ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΉΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΉΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ» Θέμα διπλωματικής εργασίας Οικονομικός Ηγεμονισμός το πρόσωπο της Ευρώπης του 21 ου αιώνα Ονοματεπώνυμο: Μαρία Κωνσταντέλου Α.Μ: 433Μ/ Επιτροπή Πρόεδρος Επιβλέπων Καθηγητής: Σωτήρης Ντάλης Μέλη: Παναγιώτα Μανώλη, Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας ΡΟΔΟΣ, ΙΟΥΝΙΟΣ

2 «Οι απόψεις που διατυπώνονται στην παρούσα διπλωματική εργασία εκφράζουν αποκλειστικά την συγγραφέα». 1

3 Αφιερώνω τη διπλωματική μου εργασία Στην οικογένειά μου και στον καθηγητή μου κ. Σωτήρη Ντάλη, χωρίς τη βοήθεια των οποίων δεν θα είχα καταφέρει τίποτα. 2

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία πραγματεύεται μια έννοια που συνοδεύει την ανθρώπινη κοινωνία τόσο σε ζητήματα συμπεριφοράς όσο και σε ζητήματα αυστηρώς κοινωνικά, πολιτικά και στρατηγικά. Η έννοια του ηγεμονισμού αποτελεί έναν βασικό παράγοντα, που διαμόρφωσε τον ευρωπαϊκό χώρο και οι ιδιότητές του ολόκληρο τον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα η εργασία προσπαθεί να διερευνήσει σε θεωρητικό και ιστορικό επίπεδο τις βασικές λειτουργίες του που μεταμόρφωσαν την κοινωνία. Η ανάλυση ξεκινά με την ετοιμολογία του όρου ηγεμόνας και τις θεωρίες του Μακιαβέλλι, του Ρουσσώ και του Μαρξ. Προσωπικότητες, οι οποίες μέσα από το συγγραφικό τους έργο ερμήνευσαν την έννοια του ηγεμόνα. Ο χαρακτήρας του ηγεμόνα κατά τον Μακιαβέλλι παρουσιάζεται με διφορούμενο πρόσωπο, καθώς είναι αυτός που οφείλει να διαπραγματεύεται το «φαίνεσθαι» με το «είναι». Αντίθετα ο ηγεμόνας του Ρουσσώ αποκτά εθνικό χαρακτήρα, ενώ του Μαρξ αστικό ή πολιτικό οικονομικό. Στη συνέχεια αναλύονται τα σημεία αλλαγής της έννοιας του κρατικού ηγεμονισμού μέσα από τα ιστορικά γεγονότα, που υπήρξαν σταθμοί στην ευρωπαϊκή μεταμόρφωση. Δηλαδή η Γαλλική Επανάσταση, η «κυριαρχία του τρόμου», η Βιομηχανική Επανάσταση, η Παρισινή Κομμούνα ( ) και η Οκτωβριανή Επανάσταση. Αυτά τα γεγονότα αποτέλεσαν και στοιχεία ιστοριογραφικής ανάλυσης για την παρούσα εργασία, ώστε ο ηγεμονισμός να ειδωθεί μέσα από το πρίσμα της ιστορικής εφαρμογής. Για την εφαρμογή αυτή εξετάζονται τα εργαλεία που χρησιμοποίησε ο εκάστοτε ηγεμόνας, για να επιβάλει την εξουσία του. Τα όπλα αυτά είναι ο τρόμος, ο πόλεμος και η χειραγώγηση (ΜΜΕ), τα οποία έχουν αποδειχθεί τόσο αποτελεσματικά όσο και διαχρονικά. Μέσα λοιπόν από τις ιστορικές ζυμώσεις φθάσαμε στον 20ο αιώνα, που παρουσιάζεται μια νέα μορφή ηγεμονισμού αυτή του οικονομικού. Μορφή, η οποία οφείλει την γέννηση της στους δυο Παγκοσμίους Πολέμους, οι οποίοι διεξήχθησαν στον ευρωπαϊκό χώρο. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν δηλαδή αυτά που εξέλιξαν εκ νέου τον ηγεμονισμό, ο οποίος λειτουργούσε πλέον χρησιμοποιώντας τον καπιταλισμό ως όπλο. Συμπερασματικά η μεθοδολογία οδηγεί την εργασία στη διαπίστωση, ότι ο ηγεμονισμός σήμερα βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο, καθώς η έννοια της θυματοποίησης ορίζει και την ουσιαστική ταυτότητά του. 3

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη... 3 Ευχαριστίες Εισαγωγή Ετοιμολογία και θεωρίες περί ηγεμονισμού Ετοιμολογία Νικολό Μακιαβέλλι ( ) Ζαν Ζακ Ρουσσώ ( ) Καρλ Χάινριχ Μαρξ ( ) Εφαρμογή του ηγεμονισμού Γαλλική Επανάσταση «Η κυριαρχία του τρόμου» Βιομηχανική Επανάσταση Παρισινή Κομμούνα ( ) Οκτωβριανή Επανάσταση Τα εργαλεία εφαρμογής του ηγεμονισμού Τρόμος Πόλεμος Χειραγώγηση (ΜΜΕ) Ο ηγεμονισμός ως μοντέλο εξέλιξης ή διαμόρφωσης της κοινωνίας 20 ος αιώνας Επίλογος Βιβλιογραφία

6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς ευχαριστίες μου και τη βαθιά εκτίμησή μου για ορισμένα άτομα και για το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Συγκεκριμένα στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών Ρόδου, το οποίο από τις προπτυχιακές μου κιόλας σπουδές έχει συμβάλει στη μέχρι τώρα ακαδημαϊκή μου πορεία. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους: Καθηγητή κ. Ιωάννη Σεϊμένη, Λέκτορα κα. Παναγιώτα Μανώλη, Επίκουρη Καθηγήτρια κα. Παρασκευή Κεφαλά, Επίκουρο Καθηγητή κ. Χρήστο Σατλάνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια - Πρόεδρο ΤΜΣ κα. Ελένη Καραντζόλα και Αναπληρωτή Καθηγητή - Διευθυντή ΠΜΣ κ. Παναγιώτη Τσάκωνα, οι οποίοι καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών μου προσέφεραν πληροφορίες και γνώση, καθώς επίσης και μεθοδολογία πάνω στα ζητήματα των Πολιτικών, Οικονομικών και Διεθνών Σχέσεων. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Σωτήρη Ντάλη, για τις ενδιαφέρουσες απόψεις του, συμβουλές και υποδείξεις καθώς και για την ευκαιρία που μου έδωσε να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, που ανταποκρίνεται απολύτως στα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα. Εν κατακλείδι, ιδιαίτερες ευχαριστίες θέλω να εκφράσω προς την οικογένειά μου και κυρίως τους γονείς μου, Απόστολο Κωνσταντέλο και Αικατερίνη Λυβιάκη Κωνσταντέλου, για τη διαχρονική συμπαράστασή τους και την υλική και ηθική στήριξη των επιλογών μου. 5

7 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εποχή του Μεσαίωνα κράτησε στην Ευρώπη για περίπου χίλια χρόνια, από το 500 μέχρι το Από το 1300 μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα, ολόκληρη η δυτική Ευρώπη βίωσε μια δύσκολη περίοδο γεμάτη ένταση. Η πείνα, ο φόβος, οι αρρώστιες και μία σειρά πολεμικών συγκρούσεων συμπλήρωναν το σκηνικό όλων των βασάνων. Οι απλοί άνθρωποι υπέφεραν περισσότερο, καθώς ήταν ευκολότερο να σφαγούν, να βιαστούν, να ληστευτούν και να καούν από στρατιώτες και οργανωμένες συμμορίες ενόπλων. Αυτές οι συμμορίες περνούσαν από διάφορες περιοχές μετατρέποντάς τες σε εκτάσεις έρημες, καμένες, γεμάτες πτώματα και λεηλασίες. Παρά τις κακουχίες όμως, δε σημαίνει ότι δεν υπήρξε καθόλου πρόοδος, διότι τους τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα ορισμένοι Ευρωπαίοι 1 επέδειξαν θαυμαστή αντοχή στις αντιξοότητες. Αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τις προσπάθειες για μελλοντική βελτίωση της κοινωνίας και επεδίωξαν αποφασιστικά να συμβάλλουν στις νέες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Παρόλη τη δύσκολη εκείνη περίοδο, αποτέλεσε μάλλον μια μεταβατική διαδικασία ζύμωσης των στοιχείων εκείνων που έδωσαν ώθηση σε μια αναγέννηση σε πολιτισμικό, κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, μέχρι και στρατηγικό επίπεδο. Αυτή η μακρά περίοδος λειτούργησε περισσότερο σαν διαδικασία επαναπροσδιορισμού βασικών εννοιών που αργότερα θα διαμορφώσουν πιο έντονα το χαρακτήρα των κρατών, όπως για παράδειγμα η έννοια της ταυτότητας. Η ανασφάλεια των ανθρώπων, ιδιαίτερα μετά τις βαρβαρικές επιδρομές ανοργάνωτων μισθοφορικών ομάδων, τους ώθησε να επιζητήσουν την προστασία των αρχόντων, δηλαδή των ισχυρών γαιοκτημόνων. Κοινή πρακτική τους ήταν να επιβάλλουν ανταλλάγματα όπως για παράδειγμα τις υπηρεσίες και την αφοσίωση τους. Συνθήκες που διαμόρφωσαν σταδιακά μια νέα κοινωνική πραγματικότητα, τη φεουδαρχική κοινωνία. Οι χωρικοί ανήκαν στον φεουδάρχη και αυτός είχε την απόλυτη εξουσία πάνω στις ανίσχυρες ομάδες των απλών χωρικών. Έτσι η φεουδαρχία αναγνωρίστηκε μετέπειτα ως ένα σύστημα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης του μεσαιωνικού κόσμου, το οποίο όμως όπως είναι φυσικό με τον καιρό εξελίχθηκε. Ακόμη λειτουργεί ως παράδειγμα το πρόσωπο του στρατού εκείνη την περίοδο. Ο στρατός με τη μορφή που γνωρίζουμε ήταν εντελώς άγνωστη εκείνη την εποχή, καθώς δεν υπήρχε οργάνωση, αλλά 1 Επιστήμονες, Φιλόσοφοι, Καλλιτέχνες κ.α. 6

8 αποτελούνταν από ανοργάνωτες και άτακτες μισθοφορικές ομάδες, όπως θα αναλυθεί σε επόμενα κεφάλαια. Έτσι η φεουδαρχία, που επικράτησε στην Ευρώπη περίπου από τον 8 ο μέχρι τον 13 ο αιώνα, ως μοντέλο διακυβέρνησης, άρχισε να παρακμάζει ως συνέπεια του γεγονότος ότι η εξάπλωση της δεν έγινε σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, ούτε με τον ίδιο τρόπο ούτε με τον ίδιο ρυθμό. Συνέπεια αυτού του συστήματος ήταν ο κατακερματισμός της βασιλικής εξουσίας σε μικρότερα ή μεγαλύτερα φέουδα, που αποτελούσαν συχνά πραγματικές ηγεμονίες. Με την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος διακυβέρνησης προέκυψε ένα νέο, που θα αποδεικνύονταν υπερβολικά ισχυρό, η απόλυτη μοναρχία. Η απόλυτη μοναρχία ή απολυταρχισμός είναι το νέο μοντέλο διακυβέρνησης, που κυριάρχησε από τον 16 ο μέχρι τον 18 ο αιώνα. Βασικό χαρακτηριστικό της απολυταρχίας ήταν η παντοδυναμία του ηγεμόνα. Οι παράγοντες που συνέβαλαν στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος αυτού, ήταν τόσο οικονομικοί όσο και κοινωνικοί παράγοντες. Κύριος οικονομικός παράγοντας υπήρξε η εκμετάλλευση των υπερπόντιων αποικιών που προσέφερε εναλλακτικές πηγές πλουτισμού. Ο πλούτος αυτός εμμέσως διευκόλυνε τη συντήρηση ενός προσαρμοσμένου στην απόλυτη μοναρχία συστήματος αφενός και αφετέρου τη διατήρηση ισχυρών και ετοιμοπόλεμων στρατών. Η επικράτηση του καθεστώτος αυτού επηρέασε τη δομή των εθνικών κρατών, αφού στήριζε τη συγκέντρωση όλων των εξουσιών στο πρόσωπο του ηγεμόνα, ο οποίος δέχεται τη βοήθεια από τα πιστά μέλη του, που βρίσκονται δίπλα του. Στην ισχυροποίηση της απολυταρχίας προσμετρούνται η οργάνωση του κράτους και του στρατού, αφού είχε ήδη υπογραφεί η Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648, γεγονός που επισφράγισε και καθιέρωσε τον απολυταρχισμό ως καθεστώς μέσα στη νέα μορφή που πήρε η έννοια του κράτους. Κυρίως όμως η Συνθήκη αυτή αναγνώριζε ότι στη δυτική Ευρώπη δημιουργούνται κυρίαρχα και ανταγωνιστικά κράτη. Στην πραγματικότητα μπήκαν τα θεμέλια της βασικής δομής της σύγχρονης Ευρώπης, ως κοινότητας κυρίαρχων εθνικών κρατών. Επίσης, αποτελεί και σημείο αναφοράς για την απαρχή ενός καινούριου πολιτικού συστήματος, που ισχυροποιεί τον ηγεμονισμό. Το σύστημα αυτό βασίζεται στη δύναμη του βασιλιά, η θέληση του οποίου είναι η μόνη εξουσία στο κράτος. Στα αρνητικά προσμετρούνται η απολυταρχική διακυβέρνηση και η δυσχερής και ανεξέλεγκτη φορολόγηση, που έπληττε κυρίως την αστική τάξη, η οποία αν και είχε αποκτήσει οικονομική ευρωστία δεν είχε πολιτική δύναμη. Βέβαια, αυτή η αρνητική κατάσταση είχε σαν συνέπεια πολλαπλές εξεγέρσεις, οι οποίες 7

9 καταπνίγονταν. Παρά τα αρνητικά του όμως θα πρέπει να τονίσουμε, ότι αποτέλεσε το πρώτο οργανωμένο μοντέλο διακυβέρνησης, που εξασφάλιζε σταθερότητα των συνόρων, που περιφρουρούσε τη σταθερότητα και την ισχυροποίηση του κράτους. Λίγο αργότερα βρίσκεται σε πορεία σύγκρουσης μαζί της μια νεωτεριστική εποχή ιδεών, η εποχή του Διαφωτισμού. Η φιλοσοφία του οποίου κατά τη διάρκεια του 18 ου αιώνα προπαγάνδιζε μια αποστροφή ενάντια στην απόλυτη μοναρχία. Ο Διαφωτισμός ήταν ένα κίνημα που περιγράφονταν συνοπτικά με την εξής φράση «μην εμπιστεύεσαι την εξουσία, μην εμπιστεύεσαι τίποτα από όσα σου λένε οι άλλοι, σκέψου μόνος σου και έλεγξε το ο ίδιος». Μετά λοιπόν τη Γαλλική Επανάσταση, ο ηγεμονισμός, όπως ήταν γνωστός κατά τη διάρκεια της απολυταρχίας, παύει να υπάρχει. Το νέο μοντέλο ηγεμονίας μεταβιβάζεται στους επαναστάτες, οι οποίοι όπως θα δούμε παρακάτω θα χρησιμοποιήσουν ακόμη πιο βάναυσες μεθόδους επιβολής της εξουσίας τους. Λειτουργεί λοιπόν έντονα η έννοια της εθνικής συνοχής μέσα στα πλαίσια ενός εθνικού κράτους. Η έννοια εθνικό κράτος σε σχέση με τον ηγεμονισμό δημιούργησε πανίσχυρους ηγεμόνες, καθώς εξουσίαζε εθνικούς ανθρώπους. Επομένως, οι άνθρωποι δεν ανήκαν σε μικρές τοπικές κοινότητες, αλλά σε ένα γενικευμένο έθνος, το οποίο ήταν ενωμένο με κοινή ιστορία, κοινές παραδόσεις, κοινό χώρο και σε σχέση με τον ηγεμόνα κοινές επιδιώξεις για ανάδειξη των χαρακτηριστικών του. Ελέγχοντας λοιπόν και εξουσιάζοντας ο ηγεμόνας τεράστιους ομοιογενείς πληθυσμούς, είχε τη δυνατότητα να επιβάλλει τις θελήσεις του σε άλλα έθνη, τα οποία ανάλογα με τη δύναμη τους φέρονταν ανάλογα. Επόμενο ήταν λοιπόν να δημιουργηθούν μεγάλοι εθνικοί στρατοί, οι οποίοι δεν πολεμούσαν στο όνομα του ηγεμόνα αλλά για την εθνική τους ακεραιότητα. Αρχίζει λοιπόν σιγά σιγά ο ηγεμονισμός να μην επιβάλει απροκάλυπτα την εξουσία του, αλλά χρησιμοποιώντας το έθνος να πετυχαίνει το στόχο του. Με αυτό τον τρόπο η ευρωπαϊκή πραγματικότητα μετατρέπεται σε ένα πιο έμμεσο εξουσιαστικό μοντέλο. Παρόλο που ο ηγεμόνας ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης, υπήρχαν φωνές εναντίον του καθώς οι κοινωνίες σταδιακά εξελίσσονταν μορφωτικά και πνευματικά. Η μεταμόρφωση αυτή οφείλεται στην συστηματική βιομηχανοποίηση, που οδήγησε στην αστικοποίηση. Δημιουργείται λοιπόν ένα καινούργιο μοντέλο ηγεμονισμού παράλληλα με το προηγούμενο, η αστικοποίηση του εθνικού ατόμου και κατ επέκταση η άσκηση της εξουσίας από τον ηγεμόνα. Η αστικοποίηση της εξουσίας εξαιτίας της συγκέντρωσης μεγάλων πληθυσμιακών μαζών, οδήγησε στη 8

10 δημιουργία ενός συστήματος, το οποίο ενίσχυε ο ηγεμόνας και διαχέονταν σε πολλά κέντρα ελέγχου. Το μοντέλο αυτό, αν και βρισκόταν ακόμα σε πρώιμο στάδιο, δημιούργησε σημαντικά κέντρα εξουσίας, τα οποία λειτουργούσαν ως πηγές ενίσχυσης του ηγεμονισμού. Δηλαδή μια ισχυρή και εύρωστη πόλη αποτελούσε για τον ηγεμόνα εργαλείο ενίσχυσης της νέας δομής της εξουσίας του. Ο ηγεμόνας δηλαδή, για να ενισχύσει τη θέση του, δημιουργούσε μεγάλα αστικά κέντρα χρησιμοποιώντας τα ως πηγές ισχυροποίησης του κράτους. Υπάρχουν πολλές πηγές εξουσίας, αλλά ένας ηγεμονισμός λειτουργεί στα αστικά περιβάλλοντα, μέσα στα οποία δεν είναι και τόσο βέβαιη η εξουσία τους πάνω στο λαό. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η δημιουργία ενός εργαλείου ομαδοποίησης των δυνάμεων (κυρίως ανήκαν στην εργατική τάξη), το οποίο θα αποτελέσει και εργαλείο μέχρι και την σύγχρονη παγκόσμια ιστορία, δηλαδή η έννοια της ιδεολογίας. Έτσι λοιπόν ο ηγεμόνας δεν εξουσίαζε γενικά την έννοια του ανθρώπου ως φυσική οντότητα ούτε φυσικά εθνικά όμοιες ομάδες, αλλά τον πολίτη. Όπως η εξουσία του συγκεκριμενοποιήθηκε, έτσι και η μεταμόρφωση του απλού ανθρώπου σε συγκεκριμένο πολίτη διαμόρφωσε και τα μέσα να τον εξουσιάζουν. Ο εξουσιαζόμενος επομένως, δεν αποτελούσε μια φυσική μονάδα στο χώρο, αλλά ένα οικονομικό «προϊόν» προς εκμετάλλευση και χειραγώγηση. Αρχίζει λοιπόν να διαφαίνεται, ότι το μετέπειτα ηγεμονικό σύστημα θα έχει μικροκοσμικά τη μορφή της ιδεολογικής κολεκτιβοποίησης και μακροκοσμικά την οικονομική εκμετάλλευση, που θα συνοδεύσει τα γενικά πλαίσια τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά του 20 ου αιώνα. Μέσα λοιπόν σε αυτά τα πλαίσια εξέλιξης του ηγεμονισμού, από τη στιγμή που διαμορφώνονται τα ευρωπαϊκά κράτη μέχρι και το τέλος του 20 ου αιώνα, κάθε μορφή άφηνε στην προηγούμενη στοιχεία που καθιέρωσαν την εξουσία ως βασική ανάγκη αυτών των παλαιών και μεγάλων βασιλείων. Η αμέτρητοι πόλεμοι και οι εναλλαγές των πολιτικών συστημάτων λειτούργησαν ως γενικοί παράμετροι, στο να δοκιμαστεί και να βελτιωθεί η ηγεμονία ως το πιο ισχυρό μοντέλο εξουσίας. Αυτό στην ουσία υπήρξε και το μόνο μοντέλο, το οποίο είχε τη δυνατότητα μέσα από μεταλλάξεις και διαφοροποιήσεις, να ισχύει σε όλα τα πολιτικά συστήματα ανεξαρτήτως χώρου και χρόνου. Στην παρούσα εργασία θα εξεταστούν, με βάση τα ιστορικά γεγονότα, που υπήρξαν σταθμοί, σπουδαίοι στην ευρωπαϊκή μεταμόρφωση, από τα μέσα του 15 ου μέχρι και το τέλος του 20 ου αιώνα. Τεσσεράμισι αιώνες ιστοριογραφίας είναι αναμφισβήτητα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Για να αποφευχθούν τυχών ασάφειες και ιστορικές περιδινήσεις, η παρούσα εργασία θα 9

11 επικεντρωθεί στα σημεία εκείνα αλλαγής της έννοιας του κρατικού ηγεμονισμού, από το ένα σύστημα διακυβέρνησης στο άλλο. Για να επιτευχθεί αυτό, η μέθοδος ανάλυσης που θα χρησιμοποιηθεί, θα έχει τη μορφή συγκριτικής μελέτης της ιστοριογραφίας με την πολιτική θεωρία. Η ιστοριογραφία θα παραθέσει γεγονότα, τα οποία βοήθησαν σε πρακτικό επίπεδο την μεταμόρφωση του ηγεμονισμού. Από την άλλη, η πολιτική θεωρία θα διαφωτίσει περιπτώσεις, όπου εξηγεί την εναλλαγή σε θεωρητικό επίπεδο, αρχίζοντας από την πρότυπη πραγματεία, που καθιέρωσε τόσο στη συνείδηση όσο και στη θεωρητική γνώση, την ουσία του ηγεμονισμού με τίτλο «ο Ηγεμόνας» του Νικολό Μακιαβέλλι ( ). Ταυτόχρονα η πολιτική θεωρία θα εξετάσει και τα στοιχεία εκείνα, που αποδεικνύουν, ότι το κράτος αποτέλεσε εργαλείο του ηγεμόνα. Σχετικά με τις παραπάνω γενικές αναφορές προκύπτει το εξής ερώτημα, δηλαδή αν από το 1648 και την Συνθήκη της Βεστφαλίας η έννοια του ηγεμονισμού αποτέλεσε ανακάλυψη, εφεύρεση ή και τα δυο μαζί. Με άλλα λόγια ο ηγεμονισμός αποτελεί είτε μια κληρονομιά του αρχαίου παρελθόντος, που το ξανασυνάντησε ο άνθρωπος μετά το Μεσαίωνα, είτε οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες αποτέλεσαν επιτακτική ανάγκη εξισορρόπησης της κοινωνίας, μετά από μια σκοτεινή, βίαιη και χαοτική περίοδο για την ευρωπαϊκή ιστορία. Αν η εξελικτική θεωρία του ηγεμονισμού από πολιτειακά χαρακτηριστικά κατέληξε να έχει οικονομικά χαρακτηριστικά μέχρι και το τέλος του 20 ου αιώνα, τότε ποια είναι η μορφή του ηγεμονισμού τον 21 ο αιώνα; Ποιά είναι η συμμετοχή στο νέο καθεστώς των παλαιών ευρωπαϊκών βασιλείων; Φέρει το άτομο χαρακτηριστικά που προδίδουν το κράτος και τον εξουσιαστή του; Τέτοιου είδους θεωρητικές εργασίες στόχο έχουν, μέσα από την ανάλυση της ιστορίας και της θεωρίας, να συλλέξουν πληροφορίες, τις οποίες αναλύοντας ερμηνεύουν το παρόν και εικάζουν ή προβλέπουν το μέλλον. Η φύση της παρούσας έρευνας στοχεύει στο να ανάγει τα διαχρονικά χαρακτηριστικά του ηγεμονισμού στα σύγχρονα δεδομένα και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζουν την εξέλιξη της κοινωνίας. Στοχεύει λοιπόν στη διδασκαλία περί ηγεμονισμού. Με αυτό τον τρόπο αποκτά ερευνητικό περιεχόμενο και ουσία στην κατανόηση εξουσιαστικών μοντέλων, τα οποία μεταβάλουν και εξελίσσουν τις ανθρώπινες κοινωνίες. Έτσι διαθέτει και πολιτικά χαρακτηριστικά, τα οποία στόχο έχουν να εξουσιάζουν και για το απλό άτομο στοιχεία κατανόησης. Τέλος, η επιστημολογική του φύση σε αυτό το επίπεδο ορίζεται και κοινωνιολογικά και ανθρωπολογικά, καθώς έχει και 10

12 συμπεριφοριστικά χαρακτηριστικά, αναφορικά με τις έννοιες του εξουσιάζειν και εξουσιάζεστε, τη σχέση θύματος και θύτη. 2.1 Ετοιμολογία 2. ΕΤΟΙΜΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙ ΗΓΕΜΟΝΙΣΜΟΥ Ο όρος ηγεμόνας στην ελληνική γλώσσα προέρχεται από το ρήμα ηγούμαι, που σημαίνει προπορεύομαι, προηγούμαι, είμαι αρχηγός, είμαι πρώτος, οδηγώ, διευθύνω κλπ. Από αυτό το ρήμα προέρχεται και η λέξη ηγεμών που σημαίνει οδηγός, αυτός που προπορεύεται, που δείχνει το δρόμο, αυτός που πρωτεύει, που χρησιμεύει ως κανόνας και υπόδειγμα για τους άλλους 2. Μεταφορικά η λέξη έχει μετεξελιχθεί και προσδιορίζει την έννοια του αρχηγού, του ηγέτη, του αρχηγού στρατεύματος ή στόλου και γενικότερα τον επικεφαλής, αυτόν που εποπτεύει, αυτόν που ηγείται, δηλαδή αυτόν που είναι πρώτος στην ιεραρχία. Η έννοια λοιπόν του ηγεμόνα αποτέλεσε σημείο αναφοράς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Συναντιέται ως όρος τόσο στο Θουκυδίδη 3 και στον Ξενοφώντα 4 όσο στο Σοφοκλή 5 και τον Ισοκράτη 6. Ο ηγεμόνας αποτελούσε και αποτελεί ένα άτομο ή μια ομάδα ή μια ιδέα, η οποία ασκούσε εξουσία πάνω σε πολλούς. Με τη σημερινή της σημασία αποτελεί όχι μόνο εξουσιαστικό μοντέλο, αλλά και έναν παράγοντα που μετασχηματίζεται ανάλογα με τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και στρατηγικές συνθήκες. Οριοθετεί και οριοθετείται μέσα στα πλαίσια που ο «ίδιος» αποφασίζει. Έχουμε λοιπόν μια ιδέα, η οποία μεταλλάσσεται, όταν και όπου οι συνθήκες το επιτρέπουν ή ακόμη περισσότερο, όταν η ίδια προσωποποιημένη καθορίζει τις συνθήκες. Η σύγχρονη μορφή της έννοιας του ηγεμόνα έχει τις ρίζες της στις ιδέες του Νικολό Μακιαβέλλι ( ), ο οποίος όρισε και θεωρητικά το πορτρέτο του ηγεμόνα και κατ επέκταση την έννοια του ηγεμονισμού. Ο όρος που χρησιμοποιεί ο Νικολό Μακιαβέλλι είναι και αυτός που επικράτησε στις περισσότερες ευρωπαϊκές 2 Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Βασικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής. 3 ΘΟΥΚ ὁ ἡγεμὼν αὐτοῖς ὁδῶν Χρόμων ὁ Μεσσήνιος ἐτύγχανε τεθνηκώς. 4 ΞΕΝ ΚΠαιδ πόνους δὲ τοῦ ζῆν ἡδέως ἡγεμόνας νομίζετε. 5 ΣΟΦ ΟιδΤ 804 κἀξ ὁδοῦ μ ὅ θ ἡγεμὼν αὐτός θ ὁ πρέσβυς πρὸς βίαν ἠλαυνέτην. 6 ΙΣΟΚΡ καὶ τὰς μάχας τὰς ἀξίας μνημονευθῆναι καὶ ῥηθῆναι καὶ τοὺς ἡγεμόνας αὐτῶν. 11

13 χώρες. Έδωσε τον όρο Il Principe που προέρχεται από το λατινικό princeps, που σημαίνει πρώτος στο χρόνο ή στη σειρά, ο αρχηγός, ο πιο επιφανής, ο διακεκριμένος, ο ξεχωριστός, ο ευγενής. Είναι ο πρώτος άνθρωπος της εξουσίας και το βασικό πρόσωπό της. Αυτή η έννοια εξελικτικά απέκτησε τέτοια βαρύτητα ως εξουσιαστικό μοντέλο, που ο ηγεμόνας έγινε ταυτόσημος με αυτό που «υπηρετεί», τον ηγεμονισμό. Τι είναι λοιπόν ο ηγεμονισμός; Είναι μια έμμεση μορφή, ένα έμμεσο εργαλείο απόλυτης κυριαρχίας, στο οποίο ο ηγεμόνας, ο οποίος τις περισσότερες φορές είναι αρχηγός κράτους, θέτει και επιβάλλει κανόνες, που συντονίζουν τα κράτη και ο ίδιος ασκεί μια εξουσία περισσότερο υπολανθάνουσα και σιωπηρή και λιγότερο άμεση και δυναμική. 2.2 Νικολό Μακιαβέλλι ( ) Η πολιτική πραγματεία του Il Principe 7 (Ο Ηγεμόνας) του Νικολό Μακιαβέλλι, που την προόρισε για το νεαρό Λαυρέντιο Β των Μεδίκων ( ), ηγεμόνα της Δημοκρατίας της Φλωρεντίας στις αρχές του 16 ου αιώνα, παρείχε συμβουλές και παρατηρήσεις για την τέχνη και τους κανόνες του πολέμου καθώς και για τον τρόπο διακυβέρνησης. Ο Νικολό Μακιαβέλλι αναλύει την τέχνη και την τεχνική της πολιτικής, δηλαδή της τέχνης του εξουσιάζειν. Περιγράφει τη φύση της πολιτικής και της λειτουργικότητάς της αναδεικνύοντας την διαχρονικότητα αυτής. Η μέθοδός του έχει ρεαλιστικές και εμπειρικές πηγές, που ανέδειξαν μια πρώιμη μορφή «γενικευμένου κράτους». Επιπλέον προχωρά νεωτεριστικά για την εποχή του στο διαχωρισμό της εξουσίας ως γενική έννοια. Την κάνει δηλαδή εργαλείο στα χέρια του ηγεμόνα και όχι εργαλείο δογματισμού, όπως ίσχυε εκείνη την εποχή. Στον «Ηγεμόνα», ο Νικολό Μακιαβέλλι έχοντας ως πρότυπο τον Καίσαρα Βοργία ( ), περιγράφει τον ιδανικό ηγεμόνα. Δεν αναφέρεται στις δημοκρατίες αλλά στις σχέσεις εξουσίας και στους τρόπους, με τους οποίους πρέπει να διοικεί ο ηγεμόνας 8. Το εξουσιαστικό μοντέλο δηλαδή που περιγράφει, περιλαμβάνει δυο τύπους ανθρώπων, αυτών που υπηρετούν είτε θεληματικά είτε όχι και τους άλλους που απλά διατάζουν. Για τους τελευταίους υποστήριξε, πως δεν είναι δύσκολο να γίνουν ηγεμόνες, αρκεί βέβαια να υπάρχει διάθεση και να μιμηθεί 7 Ο αρχικός τίτλος του ήταν «De Principatibus» (Περί Ηγεμονιών). Η Καθολική Εκκλησία το απαγόρευσε και το ανέγραψε στον Κατάλογο των Απαγορευτικών Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum). 8 Duvernoy J.-F. μτφ. Βερέττας Μάριος, Για να γνωρίσετε τη σκέψη του Μακιαβέλλι, Εκδόσεις «Άπειρον», Αθήνα, 1981, σ

14 κάποιος τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν οι προηγούμενοι. Στο σημείο αυτό το παρελθόν εμφανίζεται ως οδηγός για το μέλλον, γιατί η ιστορία λειτουργεί ως «πρότυπο» κάθε λογής παρουσίασης των γνώσεων. Για το πνεύμα του Νικολό Μακιαβέλλι η ιστορία είναι φτιαγμένη από ιστορίες, μέσα στην οποία ενυπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα γνώσεων. Χρησιμοποιεί έτσι το παρελθόν μόνο για τις ανάγκες του παρόντος. Πρόθεση του δεν είναι να δημιουργήσει ουτοπικές πολιτείες, στις οποίες οι άνθρωποι θα ζουν ιδανικά. Ψάχνει και στηρίζεται στην πραγματικότητα. Ο Νικολό Μακιαβέλλι ζει στα χρόνια της αλλαγής, από τον φεουδαλισμό του Μεσαίωνα στον πρώιμο καπιταλισμό της Αναγέννησης, γεγονός που τον επηρεάζει απόλυτα στην κατεύθυνση της σκέψης του. Σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει τεράστιο χάσμα στην πολιτική ζωή και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Ο μακιαβελικός Ηγεμόνας οφείλει να διαπραγματεύεται το «φαίνεσθαι» με το «είναι», διότι υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στο πώς ζει και στο πώς θα έπρεπε να ζει κανείς. Ένας ηγεμόνας πρέπει να αποφεύγει συμπεριφορές, που θα προκαλέσουν το μίσος και την περιφρόνηση του λαού, αντίθετα θα πρέπει να φαίνεται γενναιόδωρος, ευσπλαχνικός, συγκαταβατικός και συνεπής, κι ας ισχύει το αντίθετο. Ο «Ηγεμόνας» του Νικολό Μακιαβέλλι θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως διπλοπρόσωπος, αυτός που ενεργεί αντίθετα με την αλήθεια, αντίθετα με τη συμπόνια, αντίθετα με την ανθρωπιά, αντίθετα με τη θρησκεία με σκοπό να διατηρήσει την εξουσία του. Αναγνωρίζει τη δύναμη των περιστάσεων και εναρμονίζει τη συμπεριφορά του σύμφωνα με αυτά που προστάζει η εποχή του. Πρέπει να παραμένει σταθερός σε αυτό που θεωρεί σωστό, όταν μπορεί, αλλά να ξέρει και πώς να κάνει το άδικο, όταν υπάρχει ανάγκη. Οφείλει να διατηρεί την υπάρχουσα κατάσταση και να διατηρεί υπό τον έλεγχό του το σύστημα διακυβέρνησης που επικρατεί. Ωστόσο, το περίπλοκο σημείο της σκέψης του Νικολό Μακιαβέλλι αποτελεί η έννοια του έθνους ή του λαού. Το έθνος αποτελεί το έργο του ηγεμόνα, αναδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό το θρίαμβό του, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να χαρακτηρισθεί ως το αποτέλεσμα της ανταπόκρισης των ανθρώπων στο έργο του ηγεμόνα 9. Η ύπαρξη ενός έθνους αποτελεί το πλαίσιο, στο οποίο οι άνθρωποι συμπεριλαμβάνονται σε ένα ενιαίο σύνολο, μέσα στο οποίο συγκρούονται οι ατομικές επιδιώξεις. Βέβαια ένας ηγεμόνας μπορεί να εγκαταστήσει την εξουσία του 9 Οπ. π. σ

15 πάνω σε αυτό το σύνολο ανθρώπων, χωρίς αυτό να σημαίνει αναγκαστικά πως οι τελευταίοι έχουν συνείδηση, ότι αποτελούν πράγματι τέτοιου είδους σύνολο. Η δύναμη του ηγεμόνα είναι η δύναμη που ασκεί ο ένας άνθρωπος πάνω στον άλλο. Ο Νικολό Μακιαβέλλι υποστηρίζει, ότι αν ένας ηγεμόνας έχει τη δυνατότητα να υποτάξει τη Φλωρεντία, την υποτάσσει. Αν η δύναμη των όπλων, η τύχη, η διπλωματία του παραδώσουν την Πίζα, θα υποτάξει και την Πίζα 10. Η ηγεμονική πράξη παράγει ή δεν παράγει, αυτό που ονομάσαμε πολιτική ομοιογένεια και που ο Νικολό Μακιαβέλλι από τη μεριά του ονόμασε δημοκρατία ή ηγεμονία 11. Η δημιουργία αυτή απειλείται από την αποτυχία των πολιτικών ανδρών. Ο πιο συνηθισμένος τύπος ιστορικής αποτυχίας καθορίζεται από τη συμπεριφορά του ανθρώπου, που οι απόψεις του δεν συμπίπτουν με τις παραλλαγές της τύχης. Ο Νικολό Μακιαβέλλι ιεροποιεί την πολιτική, λέγοντας πως ο ηγεμόνας είναι ο δημιουργός ενός κόσμου εκεί όπου υπήρχε μόνο χάος, αποκτώντας έτσι τις ιδιότητες των Θεών, με αποτέλεσμα να μην έχει την υποχρέωση να δώσει λόγο σε κανένα για τη μη τήρηση των υποσχέσεών του. Επικαλείται έναν ηγεμόνα, που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, πρόταση κάπως επαναστατική που καταλύει την υπάρχουσα τάξη του φεουδαλικού συστήματος. Οι σχέσεις ανάμεσα στα κράτη μπορούν να αλλάξουν από στιγμή σε στιγμή, μπορεί δηλαδή να αλλάξει η ροή των συμφερόντων, διότι απλά οι σχέσεις αυτές δεν ορίζονται με κάποιο νόμο. Το κράτος γεννάει νόμους για τον εαυτό του και μόνο και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να τους επεκτείνει σε άλλη έκταση. Ο Νικολό Μακιαβέλλι δεν καταλαβαίνει διαφορετικά την έννοια των «δικαιωμάτων του πολίτη», παρά στα πλαίσια του δικού του κράτους. Αυτός ο ηγεμόνας μέσα στα πλαίσια της δικής του πολιτείας είναι πολίτης και ανάλογα με το πολίτευμα, ένας από τους πολλούς πολίτες ή ο μοναδικός 12. Ο ηγεμόνας είναι ο πρώτος πολίτης, που προσφέρει την ιδιότητα του πολίτη στους άλλους, δημιουργώντας έναν κόσμο, που στα πλαίσια του ο νόμος αντιπροσωπεύει μια πραγματικότητα. Για το Νικολό Μακιαβέλλι λοιπόν, πολιτική είναι η θέσπιση του νόμου, εκεί που δεν υπήρχε. Δίνει στον άνθρωπο μια νέα διάσταση, που παραμορφώνει την ατομική και διάσπαρτη ως τότε ύπαρξη. Με την παράλληλη αυτή δράση της «αρετής» γεννιέται το κράτος. 10 Οπ. π. σ Μακιαβέλλι Νικκολό, μτφ. Ανδρεάδη Ηλέκτρα, Ο Ηγεμόνας, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 2006, σ Οπ. π. σ.50 14

16 Την εποχή του Νικολό Μακιαβέλλι η τέχνη του πολέμου ανήκει στους ηγεμόνες και ειδικότερα στους ευγενείς. Ταυτόχρονα στις πολιτείες, όπου η αριστοκρατία έχασε την ισχύ της, η στρατιωτική δραστηριότητα πέρασε στα χέρια των μισθοφόρων. Το ίδιο συνέβη και στις πολιτείες εκείνες, που η αριστοκρατία εγκατέλειψε την παλιά της τέχνη και ενδιαφέρθηκε, ακολουθώντας το παράδειγμα των αστών, για τις εμπορικές και τραπεζικές δραστηριότητες. Κατά συνέπεια το κράτος νοίκιαζε τις υπηρεσίες των στρατιωτικών. Το να ζητάει κάποιος λοιπόν, να βασιστεί το κράτος στο εξής στις δυνάμεις των οπλισμένων πολιτών, είναι σαν να απαιτεί ορισμένες αλλαγές σε αυτή καθαυτή τη δομή του κράτους. Για τον Νικολό Μακιαβέλλι η διατήρηση αριστοκρατικών και μισθοφορικών στρατευμάτων ήταν η χειρότερη πολιτική πρακτική, που οδηγούσε σίγουρα στην καταστροφή των κρατών 13. Έτσι, ο χαρακτήρας του στρατού παρουσιάζει και το πρόσωπο της πολιτικής ισχύς και όχι της εθνικής συνοχής. Δεν ήταν αμιγώς εθνικός στρατός, επειδή δεν υπήρχαν αμιγώς εθνικά κράτη. Η ιδέα της εθνικής ταυτότητας, όχι μόνο αναφορικά με τον πολίτη αλλά και του κράτους, θα παρουσιαστεί στην ευρωπαϊκή ιστορία αρκετά χρόνια αργότερα με αποκορύφωμα το γαλλικό Διαφωτισμό και τους εκπροσώπους του. 2.3 Ζαν Ζακ Ρουσσώ ( ) Δημοσιεύοντας το Κοινωνικό Συμβόλαιο ή Αρχές πολιτικού δικαίου το 1762 ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ πρότεινε αυτό που συνίσταται το κράτος ως νέο θεμέλιο της πολιτικής κοινωνίας. Αναδεικνύει την ικανότητα του ανθρώπου να επεξεργάζεται τα δεδομένα γύρω του, έχοντας ως απώτερο σκοπό τη βελτίωση των κοινωνικών και πολιτικών δομών 14. Η εσωτερική οργάνωση του κράτους μεταβάλλεται, ενώ αντίστοιχη αλλαγή παρουσιάζεται και στα χαρακτηριστικά του ηγεμόνα. Από τον ηγεμόνα του απολυταρχισμού μετατρέπεται στον εθνικό ηγεμόνα. Η ταυτότητα του πολίτη αλλάζει μετατρέποντας τον έτσι σε εθνικό πολίτη, ο οποίος απομακρύνεται από την έννοια του υπηκόου. Παράλληλα οδηγείται σε συνταγματική κατοχύρωση των δικαιωμάτων 15 του, ενώ αλλαγές υπάρχουν και στις οικονομικές δομές, που εκδηλώνεται με την ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. 13 Μακιαβέλλι Νικκολό, μτφ. Κασωτάκη Μαρία, Ο Ηγεμόνας, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 1996, σσ Hampson Norman, μτφ. Μπεχλικούδη Δήμητρα Γ., Ο διαφωτισμός Μια αποτίμηση για τις παραδοχές, τις θέσεις και τις αξίες του, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1994, σ Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. 15

17 Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ προτείνει την κυριαρχία μιας ανώτερης «γενικής βούλησης» 16. Χρησιμοποιεί τον όρο αυτό, για να περιγράψει την παρόρμηση του ανθρώπου να συνενωθεί σε μια σχέση με τους άλλους ανθρώπους, ενώ θα μπορεί ακόμη μέσα από αυτή τη σχέση, να προστατεύει τον εαυτό του και την περιουσία του. Την περίοδο εκείνη μόνο οι ευγενείς (πρώτη τάξη) και ο κλήρος (δεύτερη τάξη) απολάμβαναν κάθε είδους προνομίων, σε αντίθεση με τους αστούς και τους χωρικούς που συναποτελούσαν την τρίτη τάξη. Έτσι λοιπόν, αναδεικνύεται η αστική τάξη, η οποία παρόλο που ήταν οικονομικά εύρωστη, δεν είχε πολιτικά δικαιώματα και κατ επέκταση μερίδιο στην εξουσία. Βέβαια, η κοινωνική αυτή ομάδα κάθε άλλο παρά ομοιογενής ήταν, αφού περιλάμβανε πολλά διαφορετικά μεταξύ τους στοιχεία ως προς το επάγγελμα και το εισόδημα τους. Την κορυφή κατείχαν χρηματιστές και μεγαλέμποροι, οι οποίοι τις περισσότερες φορές ήταν μέτοχοι σε διάφορες επιχειρήσεις καθώς και στα κρατικά ομολογιακά δάνεια, που είχαν εκδοθεί τον 18 ο αιώνα 17. Οι επαγγελματίες καταλάμβαναν όλες τις διαβαθμίσεις της αστικής τάξης, ενώ γιατροί και δικηγόροι υπήρχαν ανάμεσα τους, πολλοί από τους οποίους επρόκειτο να παίξουν κεντρικούς ρόλους στην Γαλλική Επανάσταση. Οι αστοί θεωρούνταν κατώτεροι από τους αριστοκράτες. Όσο όμως η αστική τάξη αύξανε την ευημερία της και κατανοούσε τις πολιτικές της δυνατότητες, τόσο μεγάλωνε η απέχθειά τους προς τις υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες. Ανισότητες, οι οποίες με τη σειρά τους φάνηκαν ικανές να διαμορφώσουν το σκηνικό μιας επικείμενης κοινωνικής εξέγερσης σε συνδυασμό πάντα με την επιδείνωση των συνθηκών ζωής. Γενικά, σε όλη την έκταση της Ευρώπης οι μονάρχες, οι αριστοκράτες και οι αστοί στρέφονταν οι μεν εναντίον των δε σε συγκρούσεις, που διέφεραν σε ένταση, αλλά αντανακλούσαν την κοινή δυσπιστία και αβεβαιότητα 18. Τον Μάιο του 1789, οι αντιπρόσωποι της τρίτης τάξης έκαναν το επαναστατικό βήμα, να εγκαταλείψουν το σώμα και να ανακηρυχθούν σε Εθνική Συνέλευση. Στη συνέχεια η Εθνοσυνέλευση μετατράπηκε σε Συντακτική, απόφαση με την οποία τα μέλη της αφαιρούσαν από το βασιλιά την εξουσία του και έθεταν την Εθνοσυνέλευση επάνω από τον μονάρχη, προκειμένου να καταρτίσουν σύνταγμα. Απόφαση που 16 Ρουσσώ Ζαν Ζακ, μτφ. Γρηγοροπούλου Βασιλική Σταϊνχάουερ Αλβέρτος, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή αρχές πολιτικού δικαίου, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2009, σ Και οι ευγενείς επένδυαν σε επιχειρήσεις η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη δεύτερη και τρίτη τάξη ήταν περισσότερο κοινωνική παρά οικονομική. 18 Burns E.M., μτφ. Δαρβέρης Τάσος, Ευρωπαϊκή Ιστορία Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Εκδόσεις Επίκεντρο Α.Ε., Θεσσαλονίκη, 2006, σ

18 σήμανε ουσιαστικά την κατάργηση του απολυταρχισμού και το θρίαμβο της επανάστασης των αντιπροσώπων. Ήδη από τον 16 ο αιώνα θα λέγαμε πως τα βασίλεια του δυτικού κόσμου έδωσαν τη θέση τους σε γεωγραφικά καθορισμένα κράτη (territorial states), που σχημάτισαν με τον καιρό τα έθνη κράτη. Ο σχηματισμός αυτός οδήγησε σε σταδιακή εξαφάνιση της διάκρισης 19 ανάμεσα στην εθνική ταυτότητα και στην ιδιότητα του πολίτη. Η διάκριση αυτή των εννοιών διατρέχει και το Μεσαίωνα, φτάνοντας έως τα πρώτα νεώτερα χρόνια. Από τα μέσα όμως του 18 ου αιώνα οι διαφορές στην έννοια ανάμεσα στην εθνική ιδιότητα και στην έννοια του πολίτη σταδιακά εξαφανίζονται. Μετά το τέλος της Γαλλικής Επανάστασης και τις ιδέες του Ζαν Ζακ Ρουσσώ μπαίνουν τα θεμέλια για πολιτισμική και εθνική ομοιογένεια, πάνω στην οποία αργότερα από τα τέλη του 18 ου αιώνα και μετά ενδυναμώθηκε ο εκδημοκρατισμός της διακυβέρνησης εις βάρος εθνικών μειονοτήτων. Με το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης το έθνος έγινε η καρδιά του κυρίαρχου κράτους. Δόθηκε στα έθνη το δικαίωμα του πολιτικού τους αυτοπροσδιορισμού, καθώς και ο όρος αυτός εννοιολογικά τείνει ολοένα να μεταστραφεί από έννοια που προσδιόριζε μια προ πολιτική κατάσταση, σε έννοια που ταυτίζει την εθνική ιδιότητα με την ιδιότητα του πολίτη. Η ιδέα του έθνους αποτέλεσε έμπνευση ιστορικών και συγγραφέων της περιόδου του ρομαντισμού και ο εθνικιστικός 20 της προσανατολισμός θεμελίωσε μια ιδέα συλλογικής ταυτότητας, που έπαιξε λειτουργικό ρόλο στην εφαρμογή της ιδιότητας του πολίτη, όπως αυτή ξεπήδησε από τη Γαλλική Επανάσταση 21. Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ στο έργο του με τίτλο Αιμίλιος ή Περί Αγωγής προσπάθησε να σκιαγραφήσει ένα σύστημα εκπαίδευσης, το οποίο θα διαμόρφωνε το «φυσικό άνθρωπο», εκείνον που περιέγραψε στο Κοινωνικό Συμβόλαιο, να ζήσει μέσα σε μια διεφθαρμένη κοινωνία. Περιέγραψε δηλαδή το πώς κάποιος μπορεί να εκπαιδεύσει τον ιδανικό πολίτη τον εθνικό πολίτη. Ο άνθρωπος αυτός θα μπορεί να ζει και να κινείται ελεύθερος, έχοντας πάντα τη δυνατότητα να 19 Διάκριση που επικρατούσε από τη ρωμαϊκή εποχή και αποτυπώνεται στη ρίζα της λέξης natio στα λατινικά, δηλαδή γέννηση προέλευση, η οποία αναφερόταν σε φυλές και λαούς όχι οργανωμένους σε πολιτικά σύνολα, εν αντιθέσει με το civitas που αναφερόταν σε οργανωμένες κοινωνίες. 20 Habermas Jurgen, Citizenship and national identity: Some reflections on the Future of Europe, στο Citizenship, Critical Concepts, Turner Bryan and Hamilton Peter (επιμ), London, 1994, p «Το έθνος κράτος και η δημοκρατία είναι δίδυμα που γεννήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση. Από πολιτισμική άποψη και τα δυο έχουν αναπτυχθεί στη σκιά του εθνικισμού». Οπ.π. p

19 ικανοποιεί τις φυσικές του ορέξεις 22. Τον συνδέει με την ίδια του τη φύση, τοποθετώντας τον δηλαδή μέσα στο φυσικό του περιβάλλον, θέση η οποία του εξασφαλίζει την ευτυχία και το να ζει ειρηνικά δίπλα στους συνανθρώπους του, χωρίς βέβαια να θεωρεί πως κάτι του ανήκει, αλλά χωρίς να θεωρεί και πως κάτι του απαγορεύεται. Ο εθνικός αυτός πολίτης θα είναι ένας φυσικός άνθρωπος υγιής με υπερανεπτυγμένες αισθήσεις, που ταυτόχρονα θα τον διακρίνει η συμπόνια και η κοινωνικότητά του 23. Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, με την προτροπή του να αναβιώσει το αρχαίο κλασσικό ιδεώδες της συμμετοχικής δημοκρατίας, συγκλίνει κατά κάποιον τρόπο προς την αρχαία έννοια του πολίτη. Πλέον αυτοί που θα μετέχουν σε αυτή την διαδικασία, παύουν να είναι υπήκοοι αλλά πολίτες, γι αυτό ως ισότιμα μέλη υποχρεούνται να εκφράζουν την ατομική τους βούληση ελεύθερα, γεγονός που θα διαμορφώσει την κοινωνία σε μια κοινωνία για το κοινό συμφέρον 24. Οδηγείται προς αυτό τον διαχωρισμό, διότι όπως χαρακτηριστικά τονίζει, ο πολίτης μετέχει ο ίδιος στην κυρίαρχη εξουσία, ενώ οι υπήκοοι αν και δεν υπάγονται προσωπικά σε κάποιον ηγεμόνα, υπάγονται όμως στους νόμους του κράτους. Ο ενεργός ρόλος του εθνικού πολίτη διαμορφώνει ταυτόχρονα και το πρόσωπο του ηγεμόνα, μιας και εκείνος πια δεν θα μπορεί να διατηρήσει το ίδιο απροκάλυπτο απολυταρχικό χαρακτήρα. 2.4 Καρλ Χάινριχ Μαρξ ( ) Οι επαναστάσεις στον ευρωπαϊκό χώρο δεν ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα μόνο του 18 ου αιώνα αλλά συνεχίστηκαν και τον επόμενο. Οι τρεις έννοιες ελευθερία, ισότητα, εθνική ταυτότητα όπως φάνηκε δεν ήταν απλώς ιδέες, αντίθετα ως νόμοι και ως νέος τρόπος θεώρησης της ζωής παρέμειναν στο κέντρο της ευρωπαϊκής πραγματικότητας 25. Αποτέλεσαν επίσης σε συνδυασμό με την οικονομική ευρωστία τα στοιχεία εκείνα, πάνω στα οποία στηρίχθηκε η άνοδος της αστικής τάξης στην εξουσία. Οι Ευρωπαίοι έμποροι και επιχειρηματίες είχαν καταλάβει την πρώτη θέση στον τότε κόσμο. Οι ηγεμόνες πλέον βασίζονταν σε τούτη 22 Ρουσσώ Ζαν Ζακ, μτφ. Γκέκα Πολυτίμη, Αιμίλιος ή περί αγωγής, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2001, σ Ρουσσώ Ζαν Ζακ, μτφ. Γρηγοροπούλου Βασιλική Σταϊνχάουερ Αλβέρτος, Το κοινωνικό συμβόλαιο ή αρχές πολιτικού δικαίου, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2009, σσ Λεβίν Άντριου, μτφ. Μπαμπασάκης Γιώργος Ίκαρος, Η γενική βούληση Ρουσσώ, Μαρξ, κομμουνισμός, Εκδόσεις Στάχυ, Αθήνα, 2000, σ Burns E.M., μτφ. Δαρβέρης Τάσος, Ευρωπαϊκή Ιστορία Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Εκδόσεις Επίκεντρο Α.Ε., Θεσσαλονίκη, 2006, σ

20 την τάξη για τη λειτουργία της οικονομίας των κρατών τους και ιδιαίτερα για τη στήριξη της εμπορικής δραστηριότητας και τη συντήρηση των στρατών και των στόλων τους 26. Οι άνθρωποι εκείνοι με τη σειρά τους είχαν αποσπάσει από τους ηγεμόνες την αναγνώριση, πως η περιουσία που κατείχαν ήταν δική τους. Γεγονός που τους έδωσε την εντύπωση πως ζούσαν σε έναν κόσμο πιο σταθερό, ενώ τους δόθηκε και η ελπίδα πως ο κόσμος πλέον θα μπορούσε να κινηθεί με προοδευτικό τρόπο σε όλο και υψηλότερα επίπεδα ευημερίας. Στη συνέχεια ακολούθησαν περίοδοι γρήγορης τεχνολογικής αλλαγής και προόδου. Οι καπιταλιστές της Αγγλίας περιέφραξαν την κοινή ιδιοκτησία των χωριών και τα κτήματα έγιναν με τη βία καπιταλιστικά κτήματα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν βιομηχανικά κέντρα 27. Τότε οι χωρικοί είναι που μαζεύονται στα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα και δημιουργείται το προλεταριάτο, δηλαδή η εργατική τάξη. Από τη μια διακρίνουμε την αστική τάξη, η οποία αποτελείται από υψηλά κοινωνικά στρώματα, διαθέτει τα μέσα παραγωγής και το «εμπορικό κεφάλαιο» δηλαδή το χρήμα. Από την άλλη διακρίνουμε την εργατική τάξη, η οποία αποτελείται από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, δεν έχει τα μέσα παραγωγής και το μόνο που διαθέτει είναι η εργατική της δύναμη 28. Ακόμη και στη Γαλλική Επανάσταση δεν έμεινε αμέτοχη η εργατική τάξη, παρόλο που η διαμόρφωσή της δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί. Οι εργάτες μαζί με άλλα λαϊκά στρώματα, όπως μικροεμπόρους, μικροβιοτέχνες και με μια μερίδα των αγροτών, προσπάθησαν να δώσουν στην επανάσταση στοιχεία της δικής τους φυσιογνωμίας, πρωτοστατώντας στην θέσπιση λαϊκών θεσμών. Η Γαλλική Επανάσταση λοιπόν ήταν μια πολιτική επανάσταση. Πήρε την κοινωνική κυριαρχία από τους ευγενείς και τον κλήρο και την έδωσε στη βιομηχανική και εμπορική μεσαία τάξη, η οποία έκανε το κράτος όργανο της για καταπίεση και εκμετάλλευση. Μετά την ήττα του Ναπολέοντα Βοναπάρτη ( ) στο Βατερλώ το 1815 και την Παλινόρθωση της δυναστείας των Βουρβώνων στη Γαλλία, ακολούθησε όξυνση της πολιτικής πάλης, μέσα από την οποία η αστική τάξη προσπαθούσε να εδραιώσει για ακόμη μια φορά την εξουσία της. Η πολιτική αυτή πάλη εκδηλώθηκε με εξεγέρσεις, οι οποίες κορυφώθηκαν το Χαρακτηριστικό των εξεγέρσεων 26 Οπ.π σσ Hampson Norman, μτφ. Μπεχλικούδη Δήμητρα Γ., Ο διαφωτισμός Μια αποτίμηση για τις παραδοχές, τις θέσεις και τις αξίες του, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1994, σ Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ενγκελς, 19

21 ήταν η ολοένα και πιο μαζική συμμετοχή της εργατικής τάξης, καθώς και η εξελισσόμενη ωρίμανσή της. Ως αποτέλεσμα έχουμε την οριστική κατάργηση της μοναρχίας και την εκδίωξη της δυναστείας των Βουρβώνων. Η εξουσία περνάει στα χέρια των αστών και εγκαθιδρύεται δημοκρατικό πολίτευμα. Όμως τον Ιούνιο του 1848 η κυβέρνηση συγκρούεται με τους εξεγερμένους εργάτες, οι οποίοι και νίκησαν. Ωστόσο όμως ήταν η πρώτη φορά που η αστική τάξη έδειχνε σε τι σημείο έξαλλης σκληρότητας μπορεί να φτάσει η εκδίκηση της, μόλις προσπαθήσει το προλεταριάτο να ορθώσει απέναντι της σαν ξεχωριστή τάξη τις δικές του διεκδικήσεις και τα δικά του συμφέροντα. Η παραπάνω διαπίστωση διαφαίνεται με τον καλύτερο τρόπο μέσα από τα βιβλία 29 που έγραψε ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ στο παρελθόν. Η κοινωνική φιλοσοφία του στηρίζονταν σε μια κοινωνική αλλαγή του 19 ου αιώνα, που οφείλονταν στην απόκτηση πολιτικής συνείδησης και τελικά πολιτικής εξουσίας της τάξης των εργατών της βιομηχανίας. Ο ίδιος παρουσίασε τον καπιταλισμό με την ανθρώπινη όψη του, σαν ένα θεσμό που δημιούργησε και συνεχώς επαύξανε μια τάξη ανθρώπων, που έπρεπε να ζουν αποκλειστικά από τα ημερομίσθια, με συνέπεια να εξαρτώνται από τους εργοδότες τους. Η εξουσία τους στη δουλειά ήταν το οικονομικό αντικείμενο που κατείχαν και που έπρεπε να πουλήσουν στην αγορά. Έτσι η σχέση εργοδότη και εργάτη απογυμνώθηκε τελείως από την ανθρώπινη σημασία της, μετατρέποντας την απλώς σε μια σχέση εξουσίας. Η μια πλευρά είχε τα μέσα της παραγωγής και κινούνταν κυρίως από την ανάγκη της για το κέρδος, ενώ από την άλλη πλευρά βρίσκονταν το βιομηχανικό προλεταριάτο που δεν είχε εξουσία στα χέρια του, αλλά μπορούσε να ασκήσει πίεση σε καλά οργανωμένες μάζες, με σκοπό τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου 30. Η διαπίστωση αυτή του Καρλ Χάινριχ Μαρξ τον οδήγησε στο συμπέρασμα, πως ο καπιταλισμός ήταν ένας θεσμός, όχι απόρροια ενός ακατάλληλου από το χρόνο οικονομικού νόμου, αλλά μια φάση στην εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνίας. Η διαφοροποίηση των ταξικών συμφερόντων ήταν τελικά που τον έστρεψε να καταπιαστεί με την ερμηνεία του πολιτικού φιλελευθερισμού, σαν χαρακτηριστική ιδεολογία της μεσαίας τάξης. Παράλληλα δημιούργησε και μια κοινωνική φιλοσοφία για το ανερχόμενο προλεταριάτο, που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον αγώνα για την εξουσία. 29 Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, Το Κεφάλαιο, Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία. 30 Μαρξ Καρλ, μτφ. Μαυρομμάτη Παναγιώτη, Το Κεφάλαιο, (τόμος πρώτος), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1979, σ

22 Σύμφωνα με τις θεωρίες του Καρλ Χάινριχ Μαρξ ο στόχος της ανερχόμενης προλεταριακής τάξης θα πρέπει να είναι η διαδοχή της εξουσίας από την αστική τάξη, όπως και εκείνη διαδέχτηκε τη φεουδαρχία. Αλλά, επειδή το προλεταριάτο βρίσκεται στον πυθμένα της κοινωνικής δομής και δεν έχει άλλη τάξη από κάτω για να την εκμεταλλευθεί, μια προλεταριακή επανάσταση δεν θα μεταθέσει απλώς την πηγή της εκμετάλλευσης, αλλά θα την καταργήσει. Θα είναι το πρώτο βήμα για μια κοινωνία χωρίς κοινωνικές διακρίσεις, που σε συνδυασμό με τη μη κρατική μορφή οργάνωσής της θα επιτρέπει την ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρώπων 31. Διότι η υποστήριξη του ταξικού χαρακτήρα του κράτους δεν εξυπηρετεί τη γενική ευημερία, αλλά τα συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Γι αυτό και τάσσεται υπέρ της «συντριβής» της σύγχρονης κρατικής μηχανής, μιας και το πολιτικό κράτος θα εξαφανιστεί ως συνέπεια της κοινωνικής επανάστασης. Ήδη στην Κριτική του πολιτικού δικαίου ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ διατυπώνει την άποψη ότι «στην πραγματική δημοκρατία το πολιτικό κράτος εξαφανίζεται». Έτσι ένα από τα τελικά αποτελέσματα της προλεταριακής επανάστασης θα είναι η βαθμιαία διάλυση της πολιτικής οργάνωσης, που ονομάζεται κράτος. Η ύπαρξη αυτού του είδους κράτους, που διακήρυττε ο Καρλ Χάινριχ Μάρξ, θα χαρακτηρίζει τη μελλοντική κοινωνία, ενώ καθίσταται αναγκαίος και ο Σοσιαλισμός. Περιεχόμενο της νέας αυτής κοινωνίας θα αποτελεί 1) η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και η κοινωνικοποίηση τους, 2) η κατάργηση των τάξεων, 3) η κατάργηση του καταμερισμού ανάμεσα σε εκείνους που ασκούν πνευματική εργασία και σ εκείνους που ασκούν χειρονακτική, 4) λήψη των αποφάσεων από τον ίδιο το λαό και 5) η κατάργηση των πατρίδων και των συνόρων 32. Κατανοούμε δηλαδή πως ο Κομμουνισμός είναι μια κοινωνία, στην οποία θα κυριαρχεί η ελεύθερη δραστηριότητα. Έτσι η ελευθερία τοποθετείται πέρα από τον οικονομικό άνθρωπο, σε μια κοινωνία στην οποία θα κυριαρχεί η αρχή «ο καθένας ανάλογα με τις ικανότητες του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Οι άνθρωποι θα πάψουν να χάνουν τη ζωή τους, για να την κερδίζουν δηλαδή θα πάψουν να είναι υποχρεωμένοι κυρίως να δουλεύουν για να ζήσουν. Υποστηρίζει, ότι το προλεταριακό κράτος είναι αναγκαίο για την κατάπνιξη της αντίστασης της αστικής τάξης, η οποία αν και δεν έχει πια τα πλεονεκτήματα που απέρρεαν από την 31 Ρούσης Γιώργος, Μαρξ Μπακούνιν: Για το σοσιαλιστικό κράτος, Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα, 2011, σ Οπ.π. σ.37 21

23 κατοχή της ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, συνεχίζουν να έχουν πολλά πλεονεκτήματα. Η αναγκαιότητα του σοσιαλιστικού κράτους δεν προκύπτει μόνο επειδή αυτό πρέπει «να συνθλίψει με τη βία τους εχθρούς του προλεταριάτου», αλλά αφορά και στην ίδια την εργατική τάξη 33. Δεν είναι δυνατόν να καταργηθεί άμεσα το κράτος, δεν είναι δυνατόν να περάσουμε απευθείας σε μια αυτοδιευθυνόμενη κοινωνία, διότι όσο συνεχίζει ο αγώνας για την ατομική επιβίωση, όσο θα είναι κυρίαρχος ο ατομικισμός, (λόγω του καταναγκαστικού χαρακτήρα της εργασίας) πρέπει να υπάρχει κάποια κρατικού τύπου εξουσία, η οποία θα τηρεί αυτούς τους κανόνες, μια εξουσία που θα ρυθμίζει την παραγωγή και τη διανομή. Καθίσταται ωστόσο αναγκαίο το μεταβατικό σοσιαλιστικό κράτος, μιας και έχουμε να κάνουμε με μια κομμουνιστική κοινωνία που δεν έχει εξελιχθεί πάνω στη δική της βάση, αντίθετα προβάλλει από την κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Επομένως, το προλεταριακό κράτος με δεδομένη αυτή την αρνητική πρόσδεση του λαού με το παρελθόν, χρειάζεται καθοδήγηση. Οι αναλύσεις του Καρλ Χάινριχ Μαρξ οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η αυθόρμητη συνείδηση του προλεταριάτου μάλλον ρέπει προς την αστική ιδεολογία και την ενσωμάτωση, οπότε για να εκδηλωθεί η επαναστατικότητα του χρειάζεται μια πρωτοπορία και ένα κόμμα. Το σοσιαλιστικό κράτος είναι από γεννήσεώς του συνειδητά παροδικό και μάλιστα καλείται να συμβάλει το ίδιο και να επιταχύνει αυτήν του την παροδικότητα. Όπως η Κομμούνα, το σοσιαλιστικό κράτος καλείται να χρησιμεύσει ως μοχλός για την ανατροπή των οικονομικών βάσεων, πάνω στις οποίες στηρίζεται η ύπαρξη των τάξεων. Παρουσιάζεται δημοκρατικό για τους προλετάριους και τους φτωχούς γενικά, ενώ για την αστική τάξη φαντάζει δικτατορικό. Τη Βιομηχανική Επανάσταση του 19 ου αιώνα ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ δεν την ερμήνευσε ως μια απλή τεχνολογική πρόοδο αλλά σαν μια επανάσταση η οποία μπόρεσε και μεταμόρφωσε τον τρόπο παραγωγής και κατ επέκταση τις κοινωνικές δομές στο σύνολο τους. Συνέλαβε τον αντιφατικό χαρακτήρα της προόδου στην αστική κοινωνία, τονίζοντας ξεκάθαρα πως «στη γεωργία, όπως και στο εργοστάσιο, ο κεφαλαιοκρατικός μετασχηματισμός της παραγωγής γίνεται το μαρτυρολόγιο του παραγωγού» 34. Εστιάζει στην αθέατη πλευρά της κοινωνίας του τότε, δηλαδή στην 33 Μαρξ Καρλ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2007, σ Μαρξ Καρλ, μτφ. Μαυρομμάτη Παναγιώτη, Το Κεφάλαιο, (τόμος πρώτος), Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1979, σσ

24 πραγματικότητα του προλεταριάτου και των λαϊκών στρωμάτων. Όντας και αυτός ένας από τους θεωρητικούς του προλεταριάτου είδε τη βιομηχανική κοινωνία από τη σκοπιά της τάξης, που δημιουργούσε το νέο κόσμο και που ταυτόχρονα θα ήταν και το θύμα του. Άποψη βέβαια που εναντιώνονταν στους αστούς ιδεολόγους, που φαντάζονταν πως η αστική κοινωνία θα αποτελούσε την τελική μορφή ανθρώπινης κοινωνίας, μέσω της οποίας θα εξαλείφονταν η ένδεια και οι συνέπειες αυτής. Ήταν η γέννηση του καπιταλισμού, που συνόδευσε στη καταστροφή τους αγροτικούς πληθυσμούς και στη γέννηση μιας νέας τάξης, η οποία το μόνο εμπόρευμα που διέθετε ήταν η εργατική της δύναμη. Το προλεταριάτο 35 - η εργατική τάξη πέρασε μέσα από διάφορα στάδια ανάπτυξης, τα οποία είχαν ως κυρίαρχο σημείο αναφορά τους την πάλη ενάντια στην αστική τάξη, μια πάλη που άρχισε από την πρώτη κιόλας στιγμή της ύπαρξης του. Αρχικά πάλευαν οι μεμονωμένοι εργάτες, έπειτα οι εργάτες του κάθε εργοστασίου ξεχωριστά, στη συνέχεια οι εργάτες ενός κλάδου γενικά σε κάποια περιοχή ενάντια στο μεμονωμένο αστό, ο οποίος τους εκμεταλλεύονταν άμεσα. Οι επιθέσεις τους αυτές συχνά στρέφονταν όχι αποκλειστικά ενάντια στις αστικές σχέσεις παραγωγής, αλλά ενάντια στα ίδια τα εργαλεία παραγωγής. Οι βίαιες αυτές επιθέσεις έπαιρναν τη μορφή καταστροφών για τα ξένα και κατ επέκταση ανταγωνιστικά εμπορεύματα, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που καίγονταν ακόμη και ολόκληρα εργοστάσια. Πράξεις που ουσιαστικά μαρτυρούν την επιθυμία τους, να κατακτήσουν ξανά τη χαμένη θέση που είχε ο εργάτης του Μεσαίωνα. Στο πρώτο αυτό στάδιο οι εργάτες, που αργότερα συνέθεσαν την εργατική τάξη, αποτελούσαν μια μάζα διασκορπισμένη παντού μέσα στη χώρα και ταυτόχρονα κατακερματισμένη από τον συναγωνισμό. Η συσπείρωση αυτή μαζικού χαρακτήρα των εργατών δεν είχε φθάσει ακόμη στο σημείο να αποτελεί συνέπεια προσωπικής συνένωσης τους, αλλά συνέπεια της συνένωσης της αστικής τάξης. Μιας τάξεως, η οποία για να πετύχει τους δικούς της πολιτικούς σκοπούς, ήταν διατεθειμένη να θέσει σε κίνηση ολόκληρη την εργατική τάξη. Συνεπώς κατανοούμε πως οι προλετάριοι τη στιγμή εκείνη δεν μάχονταν τους δικούς τους εχθρούς, αλλά τους εχθρούς των δικών τους εχθρών, δηλαδή τα υπολείμματα της απολυταρχίας, τους μη βιομήχανους αστούς, τους γαιοκτήμονες και τους μικροαστούς. Άρα κάθε μάχη που δίνονταν και κερδίζονταν μεταφράζεται ως νίκη της αστικής τάξης. 35 Όρος που αρχικά χρησιμοποιήθηκε με υποτιμητική έννοια, μέχρι που ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ τον χρησιμοποίησε ως έναν κοινωνιολογικό όρο για να αναφερθεί στην εργατική τάξη. 23

25 Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας δεν πληθαίνει μονάχα το προλεταριάτο, αλλά συσπειρώνεται κιόλας σε μεγαλύτερες μάζες, αυξάνοντας παράλληλα τη δύναμή του. Ενώ ταυτόχρονα μια σειρά από συμφέροντα και καταστάσεις εξισώνουν ακόμη περισσότερο στην συνείδηση του προλεταριάτου την ανάγκη να απαληφθούν οι διακρίσεις στη δουλειά. Η εφεύρεση της μηχανής και η τελειοποίησή της αύξησε, όπως είναι φυσικό, τον ανταγωνισμό μεταξύ των αστών. Έτσι δημιούργησαν εμπορικές κρίσεις και μισθούς εργατών με διακυμάνσεις. Οι συγκρούσεις μεταξύ του μεμονωμένου εργάτη και του μεμονωμένου αστού μετέτρεψε τη σχέση αυτή σε σχέση σύγκρουσης ανάμεσα σε δυο τάξεις. Οι εργάτες συνασπίζονται ενάντια στους αστούς, με τον αγώνα τους να αποκτά πλέον τη μορφή εξεγέρσεων. Οι εξεγέρσεις αυτές είχαν καθαρά παροδικό χαρακτήρα, γεγονός όμως που δεν μπόρεσε να αποδυναμώσει το ηθικό και την ενότητά τους. Οργανώθηκαν σε τάξη και σε πολιτικό κόμμα, «ξαναγεννήθηκαν» με κύριο χαρακτηριστικό τους τη συσπείρωση και τη δυναμική τους. Στοιχεία που λειτούργησαν ενοποιητικά, ώστε σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες διασπάσεις της αστικής τάξης, να επιβάλλουν, με νομοθετική μορφή, την αναγνώριση δικών τους συμφερόντων. Στο εξής διαφαίνεται στην κοινωνία μία νέα μορφή του πολίτη, δηλαδή του πολίτη ως εργάτη ως εργατική δύναμη. 3. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΗΓΕΜΟΝΙΣΜΟΥ Τα όρια της μεσαιωνικής περιόδου δεν είναι καθορισμένα με σαφήνεια, αφού υπάρχουν διαφωνίες μεταξύ των ιστορικών, μιας και η εποχή αυτή δεν αρχίζει αυτόματα, αλλά η αρχή της προϋπάρχει στην προηγούμενή της εποχή. Γενικά όμως ο Μεσαίωνας καλύπτει τους αιώνες από την κατάρρευση του ελληνορωμαϊκού κόσμου τον 5 ο αιώνα μ.χ μέχρι την πτώση της Κωνσταντινούπολης, που συμπίπτει και με τις αρχές της Αναγέννησης. Την εποχή εκείνη ο ευρωπαϊκός χάρτης δε θύμιζε σε τίποτα τον τωρινό. Δεν υπήρχαν σύνορα, κράτη, λαοί ή εθνότητες με τη σημασία που συναντάμε σήμερα αυτές τις έννοιες. Πρόκειται, στην καλύτερη περίπτωση, για κράτη, λαούς και εθνότητες υπό διαμόρφωση. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου εκείνης είναι οι αγώνες ανάμεσα στους ευγενείς, την Εκκλησία και τους ηγεμόνες, προκειμένου να εξασφαλίσει καθένας το μερίδιό του στην εξουσία. Στη διάρκεια ωστόσο του 12 ου και του 13 ου αιώνα προβάλλει ως εταίρος στο παιχνίδι των δυνάμεων αυτών μια ακόμα ομάδα, αυτή των προνομιούχων κατοίκων των πόλεων, η «αστική τάξη». 24