«Οι μεταμορφώσεις της ποιητικής του Νικολάου Κάλας»

Transcript

1 ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ ΤΜΗΜΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Οι μεταμορφώσεις της ποιητικής του Νικολάου Κάλας» Διδακτορική Διατριβή ΤΟΜΟΣ I Εποπτεύων: Παντελής Βουτουρής, Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καθηγ. Δημήτρης Αγγελάτος Καθηγ. Μιχάλης Πιερής Καθηγ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου Ομότ. Καθηγ. Νίκος Χατζηνικολάου ΜΑΪΟΣ 2006

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Να παίρνεις τον δύσκολο, τον αναθεματισμένο δρόμο» Ludwig Wittgenstein Όταν, τον Σεπτέμβριο 1997, ξεκίνησε η παρούσα εργασία, δεν υπήρχε κανένα βιβλίο του Ν.Κάλας στα βιβλιοπωλεία, παρά μόνο η μονογραφία της Αλεξάνδρας Δεληγιώργη Ά-νοστον ήμαρ: οδοιπορικό της σκέψης του Νικόλα Κάλας. Στο τέλος της ίδιας χρονιάς εκδόθηκε η μετάφραση των Foyers d Incendie στα ελληνικά, ενώ στο μεταξύ είχα βρει το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο στη βιβλιοθήκη του Institut francais d Athènes. Στο βιβλιοπωλείο της Εστίας στη Λευκωσία, βρέθηκε ένα ξεχασμένο αντίτυπο από τα Κείμενα Ποιητικής και Αισθητικής (βιβλίο που παραμένει εξαντλημένο), ενώ τα ποιητικά βιβλία Γραφή και Φως και Οδός Νικήτα Ράντου επανεκδόθηκαν στα τέλη του Ο Κύριλλος Σαρρής μού έδωσε τα περισσότερα ξενόγλωσσα βιβλία (συλλογές τεχνοκριτικών δοκιμίων) που εξέδωσε ο Κάλας στην Αμερική και o ίδιος με πληροφόρησε για τον τεράστιο όγκο ενός αρχείου το οποίο ο Κάλας κατέλιπε και το οποίο πιθανότατα βρισκόταν στη Δανία. Οι βιβλιογραφικές πηγές που πρόσφεραν κάποιο αφετηριακό υλικό φωτίζοντας το μεσοπολεμικό κριτικό έργο του δημιουργού ήταν οι εργασίες του Παναγιώτη Νούτσου και της Χριστίνας Ντουνιά (για τη σχέση του Κάλας με την αριστερή ιντελιγκέντσια του μεσοπολέμου), της Μαίρης Μικέ (για τη συνεργασία του με το περιοδικό Ο Κύκλος), του Mario Vitti (για τη θέση του Κάλας στη λογοτεχνία του μεσοπολέμου) και του Αλέξανδρου Αργυρίου (για τις ποικίλες βιογραφικές και βιβλιογραφικές πληροφορίες) ο οποίος επιμελήθηκε, μαζί με τον Αλέξη Ζήρα, την έκδοση των Κειμένων Ποιητικής και Αισθητικής. Βέβαια τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε μια αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος γύρω από το έργο του Κάλας, τόσο σε εκδοτικό επίπεδο (κυρίως από τις εκδόσεις Άγρα), όσο και σε ερευνητικό με κορύφωση το διεθνές επιστημονικό συνέδριο για τον Κάλας, το οποίο διοργάνωσε ο τομέας Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων σε συνεργασία με το περιοδικό Μανδραγόρας και τον δήμο Κομοτηνής (Ιούνιος 2005). Παρ όλο, λοιπόν, που η διατριβή ξεκίνησε με φτωχό υλικό, στην πορεία της, η βιβλιογραφία για τον Κάλας άρχισε σταδιακά να πλουτίζεται και το ενδιαφέρον για το έργο του να ανανεώνεται. Η ευτυχέστερη συγκυρία ήταν η μεταφορά του Αρχείου Κάλας από την Κοπεγχάγη στην Αθήνα, το 2000 το πλούσιο και εξαιρετικά σημαντικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο αυτό αρχειοθετήθηκε από τη Lena Hoff και παραδόθηκε για μελέτη και έρευνα. Στο μεταξύ, κατατέθηκε στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ η διατριβή του Δ.Τζουμάκα για το έργο του Κάλας, στη Σορβόννη το D.E.A. του Δημήτρη Κράββαρη (ο οποίος συνεχίζει και στη διδακτορική του διατριβή) και στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης η μεταπτυχιακή εργασία της I

3 Lena Hoff η ίδια ολοκληρώνει τη διδακτορική της διατριβή (σχετικά με την πολιτική πλευρά του έργου του Κάλας) στο Πανεπιστήμιο του Birmingham 1. Η δική μου εργασία ξεκίνησε έπειτα από προτροπή του αναπληρωτή καθηγητή Παντελή Βουτουρή, ο οποίος προσανατόλισε και παρακολούθησε την έρευνά μου ως εποπτεύων καθηγητής. Του οφείλω ειλικρινείς θερμές ευχαριστίες για την υποδειγματική καθοδήγηση, τις πολύτιμες συμβουλές, τη στήριξη και την υπομονή με την οποία περιέβαλε και προώθησε τη δουλειά μου. Ακόμα, ευχαριστώ θερμά τον Δημήτρη Αγγελάτο για τη βιβλιογραφική συνδρομή του, καθώς και για τη γενικότερη πρόθυμη βοήθειά του. Ευχαριστίες ιδιαίτερες οφείλω στον καθηγητή Μιχάλη Πιερή, καθώς και στους άλλους δύο καθηγητές που συμμετείχαν στην πενταμελή εξεταστική επιτροπή, την Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου και τον Νίκο Χατζηνικολάου. Στον Κύριλλο Σαρρή, όπως ήδη αναφέρθηκε, χρωστώ τις πρώτες πολύτιμες πληροφορίες για τον τεχνοκριτικό Κάλας, καθώς και τη γενναιόδωρη προσφορά των αγγλικών βιβλίων του που δεν κυκλοφορούν στην Ελλάδα (μόνο το Icons and Images of the Sixties βρήκα στη βιβλιοθήκη του ΑΠΘ). Η Αλεξάνδρα Δεληγιώργη μού παραχώρησε τον τόμο Pro and Con of Surrealism, με πολύ σημαντικά κείμενα του Κάλας, τα οποία πρωτοδημοσιεύτηκαν το Ο Παναγιώτης Νούτσος μού έστειλε υλικό σχετικό με τον Κάλας, καθώς και τη μεταπτυχιακή εργασία (D.E.A.) του Δ.Κράββαρη για τις Εστίες Πυρκαγιάς. Ο Σπύρος Μπαφαλούκος μού μετέφερε ενδιαφέρουσες συζητήσεις που είχε με τον Κάλας και μου έδωσε μια αδημοσίευτη ομιλία του Μιχάλη Ράπτη (Πάμπλο) για τον Κάλας. Πολλοί φίλοι βοήθησαν με τη διαρκή τους έννοια να αναζητήσουν υλικό και δημοσιεύματα σχετικά με τον Κάλας. Γι αυτή τη φροντίδα ευχαριστώ τους Πετρούλα Γκάνιου, Γιώργο και Κατερίνα Πρανδέκου, Νίκο Κόκκα (ο οποίος, εκτός των άλλων, έλεγξε κάποιες μεταφράσεις από τα αγγλικά). Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Κατερίνα Τεχνοπούλου για τις εύστοχες παρεμβάσεις της στις μεταφράσεις από τα γαλλικά. Η Lena Hoff διάβασε κάποια τμήματα της διατριβής και την ευχαριστώ θερμά για τις προσεκτικές υποδείξεις της και τις διορθώσεις της σε μεταφράσεις από τα αγγλικά. Επιπλέον την ευχαριστώ για την πρόθυμη εξυπηρέτηση στο αρχείο Κάλας, για τις ατέλειωτες συζητήσεις και προπάντων για το ότι μοιραστήκαμε κείμενα κι ανακαλύψεις σχετικές με τον Κάλας, με συντροφική γενναιοδωρία και μακριά από ακαδημαϊκούς ανταγωνισμούς. Ευχαριστίες χρωστάω στο προσωπικό του Ινστιτούτου της Δανίας, καθώς και της Βιβλιοθήκης των Βορείων Χωρών (όπου μεταφέρθηκε το αρχείο Κάλας από το 2001), για την πρόθυμη εξυπηρέτηση και την ευγενική αντιμετώπιση. Το Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου αποτελεί μία εστία για μελέτη και έρευνα, μακράν του στείρου γραφειοκρατικού ακαδημαϊσμού, 1 Υπάρχει και η εργασία της Marina Mylonidou: The modernist Avant-garde in 1930s Greece: the case of Nicolas Calas, M.A. thesis, King s College, London, 1995, την οποία δεν μπόρεσα να συμβουλευτώ. Επίσης πληροφορήθηκα ότι έχει ξεκινήσει ένα D.E.A. για τον Κάλας στο Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών στο Παρίσι. II

4 γεγονός που καθιστά τις μεταπτυχιακές σπουδές σ αυτό, ιδιαίτερα γόνιμη εμπειρία. Πρέπει εδώ να καταθέσω την ευγνωμοσύνη μου προς την γραμματέα του Τμήματος, Μιράντα Νικολοπούλου, η οποία με εξαιρετική ευγένεια, καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου, με βοήθησε αποτελεσματικά σε όλα τα διοικητικά ζητήματα που προέκυψαν. Πρέπει να προσθέσω ότι η εργασία αυτή θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί χωρίς την εκπαιδευτική άδεια η οποία μού χορηγήθηκε από το ΥΠΕΠΘ της Ελλάδας και λειτούργησε ως υποτροφία για τα τέσσερα πρώτα χρόνια της έρευνάς μου. Όσον αφορά στο υλικό της μελέτης μου, ιδιαίτερη μνεία και ευχαριστίες οφείλω στο ΕΛΙΑ (στην υπεύθυνη των λογοτεχνικών αρχείων Σοφία Μπόρα) και στον πρόεδρό του Μάνο Χαριτάτο, με την άδεια του οποίου δημοσιεύονται τα αποσπάσματα από το ελληνικό αρχείο Κάλας. Τα πολλά και εκτενή αποσπάσματα από το δανικό αρχείο Κάλας (ΔΑΚ) χρησιμοποιούνται στη διατριβή έπειτα από άδεια του Steingrim Laursen, πρώην διευθυντή του Louisiana Museum of Modern Art στην Κοπεγχάγη, και άμεσου κληρονόμου του ζεύγους Κάλας. Η υλική και ηθική συμπαράσταση της οικογένειάς μου υπήρξε το σταθερό έδαφος που μου εξασφάλισε τις κατάλληλες συνθήκες για να εργαστώ απρόσκοπτα για την ολοκλήρωση της διατριβής. Η αγάπη και η ανοχή οικείων και φιλικών προσώπων να με «μοιράζονται» με τον Κάλας, υπήρξε ευεργετική κυρίως οι γονείς μου αλλά και οι «δεύτεροι» γονείς μου, σήκωσαν μεγάλο βάρος προκειμένου να μου εξασφαλίσουν χρόνο μελέτης και συγγραφής. Τους ευγνωμονώ γι αυτό. Ο σύντροφός μου Διονύσης Γρέκας συνέβαλε τα μέγιστα στην εκλαΐκευση πολλών εννοιών της μοντέρνας επιστήμης (φυσικής, γεωμετρίας και θεωρίας των παιγνίων) οι οποίες μου φώτισαν κάποια δάνεια του Κάλας επίσης με ενθάρρυνε στην ανάγνωση του «δύσκολου» Wittgenstein. Πέρα από τα πρόσωπα που συμπαραστάθηκαν, η ολοκλήρωση μιας διατριβής αποτελεί ένα κατά βάθος πολύ μοναχικό ταξίδι, όπου κανείς αναμετριέται με τις δυνάμεις του χρόνου, κυρίως με την καθημερινή φθορά Τελειώνοντας τη διατριβή (όχι όμως με το έργο του Κάλας) αισθάνομαι πως κέρδισα νίκη ταπεινή απέναντι στον πανδαμάτορα. Ευτυχώς, το υπερωκεάνιο «Κάλας» μού έδωσε ωραίο ταξίδι. III

5 ABSTRACT This thesis, Nicolas Calas: The transformations of his Poetics, examines the collected poetry ( ) of Calas and his critical work as far as it concerns his literary theories. The study of his poetic development illuminates the different transformations of Calas language which sought to create an open form and instigate an eclectic dialogue with different avant-garde theories. The thesis is divided into three sections. Part one investigates the early period ( ) and the three stages of Calas intellectual development; Marxism, Freudo- Marxism and Surrealism. He was mainly influenced by the dialectics of Trotsky, the psychoanalysis of Freud and the poetics of Cavafy. Calas critical work moved beyond the principles set forth by critics of the Left as well as the bourgeoisie. His Marxist ideas likewise determined his poetry, which takes inspiration from the Russian avant-garde, especially Vl.Mayakovsky and S.Eisenstein. Other poems ( ) are more influenced by Freudianism and Cavafy, while surrealism (with elements of interior monologue) dominates his poetry from 1936 onwards. Calas also incorporated elements of German Expressionism and Imagism in addition to the occasional motifs borrowed from Kalvos and Eliot. His early poems are therefore not characterized by a uniform poetics but constitute an amalgam of different styles. Moreover, I examine Calas ideas on the language question and the myth of Greekness which placed him in opposition to the Generation of the thirties. In part two I analyse Calas early surrealist phase ( ) which includes both Greek and French poems. Following his move to New York in 1940 he will mostly concentrate on art criticism although his style of writing contains a poetic quality something which is also characteristic of the two theoretical works, Foyers d incendie (1938) and Confound the Wise (1942). Calas here shows himself to be a faithful disciple of Breton. However there are also signs of a different viewpoint which will become further noticeable in Towards a third Surrealist Manifesto (1940). Furthermore, the conflicting views between Calas and Breton will intensify through their differing ideas on Hitler. Part three studies Calas original contribution to the surrealist canon. From the 1970s onwards Calas tried to redefine the movement using Wittgenstein s theories on language games. In that context I analyse the unpublished manuscript for Surrealism and the Making of History. His new poetry plays with alteration, enigma, chance, challenge IV

6 and parody. His poetics of parody takes its cue from Hieronymus Bosch and especially his triptych The Garden of Earthly Delights which Calas also studied in detail. My thesis shows how Calas poetic expression functioned as spiral/palimpsest producing a work in motion. His intellectual development can be said to follow a crooked line from Cavafy to Breton, Bosch and Duchamp, thus making Calas work a prime example of an experimental avant-garde. V

7 ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΔΟΜΗ Το corpus της διατριβής αποτελείται από όλο το ποιητικό έργο και από τα κριτικάθεωρητικά κείμενα του Νικολάου Κάλας, καθώς ο ποιητής επιδόθηκε ταυτόχρονα στις δύο αυτές πνευματικές δραστηριότητες και μάλιστα με τρόπο που να τροφοδοτεί και να ερμηνεύει η μία την άλλη. Δεν εξετάζουμε αυτοτελώς τα τεχνοκριτικά δοκίμιά του, τα οποία πραγματεύονται ζητήματα ιστορίας της τέχνης, αλλά ανατρέχουμε σ αυτά όταν φωτίζουν ζητήματα Ποιητικής. Αντικείμενο έρευνας υπήρξαν όχι μόνο τα δημοσιευμένα έργα του Κάλας αλλά και το αδημοσίευτο υλικό, το οποίο υπάρχει στο αρχείο του ΕΛΙΑ και, κατά μείζονα λόγο, στο Δανικό Αρχείο Κάλας (ΔΑΚ). Η διατριβή μελετά το έργο του έλληνα ποιητή και κριτικού, όπως αυτό διαμορφώνεται σε χρονικές περιόδους οι οποίες καθορίζονται από τη (συμβατική) ιστορική εγκοπή του β παγκόσμιου πολέμου και τη μετακίνηση του ποιητή στη Νέα Υόρκη (1940). Η εγκοπή αυτή κατά προσέγγιση συμπίπτει με τη σημαντική τομή της προσχώρησης του Κάλας στο υπερρεαλιστικό κίνημα, περί τα μέσα της δεκαετίας του 30. Έτσι προκύπτουν μια βραχεία μεσοπολεμική και μια εκτεταμένη μεταπολεμική περίοδος, κατά τις οποίες η κριτική και η ποιητική παραγωγή συμβαδίζουν ποιοτικά αλλά όχι ποσοτικά δηλαδή η μεσοπολεμική ποίηση είναι πιο πλούσια σε ποσότητα σε σχέση με το κριτικό έργο, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει κατά την μεταπολεμική περίοδο, οπότε γιγαντώνεται το τεχνοκριτικό-δοκιμιακό έργο. Η διατριβή σε γενικές γραμμές παρακολουθεί με χρονική σειρά το έργο του Κάλας, γι αυτό χωρίζεται σε τρία μέρη (Α : Β : και Γ : ) η χρονική σειρά δεν τηρείται απόλυτα, καθώς εφόσον εξυπηρετείται η πολύπλευρη ανάλυση των θεμάτων ανατρέχουμε σε μεταγενέστερα κείμενα όταν αυτά συνδέονται με τα εξεταζόμενα και φωτίζουν τη διαχρονική πορεία της σκέψης του συγγραφέα. Πιο αναλυτικά, η δομή της διατριβής είναι η εξής: Στην Εισαγωγή επιχειρείται η διασαφήνιση του όρου «μεταμόρφωση» μέσα από τα κείμενα του Κάλας, ενώ παράλληλα δίνονται οι σταθερές και οι μεταβλητές συντεταγμένες του ποιητικού και δοκιμιακού έργου του. Αναλύεται η μέθοδος με την οποία προσεγγίστηκε το έργο και δίνονται τα βιογραφικά του Ν.Κάλας με λεπτομέρειες, εν πολλοίς άγνωστες, όπως προέκυψαν από τη μελέτη της αλληλογραφίας και άλλων αδημοσίευτων κειμένων του κυρίως από το Δανικό Αρχείο Κάλας (ΔΑΚ). Α ΜΕΡΟΣ Στο 1 ο κεφάλαιο («Το κριτικό έργο του Ν.Κάλας στον Μεσοπόλεμο») αναλύονται τα κριτικά κείμενα που δημοσίευσε ο έλληνας ποιητής κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου (από το 1929 και εξής) στην Ελλάδα. Ο κύριος όγκος αυτών των κειμένων είναι συγκεντρωμένος στα VI

8 Κείμενα Ποιητικής και Αισθητικής, αλλά υπάρχουν και κάποια αδημοσίευτα γραπτά που βρίσκονται στο αρχείο του στο ΕΛΙΑ. Η μελέτη οριοθετεί τις τρεις φάσεις (μαρξιστική, φροϋδομαρξιστική και υπερρεαλιστική) του μεσοπολεμικού κριτικού έργου, εξετάζει την πολεμική του εναντίον του Παλαμά, καθώς και τις εκλεκτικές συγγένειες του Κάλας με τους Κ.Θ.Δημαρά, Τ.Παπατσώνη και Γ.Θεοτοκά. Το 2 ο κεφάλαιο («Ποιήματα,1932 και Ρωσική Πρωτοπορία») ξεκινά με μια εισαγωγή στο σύνολο της μεσοπολεμικής ποίησης του Κάλας. Ακολούθως μελετάται και τεκμηριώνεται η επίδραση του ρωσικού φουτουρισμού στη μεγαλύτερη ενότητα («Βοή») της πρώτης του ποιητικής συλλογής. Ανιχνεύονται οι επιρροές της ποίησης του Vl. Mayakovsky, καθώς και της κινηματογραφικής γραφής του S.Eisenstein καταγράφεται επίσης η «περιστασιακή» συνάντηση του Κάλας με τον γάλλο ποιητή L.Aragon, η οποία πραγματοποιήθηκε με τη «μεσολάβηση» του Mayakovsky (και όχι του υπερρεαλισμού). Σε ιδιαίτερο υποκεφάλαιο εξετάζεται η υποδεδειγμένη (από τον Ν.Βαλαωρίτη) σχέση του Κάλας με τον (θεωρούμενο ως πρώτο) πρωτοποριακό ποιητή Θ.Ντόρρο. Στο 3 ο κεφάλαιο («Εξπρεσιονιστικές και εικονιστικές επιδράσεις») μελετώνται οι υπόλοιπες ενότητες (πλην της Βοής) της πρώτης ποιητικής συλλογής του Κάλας. Επειδή αυτά τα πρώτα Ποιήματα αποτελούν μια πολυδιασπασμένη τεχνοτροπικά συλλογή, προσδιορίζονται τα στοιχεία που μαρτυρούν την επίδραση του εξπρεσιονισμού στην ενότητα «Φωνές της Νύχτας», ενώ εξετάζεται η δομή των εικόνων στην ενότητα «Ρυθμοί Τοπίων» σε σχέση με τους τρόπους του ιμαζισμού (imagism). Παράλληλα, στις δυο αυτές ενότητες αποκαλύπτονται διάσπαρτα σήματα του Ανδρέα Κάλβου, γι αυτό μελετάται στο παρόν κεφάλαιο, η επίδραση του καλβικού έργου στον Κάλας, τόσο στο θεωρητικό επίπεδο, όσο και σ αυτό της ποιητικής πράξης. Το 4 ο κεφάλαιο («Σεφέρης Ελύτης Κάλας: ο τσαγκάρης, ο δημιουργός και ο χαρτοπαίχτης») είναι ένα συγκριτικό κεφάλαιο αναφορικά με τις σχέσεις (ή μάλλον αντιθέσεις) του Κάλας με τους Οδ.Ελύτη και Γ.Σεφέρη η σύγκριση χρησιμοποιεί ως αφετηρία και βάση κάποια ποιήματα από τις ενότητες που εξετάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Εδώ γίνεται μια απόπειρα τοποθέτησης του έργου του Κάλας απέναντι στη σύγχρονή του γενιά του 30. Ακολούθως, σε ξεχωριστό υποκεφάλαιο, παραθέτουμε συγκεντρωτικά τις απόψεις του συγγραφέα για την παράδοση και την ελληνικότητα, αντλώντας υλικό τόσο από δοκιμιακά κείμενα, όσο και από την υποενότητα «Μινωικοί [Ήχοι]» των Ποιημάτων του Ως απόρροια των θέσεων αυτών προκύπτει ο «ετερόδοξος δημοτικισμός» του ποιητή, γι αυτό το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τις απόψεις του Κάλας για τη γλώσσα. Το 5 ο κεφάλαιο («Τετράδια Α -Γ : η επίδραση του Κ.Π.Καβάφη και του Τ.Σ.Έλιοτ») περνά στην εξέταση της «λυρικής» ποίησης του Κάλας, όπως αυτή περιλαμβάνεται στα Τετράδια Α, Β και Γ εδώ μελετάμε την επίδραση του Καβάφη, η οποία είναι κυρίαρχη στα ποιήματα αυτά, ενώ παράλληλα εντοπίζουμε, στις ίδιες συλλογές, μοτίβα που προέρχονται από τον Έλιοτ. Επίσης, VII

9 καταγράφουμε την εκ μέρους του Κάλας κριτική αποτίμηση του έργου των συγκεκριμένων ποιητών, ώστε να δοθεί ολοκληρωμένη η εικόνα της ποιητικής διακειμενικότητας γι αυτό αυτές οι κριτικές απόψεις δεν συμπεριλήφθηκαν στο 1 ο κεφάλαιο. Β ΜΕΡΟΣ Στο πρώτο μέρος του 6 ου κεφαλαίου («Υπερρεαλιστική φάση: περίοδος μαθητείας») εξετάζονται τα πρώτα δείγματα της υπερρεαλιστικής γραφής, και κυρίως το Τετράδιο Δ, όπου τεκμηριώνεται η υιοθέτηση ενός υπερρεαλίζοντος εσωτερικού μονολόγου. Στο δεύτερο μέρος μεταφράζουμε και αναλύουμε το σύνολο των γαλλικών ποιημάτων (δακτυλογραφημένων και χειρόγραφων) τα οποία βρέθηκαν στο ΔΑΚ και τα περισσότερα γράφτηκαν μεταξύ Στο 7 ο κεφάλαιο («Εστίες Πυρκαγιάς, 1938») αναλύονται οι κυριότερες αρχές του πρώτου θεωρητικού βιβλίου του υπερρεαλιστή Κάλας, ενώ τεκμηριώνεται το υπερρεαλιστικό του υπόβαθρο, αλλά και η τροτσκιστική πολιτική άποψη που υπερασπίζεται. Επιχειρείται η κωδικοποίηση των κυριότερων θεμάτων και η ερμηνεία τους, ώστε να γίνει βατό το πιο χαοτικό (και πιο άνισο) βιβλίο του Κάλας. Στο τελευταίο μέρος του κεφαλαίου σκιαγραφείται η βραχεία συνεργασία του Κάλας με τον William Carlos Williams, η οποία ξεκίνησε με την ανάγνωση και ενθουσιώδη αποδοχή των Εστιών Πυρκαγιάς από τον αμερικανό συγγραφέα. Στο 8 ο κεφάλαιο («Breton Κάλας: μια επαμφοτερίζουσα σχέση») εξετάζονται τα πολύ σημαντικά κείμενα που δημοσίευσε ο Κάλας το 1940 με σημαντικότερο όλων το «Προς ένα τρίτο υπερρεαλιστικό μανιφέστο» στα οποία «συνδιαλέγεται» με τον Μπρετόν. Πολύ ενδιαφέρουσα προκύπτει η σύγκρουση των δύο υπερρεαλιστών, όπως αποτυπώνεται στην αλληλογραφία τους, στις αρχές του 1942, με θέμα τον Χίτλερ. Πέρα από αυτή την περιστασιακή αντιπαράθεση, ιδιαίτερα βαρύνουσα υπήρξε η διαφοροποίηση του Κάλας από τον μέντορά του, όταν ο δεύτερος κατηύθυνε το κίνημα στην αναζήτηση ενός νέου συλλογικού μύθου. Το 9 ο κεφάλαιο («Confound the Wise, 1942») αναλύει το αγγλικό αυτό βιβλίο, το οποίο αποτελεί τη συνέχεια των Εστιών Πυρκαγιάς, καθώς εδραιώνει την υπερρεαλιστική ποιητική, αλλά παράλληλα αναπτύσσει μεγάλη ποικιλία θεμάτων (τέχνη, αρχιτεκτονική, ιστορία). Αποτελεί μια σύνοψη του ευρωπαϊκού πολιτισμού σε μια περίοδο μεταιχμιακή, κατά την οποία οι ευρωπαίοι διανοούμενοι κατέφυγαν στην Αμερική και μετατοπίστηκε το κέντρο βάρους των τεχνών και των γραμμάτων. Αναλύουμε τα κυριότερα θέματα (χρόνος, θεωρία της μνήμης, μύθος, εικόνα, μεταμόρφωση), ενώ ανιχνεύεται και παρουσιάζεται η στροφή του ποιητή προς τη μελέτη της ζωγραφικής. VIII

10 Γ ΜΕΡΟΣ Στο 10 ο κεφάλαιο («Μεταπολεμικό κριτικό έργο») φωτίζεται η διαμόρφωση της ποιητικής του Κάλας μετά το 1942 και επιχειρείται μια συνοπτική σκιαγράφηση των σημαντικότερων κριτικών απόψεων της τριακονταετίας , η οποία εκβάλλει στην αναθεώρηση του υπερρεαλισμού με βάση τη γλωσσαναλυτική φιλοσοφία του L.Wittgenstein. Αναλύεται η ενότητα «Surrealism and the making of history» που αποτελεί τμήμα από το ανέκδοτο έργο The Challenge of Surrealism (1973). Στο 11 ο κεφάλαιο («Μεταπολεμική Ποίηση Α : Ετερότητα, Εικονοποιία, Αντικειμενικό τυχαίο»), σε μια εκτενή εισαγωγή, σκιαγραφούνται τα βασικά χαρακτηριστικά του μεταπολεμικού υπερρεαλιστικού κινήματος και η προσωπική συμμετοχή-συμβολή του Κάλας σε αυτό. Στη συνέχεια εξετάζονται τα μεταπολεμικά ποιήματα (ελληνικά και αγγλικά) με βάση τους άξονες της αλλοτρίωσης-ετερότητας (μεταμόρφωση, θέμα του διπλού, ανδρείκελο, αποστασιοποίηση) και του αντικειμενικού τυχαίου. Μελετάται η εικονοποιία, το σύστημα μεταφορών και μετωνυμιών βάσει του οποίου δομούνται οι ποιητικές εικόνες. Εξετάζεται επίσης η τυχαιότητα και η παρείσφρησή της στη δομή του ποιήματος, καθώς και η συνειδητή επινόηση τεχνικών επιβράδυνσης. Στο 12 ο κεφάλαιο («Μεταπολεμική Ποίηση Β : Αντικειμενικό Χιούμορ») αναλύονται οι όψεις του υπερρεαλιστικού αντικειμενικού χιούμορ, όπως αυτό εκδηλώνεται στα μεταπολεμικά ποιήματα του Κάλας. Μελετώνται η τυπολογία των λεκτικών παιχνιδιών, η σάτιρα ως καθρέφτης της συλλογικής ζωής (με αναφορές στην πολιτικο-ιστορική πραγματικότητα), το γκροτέσκο με τις μορφές υβριδίων που εμφανίζονται στα ποιήματα. Επίσης εξετάζεται η διακειμενικότητα, με την παρωδία και την ενδοκειμενική ενσωμάτωση του λόγου άλλων ποιητών (σύντομη αναφορά γίνεται στις σχέσεις Κάλας-Εμπειρίκου). Στο πλαίσιο της διακειμενικότητας εντάσσουμε τους πολλούς υπομνηματισμούς πινάκων του Hieronymus Bosch (κυρίως από τον πίνακα «Ο Κήπος των Απολαύσεων») οι οποίοι λανθάνουν στα περισσότερα από τα εξεταζόμενα ποιήματα αναφερόμαστε ακόμα (συνοπτικά) στην ερμηνεία της εικονογραφίας του Bosch από τον Κάλας. Το κεφάλαιο τελειώνει με τη μελέτη των χαρακτηριστικών εκείνων που εκδηλώνονται στην τελευταία συλλογή «Γραφή και Φως» ( ) και υποδεικνύουν την υπέρβαση της υπερρεαλιστικής γραφής. Στο 13 ο κεφάλαιο («Μεταγλωσσικά, αντιθρησκευτικά & πολιτικά θεωρήματα») συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται αναλυτικά (και συμπληρωματικά ως προς τα κεφάλαια που προηγήθηκαν) οι βασικές απόψεις του Κάλας σχετικά με τη γλώσσα και τον δομισμό (κυρίως τις θεωρίες του Lévi-Strauss και του Chomsky), τη θρησκεία (με ιδιαίτερη συνοπτική αναφορά στο ανέκδοτο σύγγραμμα Ο Νέος Προμηθέας), καθώς και σχετικά με τη σύζευξη τέχνης και πολιτικής (ιδεολογίας και αισθητικής). Εκτενέστερα αναφέρονται οι πολιτικές θέσεις του και μελετάται η IX

11 μη-ευκλείδεια σύνθεση τέχνης και πολιτικής την οποία πρότεινε και υπερασπίστηκε στα θεωρητικά του κείμενα. Στον Επίλογο («Ο ποιητής ως Προμηθέας ή ως Νάρκισσος;») επιχειρείται μια τελική αξιολόγηση και κριτική αποτίμηση του έργου που εξετάστηκε, τόσο από την πλευρά στόχωνπροθετικότητας του ποιητή, όσο και των επιτευγμάτων. X

12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...I ABSTRACT...IV ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΔΟΜΗ..... VI ΕΙΣΑΓΩΓΗ...1 I. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ Οι σταθερές του έργου Οι μεταβλητές του έργου...18 II. ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...24 III. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ Α ΜΕΡΟΣ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ν. ΚΑΛΑΣ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ 1.1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Μαρξιστική φάση Προλεταριακή τέχνη Σχετικά με τον Καρυωτάκη Ο Κάλας, μέλος της «Φοιτητικής Συντροφιάς» Πολιτικά κείμενα Θεωρητικές συγγένειες Κάλας Μαγιακόφσκι Φροϋδο-μαρξιστική φάση Υπερρεαλιστική φάση ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ για την ΠΡΟΖΑ & τον ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ Η επίδραση του Αϊζενστάιν ΚΑΒΑΦΗΣ vs ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΟΥ «ΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΥ» ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Οι κριτικές απόψεις του Κάλας για τον Παλαμά ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ: Τ.Παπατσώνης, Κ.Θ.Δημαράς, Γ.Θεοτοκάς και Ν.Κάλας Τ.Παπατσώνης Κ.Θ.Δημαράς Γ.Θεοτοκάς «Ελεύθερο Πνεύμα» Διάλεξη του 1933: μια παράλληλη ανάγνωση ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ στη ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ του Ν.ΚΑΛΑΣ Διαίρεση των μεσοπολεμικών ποιημάτων Οι πρώτες κριτικές Γλώσσα Στιχουργία ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1932) & ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ Ιταλικός και ρωσικός φουτουρισμός Ουρμπανισμός Θεματική της πόλης Αντιψυχολογισμός Συλλογικό ποιητικό υποκείμενο Απόρριψη παρελθόντος παράδοσης Λογοτεχνία Γεγονός Κινηματογραφική γραφή Εικονοποιία Τρόποι μεταφοράς XI

13 Δυναμισμός της Κίνησης Λόγος Γροθιά Ρυθμός Λέξη ΚΑΛΑΣ ΝΤΟΡΡΟΣ ΚΑΛΑΣ & ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ: ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ ΚΑΛΑΣ ARAGON ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟ ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΤΙΚΕΣ & ΕΙΚΟΝΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ 3.1. ΚΑΛΑΣ & ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ Η θεματική της Νύχτας και του Ονείρου «Νυχτοπούλια» Μορφικές παρατηρήσεις Υπερρεαλισμός Εξπρεσιονισμός ΚΑΛΑΣ & ΚΑΛΒΟΣ Κριτική αποτίμηση Ποιητικές συγγένειες KΑΛΑΣ & ΕΙΚΟΝΙΣΜΟΣ «Ρυθμοί Τοπίων» Πορτραίτα ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΕΦΕΡΗΣ ΕΛΥΤΗΣ ΚΑΛΑΣ: ο «τσαγκάρης», ο δημιουργός & ο χαρτοπαίκτης Η «ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ» ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ ΕΛΥΤΗΣ ΚΑΛΑΣ: ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΣΕΦΕΡΗΣ ΚΑΛΑΣ: ΑΠΟΚΛΙΣΕΙΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ Ο ΜΟΡΦΟΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΚΑΛΑΣ &ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑΣ Ο ΕΤΕΡΟΔΟΞΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΣ o ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΡΑΔΙΑ Α -Γ : Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ Κ.Π.ΚΑΒΑΦΗ & ΤΟΥ Τ.Σ.ΕΛΙΟΤ 5.1. ΚΑΛΑΣ & ΚΑΒΑΦΗΣ Κριτική αποτίμηση Ποιητικές συγγένειες Η παρουσία του Καβάφη στη μεσοπολεμική ποίηση Η παρουσία του Καβάφη στη μεταπολεμική ποίηση ΚΑΛΑΣ & ΕΛΙΟΤ Θεωρητικές ελξαπωθήσεις Ποιητικές συγγένειες Β ΜΕΡΟΣ 6 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΦΑΣΗ (Περίοδος μαθητείας) 6.1. ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ & ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ «Ορέστης» (Τετράδιο Γ ) «Clytemnestra s unhappy family» - «Agamemnon» ΤΕΤΡΑΔΙΟ Δ «Συμβόλαιο με Δαίμονες» Εσωτερικός μονόλογος Στοιχεία περιεχομένου Στοιχεία μορφής XII

14 6.3. «Όπου φαίνεται η στενή σχέση ετεροφώτων και ετεροκλήτων πραγμάτων» - «Όταν τα μάτια δε διαρκούν» ΓΑΛΛΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ «Rien qui oblique» «Sels dorés d angoisse» «Chantier de poèmes» Σκόρπια ποιήματα Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΣΤΙΕΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ 7.1. ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Μαρξιστικό υπόβαθρο Μανιφέστο Τρότσκι Μπρετόν: «Pour un Art Révolutionnaire Indépendent» Φροϋδικό υπόβαθρο Υπερρεαλιστικό υπόβαθρο Ανθρωπολογικό υπόβαθρο Σύνθεση ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΕΧΝΗΣ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Εικόνα Εμπνευσμένη Κριτική Κριτικές εφαρμογές ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΦΟΥΣ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ & Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΝ WILLIAM CARLOS WILLIAMS Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΚΑΛΑΣ ΜΠΡΕΤΟΝ: ΜΙΑ ΕΠΑΜΦΟΤΕΡΙΖΟΥΣΑ ΣΧΕΣΗ SURREALIST POCKET DICTIONARY (1940) «TOWARDS A THIRD SURREALIST MANIFESTO» (1940) Σύγκριση με τα Προλεγόμενα σε ένα τρίτο μανιφέστο ή όχι (Breton -1942) Οι βασικές αρχές του «τρίτου υπερρεαλιστικού μανιφέστου» Η εκλεκτική ανάγνωση του έργου του Georges Bataille ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΛΑΣ-BRETON «PROFANATION»: μια σκακιστική παρτίδα Κάλας Breton Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΕΝΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΥ ΜΥΘΟΥ (Breton) Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ (Κάλας) Μύθος & Ιστορία «Myth and Utopia» ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: CONFOUND THE WISE ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΕΧΝΗ & ΖΩΗ ΠΟΙΗΣΗ & ΧΡΟΝΟΣ Θεωρία της Μνήμης («Theory of Memory») Ιστορία Μύθος Ποίηση Ο Μύθος της Ιφιγένειας ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Η διαύγεια (lucidity) του υπερρεαλισμού Κριτική του υπερρεαλισμού XIII

15 Υπερρεαλιστική Κοσμολογία Αφηγήσεις υπερρεαλιστικών διαφημίσεων ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ Θεωρία των Εικόνων Μεταμόρφωση ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Το θέμα του «διπλού» Η Ομοιότητα (Resemblance) Γ ΜΕΡΟΣ 10 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ Η ΕΙΚΟΝΑ & Η ΠΟΙΗΣΗ ΑΝΤΙ-ΤΕΧΝΗ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΠΤΗ THE CHALLENGE OF SURREALISM (1973) SURREALISM & THE MAKING OF HISTORY Surrealism and the making of History Consciousness of Language Surrealist Adventure The Surrealist Androgyne Υπερρεαλισμός / Υπαρξισμός (Σαρτρ) Η επίδραση του Ludwig Wittgenstein Manifestation of Freedom ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Α : Ετερότητα, Εικονοποιία, Αντικειμενικό τυχαίο Ο ΚΑΛΑΣ & Ο ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΣ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Ο ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΑΣ ΠΟΙΗΣΗ : «ΟΔΟΣ ΝΙΚΗΤΑ ΡΑΝΤΟΥ» & ΑΓΓΛΙΚΑ ΠΟΙΗΜΑΤΑ Αλλοτρίωση των αισθήσεων (Alienation of the sensation) Eτερότητα Το θέμα του διπλού (Doubleness) Αποπροσωποποίηση Μανεκέν Αποστασιοποίηση Εικονοποιία Ο νοητικός διπολισμός της Eικόνας Μεταφορά Μετωνυμία To αντικειμενικό τυχαίο Ο ποιητής-χαρτοπαίκτης Αίνιγμα (ο ποιητής ως σφίγγα) «Δομή και Πνοή το Ποίημα» ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΗ ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Β : Αντικειμενικό χιούμορ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΧΙΟΥΜΟΡ ΣΤΟΝ ΚΑΛΑΣ ΛΕΚΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ (Η τέχνη ως «παιχνίδι») Τυπολογία XIV

16 12.3. ΣΑΤΙΡΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ (Πολιτική Σάτιρα) ΤΟ ΓΚΡΟΤΕΣΚΟ Υβρίδιον ΔΙΑΚΕΙΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ Παρωδία Η Κοσμολογική Ποίηση του Hieronymus Bosch Η ερμηνεία της εικονογραφίας του Bosch από τον Κάλας Ο Bosch στην ποίηση του Κάλας «ΓΡΑΦΗ & ΦΩΣ»: ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ Το Φως & ο Πλωτίνος Η Μνήμη ως αντανάκλαση «AGAINST THE RETURN TO ORDER» (1983) Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΜΕΤΑΓΛΩΣΣΙΚΑ, ΑΝΤΙΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΘΕΩΡΗΜΑΤΑ ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Οι απόψεις του Κάλας για την ποιητική μορφή Κάλας & Δομισμός ΜΕΤΑ-ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ Η ποίηση ως αντιθρησκευτική στάση Ο μύθος του Προμηθέα The New Prometheus ( ) Ο ΠΟΙΗΤΗΣ, Ο ΔΙΑΓΝΩΣΤΗΣ, Ο ΠΟΛΕΜΙΣΤΗΣ (Τέχνη και Πολιτική) Πολιτικές Θέσεις (Τροτσκισμός) Ιδεολογία και Αισθητική Μη-ευκλείδεια σύνθεση Τέχνης και Επανάστασης Ουτοπία; ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ως ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ή ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ; ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ XV

17 XVI

18 Ο πολυώνυμος και τρισυπόστατος 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Νικόλαος Κάλας ( ) έγραψε σε τρεις γλώσσες και ασχολήθηκε τόσο με την ποίηση όσο και την κριτική (λογοτεχνίας, κινηματογράφου, εικαστικών). Είχε και ο ίδιος επίγνωση αυτής της πολυδιάσπασης, καθώς αναφέρει χαρακτηριστικά: «Πρέπει ωστόσο κάποια δεδομένη στιγμή να δώσω μια ενότητα στα διάφορα κομμάτια της ζωής μου» 2. Ο Κάλας εμφανίστηκε στη νεοελληνική γραμματεία το 1929, για να εγκαταλείψει οριστικά τα πάτρια εδάφη λίγο μετά τα μέσα της δεκαετίας του 30, αλλά όχι και τη νεοελληνική λογοτεχνία. Η μετάβασή του στη Νέα Υόρκη (1940), συμπίπτει με τη μετατόπιση του κέντρου του πολιτισμού (κυρίως του εικαστικού) από την Ευρώπη στις ΗΠΑ μετατόπιση η οποία ογκώθηκε εξαιτίας του β παγκοσμίου πόλεμου. Όπως συνοψίζει ο ίδιος πολλά χρόνια αργότερα, το χαρακτηριστικό της σύγχρονής του εποχής (δηλαδή του β μισού του 20 ου αι.) ήταν η «πολυκεντρικότητα» (polycentrism) τόσο στην πολιτική, όσο και στην τέχνη 3 και σ αυτό ανταποκρίθηκε ο ίδιος με το έργο του. Σε χειρόγραφο (ανέκδοτο) ποίημά του, με τίτλο «Χαραυγή» (1980), δίνεται το στίγμα και ο απολογισμός της ποίησης του. Περιγράφεται η πορεία του με όρους καβαφικούς, αφού για πενήντα χρόνια, περιπλανήθηκε ανάμεσα σε διαφορετικές γραφές και σε κανένα δόγμα αντίθετα, υπήρξε ο άσωτος υιός που βγήκε στον «πηγαιμό» για τη δική του Ιθάκη. Δεν επέστρεψε ποτέ πίσω αλλά ούτε το θέλησε αποκόμισε όμως πλούσια γνώση από το ταξίδι: «Δεν αρκεί να χει πρωτοτυπία το έργο / χρειάζεται και χαρακτήρα / τα πενήντα χρόνια της γραφής μου / χρωματίστηκαν από τον Maiaκόφσκι [sic] / τον Καβάφη τον Έλιοτ τον Μπρετόν» 4. Η ποιητική πορεία του Κάλας είναι ένα μεγάλο ταξίδι στον χώρο (από την Ευρώπη στην Αμερική) και στον χρόνο (το έργο του καλύπτει πάνω από μισό αιώνα συνεχούς δημιουργίας). Η διαδρομή αυτή δεν είναι μια γραμμή ευθύγραμμη αλλά τεθλασμένη: «λοξοδρομεί κι ο λόγος / περάσαμε σε άλλη γλώσσα / πλανόδιος πεπλανημένος» 5. Το ταξίδι αυτό έφερε τον ποιητή σε «λιμένας πρωτοειδωμένους», όπου ανακάλυψε ήχους 1 Οι χαρακτηρισμοί ανήκουν στον Αλ.Αργυρίου, βλ. Αργυρίου, Η εξομολόγηση από επιστολή του Κάλας στην Elisa Breton ( ), ΔΑΚ, 26/2. Η μετάφραση από τα γαλλικά δική μου (το ίδιο ισχύει και όπου αλλού αναφερόμαστε σε αμετάφραστο γαλλικό κείμενο). 3 Από επιστολή του Κάλας στον John Lyle (εκδότη του περιοδικού TRANSFORMAcTION στην Αγγλία) στις (ΔΑΚ: 28/1). Στην ίδια επιστολή αναφέρει πως είναι ανάγκη να διαταραχθούν τα στεκούμενα νερά του υπερρεαλιστικού δόγματος από διαφωνούσες ιδέες. Πράγματι, στις αρχές του 1970 ο Κάλας προχώρησε σε μια αναθεωρητική «ανάγνωση» του υπερρεαλισμού, στο «δόγμα» του οποίου παρέμεινε «αιρετικά» πιστός για περίπου σαράντα χρόνια. 4 Πρόκειται για το ποίημα «Χαραυγή» [ ] που βρίσκεται σε τέσσερις παραλλαγές στο ΔΑΚ: 17/3. Σε μια από αυτές, αντικαθιστά τον Μαγιακόφσκι με τον φουτουρισμό και τον Μπρετόν με τον υπερρεαλισμό, ενώ σε άλλη μορφή προσθέτει το όνομα του Παπατσώνη. Τις επιρροές που δέχτηκε τις επιβεβαιώνει και σε συνέντευξη στον Κ.Σταματίου: «Στην ποίηση επηρεάστηκα απ τον Καβάφη [...] Παράλληλα από μεταφράσεις ανακάλυψα τον Μαγιακόβσκι και αρκετά έγκαιρα γνώρισα τους Γάλλους υπερρεαλιστές» (Τα Νέα, , ΔΑΚ: 17/2). 5 Από άλλο ανέκδοτο, ατιτλοφόρητο ποίημα, βλ. ΔΑΚ: 17/3. 1

19 πρωτότυπους και καινούργιες εικόνες, που μορφώθηκαν σε έργο ξεχωριστό και μοναδικό μέσα στη νεοελληνική γραμματεία. Ως εκ τούτου, είναι δύσκολο να γίνει κατανοητή η ποίηση και η ποιητική του Κάλας αποσπασματικά, δηλαδή δεν μπορεί κάποιος να ερμηνεύσει μεμονωμένα ποιήματα ή κριτικά κείμενα, και ιδιαίτερα, χωρίς να γνωρίζει το συνολικό έργο του ποιητή. Το έργο αυτό ανελίσσεται εν είδει σπείρας 6, καθώς προχωρά με σύνθετη κίνηση η οποία συνίσταται σε περιστροφή γύρω από έναν σταθερό άξονα και μετατόπιση σε ανερχόμενους ανοικτούς κύκλους. Η Ποιητική του, λοιπόν, ανταποκρίνεται στο σπειροειδές σχήμα, επειδή έχει δυναμική κίνηση, μετατοπίζεται και αλλάζει ενώ περιστρέφεται γύρω από έναν κεντρικό σταθερό άξονα (ποιητικών αρχών). Γι αυτό εξάλλου, είναι δύσκολο να δοθεί ένας γενικός χαρακτηρισμός που να αποδίδει ικανοποιητικά την ποιητική πρόταση του Κάλας, αφού πρόκειται για έργο «ανοιχτό» και εν κινήσει. Ο ίδιος υπερασπίστηκε για πολλά χρόνια την ταυτότητα του «υπερρεαλιστή», αλλά ίσως είναι πιο εύστοχο να του αποδοθεί ο χαρακτηρισμός του πρωτοποριακού («avant-garde») ποιητή 7 εξάλλου ταύτιζε τον υπερρεαλισμό με την ανατρεπτική μεταμόρφωση της ζωής και της τέχνης (όπως την ευαγγελίστηκε η πρωτοπορία). Στην παρούσα εργασία, επιχειρείται η μελέτη του έργου του Κάλας, με βάση την ανάλυση των σταθερών και των μεταβλητών του «μορφών», όπως αυτές εξελίσσονται μέσα στον χρόνο. I. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ Η πολυμορφία του έργου (ποιητικού και κριτικού) οφείλεται στην πολύμοχθη προσπάθεια του ποιητή να γεφυρώσει αντίθετους πόλους, όπως η τέχνη και η ζωή (χωρίς να υποτάξει τον έναν στον άλλο), αλλά και στη διαρκή του ανάγκη για πειραματισμό και ανανέωση. Στο πρώτο εκτενές θεωρητικό του σύγγραμμα (Εστίες Πυρκαγιάς) ο Κάλας ασχολήθηκε με τις μορφές (formes), ανιχνεύοντας εκείνο το σημείο όπου μπορούν να συνυπάρξουν το εξωτερικό και το εσωτερικό, ο κόσμος και το άτομο. Ο έλληνας 8 ποιητής, στο πλαίσιο του υπερρεαλιστικού κινήματος, αναζητά τον διαλεκτικό τρίτο δρόμο, ώστε να επιτευχθεί η υπέρβαση τόσο της λυρικής εσωστρέφειας, όσο και της κλασικιστικής αντικειμενικότητας. Ήδη, από την αρχή της ποιητικής του διαδρομής, έχοντας μελετήσει αλλά κι έχοντας κορεσθεί από τις παραδεδομένες μορφές λογοτεχνικής έκφρασης, ξεκίνησε με απορριπτική διάθεση και υιοθέτησε τη ροπή προς 6 Η σπείρα αποτέλεσε το εμβληματικό στοιχείο του κονστρουκτιβισμού, αλλά γενικότερα είναι κοσμολογικό σύμβολο και φυσικός νόμος του ρυθμού σύμφωνα με τον Hegel, η κίνηση της ιστορίας έχει σπειροειδή ανέλιξη. Η σπείρα συμβολίζει τον επαναστατικό ρομαντισμό και την τιτανική προσπάθεια για κατάκτηση του ουρανού, ενώ αποτελεί το αντίβαρο στην κατάρα της Βαβέλ παραπέμπει μεταφορικά στην παγκόσμια ενότητα της ανθρωπότητας και στον δυναμισμό της κοσμικής ενέργειας, βλ. Marcadé, 1995: Ή όπως συμπλήρωσε εύστοχα η Φρ. Αμπατζοπούλου (κατά την υποστήριξη της παρούσας διατριβής), ο Κάλας ανήκει στην «πειραματική πρωτοπορία». 8 Χρησιμοποιούμε συμβατικά το επίθετο «έλληνας» με την έννοια της ελληνικής καταγωγής ο Κάλας ήταν τυπικά από το 1945 ελληνοαμερικανός και ουσιαστικά πολίτης του κόσμου. 2

20 μια σημαίνουσα α-μορφία. Στην πορεία για την κατάκτηση της καινούργιας ποιητικής φόρμας, ο Κάλας ήταν οπλισμένος με ανατρεπτική δύναμη, αλλά ταυτόχρονα και με ευρεία γνώση τόσο των παλιών όσο και των καινούργιων ποιητικών ρυθμών. Η διαδικασία που πρότεινε, παρακάμπτει την ομορφιά ως καλλιτεχνική αξία και στρέφεται σε ασύμμετρες και άρρυθμες μορφές, γι αυτό το έργο του αποτελεί «διακοπή» και τομή μέσα στα συμφραζόμενα της γενιάς του 30 (στην οποία ηλικιακά ανήκε). Με αυτούς τους όρους η ποίηση του Κάλας δημιουργεί την εντύπωση της «ασυνέχειας», καθώς δεν βασίζεται σε κάποια ελληνικά προγενέστερα σχήματα, ούτε συμβαδίζει με τη σύγχρονή του γενιά, αλλά εισάγει πρωτοποριακούς τρόπους ξένων ρευμάτων (όπως ο φουτουρισμός) που δεν ήταν οικεία (όπως παλαιότερα ο συμβολισμός ή η καθαρή ποίηση) στην εγχώρια ποίηση. Το δημιουργικό αυτό ταξίδι κράτησε πολύ καιρό, καθώς ο Κάλας περιπλανήθηκε σε όλο το φάσμα της νεωτερικής γραφής, δοκίμασε κι απέρριψε, προσέγγισε κι απομακρύνθηκε, χωρίς ωστόσο να καταλήξει σε μια πορεία αποκλίνουσα και φυγόκεντρη, αλλά σε μια, εν τέλει, μορφοποιητική δυναμική σύνθεση. Το σταθερό κέντρο γύρω από το οποίο οργανώθηκε το έργο του ήταν η μεταμόρφωση της τέχνης και της ζωής με βάση το κέντρο αυτό ο ποιητικός διαβήτης χάραξε πολλούς ομόκεντρους κύκλους, δοκιμάζοντας άλλο μήκος ακτίνας κάθε φορά. Οι μεταμορφώσεις της ποιητικής του Κάλας οφείλονται ουσιαστικά στην άρνησή του να σταθεροποιηθεί σε μία και μόνη αλήθεια ή σε μία ποιητική σχολή παρ όλα αυτά, δεν είναι οξύμωρο το γεγονός ότι δήλωνε υπερρεαλιστής επί σειρά ετών, ακριβώς επειδή αυτό το κίνημα (και όχι «σχολή») με τις συνεχείς μεταστοιχειώσεις, υπήρξε ο ανοιχτός ορίζοντας που ήθελε και οραματιζόταν ο ίδιος, για να εξασφαλιστεί η κίνηση της ποίησής του. Αυτή η κίνηση 9 υπήρξε το ύψιστο ποιητικό ιδεώδες του. Ο Κάλας οραματίστηκε τη νέα σύνθεση του σύγχρονου κόσμου, «της οποίας ο ρυθμός είναι αιώνιος, και δε γνωρίζει ούτε το καλό, ούτε το αληθινό, ούτε το ωραίο, αλλά μόνο τη δράση. Η ομορφιά είναι συναισθηματική κίνηση» 10. Έτσι διαμορφώθηκε μια σκέψη εν κινήσει, μια ποίηση μεταμορφούμενη, που ξεκίνησε από ιδεολογικές βεβαιότητες, για να συνεχίσει με αιρετικό τρόπο και να καταλήξει στο αίνιγμα. Σκόπιμο είναι να διευκρινιστεί εδώ πως χρησιμοποιούμε τον όρο μεταμόρφωση με τη φιλοσοφική του έννοια και όχι με τη φαντασιακή του πραγμάτωση στην ποίηση, μιλάμε δηλαδή για τις μεταμορφώσεις της ποιητικής και όχι τις μεταμορφώσεις στην 9 Η κίνηση είναι ο θεμέλιος λίθος της Διαλεκτικής, από τον Ηράκλειτο ως τους Χέγκελ και Μαρξ. Η διαλεκτική υποδεικνύει τη σημασία που έχουν οι αντιθετικές δυνάμεις στις φυσικές αλλά και πολιτισμικές εξελίξεις: ο φυσικός, ο ιστορικός και πνευματικός κόσμος βρίσκονται σε αδιάκοπη κίνηση, αλλαγή, μετασχηματισμό και εξέλιξη, που δεν είναι τυχαία αλλά υπακούουν στους νόμους της αναγκαιότητας. Η διαλεκτική κίνηση οδηγεί στην κατανόηση της πολυπλοκότητας, των αντιθέσεων, των εννοιών της απόλυτης και σχετικής αλήθειας, φωτίζει τη μεταβλητότητα, τις ποιοτικές μεταβολές, τις διακοπές και τις άρσεις μιας βαθμιαίας πορείας. 10 Εστίες: 73. Η ομορφιά δεν αποτελεί πια ιδεώδες για τον μοντέρνο καλλιτέχνη, αλλά η πρωτοτυπία: «the real problem is not to find out what is beautiful or not [..] but to discover how original this painting was and how it affected the development of painting in general» (Confound: 155). 3

21 ποίηση 11. Παρότι ο Κάλας καλλιεργεί εικόνες, στην ποίηση του δεν εντοπίζονται περιπτώσεις βιολογικών «μεταμορφώσεων», όπως στοίχειωσαν το έργο πολλών υπερρεαλιστών ζωγράφων (Picasso, Ernst, Dali) με τις τερατικές φυσιογνωμίες ενός μυθολογικού σύμπαντος (πχ. η μορφή του Μινώταυρου, η οποία υπήρξε εμβληματική για τον υπερρεαλισμό). Ο Κάλας ορίζει ότι η μεταμόρφωση (το στάδιο κατά το οποίο φυλογενετικά ο άνθρωπος δεν διαφοροποιεί την εικόνα του από αυτή του ζώου) και η αποπροσωποποίηση (depersonalization) είναι συμπληρωματικές και παράγουν μια πλήρη δυάδα (Confound: 201). Όταν οι διεργασίες αυτές γίνονται καλλιτεχνικές, παράγεται το «τοτέμ» στην περίπτωση της μεταμόρφωσης, ενώ στη δεύτερη περίπτωση το φάντασμα ή εικόνα το πρώτο αφορά κυρίως την πρωτόγονη εποχή (άρα και κάθε έργο τέχνης που έχει ρίζες πρωτόγονες), ενώ η αποπροσωποποίηση είναι προϊόν της εποχής της μηχανής. Γι αυτό η ποίηση του Κάλας, ως προϊόν αυτής της μοντέρνας εποχής, εστιάζει αποκλειστικά στην εικόνα και στις πολλαπλές σημασίες της 12. Επομένως δεν χρησιμοποιούμε στη διατριβή τον όρο με το φυλογενετικό του περιεχόμενο, αλλά με βάση την έννοια της «μορφής» ως «σχήματος» με το οποίο κρυσταλλώνεται η ποιητική του Κάλας στις διάφορες φάσεις της δημιουργίας του τo «σχήμα» αυτό δεν είναι ποτέ το ίδιο, γιατί αλλάζει και μετασχηματίζεται, υφίσταται δηλαδή μετα-μορφώσεις. Προκειμένου για το συγκεκριμένο ποιητικό έργο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τελική διαμόρφωση και αποκρυστάλλωση σε συγκεκριμένες ποιητικές φόρμες, επειδή πρόκειται για ένα έργο που βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη. Η μεταμόρφωση ως έννοια είναι διαρκώς παρούσα στο λεξιλόγιο του Κάλας. Στο δεύτερο μέρος των Εστιών Πυρκαγιάς αναφέρεται στη «βούληση μεταμόρφωσης» και στη διαλεκτική της προσαρμογής και της μεταμόρφωσης ως τη βασικότερη αρχή του Είναι: «το να μεταμορφώσεις ό,τι σε μεταμορφώνει είναι η μεγάλη αρχή της ζωής» (Εστίες: 93). Σύμφωνα με τον ποιητή, δημιουργείται πάντα ένα πεδίο ανάμεσα στους δυο πόλους: την πραγματικότητα και το όνειρο, το εμπόδιο και την επιθυμία. Ο πρώτος πόλος αποζητά την προσαρμογή και την αφομοίωση, ενώ ο δεύτερος την ικανοποίηση της ηδονής, και εδώ ακριβώς παρεμβαίνει η τέχνη: «είμαι καλλιτέχνης σημαίνει ενεργώ, μεταμορφώνω το εμπόδιο για να ικανοποιήσω την επιθυμία» (Εστίες: 94). Η μεταμόρφωση μέσω της τέχνης καταλήγει στην έκπληξη, στον αιφνιδιασμό, και απορρέει από μια επαναστατική στάση, ενώ αντίθετα η συντηρητική στάση απολήγει στη συνήθεια και στην αδράνεια (στο ίδιο: 98-9). Εξάλλου ο ίδιος ο ποιητής υπήρξε τέκνο των μεγάλων αλλαγών στην επιστήμη και στη φιλοσοφία, οι οποίες γκρέμισαν βεβαιότητες αιώνων ζει σε μια εποχή όπου «Το είμαι επειδή σκέφτομαι του Ντεκάρτ και το σκέφτομαι επειδή έχω εμπειρία των 11 Βλ. πώς αντιλαμβάνεται τις μεταμορφώσεις (μεταστοιχειώσεις) στην ποίηση ο Bachelard, δηλαδή ως φαντασιακές μεταστοιχειώσεις των όντων (Quillet, 1964: ). Τέτοιου είδους είναι πχ. οι μεταμορφώσεις στην ποίηση του Μ.Σαχτούρη, όπου προκύπτει ένα σύμπαν αλλόκοτων και δύσμορφων πλασμάτων, πέραν της πραγματικότητας. 12 Βλ. την ενότητα «Metamorphosis» στο Confound: , καθώς και την ανάλυσή της στο 9 ο κεφάλαιο της διατριβής. 4

22 εμπειριστών έχουν δώσει προ πολλού τη θέση τους στο σκέφτομαι επειδή αλλάζω κι αλλάζω επειδή σκέφτομαι.» 13. Στο κείμενο «The Gathering together of the Waters», από το ανέκδοτο βιβλίο The New Prometheus ( ), απορρίπτει την ακινησία υπέρ των διαδοχικών μεταμορφώσεων του παρόντος, σημειώνοντας χαρακτηριστικά: «The Gothic idea of an immovable word and the deep unmoved repose of the microcosmic center is a lie and has been laid bare by successive metamorphosis of the present. I is another and the other another again» (ΔΑΚ: 16/6). Ιδιαίτερα, η φράση «Εγώ είναι ένας άλλος» του Rimbaud υπήρξε εμβληματική για την Ποιητική του Κάλας και επαναλαμβάνεται σε πληθώρα κειμένων της μεταπολεμικής περιόδου. Η μεταμόρφωση είναι η μόνη σταθερή αλήθεια σε ένα σύμπαν που κινείται αιώνια ακόμα κι ο ίδιος ο δημιουργός μεταμορφώνεται: «the major poet metamorphoses himself into a sphinx» (Transfigurations: 2). Η μεταμόρφωση του ποιητή σε σφίγγα δεν επιδιώκεται προς επίρρωση του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη» αντίθετα, σταθερός και μόνιμος σκοπός της τέχνης είναι η μεταμόρφωση του κόσμου: «Η μεταμόρφωση της ζωής μας, που ήταν ο πόθος του Ρεμπώ και η μεταμόρφωση της κοινωνίας που ήταν ο πόθος του Μαρξ, είναι τα δυο πράγματα στα οποία έμεινα πιστός. Εξακολουθώ να είμαι υπερρεαλιστής, γιατί το θέμα της πραγματικότητας και της μετατροπής της πραγματικότητας είναι ένα θέμα αιώνιο» 14. Στο Confound the Wise τίθενται οι όροι της ανοιχτής μορφής και της Δυναμικής Μορφολογίας, ενώ από την ανάλυσή τους (βλ. 9 ο κεφ. της διατριβής) γίνεται φανερό ότι μόνο η δυναμική πορεία της τέχνης εξασφαλίζει τη διαρκή ανανέωση έτσι, με την ενσωμάτωση ή μεταμόσχευση αλλότριων στοιχείων, καταργούνται οι παλιές μορφές και συντίθενται οι καινούργιες. Η αντίθετη αντίληψη για την τέχνη καταλήγει σε μηχανιστική αναπαραγωγή (Confound: 101-3). Κι εδώ τονίζεται (κυρίως με την έννοια της «μεταμόσχευσης», transplant, incorporation) πως δεν πρόκειται για πλήρη καταστροφή αλλά για καινούργια σύνθεση. Μάλιστα ο Κάλας φέρνει ως παραδείγματα τη γεωμετρία του Riemann που πρόσφερε μια διεύρυνση στην ευκλείδεια γεωμετρία, καθώς και τη διαλεκτική του Χέγκελ που όχι μόνο δεν κατάργησε τον καντιανό ιδεαλισμό αλλά ενσωμάτωσε τις βάσεις του σε μια καινούργια σύνθεση (Confound: 102). Όσο για το δικό του έργο φιλοδόξησε να είναι ένα έργο ανοιχτής μορφής και ως τέτοιο φαντάζει κάθε στιγμή ατελές («All open forms are really incomplete forms» Confound: 104), ενώ το αποτέλεσμα ήταν να οδηγηθεί στην πολυμορφία («multi-polar means multiform»: 104). Σ αυτή την πολυ-οπτική (multi-view) σύλληψη της ουσίας της τέχνης ανταποκρίνεται με συνέπεια όλη η δημιουργική παραγωγή του ποιητή. Από την άλλη πλευρά, η ποιητική του Κάλας ενεργοποιεί την αρχή του Goethe για την ενότητα στην ποικιλία. Στις Εστίες Πυρκαγιάς μελετώντας τη ρυθμική θεωρία του Πίου 13 Δεληγιώργη, 1997: Aπό συνέντευξη του Κάλας στη Μ.Καραβία, Η Καθημερινή, 3/10/

23 Σερβιανού, αναφέρει: «Σε κάθε συμμετρικό σχήμα επαναλαμβάνεται μια δυναμική ενότητα που δεν αλλάζει που είναι όπως λέει ο Σερβιανός, το θέμα, το αμετάβλητο μιας μεταμόρφωσης. Έτσι, οι πιο γενικοί νόμοι απορρέουν από την ιδέα της ενότητας, όπως αυτοί της αντιστοιχίας και της συνέχειας, θέτοντας ως αξίωμα την έννοια του θέματος.» (Εστίες: 70-71). Αυτή η ενότητα έχει κατακτηθεί στο έργο του Κάλας, αν και με ασύμμετρο τρόπο. Μοιάζει σαν να εφάρμοσε την αρχή της φυσικής (όπως ορίστηκε στην κρυσταλλογραφία από τους Curie και παρατίθεται στις Εστίες: 71) σύμφωνα με την οποία η δυσυμμετρία 15 είναι η συνθήκη ενός φαινομένου, ενώ η συμμετρία σημαίνει την παύση του. Γι αυτό η ποιητική και θεωρητική ροπή του ίδιου αποκρυσταλλώθηκε σε έργο πολυποίκιλο και πολυπρισματικό, χωρίς επιφανειακή συμμετρία και ενότητα. Γίνεται λόγος στη διατριβή για μεταμορφώσεις της ποιητικής του Κάλας και όχι για μετακινήσεις ή για φάσεις αυστηρά καθορισμένες στο έργο του, γιατί η μελέτη αναδεικνύει (και αποδεικνύει) τη βαθμιαία μεταστοιχείωση ποιητικών αρχών που δεν αλλάζουν ριζικά ούτε μετακινούνται εκ βάθρων, αλλά μετατοπίζονται διατηρώντας την ταυτότητά τους και το σταθερό τους κέντρο. Στο έργο αυτό υπάρχουν ακλόνητοι κάποιοι άξονες, γύρω από τους οποίους ανελίσσονται οι μεταμορφώσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Κάλας εφαρμόζει στο θεωρητικό και ποιητικό του έργο την άποψη του Μπρετόν ότι το έργο τέχνης «είναι απογυμνωμένο από αξία αν δεν παρουσιάζει τη σκληρότητα, την ακαμψία, την κανονικότητα, τη λάμψη, σε όλες του τις εξωτερικές ή εσωτερικές όψεις, του κρυστάλλου» 16. Τους νόμους του σχηματισμού αυτού του «κρυστάλλου» επεχείρησε ο έλληνας υπερρεαλιστής να μελετήσει στα θεωρητικά δοκίμιά του, ενώ στη σκληρότητά του και στην αιχμηρότητά του θέλησε να οικοδομήσει την ποίησή του. Θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς ότι, συνολικά, το έργο του Κάλας παρουσιάζει τη μορφή του κρυστάλλου η οποία είναι πολυεδρική, κι αυτό συνεπάγεται πολλές μορφές και διαφορετικά επίπεδα. 1. Οι σταθερές του έργου: Εικονολατρία: σε ένα δοκίμιο ο ποιητής ορίζει τη γραφή ως μηχανισμό που αποτυπώνει λέξεις σε χειρόγραφη μορφή και υπενθυμίζει ότι η πρώτη γραφή ήταν εικονογράμματα, τα ιερογλυφικά 17. Σύμφωνα με τον Κάλας, η ρήση του Leonardo da Vinci «Saper Vedere», ότι πρέπει να μάθουμε να βλέπουμε, θεωρείται εμβληματική για τη μοντέρνα τέχνη 18. Συνακόλουθα η (ποιητική) γραφή προβάλλει συνδεδεμένη εγγενώς με την εικόνα. «Poetry is made with images not with imagination» διατυπώνεται αφοριστικά στο κείμενο «Cynocephalus» (ΔΑΚ: 17/6 και 15 Η δυσυμμετρία («dissymetrie», Foyers: 87), ως όρος της κρυσταλλογραφίας δεν σημαίνει ακριβώς ασυμμετρία, αλλά κάποιο ελάττωμα συμμετρίας. 16 Από τον Τρελό Έρωτα, παραθέτει ο Κάλας στις Εστίες Πυρκαγιάς: Διακύβευση: 139. Επίσης στο δφο κείμενο «Art and Values» (April , ΔΑΚ: 14/12) αναπτύσσονται παρόμοιες απόψεις και δίνεται έμφαση στον ρόλο του ιουδαϊσμού-χριστιανισμού που υποκατέστησε την εικόνα με το «ρήμα» (λέξη). 18 Στο ίδιο («Art and Values») επίσης βλ. Calas, 1971: Και αλλού: «Modern art reinterprets the Leonardian knowing-how-to-see in post-euclidian terms» (Transfigurations: 235). 6

24 11/1), και έτσι αποσυνδέεται η εικόνα από την κοινά αποδεκτή φαντασία, ενώ παράλληλα δεν αναγνωρίζονται σύνορα ανάμεσα στο φανταστικό και στο πραγματικό. Από τα πρώτα του γραπτά, ο Κάλας υποστήριξε πως το βασικό στοιχείο της ποίησης είναι το οπτικό στοιχείο, δηλαδή η εικόνα και όχι ο ρυθμός (ακουστικό στοιχείο), τονίζοντας ότι: «Η ποίηση πρέπει να βλέπεται, όχι να ακούγεται» (Διακύβευση: 275). Το διαρκέστερο σύμβολο στη δική του ποίηση υπήρξε ο καθρέπτης, με τα είδωλα και τα ινδάλματά του, επειδή έχει την ιδιότητα να αντιστρέφει τις αμφιβληστροειδικές εικόνες και να θέτει τα ζητήματα της ταυτότητας και της ετερότητας. Κατά συνέπεια, η εικόνα δεν μια απλή οπτική ή ακουστική παράσταση, αλλά ένα φιλοσοφικό αίνιγμα. Στο άτιτλο ποίημα («[Waiting for nothing to happen]») θέτει συνοπτικά όλα τα σχετικά με την εικόνα ερωτήματα και κυρίως τη βασική του θέση πως η όραση δεν είναι αξιόπιστη, αν το μυαλό δεν αποκωδικοποιήσει τις ιερογλυφικές εικόνες: «Identification and differences / fill pages we now see darkly. Clusters of hieroglyphs toy on the same page / with ideograms and photocopies» 19. Η εικονολατρική αυτή ποίηση δεν περιλαμβάνει ακίνητες εικόνες, καθώς αρνείται με θεωρητικό πείσμα τη «μίμηση» της πραγματικότητας. Όπως σημειώνει σε άρθρο του 1968: «To images of the perceived, Surrealism opposes images of the mind s eye.[..] for man is not what he sees but what he now has become» 20. Ο δυναμισμός της κίνησης (το γίγνεσθαι) υπήρξε ένα από τα αιτήματα της ποιητικής του Κάλας, αφού προσπάθησε να χρησιμοποιήσει τις λέξεις ως κάτοπτρα, ώστε να συλλάβει κάθε παραμόρφωση και μετασχηματισμό των ορατών. Από τα πρώτα ποιήματα που δημοσιεύτηκαν στη διάρκεια του μεσοπολέμου, ο ποιητής αναδεικνύει μια συνείδηση εξωστρεφή, προσανατολισμένη στο αντικείμενο ακόμα και την εγκεφαλικότητά του δεν την εξαργυρώνει σε αφηρημένες έννοιες, αλλά σε συγκεκριμένες εικόνες μιας «αισθησιακής σκέψης». Σε ένα από τα πρώτα Ποιήματα (1932) χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι: «μ αυτήν του την προσπάθεια / που κατευθύνει ό,τι σχετίζεται με τα αισθήματά του / στην αποκλειστική λατρεία εικόνων» (ΓΦ: 74) η κατεύθυνση αυτή θα πλουτιστεί στα Τετράδια, για να εξελιχθεί σε εμμονή στα μεταπολεμικά κείμενα του ποιητή και τεχνοκριτικού. Στο πλαίσιο αυτής της εικονοποιητικής διαδικασίας, ο Κάλας αποφεύγει τον ρεαλισμό (όχι μόνο τον σοσιαλιστικό!) και κάθε προσπάθεια να τροφοδοτείται η ποίηση με εικόνες d après nature. Το βασικότερο επιχείρημά του απέναντι στην τέχνη ως μίμηση είναι αντλημένο από τον Apollinaire και τον πρόλογό του στους Μαστούς του Τειρεσία αυτό συνοψίζεται στο αδημοσίευτο κείμενο «Consciousness of Language» (αλλά και σε άλλα κείμενα) ως εξής: όταν ο 19 Πρόκειται για ποίημα του 1982, ΔΑΚ: 17/6. Σε μετάφραση: «Ταυτότητα και διαφορές γεμίζουν σελίδες που τώρα βλέπουμε σκοτεινά. Συμπλέγματα από ιερογλυφικά παίζουν πάνω στην ίδια σελίδα με ιδεογράμματα και φωτοτυπίες.». Η φράση «τώρα βλέπουμε σκοτεινά και μετά πρόσωπο με πρόσωπο» προέρχεται από τον Απόστολο Παύλο (βλ. άτιτλο κείμενο «[A photograph that we reject]», , ΔΑΚ: 4/7 και Transfigurations: 117). 20 Από το άρθρο «Surrealist Heritage?», ΔΑΚ: 11/4. 7