζε ηφζν κεγάιε αλαζηάησζε ζηνλ Ησζία, πνπ απνθάζηζε λα πξνρσξήζεη ζε ζξεζθεπηηθέο κεηαξξπζκίζεηο, βεβειψλνληαο θάζε Τςειφ, ελψ δηαθεξχζζεηαη φηη ε Ηεξνπζαιήκ ζα απνηειεί ην κνλαδηθφ ηφπν ιαηξείαο ηνπ Γηαρβέ 35. Οη ζξεζθεπηηθέο απηέο κεηαξξπζκίζεηο ηνπ Ησζία φκσο είραλ θαη πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο, θαζψο ν βαζηιηάο απνθαζίδεη λα ηηο εθαξκφζεη θαη ζην πξψελ βφξεην βαζίιεην 36. Οη αηζηφδνμνη ηεο επνρήο ζθέθηεθαλ φηη κε απηή ηελ επαλέλσζε Ηνχδα θαη Ηζξαήι, κηα ρξπζή επνρή αλαηέιιεη θαη ν Ησζίαο ζα ήηαλ ζε απηήλ έλαο άιινο Γαβίδ. κσο ε πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ άιιε. Ο Ησζίαο ήηαλ ειεχζεξνο λα πξάμεη κε αζπδνζία, εμαηηίαο ηεο ζηαδηαθήο θαηάξξεπζεο ηεο Αζζπξηαθήο απηνθξαηνξίαο 37. Απφ 'δσ θαη ζην εμήο φκσο Αίγππηνο θαη Βαβπιψλα επξφθεηην λα πξσηαγσληζηήζνπλ ζηα πνιηηηθά δξψκελα Ζ κεηαξξχζκηζε απνηειεί ρσξίο ακθηβνιία λίθε ηεο Ηεξνπζαιήκ απέλαληη ζηα ζηνηρεία ηεο πεξηθέξεηαο. Δθηφο ησλ άιισλ απνηειεί θαη πξνζσπηθή λίθε ηνπ Ησζία. Αλ ν Γηαρβέ είλαη ππέξηαηνο ζε απηή ηελ πφιε, ην ίδην ζα είλαη θαη ν βηθάξηνο ηνπ ν βαζηιηάο. Αλ ε Ηεξνπζαιήκ είλαη ην κνλαδηθφ θέληξν ηεο Γηαρβηθήο ζξεζθείαο, ρσξίο ακθηβνιία ζα είλαη θαη ε κφλε πξσηεχνπζα γηα ηνπο Δβξαίνπο (Olmstead A.P., «The Reform of Josiah and its Secular Aspects», AHR 20 (1915), ζ. 568) 36 χκθσλα κε ην βηβιηθφ θείκελν, ν Ησζίαο επέθηεηλε ηε δξάζε ηνπ κέρξη ηελ Κνηιάδα ηεο Ηδξεέι ζηα βφξεηα, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο Μεγηδδψ θαη ηεο Σαλάθ. χκθσλα φκσο κε αξραηνινγηθέο πιεξνθνξίεο, ν Ηνχδαο δελ κπνξεί λα επεθηάζεθε πξνο ηα βφξεηα πέξαλ ηεο Ηεξηρνχο (ή ηεο Βαηζήι). Βι. Fried Lisbeth S., «The High Places (Bamot) and the Reforms of Hezekiah and Josiah: An Archaeological Investigation», JAOS 122 (2002), ζ Δίηε πξφθεηηαη γηα αλνηθηή δηαθνπή ζρέζεσλ κε ηελ Αζζπξηαθή θπξηαξρία, είηε πην πηζαλφλ γηα εζσηεξηθή αλαδηνξγάλσζε κέζα ζηα πιαίζηα ηεο Αζζπξηαθήο επηθπξηαξρίαο απφ ηνλ ππνηειή βαζηιηά Ησζία, είλαη εκθαλήο κηα δξαζηηθή αιιαγή ζηελ Παιαηζηίλε. Ζ Αζζπξία ράλεη ηνλ έιεγρν ηνπ Ηνχδα θαη ησλ βφξεησλ πεξηνρψλ, ελψ ν Ησζίαο απνθαζηζηά ηελ παιηά αμίσζε ηνπ νίθνπ ηνπ Γαβίδ ζε απηέο ηηο πεξηνρέο (Cross, ν.π., ζ. 57) 38 Σν κηθξφ θαη αδχλακν θξάηνο ηνπ Ηνχδα, βξηζθφκελν ζην επαίζζεην ζηαπξνδξφκη πνπ ελψλεη ηελ Αζία κε ηελ Αθξηθή, δελ είρε ηελ πνιπηέιεηα λα θξαηήζεη ζηάζε νπδεηεξφηεηαο θαη λα ππεξαζπηζηεί ηελ αλεμαξηεζία ηνπ θη έηζη ήηαλ αλαγθαζκέλν κέζα ζε απηή ηε δηπνιηθή δηακάρε ππεξνρήο αλάκεζα ζε Αίγππην θαη Βαβπιψλα, λα δηαιέμεη ζηξαηφπεδν. Οη ξαγδαίεο δηεζλείο πνιηηηθέο αιιαγέο απαηηνχζαλ ιεπηνχο ρεηξηζκνχο, αιιά θαη γελλαίεο απνθάζεηο, ησλ νπνίσλ ηα απνηειέζκαηα δελ ήηαλ πάληα εχθνιν λα πξνβιεπηνχλ. Μηα ηέηνηα πεξίπησζε απνηειεί θαη ε απφθαζε ηνπ Ησζία λα αληηκεησπίζεη ηνλ Φαξαψ Νερψ ζηε Μεγηδδψ πξνθεηκέλνπ λα εκπνδίζεη ην πέξαζκα ηνπ πξνο ην Υαξθεκίο γηα λα βνεζήζεη ηνπο Αζζχξηνπο ζηελ πξνζπάζεηα ηνπο λα επαλαθηήζνπλ ηε Υαξάλ. Ζ πξνζπάζεηα ηνπ βαζηιηά ηνπ Ηνχδα δελ ζηέθηεθε κε επηηπρία (ν ίδηνο έραζε ηε δσή ηνπ θαη ν Ηνχδαο ηελ επθαηξία λα απνηηλάμεη ηνλ αηγππηηαθφ δπγφ), ελψ νη Αηγχπηηνη θαηάθεξαλ ηειηθά λα θζάζνπλ εγθαίξσο (ην κήλα Σακνχδ) ζην πεδίν ηεο κάρεο. Βι. ζρ. Abraham Malamat, «Caught Between the Great Powers: Judah picks a side and loses», BAR 25 (1999), ζζ

12 Δηθόλα 1: Η Αζζπξηαθή Απηνθξαηνξία ην πξώην κηζό ηνπ 7νπ αηώλα π.χ. Ζ εμέγεξζε ηνπ Ησζία κεηά ηελ εχξεζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ ζπλέπεζε κε ηελ επνρή πνπ ν Ναβνπνιάζαξ είρε εδξαηψζεη ηε δχλακε ηνπ ζηνλ Βνξξά θαη εηνηκαδφηαλ λα εηζβάιιεη ζηελ Αζζπξία ( πΥ). Γελ είλαη απίζαλν ν Ησζίαο λα είρε θνηλφ ζθνπφ κε ηε Βαβπισληαθή επαλάζηαζε 39. Σν 616 έρνπκε ηελ ππνηαγή ζην Ναβνπνιάζαξ ησλ πεξηνρψλ Suhu (κηα αξαηνθαηνηθεκέλε πεξηνρή, πνπ βξίζθεηαη ζηηο δχν πιεπξέο ηνπ Δπθξάηε), Hindanu (πξνθαλψο ζεκαληηθφ κέινο ηεο χζηεξεο Αζζπξηαθήο Απηνθξαηνξίαο) θαη Qablinu. Σελ ίδηα πεξίνδν έρνπκε θαη ηε ζπκκαρία ηεο Αηγχπηνπ ππφ ηνλ Φακκήηηρν Α' κε ηελ Αζζπξία, ελψ ην 615 ν Ναβνπνιάζαξ πνιηνξθεί ηελ παιαηφηεξε Αζζπξηαθή πξσηεχνπζα Αζζνχξ, ε νπνία απνηειεί κηα απφ ηηο θχξηεο Αζζπξηαθέο πφιεηο καδί κε ηηο Νηλεπή, Καιάρ θαη Αξκπειά. ηα δηεζλή δξψκελα παίξλνπλ κέξνο θαη νη Μήδνη, νη νπνίνη ην 614, αθνχ θαηαιακβάλνπλ θαη θαηαζηξέθνπλ νινζρεξψο ηελ Αζζνχξ, ζπκκαρνχλ κε ηνπο Βαβπιψληνπο ζηα ζπληξίκκηα ηεο πφιεο 40. Σελ ίδηα ρξνληά νη Μήδνη μεθηλνχλ λα πνιηνξθνχλ ηε Νηλεπή 41, θαη ην 612 ε πφιε 39 Cross, ν.π., ζ ρεηηθά κε ηα γεγνλφηα πνπ αλαθέξνληαη, βι. Gaad, The fall of Nineveh. The newly discovered Babylonian Chrνnicle, No 21,901, in the British Museum, φπνπ πεξηγξάθνληαη αλαιπηηθά ηα γεγνλφηα απφ ην 10ν έσο ην 17ν έηνο ηνπ Ναβνπνιάζαξ ( πυ.) 41 ρεηηθά κε ηελ πηψζε ηεο Νηλεπή ππάξρεη ε παξάδνζε ελφο ρξεζκνχ, φηη ε Νηλεπή ζα πέζεη κφλνλ φηαλ ην πνηάκη ηεο ζα γίλεη ερζξφο ηεο. Πξάγκαηη, ην ηξίην έηνο ηεο πνιηνξθίαο ηεο, γίλεηαη κηα λεξνπνληή θαη μερεηιίδεη ν Δπθξάηεο, κε ζπλέπεηα λα θαηαζηξαθνχλ ηα ηείρε ηεο (Γηφδσξνο ηθειηψηεο, Diodorus of Sicily in Twelve Volumes, Books I and II (αγγι. κεηάθξ. H. 11

13 πέθηεη ζηα ρέξηα ηεο ζπκκαρίαο Βαβπισλίσλ-Μήδσλ-θπζψλ. χκθσλα κε ηελ παξάδνζε, ν βαβπισληαθφο ζηξαηφο, αλ θαη ήηαλ παξψλ ζηελ πνιηνξθία, έπαημε κφλν δεπηεξεχνληα ξφιν. χκθσλα δε κε ηνλ Ζξφδνην, ε θαηαζηξνθή ηεο Νηλεπή ην κήλα Αβ ήηαλ απνθιεηζηηθφ έξγν ησλ Μήδσλ 42. Οη ακπλφκελνη ηεο επηρείξεζεο κε αξρεγφ ηνλ Αζνπξνπκπαιίη δηαθεχγνπλ, ελψ ην Αζζπξηαθφ βαζίιεην κεηαθέξεηαη δπηηθά, ζηε Υαξάλ, πνπ κέρξη ηφηε απνηεινχζε έλα είδνο δπηηθήο πξσηεχνπζαο ηεο Απηνθξαηνξίαο. Δηθόλα 2: θελνεηδήο πίλαθαο, ηκήκα ηνπ Βαβπισληαθνύ Χξνληθνύ, όπνπ πεξηγξάθεηαη ε πηώζε ηεο Νηλεπή Σν 610 ν βαβπισληαθφο ζηξαηφο κε ηε βνήζεηα ηνπ Umman-Manda θαηαθηά ηελ πφιε ηεο Υαξάλ θαη απνθηά ηνλ έιεγρν φιεο ηεο πεξηνρήο απφ ηε καθξηλή Γχζε έσο θαη ηνλ Δπθξάηε. Ζ Αίγππηνο, βιέπνληαο απηή ηελ απεηιή γηα ηε πξία, ζηέιλεη βνήζεηα ζηελ Αζζπξηαθή ζπκκαρία 43. Γελ γλσξίδνπκε γηαηί ην πξνεγνχκελν έηνο νη Αηγχπηηνη δελ βνήζεζαλ ηνπο Αζζχξηνπο λα ππεξαζπηζηνχλ ηε Υαξάλ. Πάλησο θχξην κέιεκα ηνπο ηψξα είλαη ε επαλάθηεζε ηεο, φκσο ε επηρείξεζε απνηπγράλεη 44. Oldfather), Λνλδίλν: William Heinemann LTD, 1933), Ζξφδνηνο, Histories, ηνκ. I (Βηβιία I θαη II), εθδ. A.D. Godley, Λνλδίλν: William Heinemann LTD, 1920, Υ, 2,2 43 Απφ ην Βαβπισληαθφ Υξνληθφ BM πιεξνθνξνχκαζηε φηη ν Νερψ πξνζπάζεζε καδί κε ην ζηξαηφ ηνπ λα επαλαθηήζεη ηε Υαξάλ απφ κηα κηθξή Βαβπισληαθή θξνπξά. Ζ Βαβπισληαθή αληεπίζεζε ππφ ηνλ Ναβνπνιάζαξ απέηπρε, αιιά κε ηνπο Αζζχξηνπο θαη ηνπο Αηγχπηηνπο εγθισβηζκέλνπο ζηε Υαξάλ, ν Βαβπισληαθφο ζηξαηφο θαηάθεξε λα ιεειαηήζεη ηε Βφξεηα Αζζπξία. Πηζαλφλ ν Αζνπξνπκπαιίη πέζαλε ζε απηή ηελ εθζηξαηεία. ε θάζε πεξίπησζε, δελ εκθαλίδεηαη μαλά ζην πξνζθήλην. Γηα ηα Υξνληθά ηεο Μεζνπνηακίαο βι Μεηά ηελ απνηπρία ησλ Αζζπξίσλ λα ππεξαζπηζηνχλ ηε Υαξάλ, ν Αζνπξνπκπαιίη πηζαλφηαηα κεηέθεξε ηελ Αζζπξηαθή πξσηεχνπζα ζην Υαξθεκίο (Βι. Malamat, ν.π., ζζ ). Πάλησο, ε Αζζπξία εμαθαλίδεηαη δηα παληφο απφ ην πξνζθήλην. Ο Δπθξάηεο απνηειεί πιένλ πξνζσξηλά ζχλνξα ηφζν γηα ηνπο Βαβπισλίνπο φζν θαη γηα ηνπο Αηγππηίνπο. Ζ επαθφινπζε ζχγθξνπζε 12

14 χκθσλα κε φιεο ηη ελδείμεηο, ν Ησζίαο ζθνηψζεθε απηήλ ηελ πεξίνδν (609πΥ) 45. χκθσλα κε κηα θαηαγξαθή 46, ν Αζνπξνπκπαιίη θαη ν Αηγππηηαθφο ζηξαηφο επηηέζεθαλ ζηε Υαξάλ (Β. πξία) ην κήλα Σακνχδ θαη ε βαβπισληαθή θξνπξά ζθαγηάζηεθε. Καζψο απηή ε αλαθνξά αθνινπζεί ην ζρεηηθφ ηκήκα γηα ην 16ν έηνο ηνπ Ναβνπνιάζαξ, πξνθαλψο λα αλαθέξεηαη ζην 17ν έηνο ηνπ, ην 609πΥ. Απφ ηνλ Σακνχδ κέρξη ηνλ Δινχι (3 κήλεο) έρνπκε ηελ αλεπηηπρή πνιηνξθία ηεο πφιεο απφ ηνπο Αζζχξηνπο θαη ηνπο Αηγππηίνπο. Δπνκέλσο, είλαη ινγηθφ λα ππνζέζεη θαλείο φηη ν Ησζίαο ζθνηψζεθε απηή ηελ πεξίνδν θαη ν Ησαράδ (ηνπ νπνίνπ ε βαζηιεία θξάηεζε ηξεηο κήλεο) εθζξνλίζηεθε απφ ην Νερψ ΗΗ 47, θαζψο ν ηειεπηαίνο επέζηξεςε ζην Νφην ην κήλα Δινχι ή ην κήλα Σηζξί. Τπάξρεη κηα ππφζεζε φηη ν Νερψ, κεηά ην πέξαζκα ηνπ απφ ηελ Παιαηζηίλε ην 609, μαλαπέξαζε ηε ρψξα ηνλ επφκελν ρξφλν γηα λα ζπλερίζεη ηε κάρε κε ην βαβπιψλην βαζηιηά γηα ηνλ έιεγρν ηεο βφξεηαο πξίαο, πνπ μεθίλεζε ην πεξαζκέλν έηνο. Ζ πιάθα πνπ καο ιέεη γηα ηελ Αηγππηηαθή εθζηξαηεία ηνπ θιείλεη κε κηα θξάζε πνπ αλαπαξάγεη ηηο ελαξθηήξηεο ιέμεηο ηεο επφκελεο πιάθαο, φπνπ θαίλεηαη φηη ν Ναβνπνιάζαξ ήηαλ ζε κάρε θαη ηνλ επφκελν ρξφλν, αλ θαη ν ερζξφο δελ αλαθέξεηαη. Ο Gaad ζεσξεί φηη απνθαιχπηεη ελδηαθέξνπζεο ιεπηνκέξεηεο γηα ηε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπ Ναβνπνιάζαξ θαη ησλ ζπκκάρσλ ηνπ κε ην Νερψ ΗΗ ηεο Αηγχπηνπ. Απηφ ζπλεγνξεί ππέξ ηεο ππφζεζεο ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Ησζία ην 608 (παξαδνζηαθή εκεξνκελία) 49. χκθσλα κε ηνλ Ηψζεπν 50, ν Φαξαψ Νερψ, πξνο ην ηέινο ηεο βαζηιείαο ηνπ Ησζία, θηλήζεθε θαηά ησλ Μήδσλ θαη ησλ Βαβπισλίσλ. Πξφθεηηαη εκθαλέζηαηα γηα κηα απφ ηηο πνιιέο πξνζπάζεηεο ησλ Αηγππηίσλ λα εληζρχζνπλ ηνπο Αζζχξηνπο θαηά ησλ βαξβάξσλ απφ κεηαμχ ησλ δχν απηψλ δπλάκεσλ απνηειεί κνλφδξνκνο, θαζψο απφ ηε κηα πιεπξά ε Αίγππηνο, έρνληαο ηνλ αέξα ηνπ «Γηάδνρνπ θξάηνπο» ζέιεη λα πξνιάβεη ηε δηείζδπζε ησλ Βαβπισλίσλ ζε Αλαηνιία θαη δε ζηα παξάιηα ηεο Παιαηζηίλεο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά νη Βαβπιψληνη είλαη ινγηθφ λα ζέινπλ λα θξαηήζνπλ καθξηά απφ ηνλ Δπθξάηε ηνλ θίλδπλν πνπ νλνκάδεηαη Αίγππηνο, αιιά θαη λα ζέινπλ λα απνθηήζνπλ ηνλ έιεγρν ησλ πεξηνρψλ ηεο Αλαηνιίαο θαη ηνπ πινχηνπ πνπ ππάξρεη ζε απηή, πξνθεηκέλνπ λα θαηαθέξεη λα νξζνπνδήζεη νηθνλνκηθά κεηά ηνπο ζπλερείο πνιέκνπο κε ηελ Αζζπξία. Βι. ζρ. Oded Lipschitz, The Fall and Rise of Jerusalem: Judah Under Babylonian Rule, Winona Lake: Eisenbrauns, 2005, ζζ Thiele Edwin R., «The Chronology of the Kings of Judah and Israel», JNES 3 (1944), ζζ C.J. Gadd, ν.π., ζ Αηγχπηηνο Φαξαψ ( πυ) ηεο 26εο Γπλαζηείαο θαη γηνο ηνπ ηδξπηή ηεο Φακκήηηρνπ Α ( πυ). Δίλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφο γηα ην ξφιν ηνπ ζην ζάλαην ηνπ Ησζία ζηε Μεγηδδψ θαη γηα ην ζχληνκν έιεγρν ηνπ ζε πξία θαη Παιαηζηίλε ζηα ηέιε ηνπ 7νπ αηψλα πυ. Βι ζρ. Freedman David Noel, «Neco», The Anchor Bible Dictionary, (New York:Doubleday) 1997, Gaad, ν.π., ζ Thiele Edwin R., ν.π., ζ ρεηηθά κε ηε κάρε ζηε Μεγηδδψ θαη ην ζάλαην ηνπ Ησζία βι. Williamson H.G.M., «The Death of Josiah and the Continuing Development of the Deuteronomic History», VT 32 (1982), ζζ Begg C.T., «The death of Josiah in Chronicles: Another View», VT 37 (1987), ζζ. 1-8 Williamson H.G.M., «Reliving the Death of Josiah: A Reply to C.T. Begg», VT 37 (1987), ζζ Τπάξρεη κηα αμηνζεκείσηε ρξνλνινγηθή ζεκείσζε ζηνλ Ηψζεπν, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, πξνο ην ηέινο ηεο βαζηιείαο ηνπ Ησζία νη Μήδνη θαη νη Βαβπιψληνη αλέηξεςαλ ηελ Απηνθξαηνξία ησλ Αζζπξίσλ (Flavius Josephus, The Antiquities of the Jews (αγγι. κεηαθξ. William Whiston), Book X, θεθ. 5,1). 13

15 ην βνξξά 51. κσο ζε θακηά πεγή δε γίλεηαη θαλεξφ φηη ην 608 έιαβε ρψξα ηειηθά κηα κάρε κεηαμχ ησλ Αηγππηίσλ θαη ησλ Αζζπξίσλ απφ ηε κηα πιεπξά θαη Μήδσλ θαη Βαβπισλίσλ απφ ηελ άιιε. Αλ φλησο έγηλε κηα ηέηνηα κάρε κεηαμχ ησλ ηεζζάξσλ κεγαιχηεξσλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ ηεο επνρήο, ηφηε πξνθαιεί έθπιεμε πνπ ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο κάρεο δελ δηαζψδνληαη πνπζελά 52. Ο Tadmor 53 ηζρπξίδεηαη φηη δελ κπνξεί πηα λα ππνζηεξηρηεί φηη ε εθζηξαηεία ηνπ Νερψ θαη ε κάρε ζηε Μεγηδδψ έιαβαλ ρψξα ην 608, δειαδή ην 18ν έηνο ηνπ Ναβνπνιάζαξ, θαζψο ήδε ην 609 ν Νερψ έρεη θπξηεχζεη ηε πξία θαη έρεη θαηαθηήζεη ην Υαξθεκίο. χκθσλα κε απηφλ, θάπνηα ζηηγκή κέζα ζην ηβάλ/σακνχδ ηνπ 609, ν κεγάινο Αηγππηηαθφο ζηξαηφο, μεθηλψληαο λα ζψζεη ηνλ Αζνπξνπκπαιίη ζηε Υαξάλ, αληηκεηψπηζε ηνλ Ησζία ζηε Μεγηδδψ, ηνλ λίθεζε θαη ζπλέρηζε βφξεηα. Ζ παξάδνζε ηνπ Β Υξ. 35,21 φηη ν Νερψ ήηαλ βηαζηηθφο θαη δήηεζε απφ ηνλ Ησζία λα ζηακαηήζεη ηνλ πφιεκν ζπκθσλεί κε ηα γεγνλφηα πνπ αλαθέξνληαη ζηα Υξνληθά. Αθνχ δηεμήγαγε έλα επηηπρή πφιεκν ελαληίνλ ησλ Αζζπξίσλ (!) ζηε Υαξάλ (απφ ηνλ Σακνχδ σο ηνλ Δινχι ηνπ 609), ν Νερψ γχξηζε ζηε πξία γηα λα ηαθηνπνηήζεη ηνπηθέο ππνζέζεηο. Σν ζεκαληηθφ πάλησο ζηελ φιε ππφζεζε είλαη φηη έρνπκε ηελ πξψηε δεκφζηα εκθάληζε ηνπ βαζηιείνπ ηνπ Ηνχδα ζην πξνζθήλην ηεο λέαο δηεζλήο δηακάρεο. Ίζσο ε κνλαδηθή επηζεηηθή ελέξγεηα ζηελ ηζηνξία ηνπ, ελαληίνλ κηαο ηζρπξήο παγθφζκηαο δχλακεο. Δπξφθεηην γηα κηα γελλαία απφθαζε, βαζηζκέλε ζε καθξνπξφζεζκεο πνιηηηθέο θαη ζηξαηησηηθέο κειέηεο 54. Γλσξίδνπκε φηη ε Αζζπξία ήηαλ ζαλάζηκνο ερζξφο ηνπ Ηζξαήι 55. Καηαιαβαίλνπκε επνκέλσο πφζν ζεκαληηθφ ήηαλ γηα ηνλ Ησζία λα θαζπζηεξήζεη ηελ πξνέιαζε ηνπ Αηγππηηαθνχ ζηξαηνχ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ζα ζθξάγηδε ηελ θαηαδίθε ηνπ Αζζχξηνπ βαζηιηά, ελψ ζα εκπφδηδε θαη ηελ απνθαηάζηαζε ελφο αλεμάξηεηνπ βνξείνπ βαζηιείνπ κε αηγππηηαθή ππνζηήξημε 56. Ση ήηαλ φκσο απηφ πνπ έθαλε ηνλ Ησζία λα πηζηέςεη πσο ην κηθξφ θαη αδχλακν 51 Γηαδνρηθά βήκαηα ζηαζεξήο πνιηηηθήο Αηγππηίσλ βαζηιηάδσλ ηεο 26εο δπλαζηείαο: Δπηρείξεζε ζηνλ Δπθξάηε ην 616 Δληζρχζεηο ζε Αζνπξνπκπαιίη ην 609 Σα γεγνλφηα ηνπ 608 Σειηθή ζχγθξνπζε ζην Υαξθεκίο ην Ο δε Ζξφδνηνο (ν.π., Υ, 2.159) αλαθέξεη κφλν δχν κάρεο: ζηα Μάγδαια (Μεγηδδψ) θαη ζηελ Καδχηηο (Γάδα). 53 Tadmor, «Chronology of the Last Kings of Judah», JNES, 15 (1956), ζ Malamat, ν.π., ζζ Ζ Αζζπξηαθή θπξηαξρία δελ επεξέαζε κφλνλ ηελ πνιηηηθή, αιιά θαη ηελ πνιηηηζηηθή θαη ζξεζθεπηηθή δσή ζηελ Παιαηζηίλε. Δίλαη ζίγνπξν φηη ηα ζξεζθεπηηθά ζηάληαξ πνηέ δελ έπεζαλ πην ρακειά απφ ηελ επνρή ηεο Αζζπξηαθήο θπξηαξρίαο επί Μαλαζζή θαη Ακψλ (Rowton M.B., «Jeremiah and the Death of Josiah», JNES 10 (1951), ζζ Albertz, ν.π., ζ

16 θξαηίδην ηνπ Ηνχδα ζα κπνξνχζε λα ηα βάιεη κε κηα ππεξδχλακε φπσο ε Αίγππηνο; Πέξαλ ηνπ φηη ν Ηνχδαο, βξηζθφκελνο ζην επαίζζεην ζηαπξνδξφκη πνπ έλσλε ηελ Αζία κε ηελ Αθξηθή, δελ είρε ηελ πνιπηέιεηα λα θξαηήζεη ζηάζε νπδεηεξφηεηαο θη έηζη ήηαλ αλαγθαζκέλνο λα δηαιέμεη ζηξαηφπεδν 57, ην φηη ν Νερψ ήηαλ αθφκε απεηξνο νη Αηγχπηηνη βξίζθνληαλ καθξηά απφ ηε βάζε ηνπο νη Ηνπδαίνη είραλ ην πιενλέθηεκα ηνπ αηθληδηαζκνχ θαη θπξίσο ην φηη κηζφ ρξφλν πξηλ, ζχκθσλα κε ηα Βαβπισληαθά ρξνληθά (ABC 3) νη Αηγχπηηνη είραλ εηηεζεί απφ ηελ αλεξρφκελε δχλακε ησλ Βαβπισλίσλ ζηνλ Δπθξάηε (Υεζβάλ 609) φια απηά καο βνεζνχλ λα θαηαιάβνπκε γηαηί ν Ησζίαο ήηαλ αηζηφδνμνο γηα ηελ έθβαζε ηνπ ηνικήκαηνο ηνπ 58. χκθσλα κε ην Malamat, ν Ησζίαο δελ ζα κπνξνχζε λα θάλεη απηφ ην ηφικεκα, αλ δελ είρε έλα δπλαηφ, εθπαηδεπκέλν ζηξαηφ, ζηνλ νπνίν ζα κπνξνχζε λα βαζηζηεί. Ηζρπξίδεηαη φηη κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κε βάζε ηε κεγάιε ηνπ πνιηηηθή ηθαλφηεηα θαη νξγάλσζε ηνπ βαζηιείνπ ηνπ ζε άιινπο ηνκείο φηη ν βαζηιηάο Ησζίαο πξνψζεζε ηελ αλάπηπμε ηνπ Ηνπδατθνχ ζηξαηνχ θαη ηνλ έθηαζε ζε έλα πςειφ επίπεδν ζηξαηησηηθήο ηθαλφηεηαο. Δλψ δελ είλαη απίζαλν θαη λα έρηηζε ην θξνχξην ηεο Μεγηδδψ 59. κσο, κηα ηέηνηα άπνςε είλαη θάπσο ππεξβνιηθή λα ππνζηεξηρηεί, απφ ηε ζηηγκή κάιηζηα πνπ δελ κπνξεί λα επηβεβαησζεί θη απφ ηελ έθβαζε ησλ γεγνλφησλ. Σν ζίγνπξν πάλησο είλαη φηη νη Ηνπδαίνη δελ ππνιφγηζαλ ζσζηά ηελ Αηγππηηαθή δχλακε θαη πιήξσζαλ αθξηβά ηελ Αληί-αηγππηηαθή ηνπο πνιηηηθή 60. Έηζη εμεγείηαη θαη ην γεγνλφο γηαηί ελψ ην 609 ν Ησζίαο πήξε απηή ηελ απφθαζε, ην 616 δελ είρε αληηηαρζεί ζηνλ Φαξαψ Φακκήηηρν, φηαλ απηφο έζηεηιε βνήζεηα ζηνπο Αζζχξηνπο. Γηφηη - πέξαλ ηνπ φηη ην 616 ε Βαβπιψλα ήηαλ πέξαλ ηνπ πνιηηηθνχ νξίδνληα ηνπ Ηνχδα, (ελψ ε θαηάζηαζε άιιαμε φηαλ ν βαβπισληαθφο ζηξαηφο πιεζίαζε ηνλ Δπθξάηε) - φπσο θάλεθε απφ ηελ ππνρψξεζε ησλ Αζζπξίσλ θαη ησλ Αηγππηίσλ θαηά ηελ επίζεζε πνπ δέρηεθαλ ζηνλ Δπθξάηε απ ηνπο Βαβπιψληνπο θαη ηνπο Μήδνπο (Υεζβάλ 609), ν Αηγππηηαθφο ζηξαηφο ήηαλ ζαθψο απνδπλακσκέλνο. Ο Ηψζεπνο, βαζηδφκελνο ζε πξψηκεο πεγέο αλεμάξηεηεο απφ ηε Βίβιν, καο δίλεη πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ην ζάλαην ηνπ Ησζία: ηαλ ν Ησζίαο ρηππήζεθε λσξίο ζηε 57 Βι. ππνζ Malamat Α., «Caught Between the Great Powers: Judah picks a side and loses», ζ Malamat, «The Last Wars of the Kingdom of Judah», ζ Ίζσο ην ίδην ιάζνο έθαλαλ θαη νη δπηηθνί γείηνλεο (ν.π., ζζ ). Ο Ζξφδνηνο (Ζξφδνηνο, ν.π.) αλαθέξεη φηη κεηά ηε κάρε ηεο Μεγηδδψ (Μάγδνινλ), ν Νερψ θαηέθηεζε ηε Γάδα (Καδχηηο). Απηφ επηβεβαηψλεηαη θη απφ ηε Βίβιν (Ηεξ. 47,1). Οη άιιεο Φηιηζηατθέο πφιεηο, φπσο Αζδψδ θαη Αζθειψλ, παξαδφζεθαλ. 15

17 κάρε απφ έλα βέινο, θαζψο ίππεπε ην άξκα ηνπ αλάκεζα ζε δχν θάιαγγεο, δφζεθε δηαηαγή γηα γεληθή ππνρψξεζε 61. Δπέζηξεςε ζηελ Ηεξνπζαιήκ θαη ππνρψξεζε ζηηο πιεγέο ηνπ 62. Αλαθέξεη κάιηζηα φηη ν Ηεξεκίαο ν πξνθήηεο ζπλέζεζε κηα ειεγεία γηα λα ζξελήζεη ηνλ Ησζία (θεθ. 5,1) 63. Ο Ησζίαο ινηπφλ πέζαλε ζηε κάρε θαη καδί ηνπ θάζε ειπίδα ηνπ Ηνχδα λα παξακείλεη αλεμάξηεηνο (Β Βαζ 23,29). Ο κηθξφηεξνο γηνο ηνπ, ν Ησάραδ 64 αλεβαίλεη ζην ζξφλν, φκσο ηξεηο κήλεο αξγφηεξα ν Νερψ ηνλ εμνξίδεη θαη ηνλ αληηθαζηζηά κε ηνλ κεγαιχηεξν αδειθφ ηνπ Ησαθείκ. Σν 605 ν Αηγππηηαθφο ζηξαηφο δέρεηαη κηα θαζνξηζηηθή ήηηα ζην Υαξθεκίο απφ ηνπο Βαβπιψληνπο. Απηφ ζα θέξεη κηα κεγάιε αιιαγή ζε πξία θαη Παιαηζηίλε, φπσο πξνέβιεςαλ πνιινί Ηνπδαίνη, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ πξνθήηε Ηεξεκία (θεθ.25) 65. Έηζη ινηπφλ, κεηά ην ζάλαην ηνπ Ησζία 66, ην παξακέξηζκα ηνπ δηαδφρνπ ηνπ Ησάραδ απφ ην Νερψ θαη ηελ ηνπνζέηεζε ζην ζξφλν ηνπ Ησαθείκ 67, ν νπνίνο εθδηθήζεθε ζθιεξά ηε κεξίδα ησλ κεηαξξπζκηζηψλ θαη πιήξσλε ην θφξν ππνηέιεηαο ζηελ Αίγππην εηζπξάηηνληαο ηνλ απφ ηνπο ειεχζεξνπο αγξφηεο 68, ζην αππξφβιεην έκεηλε κφλν ε ζπγθέληξσζε ηεο ιαηξείαο ζε έλα ηφπν 69 θαη ε θαηαζηνιή ηνπ ζπγθξεηηζκνχ Δίλαη εχθνιν λα θαηαλνήζνπκε γηαηί απηή ηελ πεξίνδν ηεο πνιηηηθήο αλεζπρίαο, πνπ νη βαζηιείο ηνπ Ηνχδα πξνζπαζνχζαλ λα απνηηλάμνπλ ηνλ Αζζπξηαθφ δπγφ θαη πνπ ν πφιεκνο κε ηελ Αζζπξία θαη ηελ Αίγππην ήηαλ ζπλερψο έλαο επαπεηινχκελνο θίλδπλνο, ν βαζηιηάο δελ ζέιεη λα ηαθεί ζε αλνηρηφ κέξνο έμσ απφ ηα ηείρε ηεο πφιεο (Yeivin S., «The Sepulchers of the Kings of the House of David», JNES 7 (1948), ζ. 34) 62 Πνιιέο θαη αιιφθνηεο ππνζέζεηο έρνπλ εθθξαζηεί ζρεηηθά κε ην ζάλαην ηνπ Ησζία. Ο Welch ( The death of Josiah, ZAW, 1925) ππνζηεξίδεη φηη ε κάρε ζηε Μεγηδδψ πνηέ δελ έιαβε ρψξα, αιιά ν Ησζίαο θιήζεθε απφ ην Νερψ ζηε Μεγηδδψ γηα λα εμεγήζεη ηελ αληί-αηγππηηαθή ηνπ πνιηηηθή θαη δνινθνλήζεθε χπνπια. Απφ ηελ άιιε, ν Hoshander (Priests and Prophets, 1938, ζ. 311) ππνζηεξίδεη φηη πηζαλφλ ν Ησζίαο λα δνινθνλήζεθε απφ ηα ρέξηα ησλ ηεξέσλ ηνπ Δθξαίκ σο εθδίθεζε γηα ηελ θαηαζηξνθή ησλ βσκψλ. Κακηά απφ απηέο ηηο ππνζέζεηο δελ κπνξεί λα επζηαζεί. (Malamat, ν.π., ζ. 220) 63 Flavius Josephus, ν.π. Δδψ είηε ελλνεί ην βηβιίν ησλ Θξήλσλ ηνπ Ηεξεκία, αθφκα ζσδφκελν, πνπ θπξίσο αλήθεη ζηελ θαηαζηξνθή ηεο Ηεξνπζαιήκ απφ ην Ναβνπρνδνλφζνξα (Β Υξ 35,25), είηε ζε θάηη άιιν, π.ρ. έλα κειαγρνιηθφ πνίεκα πνπ ράζεθε, αιιά αθφκα ζσδφηαλ ηελ επνρή ηνπ Ησζήπνπ. Γελ κπνξνχκε λα ην πξνζδηνξίζνπκε. 64 Ο Ακαξέο επέιεμε ηνλ Ησάραδ γηα ηε δηαδνρή ηνπ ζξφλνπ, ιφγσ ηεο θαηαγσγήο ηεο κεηέξαο ηνπ απφ ηελ Ηνπδατθή αγξνηηθή αξηζηνθξαηία, πνπ πεξηειάκβαλε θαη ηνλ Ακαξέο. Με ηα ίδηα θξηηήξηα επηιέρζεθε αξγφηεξα θαη ν εδεθίαο απφ ην Ναβνπρνδνλφζνξα, ιφγσ ηεο αληί-αηγππηηαθήο θαηξηάο, απφ ηελ νπνία θαηαγφηαλ ε κεηέξα ηνπ. Αληηζέησο, ν Ησαθίκ ήηαλ κηζεηφο ζηελ Ηνπδατθή αξηζηνθξαηία, δηφηη ε κεηέξα ηνπ πξνεξρφηαλ απφ κηα πφιε ηεο Γαιηιαίαο, πνπ απφ ηελ επνρή ηνπ Φακκήηηρνπ βξηζθφηαλ ππφ Αηγππηηαθφ έιεγρν (Malamat A., «The twilight of Judah: In the Egyptian-Babylonian Maelstrom», ζ. 126) 65 Malamat, «The Last Wars of the Kingdom of Judah», ζ Μεηά ην ζάλαην ηνπ Ησζία, αθφκε θη ν Ηεξεκίαο δηαρψξηζε σο έλα ζεκείν ηε ζέζε ηνπ απφ ηνπο κεηαξξπζκηζηέο, δηφηη αλαζηάιζεθε ε πνξεία ηεο θνηλσληθήο αλαλέσζεο θαη ηεο θξαηηθήο αλαδηάξζξσζεο ηνπ βαζηιείνπ ηνπ Ηνχδα θαη κάιηζηα επί ηεο βαζηιείαο ηνπ Ησαθείκ εγθαηαιείθζεθε θάζε ζρεηηθή πξνζπάζεηα. (Albertz, ν.π., ζ. 421). χκθσλα δε κε ηνλ Rowton, θακηά απφ ηηο ζσδφκελεο πξνθεηείεο ηνπ Ηεξεκία δελ είλαη πξνγελέζηεξε ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Ησζία. Κάζε αηζηνδνμία πνπ κπνξεί λα έλησζε, ζπληξίθζεθε απφ ην απνηέιεζκα ηεο κάρεο ζηε Μεγηδδψ θη έηζη απαξλήζεθε θάζε πξνεγνχκελε άπνςε ηνπ. Απηφ εμεγεί θαη ηελ απνπζία απφ ην βηβιίν ηνπ θάζε αλαθνξάο ζηε δηδαζθαιία ηνπ πξηλ ην ζάλαην ηνπ Ησζία (Rowton M.B., ν.π., ζ. 130) 67 Ο Φαξαψ ζεσξνχζε πσο αλαγλσξίδνληαο ηα δηθαηψκαηα ηεο πξσηνηνθίαο ζηνλ Ησαθείκ, ζα θέξδηδε έλα πηζηφ ππνηειή θαη ζχκκαρν. (Malamat A., «The twilight of Judah: In the Egyptian-Babylonian Maelstrom», ζ. 127) 68 Β Βαζ 23, Παξφια απηά, ε ζπγθέληξσζε ηεο ιαηξείαο είρε ηεξάζηηεο ζξεζθεπηηθέο επηπηψζεηο. Καηάθεξε λα θαηαξξίςεη έλα νιφθιεξν ζχζηεκα ηδεψλ αηψλσλ. Κη ελψ ε ζξεζθεία ζην παξειζφλ απνηεινχζε δσηηθφ κέξνο ηεο αγξνηηθήο δσήο, βίαηα κηα κέξα απαγνξεχεηαη ζην ιαφ λα είλαη δεκέλνο κε ηα Τςειά θαη ηα ηνπηθά ηεξά. Κη φρη κφλν απηφ: νη ηεξείο ηνπο θνλεχνληαη ή απνκαθξχλνληαη, ηα πξσηνγελλήκαηα ηνπο ηξψγνληαη απφ αγλψζηνπο, ελψ ηνπο επηηξέπεηαη λα εθθξάδνπλ ηε ζξεζθεπηηθφηεηα ηνπο κφλνλ ζηελ Ηεξνπζαιήκ. Απηφ ζπλεπάγεηαη μεληηεκφ γηα κέξεο απφ ηα ζπίηηα ηνπο, πεδνπνξία θάησ απφ ηνλ θαπηφ ήιην θαη κέζα απφ ηα δχζβαηα κνλνπάηηα ηνπ Ηνχδα θαη πνιιά έμνδα. Φηάλνληαο δε ζηελ Ηεξνπζαιήκ, έπξεπε λα πξνζθέξνπλ πξνζθχλεκα 16

18 καδί κε αγλψζηνπο. Ο δεζκφο επνκέλσο ηεο επίζεκεο ζξεζθείαο θαη ηεο θνηλσληθήο δσήο ηνπ ρσξηνχ έζπαζε γηα ηα θαιά. Ήηαλ επνκέλσο επφκελν ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ε κεηαξξχζκηζε απηή λα μεζεθψζεη ην ιαφ θαηά ηνπ βαζηιηθνχ νίθνπ. (Βι. ζρ. Olmstead, ν.π, ζ. 569, θαζψο θαη Weinfeld, «Cult Centralization in Israel in the Light of a Neo-Babylonian Analogy», ζ. 202) 70 Ζ απνηπρία δε ηνπ θνηλσληθνχ πξνγξάκκαηνο ησλ κεηαξξπζκηζηψλ, κε ηα ζαθή αλζξσπηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, δελ νθεηιφηαλ θαηά θχξην ιφγν ζηελ ειαηησκαηηθή εθαξκνζηκφηεηά ηνπ, αιιά ζηελ αληίζηαζε κεγάιεο κεξίδαο ηεο ηνπδατθήο αλψηεξεο ηάμεο, ε νπνία, κεηά ην ζάλαην ηνπ Ησζία, θαηήγγεηιε ηελ εζληθή ζπκθσλία, αθνχ δελ ήηαλ δηαηεζεηκέλε λα ξηςνθηλδπλεχζεη ηελ θνηλσληθή ηεο ζέζε πξνθεηκέλνπ λα ππνζηεξίμεη ηε κεηαξξχζκηζε. (Βι. ζρ. Albertz, ν.π., ζζ ). 17

19 2. Η εύρεση τοσ Βιβλίοσ τοσ Νόμοσ 2.1 Η Βιβλική Μαρησρία Αλ θαη ν Ησζίαο βαζίιεςε γηα 31 ρξφληα, έλα πεξηζηαηηθφ ζπλνςίδεη φιε ηε δσή θαη ην ραξαθηήξα ηνπ: ε αλεχξεζε ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ θαη ε αληίδξαζε ηνπ βαζηιηά ζ' απηφ. χκθσλα κε ην Β' Βαζ ν Ησζίαο ην 18ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ, αλαζέηεη ζην αθάλ ην γξακκαηέα ηελ επηηήξεζε ηεο δηαδηθαζίαο ηεο πιεξσκήο ησλ εξγαηψλ γηα ηηο επηζθεπέο ζην Ναφ απφ ηα ρξήκαηα πνπ εηζπξάρζεθαλ απφ ην ιαφ. Ο αθάλ, πξάηηνληαο φπσο ηνπ είπε ν βαζηιηάο, ζπλαληά ην Υειθία ηνλ αξρηεξέα, ν νπνίνο ηνπ αλαθνηλψλεη φηη βξήθε ην βηβιίν ηνπ Νφκνπ. Ο αθάλ απφ ηε πιεπξά ηνπ παξνπζηάδεηαη ζην βαζηιηά θη αθνχ ηνπ παξνπζηάδεη ηελ αλαθνξά ηνπ ζρεηηθά κε ην έξγν πνπ ηνπ είρε αλαζέζεη, ηνπ αλαγγέιιεη φηη ν Υειθίαο ν αξρηεξέαο ηνπ έδσζε έλα βηβιίν. Δπζχο ην δηαβάδεη κπξνζηά ζηνλ Ησζία θη εθείλνο ηξνκνθξαηεκέλνο απφ ηνπο ιφγνπο πνπ πεξηέρεη ην βηβιίν, ζθίδεη ηα ξνχρα ηνπ θαη δίλεη εληνιή ζε κηα επηηξνπή πνπ ζπγθξνηεί ν ίδηνο κε επηθεθαιήο ηνλ Υειθία, ιέγνληαο Πεγαίλεηε θαη ξσηήζηε ηνλ Κύξην γηα κέλα θαη γηα νιόθιεξν ην ιαό ηνπ Ινύδα ζρεηηθά κε ηα ιόγηα απηνύ ηνπ βηβιίνπ πνπ βξήθαηε. Πξαγκαηηθά, ζα πξέπεη λα είλαη κεγάιε ε νξγή ηνπ Κπξίνπ ελαληίνλ καο, γηαηί νη πξόγνλνη καο δελ έδσζαλ ζεκαζία ζηα ιόγηα πνπ είλαη γξακκέλα ζ' απηό ην βηβιίν θαη δελ ηα εθάξκνζαλ 71. Δθείλνη απεπζχλνληαη ζρεηηθά ζηελ πξνθήηηζζα Υνχιδα, ε νπνία ηνπο απαληά: «Να πείηε ζηνλ άλζξσπν πνπ ζαο έζηεηιε ζ' εκέλα όηη ν Κύξηνο ν Θεόο ηνπ Ιζξαήι ιέεη: ζα πξνμελήζσ θαθό ζ' απηό ηνλ ηόπν θαη ζηνπο θαηνίθνπο ηνπ, δειαδή ζα πξαγκαηνπνηήζσ όια όζα ιέεη ην βηβιίν πνπ δηάβαζε ν βαζηιηάο ηνπ Ινύδα. Δπεηδή κε εγθαηέιεηςαλ θαη πξόζθεξαλ ζπκίακα ζ' άιινπο ζενύο θαη κε εμόξγηζαλ κε ηηο πξάμεηο ηνπο, γη' απηό έρεη αλάςεη ε νξγή κνπ ελάληηα ζ' απηόλ ηνλ ηόπν, ρσξίο θαη πάιη λα ηθαλνπνηεζεί. Καη ζην βαζηιηά ηνπ Ινύδα, πνπ ζαο έζηεηιε λα ξσηήζεηε ηνλ Κύξην, λα ηνπ πείηε όηη ν Κύξηνο, ν Θεόο ηνπ Ιζξαήι, ιέεη: εζύ άθνπζεο πξνζεθηηθά ηα ιόγηα απηνύ ηνπ βηβιίνπ. Άθνπζεο ηα όζα είπα ελαληίνλ απηνύ ηνπ ηόπνπ θαη ησλ θαηνίθσλ ηνπ, όηη ζα εξεκσζνύλ θαη η' όλνκα ηνπο ζα ρξεζηκνπνηείηαη ζηηο θαηάξεο. Κη ακέζσο κεηαλόεζεο θαη ηαπεηλώζεθεο, έζθηζεο ηα ξνύρα ζνπ θαη έθιαςεο ελώπηνλ 71 Β Βαζ. 22,13 18

20 κνπ. Γη' απηό θη εγώ ζε άθνπζα. Θα ζ' αθήζσ λα πεζάλεηο εηξεληθά θαη ζα κεηαθεξζείο ζηνλ ηάθν ζνπ, ρσξίο λα δνπλ ηα κάηηα ζνπ όιεο απηέο ηηο ζπκθνξέο πνπ ζα θέξσ ζ' απηόλ εδώ ηνλ ηόπν 72». Δηθόλα 3: Ο αθάλ ν γξακκαηέαο δηαβάδεη κπξνζηά ζην βαζηιηά Ισζία ην βηβιίν ηνπ Νόκνπ (Β' Βαζ. 22,10 / Β' Χξ. 34,18) ηαλ νη απεζηαικέλνη ηνπ βαζηιηά ηνπ θέξλνπλ ηελ απάληεζε, εθείλνο ζπγθεληξψλεη ιαφ, πξνθήηεο θαη ηεξείο ζην λαφ ηεο Ηεξνπζαιήκ, θη αθνχ ν ίδηνο ζηέθεηαη πιάη ζηνπο ζηχινπο ηνπ λανχ 73 θαη ηνπο δηαβάδεη ηνπο ιφγνπο ηνπ βηβιίνπ ηεο δηαζήθεο, θάλεη ζπκθσλία κε ηνλ Κχξην φηη ζα ηνλ αθνινπζεί θαη ζα ηεξεί ηηο εληνιέο ηνπ, ηα πξνζηάγκαηα θαη ηνπο λφκνπο ηνπ κε φιε ηελ θαξδηά ηνπ θαη ηελ ςπρή ηνπ, θαη φηη ζα εθαξκφδεη φια φζα είλαη γξακκέλα ζην βηβιίν ηεο δηαζήθεο, ελψ ν ιαφο κε ηελ ζεηξά ηνπ ππφζρεηαη λα κείλεη πηζηφο ζηε δηαζήθε. Έπεηηα δίλεη εληνιή λα βγνπλ απφ ην λαφ ηνπ Κπξίνπ φια ηα ζθεχε πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ζηε ιαηξεία ηνπ Βάαι 74, ηεο Αζεξά 75 θαη ησλ άζηξσλ ηνπ νπξαλνχ, λα ηα 72 Β Βαζ 22, ρεηηθά κε ηηο ζηήιεο Γηαρίλ θαη Μπνάδ βι. Κατκάθεο Γ., Ο Ναόο ηνπ νινκώληα, ζζ Δπίζεο, R. Scott., «The Pillars Jachin and Boaz», JBL 58 (1939) ζζ W. F. Albright, «Two Cressets from Marisa and the Pillars of Jachin and Boaz», BASOR 85 (1942), ζζ Ο Βάαι απνηειεί ηελ πην ελεξγή θαη εμέρνπζα ζεφηεηα ζην Υαλααληηηθφ πάλζεν, αθφκε θη αλ ν Δι είλαη νπζηαζηηθά ν αλψηαηνο Θεφο θαη ζηνπ νπνίνπ ηελ εμνπζία ν Βάαι είλαη ππνδεέζηεξνο. Ζ ιαηξεία ηνπ Βάαι ίζσο απνηειεί ηε κεγαιχηεξε απεηιή ζηελ αλάπηπμε ηεο απνθιεηζηηθήο ιαηξείαο ηνπ Γηαρβέ ζηνλ αξραίν Ηζξαήι. Σν γεγνλφο φηη νη Ηζξαειίηεο εγθαηαζηάζεθαλ αλάκεζα ζηνπο Υαλαλαίνπο, γηα ηνπο νπνίνπο ε ιαηξεία ηνπ Βάαι ήηαλ πνιχ ζεκαληηθή, θαζψο επίζεο θαη ην φηη ε Παιαηζηίλε ήηαλ κηα ρψξα, ηεο νπνίαο ε γνληκφηεηα εμαξηηφηαλ απφιπηα απφ ηελ βξνρή, ηελ νπνία παξείρε ν Βάαι, εμεγνχλ ηε δειεαζηηθή θχζε απηήο ηεο ιαηξείαο, θαζψο θαη ηελ πνιεκηθή ζηάζε ηεο ΠΓ απέλαληη ηεο. Βι. ζρ. Freedman, «Baal», The Anchor Bible Dictionary, 1997, 19

21 θάςνπλ ζηελ Κνηιάδα ησλ Κέδξσλ 76 θαη λα κεηαθέξνπλ ηε ζηάρηε ηνπο ζηε Βαηζήι. ηε ζπλέρεηα ην βηβιηθφ θείκελν θάλεη αλαθνξά ζε κηα κεηαξξπζκηζηηθή δξάζε ηνπ Ησζία, πνπ επεθηείλεηαη ζηηο μέλεο Υαλααληηηθέο θαη Αζζπξηαθέο ιαηξείεο, σο επαθφινπζν πάληα ηεο επξέζεσο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ. ην βηβιίν ησλ Υξνληθψλ παξφια απηά, ν Υξνληθνγξάθνο ππαηλίζζεηαη μεθάζαξα κε ηξφπν πνπ ην Β' Βαζηιεηψλ δελ θάλεη φηη νη κεηαξξπζκίζεηο δηήξθεζαλ γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα (έμη ρξφληα: απφ ην 12ν έσο ην 18ν έηνο ηεο βαζηιείαο ηνπ Ησζία). ηηο δηαθνξέο φκσο κεηαμχ Β' Βαζηιεηψλ θαη Υξνληθψλ ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθφηεξα ζηε ζπλέρεηα. Σν Β' Βαζηιεηψλ ζπλερίδεη κε ηε δηαηαγή ηνπ Ησζία πξνο ην ιαφ, ακέζσο κεηά ηελ εθαξκνγή ησλ κεηαξξπζκίζεσλ ηνπ, λα γηνξηάζεη ην Πάζρα, φπσο είλαη γξακκέλν ζην βηβιίν ηεο δηαζήθεο, φπσο θαη έγηλε. Υαξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη ην θείκελν φηη ηέηνην Πάζρα είρε λα γηνξηαζηεί απφ ηελ επνρή ησλ Κξηηψλ 77. ηε ζπλέρεηα βιέπνπκε λα ιακβάλεη ρψξα ε κεγάιε νξγή ηνπ Κπξίνπ ελαληίνλ ηνπ Ηνχδα, παξά ηελ κεγάιε πξνζπάζεηα ηνπ Ησζία λα ηελ θαηεπλάζεη. Χο αηηία απηήο ηεο νξγήο θαηνλνκάδεηαη ε ακαξησιή ζπκπεξηθνξά ηνπ βαζηιηά Μαλαζζή. Δμαηηίαο απηήο, ν Γηαρβέ θέξεηαη λα ιέεη: Γε ζέισ λα μαλαδώ κπξνζηά κνπ ηνλ Ινύδα, όπσο δε ζέισ λα μαλαδώ θαη ηνλ Ιζξαήι! Θα δηώμσ καθξηά κνπ ηελ πόιε πνπ θάπνηε δηάιεμα, ηελ Ιεξνπζαιήκ, θαη ην λαό, όπνπ ππνζρέζεθα λα ιαηξεύεηαη εθεί ην όλνκα κνπ 78. Σν ρσξίν θιείλεη κε ην άδνμν ηέινο ηνπ Ησζία ζηε κάρε θαηά ησλ Αηγππηίσλ ζηε Μεγηδδψ 79 θαη ηνλ εληαθηαζκφ ηνπ ζηελ Ηεξνπζαιήκ. Ο ηξφπνο πνπ ν Ησζίαο αληηδξά ζηελ αλαθάιπςε ηνπ παπχξνπ είλαη ζχκθσλα κε ηνλ ζπγγξαθέα ηνπ δεπηεξνλνκηζηηθνχ έξγνπ ραξαθηεξηζηηθφο ηεο φιεο ζηάζεο ηνπ απέλαληη ζ' φιν ην λφκν ηνπ Μσπζή (Β Βαζ. 23,25). Απηφ πνπ ηνλ ηάξαμε πεξηζζφηεξν ήηαλ ε απεηιή ρεηηθά κε ηε ιαηξεία ηεο Αζεξά βι. Κσλζηαληίλνπ Μ., Η Αζεξά ηνπ Γηαρβέ, Μηα άγλσζηε όςε ηεο Ιζξαειηηηθήο ιατθήο ζξεζθείαο, Θεζ/λίθε: ΔΔΘΘ, Ζ βεβήισζε ηεο Κνηιάδαο ησλ Κέδξσλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε ρξήζε ηεο σο ηφπνο ηαθήο, καο παξαπέκπεη ζην λα ζεσξήζνπκε ηνλ ηφπν απηφ σο έξεκν ηφπν, ζαλ ηελ Κνηιάδα Δλλφκ, φπσο ηελ παξνπζηάδεη ν Ηεξεκίαο ζην 7,32. ρεηηθά κε ηελ θνηιάδα ησλ Κέδξσλ βι. Freedman,ν.π., «Kidron, Brook of» 77 Σν Πάζρα ηνπ Ησζία ήηαλ αζπλήζηζην, εμαηηίαο ηνπ αξηζκνχ θαη ηεο επιάβεηαο ησλ ζπκκεηερφλησλ, ησλ ζπζηψλ θαη πξνζθνξψλ θαη ηεο αθξηβήο ηήξεζεο ησλ λφκσλ ηεο γηνξηήο. Αληηζέησο, ζην Πάζρα ηνπ Δδεθία (Β Υξ. 30,1-27), νη ζπκκεηέρνληεο δελ θαζαξίζηεθαλ ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο θαζαξφηεηαο θαη επηηξάπεθε ζηνπο Λεπίηεο λα εθηεινχλ θαζήθνληα ηεξέσλ. πγθξίλνληαο επνκέλσο ηε δξάζε ηνπο, θαηαιήγνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη ν Δδεθίαο ραξαθηεξίδεηαη πεξηζζφηεξν απφ ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ ζην Γηαρβέ, ελψ ν Ησζίαο έδσζε κεγάιε πξνζνρή ζηελ θαηά γξάκκα ηήξεζε ηνπ Νφκνπ ηνπ Μσπζή. Βι.ζρ. E.W. Todd, «The Reforms of Hezekiah and Josiah», SJT 9 (1956), ζζ Β Βαζ. 23,27 79 Απφ πνιχ λσξίο ν Φακκήηηρνο είρε θεξδίζεη ηνλ έιεγρν ησλ πφιεσλ ηεο Φηιηζηαίαο ζηα λφηηα θαη ηεο πεδηάδαο ηεο Ηδξεέι θαη ηεο Γαιηιαίαο ζην βνξξά θη έηζη απφ ην 616 ε Μεγηδδψ απνηεινχζε ηε βάζε ησλ Αηγππηίσλ ζηηο εμνξκήζεηο ηνπο ζηνλ Δπθξάηε, πξνθεηκέλνπ λα ππεξαζπηζηνχλ ην λέν ηνπο ζχκκαρν, ηελ Αζζπξία. (Malamat A., «The twilight of Judah: In the Egyptian- Babylonian Maelstrom», ζ. 125) 20

22 ηεο θαηαζηξνθήο, θάηη πξσηάθνπζην γηα εθείλνλ, ελψ ην ππφινηπν πεξηερφκελν ηνπ βηβιίνπ ίζσο ηνπ ήηαλ πάλσ-θάησ γλσζηφ 80. Απηνκάησο ην βηβιίν ησλ Βαζηιεηψλ ηνλ παξνπζηάδεη λα πξνβαίλεη ζε κηα ζεηξά ρεηξηζκψλ, πξνθεηκέλνπ λα θαηεπλάζεη ηελ νξγή ηνπ Γηαρβέ: Απνζχξεη θαη θαηαζηξέθεη ηα ζθεχε πνπ θάπνηε ρξεζηκνπνηνχληαλ ζην λαφ γηα ηε ιαηξεία ηνπ Βάαι θαη ηεο Αζεξά. Απνκαθξχλεη ηε ιαηξεία ησλ μέλσλ Υαλααληηηθψλ θαη Αζζπξηαθψλ ζενηήησλ, ηφζν απφ ηνλ Ηνχδα φζν θη απφ ην πξψελ βφξεην Βαζίιεην. Δμαθαλίδεη λεθξνκάληεηο θαη κάγνπο, ηεξαθίκ θαη είδσια θη φια ηα αληηθείκελα πνπ ρξεζίκεπαλ ζηηο ιαηξείεο (Β Βαζ 23,24) 81. πλάπηεη Γηαζήθε κεηαμχ Γηαρβέ θαη ιανχ, ελψ θξνληίδεη λα ενξηαζηεί ην Πάζρα ηεξψληαο φινπο ηνπ λφκνπο θαζαξφηεηαο. κσο, ε αθήγεζε ηεο αλεχξεζεο ηνπ βηβιίνπ ηεο δηαζήθεο δελ δίλεη θακηά έλδεημε γηα απαίηεζε επαλαζηαηηθήο ζξεζθεπηηθήο πξαθηηθήο. Πνπζελά δελ θαίλεηαη ξεηή ππνρξέσζε ηνπ Ησζία λα θάλεη κεηαξξχζκηζε. Ζ ίδηα ε Υνχιδα 82 δελ δίλεη εληνιή γηα κεηαξξχζκηζε. Απιψο απνθαιχπηεη ηελ επηθείκελε θαηαδίθε εμαηηίαο ηνπ ακαξηήκαηνο ηνπ Μαλαζζή. Αιιά θαη ν Ησζίαο δελ ηελ ξσηά θαλ ηη πξέπεη λα θάλεη θαη ε Γηαζήθε ηελ νπνία ζπλάπηεη δελ παξνπζηάδεηαη σο κεηαξξπζκηζηηθή Γηαζήθε 83. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ην βηβιίν ησλ Υξνληθψλ θαηαγξάθεη ηα γεγνλφηα απφ κηα θάπσο δηαθνξεηηθή ζθνπηά θαη ηα ηνπνζεηεί κε κηα δηαθνξεηηθή ζεηξά, γεγνλφο πνπ δηθαηνινγεί ηνλ Rowley 84 φηαλ αλαινγίδεηαη κήπσο ν Υξνληθνγξάθνο είρε θάπνηα πεγή πνπ εκείο αγλννχκε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε αθήγεζε ζην Β' Υξνληθψλ είλαη πην ιεπηνκεξήο, κε επηπιένλ πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηα πξφζσπα πνπ αλαθέξνληαη ζηελ αθήγεζε ηεο επξέζεσο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Νφκνπ θαη κε κηα πιήξε έθζεζε ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Ησζία. Σν βηβιίν ην Νφκνπ δε, θέξεηαη λα βξέζεθε πξηλ μεθηλήζεη ε επηζθεπή ηνπ λανχ, θνληά ζην κέξνο φπνπ θπιάζζνληαλ ηα ρξήκαηα, αιιά θαη ν θαζαξηζκφο Ηνχδα, Ηεξνπζαιήκ θαη λανχ αλαθέξεηαη πξηλ ηελ επηζθεπή. ζνλ αθνξά ηηο κεηαξξπζκίζεηο ζην βηβιίν ησλ Υξνληθψλ, θαηαιακβάλνπλ κφιηο πέληε ζηίρνπο θαη, αλ θαη ην ρσξίν θαίλεηαη πην νκνηνγελέο, κνηάδεη λα είλαη κηα ζπληφκεπζε ησλ κεηαξξπζκίζεσλ ζην βηβιίν ησλ Βαζηιεηψλ, θαζψο θαη ηα δχν κηινχλ δηεμνδηθά γηα ηελ 80 W.B.Robinson, ν.π., ζ Ο Υξνληθνγξάθνο δελ πεξηγξάθεη ηελ επίζεζε ζε είδσια, κάγνπο θηι., γηα λα κελ επαλαιάβεη πξνθαλψο ηηο κεηαξξπζκίζεηο πνπ ήδε αλέθεξε. 82 Γηα ηνλ αθξηβή ξφιν ηεο δελ γλσξίδνπκε ηίπνηα ιφγσ ηεο δεπηεξνλνκηζηηθήο επεμεξγαζίαο. 83 Robinson. ν.π., ζ Rowley H.H., The prophet Jeremiah and the Book of Deuteronomy, Σελ ίδηα άπνςε θέξεηαη λα ππνζηεξίδεη θαη ν Η. Μνχξηδηνο ζηε δηαηξηβή ηνπ Θξεζθεπηηθέο Μεηαξξπζκίζεηο ζην Βηβιηθό Ιζξαήι, ζ