ΜΑΡΚΟΥΖΕ, ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ. , τεχνη. ? και. μαζικη. κουλτούρα ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ: Ο ΔIΑΦΩΤιΣΜΟΣ ΩΣ ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

Transcript

1

2 ,.. ΑΝΤΟΡΝΟ, ΛΟΒΕΝΤΑΛ ΜΑΡΚΟΥΖΕ, ΧΟΡΚΧΑΪΜΕΡ, τεχνη? και μαζικη κουλτούρα r ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΕΠΑΝΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ, ΤΗΣ κονλτουρασ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΖΙΚΗ κονλτουρα Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ: Ο ΔIΑΦΩΤιΣΜΟΣ ΩΣ ΕΞΑΠΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ ΤΖΑΖ, Η ΑΙΩΝΙΑ ΜΟΔΑ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΟΠΤιΚΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΌΡΙΖΟΜΕΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΑτν ΚΟΙΝΟ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ 'Επιλογή κειμένων, μετάφραση καί εισαγωγή Ζήσης Σαρίκας ϋψιλον/οιολία 'Αθήνα, 1984

3 ύψιλον Ι οιολία Τίτλοι πρωτοτύπων: α) Herbert Marcuse, «Remarks οπ a Redefinition of Cu!ture,>, στό περιοδικό Daedalus. Journal ο! the American Academy of Arts and Sciences, νοl. 94, πο.ι ο) Max Horkheimer, «Art and Mass Cu!ture», στο περιοδικό SPSS, νοι 8, ηο.3, Max Horkheimer und Theodor Adorno, «Kulturindustrie, Aufklarung als Massenbetrug». Πρόκειται γιά τό τέταρτο (αυτόνομο) κεφάλαιο τού OΙOλιo~oυς, Dialektik der Aufkliirung. Philosophische Fragmente, Querido, msterdam, Theodo!/ dorno, «Zeitlose Mode. Zum Jazz», στό περιοδικό Merkur, ε) Leo Lowenthal, «Historical Perspectives of Popular Cu!ture», στό περιοδικό American Journal of Sociology, νοι Copyright γιά τήν έλληνική γλώσσα: ϋψιλονιόιόλία, 1984 'Επιλογή, μετάφραση, εισαγωγή: Ζήσης Σαρίκας Τυπογραφική διόρθωση: Χαρά Τσακμάκη ΦωτοστοιχειοθεσΙα: Φωτόγραμμα ΕΠΕ 'Εκτύπωση: "Αγ.γελος 'Ελεύθερος Α' εκδοση: ΣεπτέμΌριος 1984 Κεντρική διάθεση Τζαβέλλα 15, Αθήνα. τηλ fax ;{ rsbn: Χ

4

5 ,. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙσαγωγή του μεταφραστή... 9 Χέρμπερτ Μαρκούζε Παρατηρήσεις γιά εναν επαναπροσδιορισμό τής κουλτούρας Μάξ Χορκχάιμερ Τέχνη καί μαζική κουλτούρα Μάξ Χορκχάιμερ καί Τέοντορ Άντόρνο Ή οιομηχανία τής κουλτούρας: Ό Διαφωτισμός ώς εξαπάτηση των μαζών Τέοντορ Άντόρν9 Τζάζ, ή αιώνια μόδα Λέο Λό6εντα,t. 'Ιστορικές προοπτικές τή<; προοριζόμενης γιά τό πλατύ κοινό κουλτούρας

6

7 ". ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ «Ή μαζική κουλτούρα ειναι ψυχανάλυση άπό τήν άνάποδη» Λέο Λόοενταλ Κάθε οιολίο πού ειναι μιά σν.m0y!l άρθρων πάνω σ' ενα t')ιατρέχει τόν κίνδυνο νά δεχτεί τήν κατηγορία τής αυθαιρεσίας aτή κή μας περίπτωση, τό επιχείρημα πού μπορούμε νά άντιτάξουμε ειναι, {κτός άπό τό κίνητρο τής προσωπικής προτίμησης καί τήν επιθυμία δημιουργίας άπρόσμενων καί, συνάμα, ετερογενών εντυπώσεων στόν <'ιναγνώστη, οί ιδιαίτεροι τεχνικοί (άλλά καί ι,"tίκαιρα κοινωνικοί) λόγοι πού ρυθμίζουν καί όριοθετούν τήν εκδοση ενός φιλοσοφικού οι 6λίου στήν Έλλάδα., Οί συγγραφείς :;>ού παρουσιάζονται εδώ! ειναι γνωστοί ώς ίδρυτικά μ{:λη τής «Σχολής τής Φραγκφούρτης»,2 αυτού τού ιδιότυπου φιλοσοφικού ρεύματος πού ξεκίνησε άπό τή Γερμανία τού μεσοπολέμου, πέρα (11' στήν' Αμερική μετά τήν άγοδο τού Χίτλερ στήν εξουσία καί διαχύθηκι' στή συνέχεια σ' δλο τόν δυτικό κόσμο' επηρεάζοντας τή ριζοσπαστική φι.λοσοφική σκέψη (καί λιγότερο τήν πολιτική πρακτική) Ιδίως κατά τίς πλευταίες τρείς δεκαετίες. Τά κείμενά τους, πού προσελκύουν αυτή τή στιγμή τήν προσοχή μας, συγκεντρώνονται κάτω άπό τόν τίτλο-δάνειο «Τέχνη καί μαζική κουλτούρα» καί ειναι γραμμένα σ' ενα χρονικό διά Ι. Στήν Έλλάδα ειναι Ιδιαίτερα γνωστός δ Μαρκούζε καί λιγότερο οί 'Αντόρνο, Χορκχάιμερ. 'Όσο γιά τόν Λό6ενταλ, αυτός παρουσιάζεται γιά πρώτη φορά οτιί έλληνικά. Τό κείμενο τού Μαρκούζε πού περιλαμ6άνεται στή συλλογή μας (χει μεταφραστεί καί παλιότερα στή γλώσσα μας από τόν Γ. Βαμ6αλή (δές Χ. Μαρκούζε, Φιλοσοψικά Δοκίμια, Έκδόσεις Μπουκουμάνη. 'Αθήνα 1970). Στήν ανάγνωση τών κειμένων αυτών θά 'πρεπε νά προστεθεί τό σημαντικό άρ Ορο τού Βάλτερ Μπένγιαμιν «Τό εργο τέχνης στήν εποχή της τεχνικής άναπαραγωγικότητάςτου» (δέςw. Benjamin, Δοκίμια γιά τήντέχνη, μετ. Δ. Κούρτ06ικ, Κάλ60ς, 'Αθήνα, 1978) καί τό άρθρο τού Μαρκούζε,/0 καταφατικόςχαρακτήρας τής κουλτούρας» (δές Χ. Μαρκούζε, 'Αρνήσεις, μετ. Ζ. Σαρίκα, 'Ύψιλον, Άθήνα, 1983). 2. Γιά τήν καταγωγή καί τήν έξέλιξη τής Σχολής της Φραγκφούρτης μπορεί νά συμ60υλευτεί κανείς: Μ. Jay, ΊΊιε DialectΊCallmagination. Α History ofthe Frankfurt School ofthe lnstitute of Social Research Little, Boston, 1973, D. Ilcld, Jntroduction to Critical Theory. Horkheimer Ιο Habermαs, Hutchinson, Lon {Ion, 1980, καί Τ. Schroyer, The Critique ο!domination. ΊΊιε Origins and Deνelopment Qf Critical Theory, Beacon Press, Boston, Στό δεύτερο από τά 6ι6λία αυτά στηρίζεται, ως fνα σημείο. καί Τι παρούσα 9

8 στημα τριάντα περίπου χρόνων πού ύποδεικνύει, λόγω τής διάρκειάς του, τή μόνιμη ενασχόληση τών στοχαστών αυτών μ' ενα σχετικά σύγχρονο καί εξακολουθητικά οδυνηρό κοινωνικό φαινόμενο: τή «μαζική», «προοριζόμενη γιά τό πλατύ κοινό κουλτούρα» ή τή «οιομηχανία τής κουλτούρας».3 Πρίν προχωρήσουμε στήν επεξήγηση τής σημασίας καί στήν κατάδειξη τών ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών τού φαινομένου αυτού, είναι καλό νά σημειώσουμε δτι ή «κριτική θεωρία» τού «Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας» (δπως λέγεται αλλιώς ή «Σχολή τής Φραγκφούρτης») δέν αποολέπει σέ μιά απλή παρουσίαση τών κοινωνικών, πολιτικών καί πολιτιστικών γεγονότων, δέν στοχεύει τήν ακαδημαϊκή γνώση' αντίθετα, θέλει νά τά εξετάσει από μιά κριτική σκοπιά, νά τά ύποοάλει στόν ελεγχο τού κριτικού Λόγου, αναζητώντας εναλλακτικές λύσεις πού θά αμφισοητούσαν καί θά ανέτρεπαν τήν κατεστημένη τάξη πραγμάτων. Έπομένως, σέ καμιά περίπτωση δέν συνηγορεί ύπέρ μιάς «απαλλαγμένης από αξιολογικές κρίσεις» εκθεσης τών γεγονότων, πού γιά τόσο καιρό οασάνιζε (καί οασανίζει) τήν κοινωνική (ριζοσπαστική ή όχι) ερευνα. Τό οαθύτερο κίνητρο πού καθοδηγεί τήν κριτική θεωρία στήν «αναζήτησή» της είναι ή μέριμνά της γιά τόν ανθρωπο: όχι τόν αφηρημένο άνθρωπο, αλλά τό άτομο, τό ύποκείμενο πού ζεί στήν περίοδο τού κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Ή κατάσταση τού ατόμου αυτού δέν προσδιο.ρίζεται από ύπαρξιακές, δηλαδή αχρονικές, συντεταγμένες, αλλά από συγκεκριμένες, ίστορικές συνθήκες: τό σημερινό άτομο είναι αποκομμένο από τήν περιοχή τής πολιτικής, από τό χώρο λήψης τών αποφάσεων, ζεί μέσα σέ πραγμοποιημένες κοινωνικές καί διαπροσωπικές σχέσεις καί σέ απολιθωμένου ς θεσμούς, είναι διαψευσμένο από τά «ριζοσπαστικά» πολιτικά κόμματα πού ανδρώθηκαν κατά τή φιλελευθεριστική περίοδο τού καπιταλισμού, κάνει, τίς περισσότερες φορές, μιά αλλοτριωμένη καί αλλοτριωτική εργασία καί είναι οουτηγμένο στήν ψευδοηδονιστική ιδεολογία τής κατανάλωσης άχρηστων προϊόντων, στή λατρεία τού «αντικειμένου», πού είναι, πολύ συχνά, περιττό καί εφήμερο. Οί συνθήκες αυτές, αποτέλεσμα τής καπιταλιστικής εξέλιξης, αποτελούν μέρος τής κατεστημένης τάξης πραγμάτων, τήν όποία τό άτομο δέν μπορεί νά αμφισοητήσει ουτε κατά τή διάρκεια τοί' ελεύθερου χρόνου του. Τό κενό, προορισμένο γιά προσωπική κατανάλωση χρονικό αυτό διάστημα καλύπτεται σήμερα από τίς έτοιμοπαράδοτες συνταγές τής «κοινωνίας τής αφθονίας»: ραδιόφωνο, τηλεόραση, περιοδικά καί εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας, κινηματογράφος καί επαγγελματικά σπόρο 3. Μαζική κουλτούρα δέν είναι συνεπώς αύτή πού δημιουργείται από τίς μάζες, αλλά αύτή πού κατασκευάζεται (μέ τρόπο διομηχανικό) γι' αύτές. 10

9 ". 'Αφού λοιπόν ή κριτική θεωρία ενδιαφέρεται πρώτιστα γιά τό άτομο καί αφού ή θέση καί ή κατάσταση τού ατόμου εξιχνιάζονται ϋστερα από μιά έξέταση τών κάθε λογής δυνάμεων, συνθηκών, συσχετίσεων καί αλληλεπιδράσεων πού παρατηρούνται μέσα στή σύγχρονη οιομηχανική κοινωνία, ή κριτική εξέταση τής μαζικής κουλτούρας (δπως καί ή εξέταση τής «αυθεντικής κουλτούρας» ή, ειδικότερα, τής τέχνης) δέν θά μπορούσε νά περιοριστεί μόνο σέ μιά διαπίστωση τών «στυλιστικών» Ιδιομορφιών καί συγγενειών της στόχος της ειναι κυρίως ή κριτική τού fiαθύτερου περιεχομένου τής μαξική~oυλτoύρας καί τών επιπτώσεών του στό άτομο - δέκτη. Αυτό πού ενδιαφέρει, λοιπόν, κατ' αρχήν τούς φιλόσοφους τής Σχολής είναι ή αποκάλυψη τού τρόπου μέ τόν όποίο μετα6ιοάζει ή μαζική κουλτούρα Ιδέες καί πεποιθήσεις στά άτομα, τού τρόπου μέ τόν όποίο ύποσκάπτει τήν προσωπική, Ιδιωτική σφαίρα τής i\παρξής τους χειραγωγώντας καί ελέγχοντας τόν ελεύθερο χρόνο τους.. Η κριτική ανάλυση (καί καταγγελία) τής μαζικής κουλτούρας απαιτεί, γιά τήν όλοκλήρωσή της, μιά θεωρία γιά τή σύγχρονη κοινωνία, μιά μέιιιμνα γιά τήν τύχ'1 καί τήν απελευθέρωση τού ατόμου καί μιά μελέτη tiilv διαδικασιών παραγωγής, αναπαραγωγής, διανομής, ανταλλαγής, κατανάλωση~ καί αποδοχής τών προϊόντων τής μαζικής κουλτούρας. Τά μέλη τής Σχολής τής Φραγκφούρτης δέν μπόρεσαν, οέοαια, νά ι\ποπερατώσουν ενα τέτοιο εργο' ώστόσο, άνοιξαν δρόμους πού δέν t)ρήκαν, δυστυχώς, ανταπόκριση στούς πολυάριθμους σύγχρονους «αριστερούς» φιλόσοφους, πού είναι, στήν πλειοψηφία τους, «φιλολογικοί σχολιαστές», διανοούμενοι αφιερωμένοι σ' ενα εργο αντιπαραοολής τής πιό σύγχρονης ριζοσπαστικής σκέψης μέ τήν παλιότερη «ορθοδοξία» (δηλαδή μέ τίς ποικιλόμορφες, αλλά καί μονόπλευρες, ~ρμηνείες τού εργου τού Μάρξ). Ή αποφασιστική συνάντηση των φιλοσόφων τής Σχολής μέ τό φαινόμενο τής μαζικής κουλτούρας χρονολογείται από τή στιγμή τής άφιξής τους στήν Άμερική' εδώ οί γερμανοί αυτοεξόριστοι θά παρασταθούν μάρτυρες τής ώρίμανσης τής μαζικής κουλτούρας, πού συμοαίνει κατά τό χρονικό διάστημα καί πού συνίσταται στήν τελική εγκαθίδρυση μιάς Όιομηχανίας τής ψυχαγωγίας πού συμοαδίζει καί εξαρτάται από τήν τεχνολογικής φύσης γιγάντωση τών μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ή εμπειρία αυτή, μαζί μέ τήν προγενέστερη εμπειρία τους, τής εκμετάλλευσης καί τής χειραγώγησης τής κουλτούρας από τούς ναζί στή Γερμανία, καί τή διαπίστωση τής αίγλης καί τής σαγήνης πού ασκεί ό κόσμος τού κινηματογράφου, τών δίσκων, τών περιοδικών καί τών μπέστ σέλερ στόν μέσο Άμερικανό, θά άποκρυσταλλώσει τήν απόφασή τους νά ασχοληθούν σοοαρά μέ τίς πτυχές τού φαινομένου αυτού καί μέ τίς επιπτώσεις πού εχει στό άτομο. Τό αντίθετο τού δρου <<μαζική κουλτούρα» δέν είναι δμως αυτό πού δηλώνει ό τίτλος μας, δηλαδή ή τέχνη, αλλά ή «κουλτούρα». Τά μέλη τού 'Ινστιτούτου, εκτός από τόν Μαρκούζε, δέν έδωσαν τό απαιτούμε 11

10 νο δάρος στήν άνάπτυξη τής γενικής α1ιτής έννοιας. Μπορούμε, μολαταύτα, νά πούμε πώς γιά τόν Χορκχάιμερ 1i κουλτούρα ειναι τό σύνολο τών ίδεών, τών ήθών, τών κανόνων και τών καλλιτεχνικών εκφράσεων πού ξεπηδούν όπό τή «δάση» μιάς κοινωνίας, ή κληρονομιά καί οί πρακτικές τής νόησης καί τής τέχνης.4 Ό Μαρκούζε ειναι εκείνος πού θά έξειδικ~ύσει τόν κάπως άσαφή αυτό δρισμό: ήδη όπό τό δοκίμιό του <<' Ο καταφατικός χαρακτήρας τής κουλτούρας» ως τό δοκίμιο τού 1965 «Παρατηρήσεις γιά ~ναν έπαναπροσδιορισμό τής κουλτούρας» και τό διδλίο «Αντεπανάσταση και 'Εξέγερση», όποκαθιστά μιά διάκριση μεταξύ τής «άνώτερης», «πνευματικής» κουλτούρας, πού άναφέρεται στίς «άνώτερες άξίες», τήν «επιστήμη», τίς «άνθρωπιστικές σπουδές», τήν τέχνη και τή θρησκεία, καί τού «ύλικού» πολιτισμού, πού περιλαμδάνει «τά θεσμοποιημένα πρότυπα συμπεριφοράς στήν όπόκτηση τών "πρός τό ζήν", τό σύστημα τών όπερασιοναλιστικών (operationa\) άξιών, τίς κοινωνικές, ψυχολογικές καί ήθικές διαστάσεις τής οίκογενειακής ζωής, τού έλεύθερου χρόνου, τής έκπαίδευσης καί τής έργα, 5 σιας». Ώστόσο, ή διάκριση αυτή δέν ε{ναι Ι:νας άφηρημένος διαχωρισμός πού έπιδάλλεται όπό τόν φιλόσοφο γιά μεθοδολογικούς σκοπούς, δηλαδή γιά σκοπούς δριοθέτησης τού άντικειμένου γνώσης πού λέγεται «κουλτούρα» η «πολιτισμός». 'Αντίθετα, ειναι μιά ίστορική, έπιδεδλημένη άπό τήν άστική κοινωνία διάκριση, πού άποδεικνύεται Ιδιαίτερα χρήσιμη καί γιά τήν έμπειρική ερευνα. Γι' αυτό, κανένα άπολύτως νόημα δέν εχει ή ίδεολογική, δηλαδή παραπλανητική, έπίκληση καί έξύψωση τής μιάς άπό τίς δύο άντιπαραδαλλόμενες εννοιες σέ δάρος τής άλλης. Γράφουν οί Χορκχάιμερ καί 'Αντόρνο: «... Δέν ειναι σωστή ή έπίκληση της κουλτούρας έναντίον τού πολιτισμού. Ή ίδια ή πράξη τής έπίκλησης, δ έκθειασμός τής κουλτούρας σέ δάρος της μαζικής κοινωνίας, ή πιστή κατανάλωση τών άξιών τής κουλτούρας ώς έπιδεβαίωση τού ύψηλού έσωτερικού πνευματικού έπιπέδου, στό δποίο βρίσκεται κάποιος, ειναι κάτι άδιαχώριστο άπό τόν παρακμάζοντα χαρακτήρα τού πολιτισμού. Ή έπίκληση τής κουλτούρας ε{ναι άνίσχυρη. Άλλά καί κανείς δέν μπορεί νά άρνηθεί τό γεγονός δτι τό εγχείρημα πρός τήν 4. Δές τό δοκίμιο τού Χορκχάιμερ AUΙOritiίt und Familie, πού δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά στά 1936 καί ξαναπαρουσιάστηκε στό Kritische Theorie: Eine Dokumentation, herausgegeben νοω Α. Sehmidt, S. Fisher Verlag, Frankfurt, Μιά έλληνική μετάφραση τού κειμένου αύτού θά παρουσιαστεί σύντομα άπό τίς έκδόσεις 'Ύψιλον. 5. Δές Χ. Μαρκούζε, Άρνήσεις, δ.π., σ , καί Η. Marcuse, Couterrevolu Iion and Revol/, Beacon Press, Boston, 1972, σ. 83. [Τό 6ι6λίο εχει μεταφραστεί στά έλληνικά &πό τόν Α. 'Αθανασίου μέ τόν τίτλο Άντεπανάσταση καί Έξέγερση (Παπαζήσης, 'Αθήνα, 1974J. 12

11 κατεύθυνση τού πολιτισμού, δ πολιτισμός τών καθαρών, καί συχνά επιφανειακών, μέσων εχει γίνει σήμερα άνεξάρτητος σέ άνυπόφορο βαθμό και τό γεγονός δτι τά άνθρώπινα όντα δέν έχουν σήμερα σχεδόν καμιά δύναμη επάνω του, άλλά, άντίθετα, έχουν γίνει 'όπάλληλοι στό μηχανισμό του η εξαναγκασμένοι καταναλωτές δλων τών προϊόντων του. Μολαταύτα, οι άντιλήψεις μας δέν πρέπει νά δασίζονται άπλώς σ' αυτήν τήν παρατήρηση. 'Εκείνες οι πλευρές τού πολιτισμού κάτω άπό τίς όποίες 'όποφέρουμε σήμερα ένυπηρχαν ηδη σέ κουλτούρες πού τόσο έπαινούνται στίς μέρες μας. "CHtoιoςotv θέλει νά άρνηθεί κάθε ευτυχία πρέπει νά λάβει ύπόψη του τό γεγονός δτι ή μοίρα τών σκλάδων πού δημιούργησαν τά άριστουργήματα τής τόσο έπαινούμενης άρχαίας αίγυπτιακής κουλτούρας, Τι άκόμη εκείνη τών μαζών τού Μεσαίωνα, πού χωρίς τή θλιδερή ϋπαρξή τους δέν θά μπορούσαν νά χτιστούν οι γοτθικοί καθεδρικοί ναοί, δέν ήταν, στήν πραγματικότητα, πολύ χειρότερη άπό τή μοίρα τών θυμάτων τών κινηματογραφικών ταινιών ή τής ΤΥ, χωρίς αυτό νά ε{ναι λόγος έξύψωσης τής μοίρας τών τελευταίων.»6 Κατά τούς φιλόσοφους τής Σχολής της Φραγκφούρτης, ή κουλτούρα τής κλασικής αστικής έποχής (μέχρι τίς πρώτες δεκαετίες τού 200ύ αιώνα) προοριζ4ταν γιά μιά άριστοκρατία τού πνεύματος, γιά Ι:ναν μικρό κύκλο καλλιεργημένων άνθj}ώπων: τόσο ή δημιουργία της δσο καί ή κατανάλωσή της ήταν μιά ύπόθεση «πλούτου, χρόνου καί τύχης».7 Αυτό, δμως, δέν σημαίνει δτι 1i κουλτούρα μπορεί νά θεωρηθεί άπλώς ώς άντανάκλαση ίδιαίτερων ταξικών συμφερόντων ή ώς Ι:νας χώρος ανεξάρτητος άπό τήν κοινωνική δλότητα. 'Αντίθετα, εζναι σχετικά αυτόνομη καί, ταυτόχρονα, έξαρτημένη σέ μεγάλο Τι μικρό δαθμό (ανάλογα μέ τίς ίστορικές περιόδους καί τά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά της) άπό διαδικασίες πού λαμβάνουν χώρα μέσα στήν κοινωνία. 8 Ή διερεύνηση τής διπλής καί μεταδαλλόμενης αυτής σχέσης μέσα όπό τή συγκεκριμένη ανάλυση τών εργων πού συναπαρτίζουν τή δυτική κουλτούρα άποκαλύπτει, σύμφωνα μέ τή γνώμη τών μελών τού 'Ινστιτούτου, τόν διττό χαρακτήρα τής κουλτούρας: σ' δλα τά γνήσια προϊόντα της ύπάρχουν στοιχεία κατάφασης καί στοιχεία δ.ρνησης τής κοινωνικής δομής. κουλτούρα συνιστά, στό σύνολό της, μιά έπιβεδαίωση καί μιά όπόρριψη τού ύπάρχοντος. "Οπως γράφει δ Άντόρνο, «ή κουλτούρα, μέ τήν αληθινή σημασία τής λέξης, δέν προσαρμόζεται άπλώς στά άνθρώπινα Ή 6. Δές Apects ΟΙ SQciology by Ihe Frankfurt InsIiIuIe for Social Re.~earch, trans.!)υ J. Viertel, Beacon Press, 1972, σ (Πρωτοδημοσιεύτηκε στά γερμανικά τό 1956.) 7. Δές τό κείμενο τού Μαρκούζε πού μεταφράζουμε εδώ. 8. Δές Π.χ. τό δοκίμιο τού Adorno, Kulturkritik und Gesellschaft (1951). Περιέχεται ατό Τ. Adorno, Schriften 10'1. KulturkriIik und Gesellschal/ l. Prismen. Ohne LeiIbild, Suhrkamp, Frankfurt am Μθίη, 1977, σ

12 όντα' τήν ίδια στιγμή εγείρει μιά διαμαρτυρία εναντίον των απολιθωμένων σχέσεων κάτω από τίς όποίες ζούν αυτά». 9 'Απ' δσα έχουμε πεί μέχρι τιόρα γίνεται φανερό πώς ή τέχνη δέν είναι παρά ενα από τά συστατικά μέρη τού γενικότερου συνόλου τής κουλτούρας. "Ας ρίξουμε μιά σύντομη ματιά στόν τρόπο μέ τόν όποίο τήν αντιλαμοάνονται τά μέλη τής Σχολής, αφού σημειώσουμε πρωτα δτι ή ταση τής συμοολής τους στή μελέτη των ύπόλοιπων συστατικων μερων τής κουλτούρας (δπως είναι ή φιλοσοφία, ή έπιστήμη κλπ.) είναι ενα έργο πού ξεπερνάει τίς δυνατότητες αυτής τής εισαγωγής. ΟΙ φιλόσοφοι τής Σχολής εχουν εξετάσει την τέχνη κάτω από πολλά πρίσματα και έχουν αναλύσει τά Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μέ διαφορετικούς τρόπους. Ώστόσο, 'όπάρχει γενική όμοφωνία γύρω από τό γεγονός δτι ή αυθεντική τέχνη αντλεί τό υλικό της από τόν αντικειμενικό κόσμο (πού είναι ενας κόσμος διαμορφωμένος από τόν ανθρωπο, καί πιό συγκεκριμένα από τίς ειδικές σχέσεις πού εχει αναπτύξει στήν πορεία των αιώνων μέ τούς δμοιούς του και μέ τη φύση), αλλά, ταυτόχρονα, τόν αρνείται, διότι τόν παρουσιάζει μ' εναν μή συμοατικό τρόπο. Οί εικόνες τής φύσης καί τής ανθρωπότητας πού προοάλλονται από τήν τέχνη αρνούνται τήν κατεστημένη τάξη τής φύσης, των ανθρωπίνων δημιουργημάτων καί των ανθρωπίνων σχέσεων. Παράλληλα, δμως, μέσα στήν τέχνη επιοιώνουν όρισμένα στοιχεία τής κί6δηλης αυτής πραγματικότητας πού τήν έπι6εοαιώνουν καί, συνεπως, τή διατηρούν.,ακόμη περισσότερο, ή τέχνη μπορεί νά χρησιμεύσει ώς καταφύγιο, ώς απόσπαση από τόν Φμό καί ψεύτικο πραγματικό κόσμο καί νά γίνει ετσι καί ιδεολογία, αυταπάτη. Τό γνωστικό καί ταυτόχρονα υπονομευτικό στοιχείο της, πού συνιστά μιά αρνηση τής δεδομένης πραγματικότητας, συνοδεύεται από ενα καταφατικό στοιχείο, μέ τό όποίο επικυρώνεται καί διαιωνίζεται ή ιδια α'υτ~ πραγματικότητα. Είδικότερα, γιά τόν ' Αντόρνο, ή γνήσια τέχνη προάγει τήν αλήθεια επειδή εχει τήν ίκανότητα νά διατυπώσει τίς σχέσεις πού έχουν αποκατασταθεί ανάμεσα στό ατομο και τήν κοινωνία μ' εναν διαφορετικό τρόπο, κάνοντας όρατό καί συνειδητό τό χάσμα πού χωρίζει τό πρωτο από τή δεύτερη. Ή γνήσια τέχνη μένει ασυμφιλίωτη μέ μιά κοινωνία πού κυριαρχείται δλο καί περισσότερο από «τρόπους σκέψης πού οουλιάζουν μέσα στόν ύποκειμενισμό (στήν όπατηλή αποψη δτι οί εννοιες των 'όποκειμένων παράγουν τόν κόσμο) η στόν όντικειμενισμό (στήν απατηλή αποψη δτι ό κόσμος είναι μιά περιοχή καθαρων καί όνεξάρτητων όπό τό 'όποκείμενο αντικειμένων»>. 10 Σκοπός τής τέχνης είναι ή συ 9. Τ. Adorno, Resume iiber Kulturindustrie (1963) aτό.'ichriften 10'1, δ.π., σ Τ. Adorno, Astetische TheQrie aτό.'ichrifterι 7, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1970, σ

13 νειδητοποίηση καί ή γνωστοποίηση τό)ν κοινωνικων όντιφάσεων καί ι'iντινoμιων. 'Αλλά, «πετυχημένο έργο δέν είναι εκείνο πού λύνει τίς όντικειμενικές αντιφάσεις μέσα σέ μιά πλαστή άρμονία, όλλά εκείνο πού εκφράζει τήν ιδέα τής άρμονίας ενσωματώνοντας τίς όντιφάσεις μέ τρόπο καθαρό και ασυμοί6αστο, στήν ίδια τήν εσωτερική του δομή». ι j ' Από τήν ανάγνωση τού δοκίμιου τού Χορκχάιμερ «Τέχνη καί μαζική κουλτούρα» ΟΥαίνει τόσυμπέρασμα δτι, μέσω τής τέχνης, μπορεί κανείς νά συλλάοει εναν κόσμο διαφορετικό από τή ζωή πού κυριαρχείται από την εμπορευματική παραγωγrι- Ή α:tιθεντική τέχνη προοάλλει ώραϊες καί συχνά άρμονικές εικόνες πού 'όπόσχονται τήν πραγμάτωση μιας ουτοπίας, τής ουτοπίας μιας ιδανικής ζωής. Ή διατήρηση τής ουτοπίας αύτής μπορεί νά αποδειχτεί μέσο γιά τήν ανάπτυξη τής κριτικής σκέψης, γιατί προοάλλει εικόνες ζωής πού έρχονται σέ αντίθεση πρός τήν \Jπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ταυτόχρονα, δμως, ή τέχνη τηρεί καί μιά καταφατική στάση απέναντι στήν τάξη αυτή γιατί μπορεί νά μετατραπεί, γιά τά ατομα πού τήν α:ιιολαμοάνουν, σ' εναν ιδιωτικό εννοιολογικ6 χωρο δπου κφαφεύγουν (καί δπου αποφεύγουν τή δεδομένη πραγματικότητα), στό μέτρο πού ή ουτοπία τής Ιδανικής ζωής πραγματώνεται όχι στήν ~ραγματικότητα, αλλά στήν αισθητική σφαίρα. Γιά τόν Μαρκούζε, τέλο\;, ή αστική κουλτούρα (καί κατά συνέπεια καί ή τέχνη) επέφερε, κατά τήν πορεία τής ανάπτυξής της, την εγκαθίδρυση ένός νοητικού καί πνευματικού κόσμου, ανεξάρτητου από τόν κ6σμο τής 'όλικής παραγωγής καί αναπαραγωγής; από τόν «ύλικό πολιτισμό". Τό ουσιαστικό χαρακτηριστικό τής καταφατικής αυτής κουλτούρας είναι "ή διακήρυξη τής ϋπαρξης ένός καθολικά δεσμευτικού, αίώνια καλύτερου καί πιό αξιόλογου κόσμου, πού πρέπει νά γίνει δεκτός χωρίς δρους: ένός κόσμου πού διαφέρει ουσιαστικά από τόν πραγματικό κόσμο τού καθημερινού αγώνα γιά τήν ϋπαρξη. Κάθε ατομο μπορεί νά κάνει πραγματικότητα αυτόν τόν κόσμο "όπό μέσα", γιά τόν [διο του τόν έαυτό, χωρίς ν' αλλάξει δμως σέ τίποτε τήν πραγματική κατάσταση».12 Ή τέχνη προοάλλει τήν είκόνα ένός καλύτερου κόσμου, δπου θά έχουν πραγματωθεί ιδανικά δπως ή ελευθερία καί ή εύτυχία. Σ' αυτό έγκειται ό αρνητικός χαρακτήρας τής τέχνης. 'Όμως, ή αρνηση στην τέχνη έξισορροπείται από τό αντίθετό της, τήν κατάφαση: τό άτομο πού αιχμαλωτίζεται απ\,> ενα έργο τέχνης, πού περιορίζεται στήν ίδιωτική του εμπειρία τού ~ργoυ, πιστεύει δτι έχουν πραγματοποιηθεί τά Ιδανικά εκείνα πού άπλως εχουν μορφοποιηθεί από τό έργο αυτό. Ίδανικά δπως ή ελευθερία καί ή ευτυχία γίνονται εσωτερικές πραγματικότητες. Άλλά μιά εσωτερική πραγμάτωση τής ελευθερίας μπορεί νά συνυπάρχει μέ τήν πι6 άνελεύθερη εξωτερική πραγματικότητα. Έτσι, 11. Τ. Adorno, Kulturkritik und Gesellschaftστό Schriften 10'1, δ.π., σ Χ. Μαρκούζε, Άρνήσεις, δ.π., σ

14 γιά τόν Μαρκούζε, ή τέχνη επικυρώνει, καθαγιάζει την 'όπάρχουσα κοινωνική δομή, ενώ ταυτόχρονα τήν άρνείται. Ή ανατρεπτική, αρνητική δύναμη τής τέχνης οφείλεται, κατά τόν Μαρκούζε, στό στύλ της. Ή τέχνη αποσπά τά αντικείμενα από τόν απολιθωμένο περίγυρό τους, τά απελευθερώνει από τούς καταναγκασμούς πού Οάζουν φραγμό στήν ελεύθερη πραγμάτωσή τους, δημιουργεί είκόνες ασυμ6ί6αστες μέ τήν κατεστημένη «αρχή τής πραγματικότητας»: «Στόν κόσμο πού δημιουργεί ή τέχνη, κάθε λέξη, κάθε χρώμα, κάθε ήχος ειναι "καινούριος", διαφορετικός συντρίδοντας τό οίκείο πλαίσιο τής αποδοχής καί τής κατανόησης, τής 6ε6αιότητας, πού προκύπτει από τίς αισθήσεις, καί τής λογικής, μέσα στίς οποίες ειναι φυλακισμένοι ανθρωποι καί φύση. 'Όταν οί λέξεις, οι ήχοι, τά σχήματα καί τά χρώματα γίνονται συστατικά τής αισθητικής φόρμας στρέφονται εναντίον τής γνωστής, καθημερινής χρήσης καί λειτουργίας τους ετσι, απελευθερώνονται γιά μιά νέα διάσταση ϋπαρξης. Αυτό είναι τό επίτευγμα τού στύλ, πού ειναι τό ποίημα, τό μυθιστόρημα, ό πίνακας, ή σύνθεση. Τό στύλ, ενσάρκωση τής αισθητικής φόρμας, ύποτάσσοντας τήν πραγματικότητα σέ μιά αλλη τάξη πραγμάτων, τήν 'όποτάσσει στούς νόμους της αμορφιάς."β Τό παραπάνω απόσπασμα εκφράζει μιά άποψη πού συμμερίζονται σλα τά μέλη τής Σχολής (εκτός από τόν Μπένγιαμιν): ή ανατρεπτική, αρνητική λειτουργία τής τέχνης αντιπροσωπεύεται από τό στύλ της, τή φόρμα της. Κατά τόν 'Αντόρνο ή τέχνη χάνει τή σημασία της σταν προσπαθεί νά διαδι6άσει «μηνύματα» Τι «διδάγματα» στόν δέκτη της, δίνοντας προτεραιότητα στό «περιεχόμενο». Κάθε στρατευμένο έργο, σπως π.χ. αύτό του Μπρέχτ, κινδυνεύει νά εξομοιωθεί μέ τήν ύπάρχουσα πραγματικότητα, επειδή είναι ύποχρεωμένο νά μιλήσει τή γλώσσα αυτής τής πραγματικότητας αυ θέλει νά κατανοηθεί πλήρως. Γιά τόν 'Αντόρνο «ή τέχνη πρέπει νά επεμδαίνει ενεργητικά στή συνείδηση μέσω τών δικών της μορφών, χωρίς νά παίρνει όδηγίες από την παθητική, μονόπλευρη τοποθέτηση τής συνείδησης τών χρηστών της, συμπεριλαμδανομένου καί του προλεταριάτου». 14 Ή λέξη μορφή δέν αντιδιαστέλλε 13. Η. Marcuse, Counterrevolution and Revolt, δ.π., σ Τ. Adorno, Engagement (1965) στό Schriften 11, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 'Όσον άφορά τόν Benjaιnίn, μπορεί νά δεί κανείς εκτός άπό τό οι 6λίο πού άναφέραμε στην πρώτη σημείωση καίτό Versuche uber Brecht, herausgegeben νοη R. Tiedemann, Suhrkarnp, Frankfurt, Ό Benjamin άκολούθησε μιά πορεία διαφορετική άπό τά άλλα μέλη τής Σχολής τής Φραγκφούρτης. Καλό είναι νά δεί κανείς την κριτική πού τού κάνει ό Adorno στό συλλογικό εργο ϋber Walter Benjamin, Suhrkamp, Frankfurt am Main, rιά μιά γενική εκτίμηση καί τοποθέτηση τού εργου τού Benjamin, δές S. Buck-Morss, The Qrigin of NegativeDialectics, Harνester Press, Hassocks, Sussex,

15 ται πάντως, κατά τούς φιλόσοφους τής Σχολής, πρός τή λέξη περιεχόμε ~()' δέν αναφέρεταισέ μιάπροτεραιότητα τού ϋφους, αλλά σ' ολόκληρη εσωτερική οργάνωση τής τέχνης, στήν ίκανότητά της νά επαναδιατυπώνει τίς σημασίες καί τά νοήματα μέ τρόπο διαφορετικό από τόν τρόπο μέ τόν όποίο διατυπώνονται αυτά στόν καθημερινό, συμ6ατικό κόσμο τής σκέψης, των συναισθημάτων καί τής συμπεριφοράς. Ή αύ ΙΙεντική τέχνη ερχόταν πάντα σέ αντίθεση πρός τίς προσδοκίες, τούς «κανόνες σκέψη ρ, καί τά <<στάνταρ τής κατανόησης» τών ακροατών, ΙΙεατών καί αναγνωστών της. Τό νό"l'j'μα τής καλλιτεχνικής παραγωγής παρέμενε σκοτεινό, αλλά ή αντίφαση μεταξύ τής αύτόνομης καλλιτεχνικής σύνθεσης καί του επικρατούντος επιπέδου συνείδησης σήμαινε πάντα δτι ή τέχνη μπορούσε νά συμβάλει σέ μιά κρίση τών αξιών καί τιον στάσεων. Κατά τούς στοχαστές τής Σχολής τής Φραγκφούρτης, ή κατάσταση ωυτή εχει σήμερα (τήν έποχή τού κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού) ('ιλλάξει. Ή αλλαγή αυτή δέν οφείλεται στήν απουσία τής αυτόνομης τέχνης (ή αvθεντι19'! κουλτούρα εξακολουθεί νά δημιουργείται καί νά ίιπάρχει), αλλά στήν περιθωριοποίησή της, στόν παραγκωνισμό της (Ί.πό τή μαζικ.ή κουλτούρα. Ή τέχνη δέν μπορεί σήμερα νά λειτουργήσει ι\πως λειτουργούσε άλλοτε, γιατί έμποδίζεται, γιά πρώτη φορά, &πό ί'ναν ισχυρότατο &ντίπαλο, πού παρουσιάζεται κάτω από τό δικό της (νδυμα, μέ τό δικό της όνομα καί πού τείνει νά καταργήσει τή διάκριση «κουλτούρας» καί «πολιτισμού". 15 Ιιιό συγκεκριμένα, ή μαζική κουλτούρα περιλαμ6άνει τό σύνολο τών προϊόντων πού προσφέρονται, όχι σ' εναν περιορισμένο κύκλο, αλλά στήν όλότητα τών άνθρώπων (άπό τούς άγρότες ως τούς διανοούμενους). Τέτοια προϊόντα είναι τά μυθιστορήματα μπέστ σέλερ, οί δίσκοι ι-λαφράς η νεανικής μουσικής, οί τυποποιημένες κινηματογραφικές ταινίες (π.χ. τά γουέστερν, τάφίλμ νουάρ, τάπεριπετειώδη), τάκόμικς, η{ τηλεοπτικά καί ραδιοφωνικά σίριαλ, τά φcλμ κινουμένων σχεδίων, ()πως καί κάθε είδους άναγνώσματα Τι προγράμματα, διαφημίσεις, ειδή ΙΗ'ις καί ρεπορτάζ, πού παρουσιάζονται από τά μέσα μαζικής ένημέρωσης. Ιό Δέν χρειάζεται νά ύποδείξουμε έδώ ποιά άπό τά παραπάνω προϊόντα ταιριάζουν (εξωτερικά άπλώς) μέ τά προϊόντα τής αύθεντικής τέχνης. Έκείνο πού θά μάς απασχολήσει ειναι ή γένεση τής μαζικής κουλτούρας, τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της πού τήν αντιδιαστέλλουν πρός τήν αυθ εντ ική τέχνη, καί οι επιπτώσεις της στό ατομο-δέκτη. 15. Δέςτό δοκίμιο τού Μαρκούζε πού περιλαμοάνεται σέ τούτοτό Οι6λίο. 16. Τό δοκίμιο τών Χορκχάιμερ καί Άντόρνο πού μεταφράζουμε πιό κάτω ιίποτέλεσε τή δάση δλων τών μεταγενέστερων κειμένων πού εγραψαν οί φιλόσοφοι τής Σχολής γιά τη μαζική κουλτούρα. Πρέπει επίσης νά σημειωθεί δτι δέν μπορούμε έδώ νά έκθέσουμε καί νά εξετάσουμε κριτικά τόν τρόπο μέ τ6ν οποίο ιίντιλαμοάνονταν τη φύση καί τη λειτουργία τών μέσων μαζικής Ενημέρωσης. 17

16 α. Γένεση της μαζικής κουλτούρας Μετά τις κρίσεις πού χαρακτήρισαν τόν καπιταλισμό όπό τά τέλη του Ι90υ ως τις αρχές του 200υ αίώνα, ένισχύθηκε ή τάση διατήρησης τής κατεστημένηςτάξης πραγμάτων. ΟΙ πρωταγωνιστές τής τωρινής μοιρασιάς τής εξουσίας καί τής Ιδιοκτησίας εκμεταλλεύτηκαν τίς σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις και επινόησαν αυτό πού λέγεται μαζική κουλτούρα, γιά νά μπορούν νά άσκούν ελεγχο στή συνείδηση τών άνθρώπων. Τά προϊόντα τής κουλτούρας αυτής ειναι έμπορεύματα πού επιαάλλονται μέ τή διαφήμιση και μέ τή μορφοποίηση νέων αισθητικών προτύπων, πού δέν εχουν σχέση μέ τήν αισθητική καί μέ τήν όμορφιά, αλλά μέ τά οικονομικά καί άλλα συμφέροντα τού οιομηχανικού καί χρηματιστικου κεφαλαίου. Ή επιοολή τής αισθητικής τής μαζικής κουλτούρας συνοδεύεται όπό τή μουμιοποίηση τής κλασικής αυθεντικής τέχνης (τά άριστουργήματά της απέκτησαν εναν μουσειακό χαρακτήρα, πού συνδέεται μέ τήν επιφανειακότητα τής γενίκευσης τής παιδείας), από τόν παραγκωνισμό τής αυθεντικής, σύγχρονης τέχνης και όπό τήν δλική σχεδόν έξαφάνιση τής λαϊκής κουλτούρας τής ύπαίθρου και τών πόλεων. ο. Χαρακτηριστικά τής μαζικής κουλτούρας 1. "Ενα από τά σπουδαιότερα γνωρίσματα τής μαζικής κουλτούρας ε{ ναι ή τυπoπoίηqη. Αυτή δέν εντοπίζεται μόνο στά γενικά χαρακτηριστικά, αλλά καί στίς ίδιαίτερες λεπτομέρειες τών προϊόντων τής κουλτούρας αυτής. ΕΙναι ή ατέρμονη επανάληψη τών ίδιων θεμάτων, μοτίοων καί τεχνικών, ή αναπαλαίωση (πού καταλήγει σέ ευνουχισμό) παλιότερων θεμάτων καί εργων, ή «διασκευή» κλασικών, αυθεντικών εργων τέχνης, ή τεχνητή άναδίωση παλιών τεχνοτροπιών καί μοδών, ή άναίσχυντη έκμετάλλευση στοιχείων τής λαϊκής κουλτούρας πού αποχωρίζονται οάναυσα όπό τά αρχικά τους συμφραζόμενα, ή καθιέρωση νέων θεμάτων καί συρμών (πού οασίζονται, στήν πραγματικότητα, σέ παλιούς). Ή ψεύτικη αυτή ποικιλομορφία καί ποικιλοχρωμία δείχνει δτι ή μαζική κουλτούρα δέν μπορεί νά ύπάρξει χωρίς μιά έπίφαση πρωτοτυπίας καί νεοτερισμού. Ή τυποποίηση συμοαδίζει μέ τήν ψευδοεξατομίκευση, μέ τόν επιφανειακό καί κίοδηλο ύπερτονισμό δρισμένων λεπτομερειών πού αποολέπουν στό διαχωρισμό τών προϊόντων τής μαζικής κουλτούρας, στήν αποφυγή μιάς ενδεχόμενης ταύτισή ς τους. Ή ψευδοεξατομίκευση επιτυγχάνεται μέ τήν ύπεροολική χρήση κάθε είδους έφέ (μουσικών, όπτικών, σκηνοθετικών κλπ) πού εξαρτώνται μέ τή σειρά τους από μιά προηγμένη τεχνολογία. 'Όπως λέει δ' Αντόρνο, «τό αποτέλεσμα τής τυποποίησης καί τής ψευδοεξατομίκευσης γιά τή φυσιογνωμία τής διομηχανίας τής κουλτούρας ειναι ~να μείγμα εκσυγ

17 χvονισμένης φωτογραφικής αυστηρότητας καί άκρίδειας, από τή μιά, kιxί ατομικιστικών ύπολειμμάτων, αίσθηματισμου και ένός ηδη έτοιμααμένου και κανονισμένου ρομαντισμού, άπό τήν άλλη». Ή τυποποίηση /'){ν αφορά πάντως μόνο τά προϊόντα τής μαζικής κουλτούρας, αλλά καί τις αντιδράσεις, τις όπαντήσεις τών δεκτών τους. Σ' αύτήν τήν εκ τών προτέρων κατασκευή απαντήσεων άποδλέπουν τά διάφορα σχόλια και οι κριτικές πού παρουσιάζονται από τίς εφημερίδες, τά περιοδικά, τό vαδιόφωνο καί τήν τηλεόραση, και πού επιδάλλουν στό κοινό πρότυπα rρμηνείας τών προϊόντων τής μαζικήςκουλτούρας. 'Ένα συγκεκριμένο παράδειγμα τής διαφοράς τής μαζικής κουλτούρας όπότή γνήσια τέχνη 11.: δάση τήν τυποποίηση ορίσκεται στό άρθρο τού'αντόρνο «Ή προοl'ιζόμενη γιά τό πλατύ κοινό μουσική».!? Έδώ ή μουσική «γιά τίς μάζfς» αντιδιαστέλλεται πρός τή «σοδαρή» (αυθεντική) μουσική. "Ας /')ουμε πώς σχηματοποιεί δ Ντέιδιντ Χέλντ τίς απόψειςτού 'Αντόρνο 18 (Βλέπε πίνακες Ι καί ΙΙ). r 2. Ή μαζική κουλτούρα δέν αποδλέπει στήν ύπέρδαση τής κατεστημένης τάξης πgργμάτων ουτε προδάλλει τήν είκόνα ένός καλύτερου κόομου, δπου δ άνθρωπος θά ιroμδίωνε αρμονικά μέ τούς δμοιούς του καί μι τή φύση. Ή μαζική κουλτούρα δέν στοχεύει στήν κατάδειξη τών κοινωνικών αντιφάσεων ούτε επικαλειται Ιδανικά πού θά μπορούσαν δυιιι'ιμει νά γίνουν πραγματικότητα. 'Αντίθετα, ταυτίζεται απόλυτά μέ τό i,πάρχον, άναπαράγει καί ένισχύει τίς κυρίαρχες έρμηνειες τής πραγματικότητας και κολακεύει τό ευνουχισμένο άτομο, εκμεταλλευόμενη lίλες τίς αδυναμίες τού εγώ του, τις ανορθολογικές τάσεις του, τά νευl'ωτικά του συμπτώματα και τίς ναρκισσιστικές άμυνές του. Στόν'κινηματογράφο π.χ. μπορεί κανείς νά παρατηρήσει τήν έξύμνηση του «μέljου ανθρώπου», μέ τά ελαττώματά του, τά «πάθη» του, τά μικρά του χαρίσματα, τίς καλές η εύθυμες πλευρές τού έαυτου του' επίσης, τόν εκlιειασμό καί τήν απολυτοποίηση τών πραγμοποιημένων ανθρωπίνων σχέσεων, την τελική επικύρωση τής ύπάρχουσας κοινωνικής Ιεραρχίας, τήν ταυτόχρονη ανάμειξη (καί συνεπώς αμοιδαία εξουδετέρωση) εννοιών και καταστάσεων πού ειναι αντίθετες μεταξύ τους καί τόν γελοιο τεμαχισμό τής άνθρώπινης υπαρξης σέ «περιοχές» (άς θυμηθούμε έδώ τό κλασικό σχήμα τής διάκρισης τής «πλούσιας σέ αισθήματα» ψυχής από τήν «ασήμαντη» καθημερινή πραγματικότητα' παραδείγματα, ή Ιστορία τής πόρνης μέ τήν άγνή ψυχή, τού συμπαθητικού γκάνγκστερ, 17. Τ. Adorno (with the assistance σι G. Simpson), «Οη Popu1ar Music», 8tudies ίrι Philosophy αndsociαl8cience, vσ1. 9. ησ 1, D. Held, lndroduction (ο Criticαl Theory, δ.π., σ. 101,

18 ΠΙΝΑΚΑΣΙ Ή δομή τής παραγωγής χαί τής σύν8εσης τής «οο6αρής,. χαί τής «δημοφιλούς,. μουσιχής Σοοαρή μουσική Δημοφιλής μουσική Ή μουσική σημασία κάθε μέρους fι ΟΙ μουσικές συνθέσεις άκολουθούν λεπτομέρειας δημιουργείται «άπό πασίγνωστους τύπους Ι γενικά πλαίτη συγκεκριμένη δλότητα και ποτέ σια: ε{ναι σχηματοποιημένες. Πολύ άπό μιά δπλή ενίσχυση ένός μουσι μικρή ή πρωτοτυπία τους. κού σχήματος». Τά θέματα καί οί λεπτομέρειες ειναι σφιχτά δεμένα μέ τό σύνολο. Τά θέματα.άναπτύσσονται μέ έπιμέ λεια. Δέν μπορούν νά άλλάξουν οι λεπτομέρειες χωρίς ν' άλλάξει καί τό!jύνολο - οι λεπτομέρειες σχεδόν έμπεριέχουν Ι προεξοφλούν τό σύνολο. Ύπάρχει συνοχή μεταξύ τής μορφι κής δομής και τού περιεχομένου (θέματα). Ή δομή του συνόλου δέν έξαρτάται άπό τίς λεπτομέρειες - τό σύνολο δέν άλλά ζει άπό τή μεμονωμένη λεπτομέρεια. Ή μελωδική δομή ειναι εξαιρετικά ακαμπτη καί έπαναλαμδάνεται συχνά. Ή δρμονική δομή περιέχει ~να καθιερωμένο θέμα. ΟΙ πολυπλοκότη τες δέν fχουν επίδραση aτή δομή τού εργου - δέν άναπτύσσουν θέματα. Ή εμφαση δίνεται στό συνδυασμό μεμονωμένων «εφέ» - στόν ήχο, τό χρώμα, τόν τόνο, τό χρόνο, τό ρυθμό. 'Όταν χρησιμοποιούνται σταθερά ΟΙ αύτοσχεδιασμοί γίνονται «κανοθέματα, έξακολουθούν νά παίζουν νικοι>, όμαλοποιούνται. ΟΙ λεπτοσημαντικό ρόλο μέσα στό σύνολο. μέρειες μπορούν νά άντικατασταθούν άπό αλλες. Έξαίρει κανόνες Ικανότητας. τεχνικής Φαίνεται πρωτότυπη και καινού ρια, ενώ έπικυρώνει συμδατικούς κανόνες γι' αύτό πού ειναι καταληπτό aτή μουσική. 20

19 ,.. ΠΙΝΑΚΑΣΙΙ Διαφορές μπα!;ύ «σο6αρής» καί «δη μοφιλούς» μουσικής ώς πρός τίς άπαντήσεις πού ζητούν iί τίς ά!;ιώσεις πού fxovv άπό τόν άκροατή Σοοαρή μουσική Δημοφιλής μουσική Ι'ιά νά καταλάοει κανείς ενα κομμά Τό σύνολο έχει μικρή επίδραση στήν τι σοοαρής μουσικής, πρέπει νά τό άποδοχή και στήν άντίδραση πρός ιίκούσει δλο. τά μέρη - ίσχυρότερες οι άντιδράσεις πρός τά μέρη παρά πρός τό σύνολο. Τό σύνολο εχει μεγάλη έπίδραση Ή μουσική τυποποιείται σέ ευκολα άντίδραση πρός τις λεπ~oμέ- άναγνωρίσιμους τύπους, πού ειναι,. I!l'Lες. παραδεκτοί και γνωστοι πριν τήν άποδοχή. 'ιfι θέματα και-οι λεπτομέρειες μπο Μικρή προσπάθεια χρειάζεται γιά ι~ύν νά κατανοηθούν μόνο ~έσα νά παρακολουθήσει κανείς τή μουιιτάπλαισια τού συνόλου. σική - τό άκρσατηριο διαθέτει ήδη πρότυπα, στά όποία εντάσσονται οι μουσικές εμπειρίες. Τό νόημα τής μουσικής δέν μπορεί Μικρή έμφαση δίνεται στό σύνολο νά γίνει κατανοητό μόνο μέσω τής ώς μουσικό συμοάν αυτο πού μεc'ιναγνώρισης, δηλαδή τής ταύτισης τράει ειναι τό στύλ, ό ρυθμός (ή Χίτής μουσικής μ' ενα αλλο «δμοιο» νηση τού ποδιού στό πάτωμο). κομμάτι. Χρειάζεται προσπάθεια και συγκέν Όδηγεί πίσω σέ οικείες εμπειρίες τρωση γιά νά παρακολουθήσει κα (τά θέματα καί οί λεπτομέρειες μπονείςτή μουσική. ρούν νά γίνουν κατανοητά Itξω άπό τό γενικό πλαίσιο, γιατί ό άκροατής μπορεί αυτόματα νά συμπληρώσει μόνος του τό γενικό πλαίσιο).. Η αισθητική της σπάει τή ουνέχεια Τό νόημα τής μουσικής γίνεται κατής καθημερινής ζωής και ένθαρρύ τανοητό μέσω τής άναγνώρισης. νει την περισυλλογή Ή εiιχαρίστηση, τό κέφι πού μιουργείται από τό ακουσμα τής μουσικής «μεταφέρεται» στό μουσι 21

20 κό άντικείμενο, πού επενδύεται μέ ιδιότητες πού ξεπηδούν &πό τό μηχανισμό τής ταύτισης. w Πετυχημένη, καλή μουσική θεωρείται έκείνη πού έπαναλαμ6άνεται συχνά. Ή μουσική εχει «ύπνωτική έπίδραση» στήν κοινωνική συνείδηση. 'Ενισχύει μιά αίσθηση συνέχειας στην καθημερινή ζωή - ενώ Τι πραγμοποιημένη της δομή ένισχύει τή λήθη. Κάνει «περιττή τη διαδικασία τού σκέπτεσθαι». πού τού αρέσει νά παίζει μέ ήλεκτρικά τρενάκια επειδή πέρασε μιά δυστυχισμένη παιδική ήλικία, τού μεγάλου απατεώνα, πού είναι καί ρετικά μορφωμένος, κλπ. ).19 γ. ΈπιπτώσεΊς της μαζικης κουλτούρας στόν δέκτη Ή μαζική κουλτούρα επινοήθηκε γιά νά γεμίσει τόν ελεύθερο χρόνο τού ανθρώπου, τό χρόνο πού τού αφήνει ή άσκηση μιας όρθολογικοποιημένης καί μηχανοποιημένης εργασίας καί ή συμμετοχή σέ μιά ανούσια διανθρώπινη συναλλαγή καί επαφή. Ή όχληρότητα τής καθημερινής ζωής, τά προολήματα επιοιωσης, συμμετοχής στά κοινά καί αυτογνωσίας, ή αγωνία γιά τό μέλλον, ή αισθηση τής αποξένωση ς πού εχει τό σύγχρονο άτομο από κάθε τομέα τής Ιδιωτικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής, εκαναν τόν ελεύθερο χρόνο πραγματικό άσυλο. 'Αλλά αυτό ακριοώςτό καταφύγιο καταλήφτηκε άπότή μαζική κουλτούρα, πού πέτυχε τόν εφησυχασμό, τήν εξουδετέρωση τής οργής και τής απελπισίας, τήν αδρανοποίηση τής σκέψης και τήν αναπαραγωγή τών παραδεδομένων αξιών καί αναγκών. Ή μαζική κουλτούρα προσφέρει διασκέδαση, ψυχαγωγία, μ' άλλα λόγια φυυή άπό τήν πραυματικότητα καί προετοιμασία Υιά μιά άκόμη tρυάσιμη μέρα. Συμπερασματικά, δέν ειναι τίποτε 19. Δανειζόμαστε τά παραδείγματα άπό τό δοκίμιο τού γάλλου φιλόσοφου L. Goldmann Lα Rιiίfication (1959). Δές L. Goldmann, Recherches dialectiques, Gallimard, Paris, 1959, σ. 90.

21 (}.λλο παρά μιά ασφαλιστική δικλείδα πού εκτονώνει τις κρίσεις είναι ή πίσω όψη, δ πιστός συνοδοιπόρος τής καπιταλιστικής οιομηχανικής παραγωγής. Αυτές είναι συνοπτικά οι απόψεις τών φιλοσόφων τής Σχολής τής Φραγκφούρτηςγιά τό φαινόμενο τής μαζικής κουλτούρας. Ή ριζοσπα (πικότητά τους προσέλκυσε, αναπόφευκτα, τις κρίσεις και τίς έπικρίtιnς πολλών μαρξιστών καί μή φιλοσόφων καί κοινωνιολόγων. Ή κριτική τών μαρξιστών μπορεί νά συνοψιστεί στίς έξής δύο γνωματεύσεις: Η) Οί φιλόσοφοι τής Σχολής αντιλαμ~άνoνται τήν ανώτερη κουλτούρα μ' ~ναν ελιτίστικο τρόπο, μετατρέποντάς την σέ μέσογιά τό μετασχηματισμό τής κοινωνίας μέσω τής ανάπτυξης μιας κριτικής συνείδησης, και τή μαζική κουλτούρα ώς αποκλειστικό φορέα και δάση τού σύγχρονου ()λοκληρωτισμού, και ο) ύποτιμούν τίς μάζες (καί ειδικότερα τήν εργατική τάξη), πιστεύοντας τόσο aτή «μετριότητά» τους δσο καί στό οούλιαγμά τους μέσα σέ μιά πανίσχυρη πραγμοποίηση' συνεπώς, «ή πράξη γίνεται ουτοπικό ιδεώδες τών διανοουμένων- ή γνήσια αρνητική καί rπαναστατική αvιίθεση αφήνεται σέ μιά προνομιούχα ελίτ καί σέ μιά άνατρεπτική τέχνη».20 Πιό σοοαρζ] ειναι ή κριτική τών φιλελεύθερων, «πλουραλιστών» δημοκρατών, δπωςτού κοινωνιολόγου ~Eντoυαρντ Σίλς. Κατ' αυτόν; α) «τό διάοασμα καλών οιολίων, ή απόλαυση τής σοοαρής ζωγραφικής καί μουσικής είναι σήμερα πιό διαδεδομένη απ' δ,τι τούς προηγούμενους αιώνες, καί δέν ύπάρχει λόγος νά πιστέψουμε δτι είναι λιγότερο 6αθιά ή γνήσια. Μόνο ή διαψευσμένη προσκόλληση σ' ενα ό.πραγματοποίητο Ιδανικό τής ανθρώπινης τελειότητας καί μιά απέχθεια γιά τήν κοινωνία μας καί γιά τά ανθρώπινα Όντα, δπως ειναι αυτά, μπορεί νά τό κρύψει αυτό». ' ti) αυτοί πού αναλύουν τή μαζική κουλτούρα κάνουν λάθος δταν τή ολέπουν ώς πρωτόφαντο φαινόμενο: «Ξεχνούν δτι μέχρι τόν 190 αιώνα, l'ιπoυ ήρθε μιά αλλαγή χάρη στή συνάντηση τής οικονομικής προόδου μέ μιά νέα αντίληψη γιά τήν &ξια τής ανθρώπινης ζωής καί μέ τίς προσπάlιειες τών φιλελεύθερων καί ανθρωπιστών μεταρρυθμιστών, οι μάζες 20. Α. Swingewood, The Myth ο/ Mαss Cullure, The Macmillan Press, London, Ι ΙΠ7, σ. 18. Θά πρέjj:ει έδ(ϊ) νά σημειώσουμε τή συμοολή όρισμένων ριζοσπαστών?ιμερικάνων φιλοσόφων καί κοινωνιολόγων aτή μελέτη τού φαινομένου τής μαζικής κουλτούρας, όπως τών D. Macdonald, Β. Rosenberg, D. White, Ι Howe, Ι. Crespi, Van den Haag, R. Parker κ.α. Οί στοχαστές αυτοί γράφουν τήν ίδια Ιπσχή μέ τούς φιλοσόφους τής Σχολής. Μιά έξαιρετική συλλογή άρθρων τους εlναι Τι Β. Rosenberg and D. Μ. White (eds), Mαss Culture: The Popular Arιs ίπ America, TheFree Press, Glelncoe, 111., Μιά άλλη &ξιόλογη συλλογή άρ ΙI(!ων ειναι Τι Ρ. Davison, R. Meyersohn and Ε. Shίls, Lilerary Taste, Culture αnd Mass Communicalion, νοι 1, Cullure αnd Mαss CuIture, Chadwyck-Healey, CamtJridge,

22 ζούσαν μιά ύποοαθμισμένη ζωή... Ή κουλτούρα αυτών τών στρωμάτων, πού ηταν αποολακωμένα από τή δουλειά, την αρρώστια καί τό φό 00 καί πού περιλάμοαναν ενα πολύ μεγαλύτερο μέρος τού πληθυσμού απ' δ,τι στίς προηγμένες κοινωνίες τού 200ύ αιώνα, ήταν μιά κουλtόύρα πού περιλάμοανε αγώνες σκυλιών μέ αρκούδες, κοκορομαχίες, μεθύσια, παραμύθια γιά μάγισσες, κουτσομπολιά γιά τίς σεξουαλικές διαστροφές τών καλογέρων και τών καλογριών, Ιστορίες γιά φόνους καί ακρωτηριασμούς. Ή Ιστορία τού Σουήνυ Τόντ, τού διαοολικού κουρέα τής όδού Φλήτ, πού έστησε μιά κερδοφόρα επιχείρηση φτιάχνοντας κρεατόπιτες μέ τή σάρκα τών θυμάτων πού έπεφταν στήν καταπακτή τού κουρείου του, δέν είναι δημιούργημα τής σύγχρονης μαζικής κουλτούρας. Χρονολογείται από τόν Μεσαίωνα... 'Όποιος συχνάζει στίς οιολιοθήκες και στά παλαιοοιολιοπωλεία δέν μπορεί νά μή διαπιστώσει δτι ή μεγάλη πλειοψηφία τών οιολίων τού 170υ καί τού 180υ αιώνα, γιά νά μή μιλήσουμε γιά τόν 190, ειναι εντελώς ανάξια λόγου... Ή ανώτερη κουλτούρα τού 170υ αιώνα δέν περιλάμοανε μόνο τόν Σαίξπηρ, τόν Τζόνσον, τόν Μπέικον, τόν Χόμπς, τόν Ρακίνα, τόν Πασκάλ, τόν Λά Ροσφουκώ κ.ά., αλλά καί εναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό εντελώς ασήμαντων συγγραφέων.. Θά κλείσουμε τήν εισαγωγή μας ύπογραμμίζοντας τη συγγένεια αυτών τών κριτικών - καταγγελιών, δπως καί τήν κοινή προσφυγή τους στό «ρεαλισμό» (πού είναι αντίθετος πρός τόν ύποτιθέμενο ουτοπισμό, ανιστορισμό }taf πεσιμισμό τών φιλοσόφων τής Σχολής τής Φραγκφούρτης). Κατά τή γνώμη μας, ή επίκληση του ρεαλισμού δέν ειναι αυτόματα καί ύλοποίησή του. Έτσι, α) ή απόρριψη τού ύπεροατικού, αρνητικού,.ύπονομευτικού χαρακτήρα τής τέχνης την ύποοιοάζει σέ μιά απλή «αντανάκλαση» τής κοινωνικής μορφής πού ισχύει κάθε φορά ή τη μετατρέπει σέ πλευρά τής κοινωνικής όργάνωσης (ανεξάρτητα από τίς ίδιαιτερότητές της, τή σχέση της μέ την όμορφιά κλπ.). ο) Τι σωστή επισήμανση τής ϋπαρξης μιας άλλης, «φτηνής» κουλτούρας δίπλα ατήν «ανώτερψ> κουλτούρα τής Δύσης τού 170υ, 180υ καί 190υ αίώνα δέν μπορεί νά μας πείσει γιά την ανωτερότητα τής σημερινής κουλτούρας. Είναι αλήθεια δτι οί φιλόσοφοι τής Σχολής τής Φραγκφούρτης ανάλυσαν μόνο τήν ανώτερη κουλτούρα (και τη λαϊκή κουλτούρα), αλλά αυτό δέν σημαίνει οτι αποσιωπούσαν ή αγνοούσαν τήν ϋπαρξη τής άλλης, Έπιπλέον, κι αυτό είναι σημαντικότερο, άν οί ισχυρισμοί τού Σίλς ειναι σωστοί, τότε πώς εξηγείται τό γεγονός τής εμφάνι 21. Ε. Shils, Daydreαms and Nightmαres: Reflections on the CriticΊSm ΟΙ Mαss Culture (1957). Περιέχεται ατό Ε. Shi1s, The IntellectuαIs αnd the Powers, The υηίversity ofchicago Press, Chicago and London, 1972, σ

23 ,1'1]<; τόσων σημαντικών εργων σέ μιά αραιοκατοικημένη Ευρώπη, δπου I1 κουλτούρα ήταν προνόμιο μιας μικρής μειοψηφίας; Άν θυμηθούμε 11'( εργα τέχνης ~oύ παρουσιάστηκαν από τόν 140 αι.ώνα ως τή δεκαετία ιοίί 1920, δέν μπορούμε νά μήν κάνουμε μιά σύγκριση μέ τόν κόσμο τού ~Ooϋ αιώνα, δπου οί δυνατότητες έπικοινωνίας, οί τεχνολογικές ανακαλύψεις καί Τι γενίκευση τής παιδείας ειναι απείρως μεγαλύτερες απ' Ι},τι παλιότερα. Καί τό αποτέλεσμα αυτής τής σύγκρισης θά ειναι ενα ~ΡΙίιτημα: πού όφείλετaι ή σημερινή μ.ηδαμινότητα τής κουλτούρας, ή 1ι',τέλεια τών καλλιτεχνικών έργων καί ή ρηχότητα των δημιουργών τους; Ή, γιά νά χρησιμοποιήσουμε τά λόγια ένός σύγχρονου φιλόσοψου, τού Κορνήλιου Καστοριάδη, «... ή σημερινή κουλτούρα ειναι, σέ πριίιτη προσέγγιση, ενα μηδενικό. 'Όταν μιά εποχή δέν εχει μεγάλους {(ντρες, τούς εφευρίσκει. Μήπως συμοαίνει καί τίποτε αλλο σήμερα στίς ι)ι<χφορες περιοχές τού "πνεύματος"; 'Ισχυριζόμαστε δτι κάνουμε έπανιωτάσεις, ενώ αντιγράφουμε καί μιμούμαστε χονδροειδώς (κι εδώ με!ιολαοεί καί ή άγνοια ένός ύπερπολιτισμένου και νεοαναλφάοητου κοινού) τίς τελευταίες μεγάλες δημιουργικές στιγμές τής δυτικής κουλτού ΡΗς, δηλαδή δ,τι εγινε έδω και: πάνω από μισό αιώνα (μεταξύ τού 1900 κα( τού ). Ό Σένμπεγκ, ό Βέμπερν καί ό Μπέργκ δημιούργησαν την ατονική και σειρα[κή μουσική πριν από τό Πόσοι από τούς θαυμαστές τής αφηρημένης ζωγραφικής ξέρουν τίς χρονολογίες γέννησης τού Καντίνσκυ (1866) καί τού Μόντριαν (1872); Στά 1920 είχαμε ήδη τό νταντά καί τό σουρεαλισμό. Ποιός μυθιστοριογράφος θά μ.,τορούσε νά προστεθεί ατή σειρά: Προύστ, Κάφκα, Τζόυς.., ;»22 Τά ερωτήματα αύτά μας ύποχρεώνουν νά συνειδητοποιήσουμε τόσο τίς πραγματικές αιτίες πού όδήγησαν τούς φιλοσόφους τής Σχολijς τής Φραγκφούρτης στήν εξέταση τού φαινομένου τής μαζικής κουλτούρας δσο καί τη συνταρακτική έπικαιρότητα των απόψεών τους. ΕΙναι φανερό, επίσης, πώς τό ίδεώδες τής ακαδημαϊκής, ουδέτερης, γνώσης δέν μπορεί νά επιστρατευτεί εναντίον μιας μέχρι πάθους πολιτικοποιημένης καί πολιτικής σκέψης ή σκέψη αύτη μπορεί νά κριθεί (καί ίσως νά αντικατασταθεί) μόνο από μιά σκέψη πού θά ύπεράσπιζε τά ίδια Ιδανικά καί θά ύπάκουε στόν ίδιο κανό.να: στόν κανόνα τής αρνησης (μέ τη μορφή τής διατήρησης-ύπέροασης). Ζήσης Σαρίκας 22. C. Castoriadis, Trαnslormαtion Sociαle et Creation Culturelle (1978). Περιέχεταιστό6ι6λίοτου Le contenu dusocialίsme, U.G.E, Paris, 1979, σ

24

25 '" Χέρμπερτ Μαρκούζε Παρατηρήσεις γιά εναν επαναπροσδιορισμό τής κουλτούρας Ξεκινώ από τόν όρισμό τής κουλτούρας πού εχει δώσει ό Webster, ούμφωνα μέ τόν όποίο ή κoυλτoύιvx πρέπει νά νοηθεί ώς τό σύμπλεγμα τών ειδικών πεποιθήσεων, δοξασιών, έπιτευγμάτων, παραδόσεων κλπ., πού σχηματίζουν τό «φόντο» μιάς κοινωνίας. Στήν παραδοσιακή χρήση τής γλώσσας αποκλείονται συνήθως «έπιτεύγματα», δπως ή καταστροφή καί τό εγκλημα, καί «παραδόσεις», δπως ή θηριωδία καί ό φανατισμός θά μείνω πιστός σ' αυτή τή χρήοη, άν καί μπορεί νά αποδειχτεί απαραίτητη ή έπανεισαγωγή τών ίδιοτήτων αυτών στόν όρισμό. Έπίκεντρο τής συζήτησής μου θά ειναι ή σχέση μεταξύ τού «φόντου» (τής κουλτούρας) καί τής «Όάσης»: ετσι, ή κουλτούρα θά παρουσιαστεί ώς τό σύμπλεγμα τών ηθικών, πνευμα.τικών καί αισθητικών σκοπών (αξιών), πού θεωρούνται από μιά κοινωνία ώς 6 σκοπός τής οργάνωσης, τού καταμεριομού καί τής κατεύθυνσης tής έργασίας της, ώς τό «καλό» πού πρέπει νά έπιτευχθεί από τόν τρόπο ζωής πού εχει θεσπίσει ή κοινωνία αυτή. Γιά παράδειγμα ή αύξηση τής ατομικής καί τής δημόσιας έλευθερίας, ή μείωση τών ανισοτήτων πού Οάζουν φραγμό στήν ανάπτυξη τού «ατόμου» ή τής «προσωπικότητας» καί μιά αποτελεσματική καί λογική διαχείριση μπορούν νά θεωρηθούν ώς αντιπροσωπευτικές «αξίες τής κουλτούρας» τής αναπτυγμένης Όιομηχανικής κοινωνίας (τόσο στήν Άνατολή δσο καί aτή Δύση καταδικάζεται κάθε απόπειρα άρνησης τού χαρακτήρα τους ώς αξιών). Μιλάμε γιά τήν ϋπαρξη μιάς (περασμένης ή τωρινής) κουλτούρας μόνο δταν οί αντιπροσωπευτικοί σκοποί καί αξίες τής κουλτούρας αυτής εχουν μεταφραστεί (ή πρόκειται νά μεταφραστούν) ευδιάκριτα στήν κοινωνική πραγματικότητα. Μπορεί νά ύπάρχουν σημαντικές διαφορές στήν εκταση καί στήν καταλληλότητα τής μετάφρασης αυτής, αλλά οί ισχύοντες θεσμοί καί οί σχέσεις μεταξύ τών πολιτισμός καί δσα απαιτούνται γιά τήν πραγμάτωσή τους, μελών μιάς όρισμένης κοινωνίας πρέπει νά παρουσιάζουν μιά ευδιάκριτη συγγένεια μέ τίς διαγγελλόμενες αξίες: πρέπει νά συνιστούν μιά Όάση γιά τήν πιθανή πραγμάτωση τών αξιών αυτών. Μ' άλλα λόγια, ή κουλτούρα ειναι κάτι παραπάνω από μιά απλή ιδεολογία. Αν αναλογιστούμε τούς σκοπούς πού εχει θέσει ό δυτικός μπορούμε νά όρίσουμε τήν κουλτούρα ώς μιά διαδικασία εξανθρωπι 27

26 σμου, πού χαρακτηρίζεται από τή συλλογική προσπάθεια γιά τή διατήρηση τής ανθρώπινης ζωής, γιά τήν κατάπαυση τού αγώνα γιά την υπαρξη Τι, τουλάχιστον, γιά τόν περιορισμό του μέσα at ελεγχόμενα όρια, γιά τή στερέωση μιάς παραγωγικής δργάνωσης τής κοινωνίας, γιά τήν ανάπτυξη τών πνευματικών ίκανοτήτων τών ανθρώπων καί γιά τή μείωση η απομεταρσίωση τής επιθετικότητας, τής 6ίας και τής αθλιότητας.. 'Από τήν αρχή πρέπει νά θέσουμε δύο περιορισμούς: 1. Ό «δεσμευτικός» χαρακτήρας τής κουλτούρας ήταν πάντα περιορισμένος σ' εναν ειδικό κόσμο, πού διαμορφωνόταν από μιά δρισμένη φυλετική, εθνική, θρησκευτική 11 όποιαδήποτε αλλη ταυτότητα (οί εξαιρέσεις ήταν καταδικασμένες νά μείνουν Ιδεολογικές). Πάντα ύπήρχε ενας «αλλότριος» κόσμος, γιά τόν όποίο δέν ίσχυαν οί σκοποί τής κουλτούρας: δ εχθρός, δ αλλος, ό ξένος, ό προγραμμένος- έννοιες πού δέν αναφέρονται κατά πρώτο λόγο σέ ατομα, αλλά σέ όμάδες, θρησκείες, «τρόπους ζωής», κοινωνικά συστήματα. Μπρός στόν εχθρό (πού εμφανίζεται και στόν πρώτο κόσμο), ή κουλτούρα μπαίνει σέ διαθεσιμότητα Τι καί aπαγoρεύεται μάλιστα, κι έτσι ανοίγει ό δρόμος στήν aπανθρωπιά' 2. Μόνο δ αποκλεισμός τής θηριωδίας, τού φανατισμού καί τής απομεταρσιωμένης 6ίας μάς επιτρέπει νά δρίσουμε τήν κουλτούρα ώς διαδικασία εξανθρωπισμού. οι δυνάμεις αύτές (και οί θεσμοί τους) μπορούν μολαταύτα νά ειναι ενα συστατικό μέρος τής κουλτούρας, έτσι ωστε ή προσέγγιση Τι ή επίτευξη τών σκοπών τής κουλτούρας νά γίνεταιμέσω τής ασκησης θηριωδίας και 6ίας. Αύτό μπορεί νά εξηγήσει τήν παραδοξότητα πού προκύπτει από τό γεγονός ότι ή «ανώτε~η κουλτούρα» τής Δύσης ήταν σέ τόσο μεγάλο 6αθμό μιά διαμαρτυρία εναντίον τής κουλτούρας, μιά κατηγορία και μιά αρνησή της - οχι μόνο σέ σχέση μέ τήν αξιολύπητη μετάφρασή της στήν πραγματικότητα, αλλά και μέ τίς εσωτερικές της αρχές και τό περιεχόμενό της. Μ' αύτούς τούς όρους, ή επανεξέταση μιάς δεδομένης κουλτούρας περικλείει τό ερώτημα γιά τή σχέση τών αξιών μέ τά γεγονόταόχι ώς λογικό Τι γνωσιοθεωρητικό πρό6λημα, αλλά ώς πρό6λημα τής κοινωνικής δομής: ποιά ή σχέση μεταξύ τών μέσων τής κοινωνίας καί τών σκοπών πού αναγνωρίζει αυτή; ΟΙ σκοποί καθορίζονται φαινομενικά από τήν (κοινωνικά) παραδεκτή «ανώτερη κουλτούρα»' έτσι, γίνονται αξίες, πού πρέπει νά ενσωματωθούν περισσότερο Τι λιγότερο ταιριαστά στούς κοινωνικούς θεσμούς και στις κοινωνικές σχέσεις. 'Επομένως, τό ερώτημα μπορεί νά διατυπωθεί πιό συγκεκριμένα: Ποιά ειναι ~ σχέση μεταξύ τής λογοτεχνίας, τής τέ 28

27 χl'ης, τής φιλοσοφίας, τής θρησκείαςμιας κοινωνίας, καί τής κοινωι'/χιίς πράξης; Έπειδή τό πρό6λημα αυτό παρουσιάζει μεγάλη 'κτcωη, δέν μπορούμε νά τό συζητήσουμε εδώ παρά μόνο μέ τή μορψυi κ(uτoιων ύποθέσεων πού εφαρμόζονται σέ σύγχρονες εξελικτι Κ('ς τ(ισεις. lτήν παραδοσιακή συζήτηση ύπάρχει αρκετή συμφωνία πάνω cn.6 δτι ή σχέση μεταξύ τών σκοπών τής κουλτούρας καί τών πραγμιπικών μέσων δέν ειναι καθό)..ου σχέση σύμπτωσης (καί δέν μπορεί VC'I ι'ιναι;) και δτι σπάνια ειναι μιά σχέση άρμονίας. Αύτή ή αποψη 'κφράστηκε μέ τή διάκριση μεταξύ κουλτούρας καί πολιτισμού, κα 1 cί τήν όποία ή κουλτούρα αναφέρεται σέ μιά ανώτερη διάσταση τής ι'tνoρώπινης αύτονομίας και όλοκλήρωσης, ενώ ό πολιτισμός χαρακτηρίζει τό 6ασΙλειο τής αναγκαιότητας, τής κοινωνικά απαραίτηιης έργασίας και συμπεριφοράς, δπου δ ανθρωπος δέν ειναι πραγμητικά ό έαυτός του ουτε 6ρίσκεται στό στοιχείο του, αλλά εξάρτά ΤΗΙ. αντίθε,τα, από τήν έτερονομία, από εξωτερικές συνθήκες και ι\νι'ιγκες. Τό 6ασίλειο τής αναγκαιότητας μπορεί νά περιοριστεί (Κ(lΤΙ ~oύ συμ6αίνει συχνά). Στήν πραγματικότητα, ή έννοια τής πιιοόδου μπορεί νά, εφαρμοστεί μόνο σ' αύτό τό πεδίο (τεχνική 1Ι,ιι{)οδος), στήν κίνηση τού πολιτισμού πρός τά μπρός αλλά αύτή ή κινηση δέν εξαφάνισε τήν ένταση (tension) μεταξύ τής κουλτούρας ΚΗί τού πολιτισμού. Μπορεί μάλιστα νά ενίσχυσε τή διχοτόμηση, ιιτι) 6αθμό πού οί απεριόριστες δυνατότητες πού ανοίχτηκαν από τήν τεχνική πρόοδο φαίνονται νά έρχονται σέ δλο καί μεγαλύτερη ι\ντίθεση πρός τήν περιορισμένη και διαστρε6λωμένη,πραγματοποίησή τους. Ταυτόχρονα, όμως,:ή ενταση αύτή μειώνεται οταθερά c\π6 τό γεγονός ότι ή κουλτούρα ενσωματώνεται μέ τρόπο συστηματικ6 καί όργανωμένο στήν καθημερινή ζωή και στήν εργασία - και μάλιστα τόσο αποτελεσματικά, ωστε νά προκύπτει τό ερώτημα αν μπορεί νά σταθεί ακόμη ή διάκριση μεταξύ κουλτούρας και πολιτιημού, λαμ6ανόμενων ύπόψη τών κυρίαρχων τάσεων τής αναπτυγμένης 6ιομηχανικής κοινωνίας. wh, ακρι6έστερα, αν δέν καταργήιιηκε ή ένταση μεταξύ τών μέσων καί τών σκοπών, μεταξύ τών αξιών της κουλτούρας καί τών κοινωνικών γεγονότων aπό τήν απορρόφη (πι τών σκοπών από τά μέσα. Δέν έχει γίνει μιά «πρόωρη», καταιιταλτική καί μάλιστα.6ίαιη εξομοίωση τής κουλτούρας καί τού πολιτισμού πού συνέ6αλε στήν εξασθένηση των δυνάμεων πού ανα ΧΗίτιζαν aπoτελεσματικά τίς καταστροφικές τάσεις; Μ' αύτή τήν Ινσωμάτωση τής κουλτούρας στην κοινωνία, ή κοινωνία τείνει νά γίνει όλοκληρωτική, ακόμη κι εκεί όπου διατηρεί δημοκρατικές μορφές και θεσμούς. 29