ΕΚΜΥΣΤΗΡΕΥΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΜΥΘΟΥ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΚ- ΔΟΧΕΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟ- ΝΗΣ ΓΙΑ ΝΕΑΡΟΥΣ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ

Transcript

1

2 1 ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΚΜΥΣΤΗΡΕΥΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΜΥΘΟΥ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΚ- ΔΟΧΕΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟ- ΝΗΣ ΓΙΑ ΝΕΑΡΟΥΣ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΖΕΡΒΟΥ Στοιχεία φοιτητή: ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΤΕΒΕΚΕΛΗ Α.Μ. 423/98006 ΡΟΔΟΣ, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2001

3 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 AΠΟ TΗ «ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ» ΣΤΗ «ΜΕΤΑΔΙΗΓΗΣΗ» ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ 10 «OΠΙΣΩ AΝΘΡΩΠΟΙΣΙ ΠΕΛΩΜΕΘ ΑΟΙΔΙΜΟΙ ' ΕΣΣΟΜΕΝΟΙΣΙ» 15 ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ 20 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΗΣ ΜΩΒ ΟΜΠΡΕΛΑΣ - Η ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΑΝΤΙΓΟΝΗ 30 ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΦΤΥΑΡΑΚΙ - Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΡΙΑ ΑΝΤΙΓΟΝΗ 37 ΜΙΑ ΚΡΥΜΜΕΝΗ ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ- Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΤΩΝ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΩΝ 44 ΣΗΜΕΙΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ ΤΩΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ 50

4 3 ΕΞΩΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ H AΝΤΙΓΟΝΗ ΚΛΑΣΙΚΑ EΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ 56 ΦΙΛΟΞΕΝΟΥΜΕΝΗ ΣΤΙΣ ΜΥΘΟΛΟΓΙΕΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ 63 ΜΙΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ 74 ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΕΤΕΡΟΓΕΝΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ 87 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΜΙΑΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ 93 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 102 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ 107 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 123 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 130

5 4 Τραγούδησε μικρή Ἀντιγόνη, τραγούδησε, τραγούδησε... δέ σοῦ μιλῶ γιά περασμένα, μιλῶ γιά τήν ἀγάπη στόλισε τά μαλλιά σου μέ τ ἀγκάθια τοῦ ἥλιου, σκοτεινή κοπέλα Γ. Σεφέρης, ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΗΣ «ΚΙΧΛΗΣ» Όπως το κομμένο κεφάλι του Ορφέα, η μυθολογία συνεχίζει να τραγουδά ακόμα και μετά το θάνατό της, ενώ απομακρύνεται μέσα στο χρόνο. Jung Kerenyi, L esssence de la mythologie

6 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ε κτός από τη δεδομένη αφηγηματική μαγεία του μύθου, η κινητικότητα και η απορροφητικότητά του τον έφερε συχνά να υπηρετήσει με τρόπο κρυπτικό τη λογοτεχνία. Οι δημιουργοί μιλούσαν πάντα πίσω και μέσω του μύθου, μόνο που με το πέρασμα του χρόνου ίσως να γίνεται πιο δύσκολη η αποκρυπτογράφηση του λόγου τους. Σχεδόν μισό αιώνα πριν, ο R. Graves διαπίστωνε πως στην εποχή μας οι αναφορές στην κλασική μυθολογία δύσκολα είναι προσιτές ακόμη και σε ένα «καλλιεργημένο άτομο». Ανάμεσα στην απαισιοδοξία του για τον «εκτοπισμό», την υποβάθμιση του μύθου στην παιδική λογοτεχνία και τη μαγεία του ερωτήματος από τον J. Stephens για την επιβίωσή του παρόλα αυτά, η αλήθεια είναι πως η κλασική μυθολογία γνώρισε ποικίλες μεταμορφώσεις στις επαναφηγήσεις της για παιδικό κοινό. Μεταμορφώσεις που εν πολλοίς οφείλονται στους «εξομαλυντικούς» μηχανισμούς, με τους οποίους, όπως επισημαίνει ο G. Genette, αποκλείεται ο,τιδήποτε «δύσκολο», «κουραστικό» ή απροσδόκητα «ανησυχητικό» για την αθωότητα του νεαρού αναγνώστη. Ο μύθος της Αντιγόνης, εντάσσεται σε έναν κύκλο όχι τόσο «αθώο»: η ιστορία των Λαβδακιδών είναι βεβαρημένη με οικογενειακές κατάρες, παιδεραστίες, αιμομιξίες, εμφύλιες έριδες και αυτοκτονίες. Η ίδια η ιστορία της κόρης του Οιδίποδα, όπως την αφηγήθηκε ο Σοφοκλής, είναι πλούσια σε υψηλά «ιδεολογικά μηνύματα»: υπεροχή του θεϊκού έναντι του ανθρώπινου νόμου, αντίσταση στην τυραννική αυθαιρεσία, υπεράσπιση του δικαίου μέχρι αυτοθυσίας. Αυτή η αντιφατική ισορροπία έκανε γοητευτική την τραγικότητα της Αντιγόνης στη διαχείρισή της για ενήλικο κοινό. «Σε μια ατέρμονη εποποιία για όλες τις Αντιγόνες που υπήρξαν ποτέ» 1, ο G. Steiner καταθέτει με επιμέλεια και αφοσίωση το διάλογο ανάμεσα στην ηρωίδα του Σοφοκλή και τις μεταγενέστερες παρουσίες της μέσα στο χρόνο, παρατηρώντας πόσο δύσκολο είναι να δημιουργηθεί ένας κατάλογος που θα εξαντλεί όλες τις ενσαρκώσεις, ερμηνευτικές και υπονοούμενες, του θέματος της Αντιγόνης. Ανάμεσα στη διδασκαλία του 442 π.χ και τη μελέτη αυτής της «ιστορίας» για μια ακόμη αυριανή μεταμόρφωσή της, θα υπάρχει πάντα κάποια αιτία να ξαναγυρίσουμε στη Θηβαία πριγκίπισσα ίσως όμως περισσότερες αιτίες να μην αγνοήσουμε την προειδοποίηση μιας μελετήτριάς της: «Σχετικά με την Αντιγόνη όλα έχουν ειπωθεί και φτάνουμε καθυστερημένοι» 2. Αναζητώντας την παρουσία του μύθου στο χώρο των κειμένων που απευθύνονται σε νεαρούς αναγνώστες, μπορεί να μοιάζει πως φτάνουμε και λίγο παράταιροι ή υπερ- 1 Γ. Ανδρεάδης Αντιγόνη. Δραματουργική ανάλυση-μετάφραση, Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Α- θήνα 1994, σελ Άποψη της N. Loraux, έ.α., σελ. 19.

7 6 βολικά ανίδεοι. Η Αντιγόνη δεν προσφέρει το σχήμα ενός ηρωισμού κοντά στο κλασικό στερεότυπο. Δεν συνδυάζει τη σωματική δύναμη, την ευφυία και την φιλανθρωπία που κάνουν λ.χ. τον Ηρακλή ή το Θησέα ευεργέτες του κοινωνικού συνόλου. Δεν έχει την ανατρεπτική ανδρεία μιας Αμαζόνας ούτε τα συστατικά που θα έκαναν τη δική της ανδρεία θεαματική. Ο ηρωισμός της Αντιγόνης είναι άλλου επιπέδου: διανοητικός, ηθικός, πνευματικός. Εκφράζεται με μια κίνηση «γυναικεία», η συμβολική ταφή με τη λίγη σκόνη που ρίχνεται στο νεκρό, και εγείρει φιλοσοφικά ερωτήματα. Δεν ωφελεί άμεσα το σύνολο, ούτε έχει τίποτε από δράση και θέαμα. Όντας ένας ιδιαίτερος τύπος «γυναικείου ηρωισμού», εγείρει ακόμη και το ερώτημα αν θα μπορούσε να προβληθεί ως πρότυπο, σε ποια ηλικία και σε ποιο φύλο, με δεδομένο ότι τα κείμενα που προορίζονται για παιδιά δεν είναι απαλλαγμένα έστω και από μια απόχρωση ηθικοπαιδαγωγικού προσανατολισμού. Ένας ανάλογος προσανατολισμός άπτεται και ερωτημάτων που αφορούν την «επιλογή» από το μύθο των στοιχείων που θα προβληθούν ή θα αποσιωπηθούν. Εντασσόμενη στο οικογενειακό παρελθόν της Αντιγόνης μια αλυσίδα δεινών, τῶν ἀπ' Οἰδίπου κακῶν, ερμηνεύουν την τραγικότητά της. Κάποια από αυτά, παιδεραστία, αιμομιξία, αυτοκτονία, ασύμβατα προς την ηθική μας, πόσο εύκολο είναι να χωρέσουν σε μια αφήγηση για παιδιά; Άλλα πάλι, αδελφική έριδα, αδελφοκτόνος πόλεμος, τυραννία, δεμένα με οδυνηρές εθνικές στιγμές, με ποιους χειρισμούς θα εντάσσονταν σε ανάλογα κείμενα; Ανατέμνοντας τη γένεση του μύθου, η «σκληρότητά» του αναδύεται από τη συνένωση δομικών μοτίβων που προέρχονται από παλαιότερα στάδια της ανθρώπινης σκέψης και συστεγάζονται στο τελικό σύνολο, εφόσον εξυπηρετούν την «κορύφωση του τραγικού». «Ο ηρωικός μύθος αυτός καθαυτός δεν είναι τραγικός αυτό που του δίνει αυτή τη διάσταση είναι ο τραγικός ποιητής», παρατηρεί ο P. Vidal-Naquet. «Βέβαια, οι μύθοι περιλαμβάνουν έναν πολύ μεγάλο αριθμό από αυτά τα πάθη, τις παραβάσεις με τις οποίες «τρέφονται» οι τραγωδίες: την αιμομιξία, την πατροκτονία, τη μητροκτονία, τον καταβροχθισμό των παιδιών [...]. Κάθε φορά που γνωρίζουμε την παράδοση απ όπου προέρχεται ο μύθος, διαπιστώνουμε ότι ο τραγικός ποιητής είναι ακριβώς εκείνος που ολοκληρώνει τον κύκλο που λέγεται τραγωδία» 3. Αφενός λοιπόν, η γνώση της προέλευσής τους απενοχοποιεί πολλές από τις ηθικές «παραβάσεις», έστω κι αν η ανατομία του μύθου περιορίζει τη μαγεία του. Αφετέρου, ο τραγικός ποιητής έχει κρίνει πώς θα εντάξει τα «ένοχα» στοιχεία στο έργο του, δίνοντας και το μέτρο της βαρύτητάς τους. Δίπλα στα μοιραία πάθη που κατατρέχουν τον οίκο των Λαβδακιδών, ο Σοφοκλής τοποθετεί την Αντιγόνη ταγμένη σε ανώτερα ιδανικά, με τα οποία υπερβαίνεται το πρωταρχικό στάδιο της ανθρώπινης συνείδησης που μυθολογώντας εγγράφει στους μύθους της τις «αγριότητες» μιας προηθικής σκέψης. Αν και αντλεί την ύλη της από το μύθο, «η τραγωδία, ουσιαστικά, δεν είναι ο μύθος είναι το δημιούργημα των ποιητών που μετατόπισαν το μύθο για να εντάξουν σ αυτόν το δικό τους νόημα», γράφει η J. De Romilly 4. Ο μύθος της Αντιγόνης, έχοντας ως πληρέστερη πηγή την τραγωδία του Σοφοκλή, ταυτίζεται με 3 J. P. Vernant-P. Vidal-Naquet, Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Α. Τάττη, τόμος Β, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991, σελ J. De Romilly, Αρχαία Ελληνική Τραγωδία, μτφρ. Μ. Καρδαμίτσα-Ψυχογιού, Καρδαμίτσας, Αθήνα 1997, σελ. 187.

8 7 αυτήν. Η επαφή με το μύθο σημαίνει στην πράξη επαφή με την τραγωδία που τον διαπραγματεύεται. Η γνωριμία με την Αντιγόνη 5 θα μπορούσε να ξεκινά, λοιπόν, από μια παράσταση της ομώνυμης τραγωδίας. Αυτός είναι ο τρόπος που επιλέγεται στα δύο από τα λογοτεχνικά βιβλία που εξετάζονται: Στη Μωβ Ομπρέλα της Άλκης Ζέη και στα Γενέθλια της Ζωρζ Σαρή. Ανιχνεύοντας τη δική τους παιδική ηλικία, από όπου καθώς λένε αντλούν συχνά την έμπνευσή τους οι συγγραφείς βιβλίων για παιδιά, μοιράζονται μαζί τους αναγνωστικές και άλλες εμπειρίες. Στα δυο έργα, η θεατρική εμπειρία συνοδεύει την αφήγηση της ιστορίας της Αντιγόνης. Οι ήρωες την προσλαμβάνουν ως δράση, στη μορφή που επιβίωσε και παραδόθηκε ο μύθος, ως θεατρική πράξη που οδηγεί σε πράξεις εξωθεατρικές και τις ερμηνεύει. Πέρα από αυτοβιογραφικές απηχήσεις, η ηρωίδα του Σοφοκλή επηρεάζει τις μυθιστορηματικές ηρωίδες στη διαμόρφωση της ταυτότητας τους, σε εποχές που αναζήτησαν ευκρινώς το συμβολισμό τους στο συγκεκριμένο μύθο. Στο τρίτο λογοτεχνικό βιβλίο, Ο πόλεμος της Αντιγόνης της Μπίλι Ρόζεν, το πρώτο μιας τριλογίας (Η άλλη πλευρά του βουνού και Ένα χελιδόνι το χειμώνα συμπληρώνουν τη σειρά), η σχέση με τον αρχαίο μύθο υποβάλλεται από την κοινότητα του ονόματος και αναδύεται από την αναλογία δράσης ανάμεσα στη μυθιστορηματική και τη μυθική ηρωίδα. Ο μύθος, σαν μια αφομοιωμένη ανάγνωση της συγγραφέως, διαχέεται στη δική της μυθοπλασία. Μοναδικός ευκρινής δείκτης προς την κατεύθυνση του, μια σύντομη αναφορά στο δεύτερο βιβλίο της σειράς. Καθώς ο εντοπισμός του μύθου στηρίζεται στην αυτενέργεια του αναγνώστη, η ανάγνωση προβάλλει απαιτητική για το νεαρό αποδέκτη. Για ν ανακαλύψει τα κρυμμένα επίπεδά της, θα ξαναγυρίσει πολλές φορές στο κείμενο. Ανάμεσα στα βιβλία που εξετάζονται μοιάζει να υπάρχει μια κλιμάκωση στην ευκρίνεια με την οποία δίνεται ο μύθος και στη βαρύτητα του συμβολισμού. Αντίστοιχα, απαιτείται μια κλιμάκωση της προσπάθειας από τον αναγνώστη για να αποκρυπτογραφήσει και τα δύο. Ακολουθώντας την πορεία που υπαγορεύουν τα ίδια τα κείμενα, αναζητήθηκε κυρίως πώς οργανώνεται σ αυτά η σύνθετη συνάντηση ανάμεσα στον ενήλικο δημιουργό, το μύθο και το νεαρό αποδέκτη και ποια τελικά είναι η συμβολή του πρώτου στη συνάντηση των άλλων δύο. Από μια άλλη οπτική, η συνάντηση του παιδιού με το μύθο, νοούμενη κυρίως ως γνώση του, εμπίπτει στην εκτός λογοτεχνίας αρμοδιότητα. Ο μύθος της Αντιγόνης αναζητήθηκε σε τρεις χώρους,: Κλασικά Εικονογραφημένα, Μυθολογίες για Παιδιά και Σχολική Διδασκαλία, φαινομενικά ετερόκλητους που θα μπορούσαν να ενωθούν κάτω από το χαρακτηρισμό της εξωλογοτεχνικής προσέγγισης. Μια πιο κοντινή εξέταση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους αποκαλύπτει ομοιότητες τόσο μεταξύ τους όσο και με τη λογοτεχνική προσέγγιση. Εξάλλου, κάτω από το ένδυμα μιας «λογοτεχνίας αναψυχής», εντάσσουν στους τίτλους τους και την Αντιγόνη, τα Κλασικά Εικονογραφημένα. 5 Τα κείμενα που μελετώνται είναι γραμμένα στην πλειοψηφία τους την τελευταία εικοσιπενταετία. Από τα λογοτεχνικά, το παλαιότερο, Τα Γενέθλια, πρωτοεκδίδεται το 1977 ενώ το πλέον πρόσφατο, Η μωβ Ομπρέλα, το Στον εξωλογοτεχνικό χώρο, την παλαιότητα φαίνεται να διεκδικεί η παρουσία της Αντιγόνης στα σχολικά εγχειρίδια και τα Κλασικά Εικονογραφημένα. Οι Παιδικές Μυθολογίες που σχολιάζονται εκδίδονται ανάμεσα στο 1984 και το 1995.

9 Η διασκευή της από την πέννα του Βασίλη Ρώτα χρωματίζει με μια προσδοκία κοινωνικού σχολιασμού την προσαρμογή του κλασικού δράματος στις βινιέτες ενός κωμικογραφήματος. Ενταγμένη στο ευρύτερο πλαίσιο των μυθολογικών αφηγήσεων που περιλαμβάνονται στις ποικίλες Μυθολογίες για Παιδιά, η ιστορία της Αντιγόνης δεν φιλοξενείται στις σελίδες τους με τη συχνότητα δημοφιλέστερων μύθων. Ισορροπώντας ανάμεσα σε προθέσεις διδακτικές-γνωστικές και στην απόλαυση της αφήγησης, η ιστορία της Αντιγόνης διασκευάζεται με ποικίλους τρόπους. Από την απλοποιητική εκδοχή που γειτονεύει με την ατμόσφαιρα του παραμυθιού και αποσιωπά το στοιχείο της τραγικότητας έως την ελεύθερη μετάφραση της Αντιγόνης του Σοφοκλή που επιτρέπει την επαφή του μύθου και νεαρού αναγνώστη με τις λιγότερες δυνατές παρεμβάσεις. Στην παρουσίαση του υλικού ακολουθήθηκε μια γραμμική πορεία. Αναζητήθηκε ο τρόπος με τον οποίο μεθοδεύτηκε κάθε φορά η προσέγγιση του μύθου, οι αποστάσεις από το κείμενο του Σοφοκλή, τα στοιχεία του ευρύτερου μυθολογικού κύκλου που φωτίστηκαν, η παρουσία της εικονογράφησης. Όπως και στα Κλασσικά Εικονογραφημένα, σε πολλές από τις Μυθολογίες, οι συγγραφείς, είναι σαν να γράφουν με το κείμενο του Σοφοκλή κάτω από τα χειρόγραφά τους. Η διασκευή, του μύθου, ως περιεχομένου, συναρτάται προς ερωτήματα που αφορούν την αφηγηματοποίηση ενός δραματικού κειμένου ως μορφής, με την αυτονόητη αλληλεπίδρασή τους. Το κείμενο του Σοφοκλή νοείται ως το αφετηριακό κείμενο στις εξωλογοτεχνικές προσεγγίσεις, όπως και στις λογοτεχνικές, έστω κι αν η γνώση του συγγραφέα που κάθε φορά χειρίζεται το μύθο δεν στηρίζεται άμεσα στην αρχαία πηγή. Άμεση η σχέση με το αφετηριακό κείμενο θα μπορούσε να θεωρηθεί στο χώρο της Σχολικής Διδασκαλίας του, η οποία παρουσιάζει μια ιδιομορφία για τα ελληνικά δεδομένα. Η Αντιγόνη του Σοφοκλή περισσότερο από κάθε άλλο αρχαίο κείμενο παραπέμπει σε σχολικά βιώματα, αφού γενιές ελληνοπαίδων τελείωσαν τη Μέση Εκπαίδευση μελετώντας την. Εκτός από σποραδικές αναφορές στις προηγούμενες τάξεις, ενδεικτικές για το σκεπτικό διαχείρισης του θέματος, η παρουσία της Αντιγόνης στη Β τάξη του Λυκείου αποτελεί μια ειδική περίπτωση «διασκευής εν εξελίξει». Διαμορφώνεται παράλληλα με την πορεία της διδασκαλίας, επηρεάζεται από τις παραμέτρους της και δύσκολα παγιώνεται σε κάποια οριστική μορφή. Στη Σχολική ανάγνωση της Αντιγόνης εγγράφονται οι αλλαγές των προγραμμάτων, της μεθόδου, του υλικού εξοπλισμού και του θεωρητικού προσανατολισμού που διαμορφώνουν τη διδακτική του μαθήματος. Η προβληματική αλλά και τα προβλήματά της δεν είναι αμέτοχα στον τρόπο με τον οποίο τελικά προσλαμβάνεται το κείμενο από τους εφήβους στη σχολική συνάντηση μαζί του. Η α- τμόσφαιρα, οι προοπτικές, το πλαίσιο μιας τέτοιας πρόσληψης επιδιώχτηκε να προσεγγιστεί με αφορμή την προσωπική εμπειρία μιας διδασκαλίας. Στο Τέλος μιας σχολικής ανάγνωσης αναζητήθηκε όχι η γνωστική επάρκεια των μαθητών από τη μελέτη του κλασικού κειμένου κατά τα αιτούμενα του Αναλυτικού Προγράμματος, αλλά η προσωπική ματιά με την οποία μπόρεσαν να φωτίσουν τους χαρακτήρες και τις καταστάσεις του μύθου. Η ικανότητα ή η πρόθεση να συσχετίσουν με τη δική τους καθημερινότητα την ανάγνωση ενός ηρωικού προτύπου, στο πρόσωπο μιας σχεδόν συνομήλικης τους. 8

10 9 Η ηλικία στην οποία απευθύνονται τα κείμενα που εξετάζονται, λογοτεχνικά η μη, δίχως να προσδιορίζεται με ακρίβεια 6, συγκλίνει μάλλον προς την εφηβική. Κάτι τέτοιο υποβάλλεται από τις ηλικίες των ηρωίδων που διανύουν στα λογοτεχνικά έργα το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία και από το ύφος γραφής των περισσότερων εγχειριδίων Μυθολογίας. Ο σαφέστερος προσδιορισμός αφορά τη σχολική «διαχείριση» του μύθου μέσα από το κείμενο του Σοφοκλή. Η μακρά ερμηνευτική και διασκευαστική παράδοση που συνοδεύει την Αντιγόνη έκαναν αναπόφευκτη την αναφορά στοιχείων τους, είτε αυτόνομα είτε σε συσχετισμό με τα μελετώμενα κείμενα, όποτε εκτιμήθηκε πως θα φωτίσει την κατανόηση των τελευταίων. Με το ίδιο σκεπτικό, κρίθηκαν σκόπιμες κάποιες «παρεκβάσεις», σχολιαστικές του κλασικού κειμένου. Θεωρητικά στηρίγματα αναζητήθηκαν στις απόψεις του G. Genette για τη «λογοτεχνία σε δεύτερο επίπεδο» που είναι κάθε διασκευή και του J. Stephens για τη «μεταδιήγηση», ως μορφή με την οποία η λογοτεχνία των ενηλίκων γίνεται αντικείμενο επαναφήγησης για νεαρούς αποδέκτες. Οι θέσεις τους, όπως και στοιχεία από τη «θεωρία της πρόσληψης» χρησιμοποιήθηκαν στο μέτρο που ήταν συμβατό με την περιορισμένη γνώση τους. Η αναπαραγωγή των μυθολογικών αφηγήσεων για νεαρούς αποδέκτες, με τρόπους λογοτεχνικούς ή μη, φαίνεται μια διαδικασία προσιτή και εύκολα πραγματοποιήσιμη. Το ίδιο και η πρόσληψη των δημιουργούμενων έργων. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, πρόκειται για μια διαδικασία απαιτητική και κάποτε απροσδιόριστη. Η αφήγηση ενός μύθου δεν μπορεί να είναι απαλλαγμένη από μια σημασία, είτε αναπαράγεται η ήδη κυρίαρχη είτε προτείνεται μια άλλη. Το μοίρασμα μιας τέτοιας αφήγησης συνεπάγεται το μοίρασμα της ευθύνης για τη γνώση του μύθου, την ερμηνεία του, την ανάπλασή του απέναντι σε κάθε έργο που εμπνέεται από αυτόν. Η προσπάθεια να αναζητηθεί η διαχείριση ενός μύθου στο άμεσο πέρασμά του από τη μια γενιά στην άλλη αποδεικνύεται α- ποκαλυπτική για τον πομπό και το δέκτη, ακόμη και για τον τρίτο που παρεισφρέει ψάχνοντας. Σ αυτήν την αναζήτηση ή την επικοινωνία, ο μύθος της Αντιγόνης μπορεί να είναι η αφορμή. 6 Η μόνη υπόδειξη για την ηλικία των αναγνωστών γίνεται στα τρία βιβλία της Μπ. Ρόζεν που συνιστώνται, κατά σειρά, σε αναγνώστες από εννιά, δώδεκα και δεκατριών ετών και πάνω. Στα υπόλοιπα, η προσδοκώμενη ηλικία των αναγνωστών μπορεί να προσδιοριστεί από εσωτερικά κριτήρια, αν και είναι γνωστό ότι οι αναγνώστες δεν έχουν ηλικία και «το συγκεκριμένο βιβλίο είναι πολύτιμο τη συγκεκριμένη στιγμή στο συγκεκριμένο αναγνώστη». Α. Ζερβού, Λογοκρισία και Αντιστάσεις στα κείμενα των παιδικών μας χρόνων, Οδυσσέας, Αθήνα 1993, σελ. 26.

11 10 AΠΟ TΗ «ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΣΕ ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ» ΣΤΗ «ΜΕΤΑΔΙΗΓΗΣΗ» ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ Πίσω από απλά πράγματα κρύβομαι, για να με βρείτε αν δε με βρείτε, θα βρείτε τα πράγματα, θ αγγίξετε εκείνα που άγγιξε το χέρι μου, θα σμίξουν τα χνάρια των χεριών μας.....η κάθε λέξη είναι μια έξοδος για μια συνάντηση, πολλές φορές ματαιωμένη, και τότε είναι μια λέξη αληθινή, σαν επιμένει στη συνάντηση. Γιάννης Ρίτσος, Το νόημα της απλότητας, Παρενθέσεις Η αγωνία της συνάντησης δημιουργού αναγνώστη υπηρετήθηκε σταθερά από την επιμονή του πρώτου να μιλήσει με «τα λόγια που παίρνουν το ίδιο βάρος σ όλες τις καρδιές, σ όλα τα χείλη» 7. Συχνά συνέβη να είναι «λόγια» ήδη ειπωμένα κι ο συγγραφέας, προνομιούχος αναγνώστης τους, όφειλε να τα επιστρέψει ως συνδρομή στο «πελώριο, μοναδικό, δίχως τέλος Βιβλίο που είναι η Λογοτεχνία» 8. Δανειζόμενος το ρόλο του αναγνώστη, ήταν ένα τέχνασμα να υπεξαιρέσει τις ε- μπειρίες του κι εκθέτοντας αυτήν την «κλοπή», να μιλήσει ισότιμα, σαν αναγνώστης προς αναγνώστη. Σαν συγγραφέας όμως, διεκδικεί συμμετοχή ακόμη και στην πιο αιρετική προσωπική του ανάγνωση, δίνοντας τη σκυτάλη για μια νέα μεταμόρφωση του κοινού μυστικού κι αυτή η αλληλουχία αναγνώσεων γίνεται τελικά μια πολύ προσωπική εξομολόγηση. Η ανάγνωση τροφοδοτεί τη γραφή και το αντίστροφο 9. Κι αν ακούγεται υ- περβολικό πως «τα βιβλία γράφονται μόνο πάνω σε άλλα βιβλία και γύρω από άλλα βιβλία», κατά τη ρήση του U. Eco 10, υπάρχει μια «Λογοτεχνία σε δεύτερο επίπεδο», που έχει κιόλας παραλληλιστεί με τη γέρικη εικόνα ενός παλίμψηστου 11 «όπου βλέπουμε στην ίδια περγαμηνή, ένα κείμενο να γράφεται πάνω σε 7 Γ. Ρίτσος, Καπνισμένο τσουκάλι, Ποιήματα Β, Κέδρος, G. Genette, Palimpsestes: La litterature au second degré, Seuil, Paris 1982, σελ Βλ. Ζ.Ι. Σιαφλέκη, Συγκριτισμός και Ιστορία της Λογοτεχνίας, Επικαιρότητα, Αθήνα 1988, σ. 27 κ.ε. 10 U. Eco, Επιμύθιο στο Όνομα του Ρόδου, Γνώση Αθήνα 1985, σελ. 46 (η υπογράμμιση δική μου). 11 Ο G. Gennette ονομάζει Palimpsestes (παλίμψηστα) το έργο του για τη Λογοτεχνία σε δεύτερο επίπεδο, τις συνεχείς μεταμορφώσεις του Κειμένου, τους δαιδαλώδεις δρόμους της «υπερκειμενικότητας», G. Genette, έ.α. σελ. 556.

12 11 ένα άλλο, το οποίο όμως δεν κρύβει τελείως αλλά το αφήνει να διαφαίνεται». Το «μισοκρυμμένο» κείμενο συνέβη συχνά να αφορά έναν κλασικό μύθο. «Ο μύθος λειτουργεί ως πρόκληση τόσο για το συγγραφέα όσο και για τον αναγνώστη της λογοτεχνίας: στην κοινωνική εκδοχή του είναι ένα πολιτισμικό κείμενο με κοινωνικές και ηθικές προεκτάσεις, ενώ μέσα από τη λογοτεχνία ενσωματώνεται σ ένα κώδικα επικοινωνίας, διαφορετικό κάθε φορά, από τον οποίο παράγει διαρκώς νέες σημασίες» 12. Ως όχημα σημασίας, ο μύθος από νωρίς υπήρξε δεκτικός σε μεταπλάσεις. Η τραγωδία «εμπνέεται από [τους ηρωικούς μύθους], αλλά και τους μεταγράφει πολύ ελεύθερα. Τους εξετάζει και προβληματίζεται» 13. Η ανυπαρξία μιας σαφώς προσδιορισμένης «μηδενικής γραφής» του μύθου σύμφωνα με την ανθρωπολογική και λαογραφική προσέγγιση σημαίνει ότι δεν υπάρχει παρά ένας «μυθικός καμβάς», η αξιοποίηση του οποίου δημιουργεί διαρκώς νέες εκδοχές του ίδιου μυθολογικού θέματος. Ο χρήστης της μυθικής αφήγησης, αυθαιρετώντας κατά κάποιον τρόπο στο μυθολογικό υλικό, καταθέτει μια υποκειμενική πρόσληψη του μύθου. Όταν «το αυθαιρετόν υποκείμενο» είναι ο συγγραφέας, καθώς επεξεργάζεται με το προσωπικό του ύφος «το παραδοσιακό ή αρχετυπικό» υλικό, απελευθερώνει «πολλαπλές σημασίες ικανές να ασκήσουν μια συλλογική δράση [...] ή να εκφράσουν μια κατάσταση πνεύματος ή ψυχής ιδιαίτερα σύνθετη» 14. Ο μύθος περνώντας στο χώρο του λογοτεχνικού μύθου 15, γίνεται προσωπικός μύθος του δημιουργού, που βρίσκει σ αυτόν «ένα καλό άλλοθι για να παρουσιάσει τη δικιά του ιστορία» 16. Όπως επισημαίνει ο G. Genette «Η ανθρωπότητα που ανακαλύπτει αδιάκοπα νέες έννοιες, δεν μπορεί να επινοεί πάντα νέες μορφές και της ταιριάζει καλά μερικές φορές να επενδύει καινούριες έννοιες σε αρχαίες μορφές» 17. Ο μύθος αξιοποιήθηκε για παρόμοιες «επενδύσεις». Παίρνοντας θέση στην τρίτη κορυφή του τριγώνου «συγγραφέας - αποδέκτης - μύθος» αποτελεί όχι μόνο το μήνυμα αλλά και το μέσο για τη μετάδοσή 12 Ζ. Ι. Σιαφλέκης, Η εύθραυστη Αλήθεια: Εισαγωγή στη θεωρία του Λογοτεχνικού Μύθου, Gutenberg, Αθήνα 1994, σελ. κ. 13 J.P. Vernant P. Vidal-Naquet, Μύθος και Τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα, μεταφρ. Σ. Γεωργούδη, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1988, τ. Α, σελ Από τον ορισμό του P. Alboy για το λογοτεχνικό μύθο. Στο Ζ. Ι. Σιαφλέκης, έ.α., σελ. κα. 15 Με τον όρο «λογοτεχνικός μύθος» νοείται η διαδικασία μετασχηματισμού της μυθικής αφήγησης σε λογοτεχνική μορφή. Άπαξ αξιοποιούμενο του αρχικό μυθολογικό υλικό παραμένει δεκτικό σε διαρκείς ανασυνθέσεις, οι οποίες επιτρέπουν κάθε είδους ελευθερία στο δημιουργό τους και πλουτίζουν το αρχικό αφήγημα με νέες σημασίες. Κατά τον P.Albouy, «όταν μια τέτοια σημασία δεν προστίθεται στα δεδομένα της παράδοσης, δεν υπάρχει λογοτεχνικός μύθος». Βλ. Ζ. Ι. Σιαφλέκης, έ.α., σελ. 4 κ.ε., κ.α. Η σχέση λογοτεχνίας και μύθου είναι στενή, αφού η ελληνορωμαϊκή μυθολογία μας παραδόθηκε σε λογοτεχνική μορφή αλλά και οι μύθοι ήταν το κύριο υλικό έμπνευσης της τραγωδίας. 16 Α. Ζερβού, Ο αρχαίος μύθος και η «στρατευμένη» ποίηση του καιρού μας, περ. Νέα Παιδεία, τ. 24, 1983, σελ Μάλλον με έναν τόνο αυτοπροστατευτικής απαισιοδοξίας ο Γ. Ανδρεάδης παρατηρεί ότι ο Έλληνας ποιητής, ο οποίος απέναντι στον κλασικό μύθο έχει τη φόρτιση της εθνικής παράδοσης, «προτιμά να κρύβει με σωφροσύνη τις σχέσεις του με το μύθο είτε να τις δηλώνει υπαινικτικά από δρόμους που δεν κινδυνεύουν αν τον παρασύρουν στην παγίδα μιας εύκολης και φωτογραφικής ελληνικότητας». Γ. Ανδρεάδης, Αντιγόνη, έ.α., σελ G. Genette, έ.α., σελ. 558.

13 12 του. Μακριά πλέον από την απλή φατική απόδοση μιας ιστορίας αναδεικνύεται σε ένα «σημειωτικό σύστημα», του οποίου η αντίστιξη σημαινόντων και σημαινομένων μεταβάλλεται ανάλογα με τις χωροχρονικές ιδιαιτερότητες της κοινωνίας: τον ιδεολογικό της προσανατολισμό, τις αισθητικές της αναζητήσεις, τα ψυχοπνευματικά ακόμη και τα εθνοφυλετικά της γνωρίσματα 18 Ο αντιδογματικός χαρακτήρας του κλασικού μύθου, όπως παρατηρεί ο G. Steiner, τον κάνει «ανοιχτό σε διαφορετικές κατά καιρούς ερμηνείες και επιδεκτικό σε πολλαπλές διασκευές και εφαρμογές». Αυτές οι τελευταίες προσδίδοντας κινητικότητα στο μύθο, συνδέονται άμεσα με μια ακόμη ιδιότητά του: την απορροφητικότητα, αφού οι κάθε είδους αλλαγές είναι αντανάκλαση της ιδιαίτερης στιγμής που τις εμπνέει. Ευμετάβολος και προσαρμόσιμος, ο μύθος εξασφαλίζει τη διαχρονικότητά του και συνεπώς τη διάδοσή του. Από εδώ ξεκινά ένας άλλος δρόμος για την ικανότητα να λειτουργήσει ως κώδικας επικοινωνίας 19, μέσω της τέχνης ή σε εφαρμογές πέρα από αυτήν. «Η μνήμη των αρχαίων μύθων και η χρησιμοποίησή τους στη σύγχρονη λογοτεχνία παρουσιάζονται αναμφίβολα με ιδιαίτερο τρόπο στην Ελλάδα... Ό- ταν ένας Έλληνας βαφτίζει το παιδί του Αθηνά ή Διόνυσο, όταν ένας αμπελουργός της Νεμέας ονομάζει το κρασί του «αίμα του λιονταριού», δεν έχουν καθόλου το συναίσθημα ότι υιοθετούν κάποιο λόγιο στοιχείο: στην επιλογή τους αυτή δεν υπάρχει η παραμικρή διανοουμενίστικη εκζήτηση, επίπλαστη συμπεριφορά ή κοκεταρία: η ζωή τους είναι απλούστατα διαποτισμένη από μια σκέψη όχι επίκτητη, αλλά κληρονομημένη από τους προγόνους, από το υποσυνείδητο και από μια παράδοση τόσο παλιά όσο και η μνήμη της χώρας. Να γιατί ο μύθος είναι όχι τόσο αντικείμενο μεταφοράς όσο ουσιαστικό και θεμελιώδες στοιχείο της ελληνικής λογοτεχνικής σκέψης». Η επαφή των νεοελλήνων με τη μυθολογική τους κληρονομιά δεν είναι εφικτό να ελεγχθεί αντικειμενικά. Θα ήταν ω- στόσο πειστικότερη μια αντίληψη πιο συγκρατημένη από τη γεμάτη θαυμασμό του R. Richer 20 για τη σχεδόν γενετικά καθορισμένη «γνώση» της μυθολογίας μας. «Τους περισσότερους γνωστούς μύθους της ελληνικής αρχαιότητας τους ξέρουν οι πάντες, ακόμη κι αν τους κρατούν στη μνήμη τους κάπως θολά. Και φυσικά δεν είναι απαραίτητο να έχουν διαβάσει τα αρχαία κείμενα ούτε και τις μεταφράσεις. Συχνά δεν έχουν συνειδητοποιήσει καν από πού ακριβώς προέρχεται αυτή η οικείωσή τους και κάποτε γίνεται από διασκευή εμπεριεχόμενη σε παιδικό βιβλίο και πάντως δεν συντελείται μόνο στο σχολείο» 21. Η οριοθέτηση του χώρου της πρώτης επαφής με το υλικό της μυθολογίας εξαιρουμένου του σχολείου προσκρούει στο παιδικό βιβλίο. Η συνάντηση αυ- 18 Θ. Γραμματάς, Προλεγόμενα στο Τα αινίγματα της Σφίγγας ή ο Οιδίπους ως διακείμενο, (επιμέλεια έκδοσης του ιδίου), Α φοι Τολίδη, Αθήνα 1996, σελ Βλ. Α. Ζερβού, «Βιβλία παιδιών, μύθοι και κώδικες ενηλίκων», στο Από το παραμύθι στα κόμικς, (επιμ. Α. Αυδίκος), Οδυσσέας, Αθήνα 1996, σελ. 385 κ.ε. 20 R. Richer, Dictionnaire des Mythologies, βλ. στο Γ. Ανδρεάδης, Τα παιδιά της Αντιγόνης Καστανιώτης, Αθήνα 1989, σελ Α. Ζερβού, έ.α., σελ (Η υπογράμμιση δική μου).

14 13 τή, που θεωρήθηκε ακόμη και «υποβάθμιση», σχεδόν «εκτοπισμός» 22 του μύθου, δεν είναι άσχετη με το διδακτικό ρόλο που του αποδίδεται. Για τον αρχαίο Έλληνα ο διδακτικός ρόλος του μύθου είναι συστατική του προϋπόθεση. Αξιώνει από τους ήρωες της μυθολογίας του «να ολοκληρώσουν στη γη πάνω μια ζωή άξια να σταθεί σα φωτεινό πρότυπο για τη σύγχρονη των κοινών θνητών ζωή» 23. Ερχόμενος να συναντήσει το διδακτικό, εν πολλοίς, προσανατολισμό των βιβλίων για παιδιά, ο μύθος βρήκε φιλόξενα θέση στις σελίδες τους, υπηρετώντας συχνά και στην εποχή μας έναν έμμεσο διδακτισμό. Η καθαρά λογοτεχνική αξιοποίησή του στα κείμενα που απευθύνονται σε παιδιά υπολείπεται σε σύγκριση με την ανεξάντλητη παρουσία του στη λογοτεχνία των ενηλίκων. Πλουσιότερη είναι η εξωλογοτεχνική του διαπραγμάτευση, κυρίως στις ποικίλες «Μυθολογίες» που απευθύνονται σε νεαρούς αναγνώστες. Ο ενημερωτικός γνωστικός ρόλος, με μια λανθάνουσα παιδευτική πρόθεση, μοιρασμένη ανάμεσα στην υποχρέωση να γνωρίσουμε τους προγόνους μας και την πρόκληση να αναζητήσουμε παραδείγματα συμπεριφοράς σ αυτούς, επισκιάζει ενίοτε ακόμη και την απόλαυση της αφήγησης. Μέσα από αφηγηματικές τακτικές που «υπερασπίζονται τη συμμόρφωση προς [...] επιδοκιμασμένα πρότυπα συμπεριφοράς, [...], προσφέροντας θετικά μοντέλα ρόλων, προγράφοντας την ανεπιθύμητη συμπεριφορά» 24, η επαφή με την κλασική μυθολογία επιτελεί και μια μυητική λειτουργία. Είτε ως ιστορίες που αποκαλύπτουν το «μυστήριο που υπογραμμίζει την καθημερινότητα», είτε ως ηθοπλαστικά παραδείγματα, οι κλασικοί μύθοι κατέχουν προνομιούχα θέση σε ο,τι ο J. Stephens αποκαλεί «μεταδιήγηση»: το σύνολο, δηλαδή, των «ξαναειπωμένων» ιστοριών που απευθύνονται σε παιδιά. Αυτή η ειδικής κατηγορίας «λογοτεχνία σε δεύτερο επίπεδο» εκφράζει ή υπακούει ένα πλέγμα υπερκείμενων πολιτιστικών και ηθικών στάσεων και αξιών, ό,τι αποκαλείται στην ίδια θεωρία, «μεταηθική». Στην εναρμόνιση προς αυτή τη «μεταηθική» χρεώνονται οι επεμβάσεις στο πρωτότυπο κειμένο που δίνουν το ιδιαίτερο ύφος των μεταδιηγήσεων. Ακριβέστερα προσδιορίζοντάς τες ο G. Genette 25 ανατέμνει τη μεταμορφωτική διαδικασία που υφίσταται ένα κείμενο πριν πολιτογραφηθεί «παιδικό». Μέσα από την παράλειψη των σημείων που κρίνονται δυσπρόσιτα για το νεαρό αποδέκτη και την προσθήκη άλλων που αμβλύνουν ανοίκειες συμπεριφορές και καταστάσεις, οι ενήλικοι μοιάζουν να λογοδοτούν για την ηθική των ιστοριών που παρουσιάζουν στα παιδιά, γλιστρώντας επικίνδυνα προς τη λογοκρισία. Έτσι, «η μεγάλη, η κλασική λογοτεχνία των ενηλίκων [...] παρουσιάζεται ως «παιδική» όταν ακρωτηριασμένη και μεταμφιεσμένη χωράει σε σχολικά εγχειρίδια και 22 Για τον R. Graves «ο μύθος έχει απογυμνωθεί από το νόημά του και υποβαθμίστηκε (αν όχι εκτοπίστηκε) στην παιδική λογοτεχνία μαζί με παραμύθια και λαϊκές ιστορίες». Βλ. J. Stephens - R. McCallum, Retelling Stories, Framing Culture. Traditional Story and Metanarratives in Children s Literature, Garland Publishing, New York & London 1998, σελ Ι. Θ. Κακριδής, Ο ποιητής και η μυθική παράδοση, Αθήνα 1980, σελ J. Stephens- R McCallum., έ.α. σελ G. Genette, έ.α., σελ. 323, 330, 324} επίσης, στο Α. Ζερβού, Στη χώρα των θαυμάτων: Το παιδικό βιβλίο ως σημείο συνάντησης παιδιών -ενηλίκων, Πατάκης, Αθήνα 1997, σελ. 123 κ.ε.

15 14 «χρήσιμα» παρασχολικά βιβλία, για να επιδράσει καταλυτικά με τη σειρά της στη νεότερη λογοτεχνία των ενηλίκων» 26. Η πρώτη επαφή με τη μυθολογία, διεκπεραιωμένη μέσα από ανάλογα βιβλία, συχνά αποθησαυρίστηκε ως παιδική ανάγνωση και εξοφλήθηκε ως ενήλικη δημιουργία. Στο μέσον της διαδρομής, ο μύθος, σαν χρέος που περιμένει την ώρα της πληρωμής, παρέμεινε η γέφυρα κάτω από την οποία η συνεχής ροή του πρωτεϊκού υλικού του, εγγυήθηκε την αλήθεια πολλών συναντήσεων. 26 Α. Ζερβού, έ.α., σελ. 122.

16 15 OΠΙΣΩ AΝΘΡΩΠΟΙΣΙ ΠΕΛΩΜΕΘ ΑΟΙΔΙΜΟΙ ΕΣΣΟΜΕΝΟΙΣΙ 27 καίτοι φθιμένᾳ μέγα κἀκοῦσαι τοῖς ἰσοθέοις σύγκληρα λαχεῖν ζῶσαν καί ἔπειτα θανοῦσαν. «Μεγάλο πράγμα ν ακουστείς, όταν χαθείς, πως έχεις μοίρα κλήρο θεϊκό και ζωντανή και πεθαμένη» Σοφοκλέους, Αντιγόνη, στ Μ έσα από την αντίφαση να είναι ο θάνατος απόδειξη του θεϊκού της κλήρου, ο Χορός προσπαθεί να παρηγορήσει την Αντιγόνη. Χωρίς να το ξέρει μιλά προφητικά, όχι για τον όψιμο θρήνο των φίλων που στερήθηκε όταν ἄκλαυτος και ἄφιλος βάδιζε στο κατάγειο οίκημα της Θήβας, μα για τον έπαινό τους χρόνια μετά το τραγούδι που θα την έκανε κι αυτήν ἀοίδιμο, κι ας μην το είχε η ίδια υποψιαστεί, αντίθετα από την ομηρική Ελένη. Παραφράζοντας την J. De Romilly όταν μιλά για την Ανδρομάχη, θα μπορούσαμε να πούμε και για την Αντιγόνη πως από το Σοφοκλή και μετά, το πρόσωπο της δεν έπαψε να υπάρχει. «Ανανεώθηκε από έργο σε έργο και αυτή η α- νανέωση απεικονίζει τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται η λογοτεχνική ι- στορία» 28. Τα ίχνη αυτής της ανανέωσης, η συνεχής παρουσία της Αντιγόνης και της Αντιγόνης του έργου και του προσώπου καταλογογραφήθηκαν από μελετητές όπως η Simone Fraise, ο Cesare Molinari, ο George Steiner 29. «Γοητευόμαστε από την Αντιγόνη [...], από την απίστευτη άρνησή της να ζήσει και την εξίσου απίστευτη δύναμή της να ανατρέψει και να υπερβεί ένα σύστημα, να 27 Στη συνομιλία της με τον Έκτορα, η Ελένη υπό το βάρος των τύψεων για τον πόλεμο που προκάλεσε η ύπαρξή της κρίνει «άχαρη» τη μοίρα που ο Δίας επεφύλαξε σ εκείνη και τον Πάρη: «ὥς καί ὀπίσω ἀνθρώποισι πελώμεθ ἀοίδιμοι 'εσσομένοισι», «πολυτραγουδημένο μες τους ανθρώπους τους μελλούμενους να μείνει τ όνομά μας» (Ζ, ). 28 J. De Romilly, Η Ελληνική Τραγωδία στο πέρασμα του χρόνου, μτφρ. Α. Μπάμπη- Αθανασίου Κ. Μηλιαρέση, Το άστυ, Αθήνα 1996, σελ Πρόκειται για τα βιβλία: Le mythe d Antigone, Storia di Antigona, Antigones, αντίστοιχα. Βλ. περισσότερα στο Γ. Ανδρεάδης, Αντιγόνη..., έ.α., σελ κ.α.

17 16 διακόψει τη ζωή της ή να την υποστηρίξει μέσα από την κρύπτη της» 30, σημειώνει ο τελευταίος, αναζητώντας κάποια από τις αιτίες της προσήλωσης τόσων αιώνων στη Θηβαία πριγκίπισσα. Πολύ μακριά από το να οριστεί μια τυπολογία, οι δημιουργοί που εμπνεύστηκαν από την Αντιγόνη μοιάζουν κάποτε να συγκλίνουν στην ερμηνεία της μορφής της. Πολύ κοντά στην Αντιγόνη της αντίστασης, ο B. Brecht, μέσα από ένα θέατρο αντίστασης στο φασισμό, βλέπει στην υπεράσπιση της μοναχικής της ενέργειας απέναντι σε μια πράξη καταστολής θεμελιωμένη στην εξουσία, την «κριτική στάση απέναντι στο Κράτος» που θα πρεπε να έχουν όλοι οι άνθρωποι 31. Η εξεγερσιακή διάσταση του μύθου καταργώντας τη χρονική απόσταση δίνει την έντονα πολιτικοποιημένη Αντιγόνη του Τούρκου K. Demirel. Το Νησί του Νοτιαφρικανού A. Fugard, καταργώντας και την πολιτισμική απόσταση, μέσα από τη θυτήρια αθωότητα της ηρωίδας απηχεί ευδιάκριτα τα τοπικά κινήματα αντίστασης Όπου υπάρχει μια συνείδηση που υποφέρει από την αυθαιρεσία κάποιας εξουσίας, η Αντιγόνη έχει λόγο να είναι παρούσα. Ανυποχώρητη και ηρωική με έναν τρόπο αναγνωρίσιμο για τα ανθρώπινα μέτρα, υπερασπιστής ενός ηθικού ιδεώδους που υποβάλλεται σε δοκιμασία, η Αντιγόνη του υψηλού χρέους γίνεται από τον R. Hocchuth η αυτοθυσιαζόμενη «Αντιγόνη του Βερολίνου», που αντικαθιστά το σώμα του αδελφού της με το δικό της στο ανατομικό τραπέζι των διατεταγμένων από το ναζιστικό καθεστώς ιατρικών πειραμάτων. Πέρα από την ανατριχιαστική υλικότητα μιας τέτοιας θυσίας, γραμμένη επίσης στη σκιά της ναζιστικής επέλασης, η Αντιγόνη του J. Anouihl, μια Αντιγόνη της εφηβικής άρνησης, «εξ αρχής προορισμένη για το θάνατο», γίνεται το αντίβαρο στην «ηθική και ψυχική σήψη της «ώριμης» ηλικίας, της γενιάς των μεγάλων, των βολεμένων μέσα στην υπαρξιακή τους αθλιότητα» 32. Αυτή την αιθέρια Αντιγόνη, που «αρνιόταν να παραδεχτεί και να υπακούσει» ακόμη και να επιθυμήσει, ζωγραφίζει η Ισμήνη μέσα από τη γραφή του Γ. Ρίτσου σχεδόν άυλη, με «μια αντίληψη πολύ προσωπική της δικαιοσύνης», δίχως να βλέπει «το δίκιο των άλλων ή τη γενική αδικία» 33. Αναζητώντας αυτό «το δίκιο των άλλων», ο G. W. F. Hegel είχε αποδεχτεί πως «μπροστά στην αιώνια δικαιοσύνη και οι δύο [η Αντιγόνη και ο Κρέων] είχαν άδικο, γιατί υ- πήρξαν μονόπλευροι ωστόσο ταυτόχρονα είχαν και οι δύο τους δίκιο» 34. Ο θά- 30 G. Steiner, Les Antigones, μτφρ. από τα αγγλικά Ph. Blanchard, Gallimard, Paris 1984, σελ Βλ.. Μπ. Μπρεχτ, Αντιγόνη, μτφρ. Α. Σολομός, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1995, σελ Χ. Μπακονικόλα, Η μυθολογία της ελληνικής τραγικής ποίησης στο σύγχρονο γαλλικό θέατρο, περ. Περίτεχνο, τ. 1, σελ Γ. Ριτσος, Ισμήνη, Κέδρος, Αθήνα Ο Hegel γοητευμένος από την τραγωδία ανέπτυξε, στην Αισθητική του, απόψεις που επηρέασαν έντονα. Η αντιπαράθεση Αντιγόνης - Κρέοντα κρίνεται σαν σύγκρουση όχι μεταξύ δικαίου και αδίκου αλλά μεταξύ δύο δικαίων, με επιχειρήματα ισοδύναμα αλλά αντίδρομα. «Από την άποψη της αιώνιας δικαιοσύνης και οι δύο είχαν άδικο, γιατί ήταν μονόπλευροι ταυτόχρονα όμως και οι δύο είχαν δίκιο». Σύμφωνα την οπτική του, ο Σοφοκλής δραματοποιεί τη σύγκρουση μεταξύ μιας θέσης και μιας αντίθεσης, οι οποίες εναρμονίζονται και ισορροπούν με τη δημιουργία μιας σύνθεσης, που είναι η ίδια δίκαιη. Η ενασχόληση του Hegel με την Αντιγόνη στάθηκε μια συναρπαστική σχέση ζωής στην αντιπαράθεση προς τον Κρέοντα βλέπει το μοτίβο

18 17 νατος «της ουράνιας Αντιγόνης, της πιο φωτεινής μορφής που εμφανίστηκε ποτέ στη γη» γίνεται περισσότερο «παραδειγματικά αγνός» και από αυτόν του Ιησού. Με την «ενοχή της αθωότητας» που της αναγνωρίζει ο S. Kirkegaard σε μια αυτοβιογραφική προβολή του ειδώλου του, αυτή η φιλοσοφική Αντιγόνη αναδεικνύεται σε κρυπτική προαγγελία της χριστιανικής έλευσης. Η χριστιανική Αντιγόνη στη σκιά των θρησκευτικών και δυναστικών πολέμων του 16 ου αιώνα στη Γαλλία, με εκατοντάδες άταφα πτώματα, προσφέρει ένα σχεδόν έτοιμο θέμα στο R. Garnier τέσσερις αιώνες αργότερα o H. Ghιon αναγορεύει την Αντιγόνη «προχριστιανικό άγγελο της αγάπης». Υπό το φως της ψυχανάλυσης, ωστόσο, το κίνητρο της αγάπης δεν απέφυγε τις σκιές των αιμομικτικών υπαινιγμών: το ψυχρό χιούμορ με το οποίο ο A. Cide επινοεί τον ομολογημένο έρωτα του Πολυνείκη προς την αδελφή του 35, προσθέτει μια αιρετικά ερωτική Α- ντιγόνη, μακριά από την ευγένεια της «τρυφερής και σοβαρής ηρωίδας», όπως την αποκαλεί ο F. Hφlderlin. Για όλους ωστόσο, όσους «αγάπησαν μια Αντιγόνη», κατά την ομολογία του P. B. Shelley, ο ερωτισμός μοιάζει περισσότερο να χρωματίζει τη δική τους σχέση μαζί της. Την κόρη του Οιδίποδα, κλεισμένη στην οικογενειακή φιλία, ο υμνημένος για την παντοδυναμία του Έρωτας δεν την απέσπασε από το θάνατο 36 η μοιρασμένη αυτοκτονία με τον Αίμωνα διέγύρω από το οποίο επικεντρώνεται ο δυϊσμός της ύπαρξης, του ανθρώπου και της κοινωνίας, των νεκρών και των ζωντανών, του σταθερού και του υπερβατικού, ό,τι αποτελεί την προβληματική στη Φαινομενολογία του Πνεύματος. Η ερμηνεία του άλλοτε υιοθετήθηκε, άλλοτε αποδοκιμάστηκε έντονα (ο A. Lesky λ.χ. ρητά τη θεωρεί «λαθεμένη ερμηνεία»). Συνηγορώντας για την αυτονομία της, ο Bowra υποδεικνύει πως ταιριάζει στη «λογική που διέπει την ιστορία και που εδώ συμβολίζεται με ένα συγκεκριμένο παράδειγμα», υπογραμμίζοντας ότι οι απόψεις του Hegel «δεν ήταν και απόψεις του Σοφοκλή». Βλ. σχετικά Γ. Μαρκαντωνάτος, Σοφοκλέους Αντιγόνη, Κριτική και Ερμηνευτική έκδοση, Gutenberg, Αθήνα 1985, σελ. 30 κ.ε. Α. Lesky Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής λογοτεχνίας, μτφρ. Α. Τσοπανάκη, Α φοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981, σελ C. M. Bowra, Οι τραγωδίες του Σοφοκλή, Αντιγόνη, Οιδίπους Τύραννος, μτφρ. Αικ. Τσοτάκου-Καρβέλη, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 12, 13. G. Steiner, έ.α , 54-55, κ.α 35 Ανάμεσα στα μοτίβα που διαμορφώνουν το μύθο της Αντιγόνης, υπάρχει η παραλλαγή που θέλει την αδελφική σχέση «χρωματισμένη με κάποιο ερωτικό συναίσθημα». Ανάλογες αναφορές, από τις οποίες σταδιακά «αποκαθαίρεται» ο μύθος, ξαναγυρίζουν καθώς το μυθικό στοιχείο μεταπλάθεται σε μυθιστορηματικό. Οι δημιουργοί, με το χάρισμα να διαβάζουν στους μύθους τα βαθιά σύμβολα της ανθρώπινης ψυχής (τα οποία και εικονίζονται σ αυτούς κατά την ψυχαναλυτική άποψη), πετυχαίνουν απροσδόκητα, έστω κι αν κρίνονται αιρετικοί, να επαναφέρουν μια πρωτογενή «αλήθεια» απαλλαγμένη από εφήμερα πολιτισμικά επιπρόσθετα.. (Πρβλ. Ελληνική Μυθολογία (εποπτεία Ι.Θ. Κακριδή), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, τ. 4, σελ. 190). Πολύ πριν την τολμηρή εκδοχή του Gide, η οποία θεωρήθηκε ασύμβατη με την ευγένεια του θέματος, ο Rotrou υπαινισσόταν στη Θηβαϊδα του το αμφίρροπο μεταξύ αδελφικής και ερωτικής αγάπης. Ακόμα πιο ανατρεπτικά, ο Racine βάζει τον Κρέοντα να αποθέτει, μετά το θάνατο του Αίμωνα, στα πόδια της Αντιγόνης μαζί με την κορώνα και τον έρωτά του (!). 36 Κλεισμένη στην οικογενειακή φιλία και ταγμένη στο θάνατο, η Αντιγόνη αρνήθηκε το κάλεσμα «που την παρακινούσε ν αποσπαστεί από τους «δικούς» της [...] και σμίγοντας μ έ- ναν«ξένο» να δώσει με τη σειρά της μια νέα ζωή». Δεν μπόρεσε να ακούσει το Διόνυσο και τον Έρωτα- τους μόνους θεούς που επικαλείται ο Χορός. Η αντίθεση φιλία - έρως, οικογενειακός δεσμός- σεξουαλική επιθυμία, κατέχει σημαντική θέση στην αρχιτεκτονική του δράματος, όμως η αλληλουποκατάστασή τους θα κατέστρεφε το έργο, επισημαίνει ο J.P. Vernant, (Μύθος και Τραγωδία... έ.α., τ. Α σελ. 40 και 106) ανασκευάζοντας σχετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. (Στο χώρο της λογοτεχνίας, ανάλογες «ανατροπές» του μύθου κρίνονται με μεγαλύτερη ανοχή).

19 18 ψευσε τραγικά το «ἀνυμέναιος» του κομμού της, προτυπώνοντας εντυπωσιακά το θέμα του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας 37. Όλα αυτά τα μετακείμενα-συμβιώσεις ενώνει η ίδια μυστηριακή Αντιγόνη, που με «αδειασμένο από αίμα πρόσωπο 38», δραπετεύει από το καθένα τους, α- πόδειξη για το πόσο δύσκολος είναι ο λόγος γι αυτήν και αφορμή να υπάρξει μια ακόμη επιστροφή στο κλασικό προκείμενο. Τη γέννηση του κλασικού κειμένου δεν μπορούμε να την αναπλάσουμε με βεβαιότητα η «επιδρομή» ωστόσο από τις μεταφράσεις, τα σχόλια, τις διασκευές των οποίων υπήρξε «θύμα» στο πέρασμα των αιώνων, βεβαιώνει τη δύναμη που το συνέχει και του επιτρέπει να απορροφήσει το σωρό αυτών των επεμβάσεων, δίχως να χάσει την ταυτότητά του 39. Το πρόσωπο της Αντιγόνης μπορεί να έλκει την καταγωγή του από το μακρύ διάλογο με το χρόνο, ο αρχετυπικός 40 του χαρακτήρας όμως, του επιτρέπει να ανακαλείται ως όχημα σημασιών σε καίριες στιγμές δημιουργίας ή ιστορίας. Η ανάκληση του προσώπου, η επιστροφή στο έργο που το περιέχει, ό,τι συνιστά τη διαχρονική του δύναμη, οφείλεται σε πολλούς λόγους ο σημαντικότερος, «ο οποίος υποχρεώνει διαφορετικές κοινωνίες και ανθρώπους να επιστρέφουν στο ίδιο πάντοτε κείμενο, δεν μπορεί παρά να βρίσκεται μέσα σε αυτό» 41. Στο πέρασμά τους από το κείμενο οι θεωρητικοί, μελετώντας το ιστορικά ή φιλολογικά, κι άλλοτε με τον οπλισμό της ψυχαναλυτικής ή της ανθρωπολογικής σκέψης, θα συγκλίνουν ή θα αποκλίνουν στα συμπεράσματά τους, προτείνοντας εμπνευσμένες αναγνώσεις ή καινοφανείς ερμηνείες. Και πάντα θα έρχεται ένας ακόμη δημιουργός 42 να προσθέσει τα δικά του «θραύσματα αλήθειας» που οδηγούν αυτή τη δίχως τέλος μεταμόρφωση, απο- Υπό άλλη οπτική, η πράξη της Αντιγόνης εκτιμήθηκε ότι «στην πραγματικότητα συμφιλιώνει τις αξίες του γένους και της πόλης», σύμφωνα με τον J. Hamilton («Antigone: Kinship, Justice, and the Polis», στο Myth and Polis, ed. D.C. Pozzi & J. M. Wickersham, Cornell University, 1991, σελ ). Η αντίθεση, περισσότερο από την ορθότητα των ερμηνειών, βεβαιώνει την ευλυγισία της έκφρασής τους. 37 Ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα, όπως και ο Άμλετ έχουν συσχετιστεί με την Αντιγόνη. (Βλ. G. Steiner, έ.α., σελ. 21, , κ.α.). Οι μορφές τους, όπως παρατηρεί ο Γ. Ανδρεάδης (Αντιγόνη..., έ.α., σελ. 23) «δεν συναντούν την Αντιγόνη μόνο διότι είναι αρχετυπικές και οριακές [...]. Υπάρχει μια βαθύτερη συνάφεια, που δεν έχει να κάνει και τόσο με την πλοκή ή τις καταστάσεις αλλά με τον κοινό ορίζοντα: τη διαπλοκή του ιερού με το βέβηλο, και των δυνάμεων που ενώνουν ή σπαράζουν τις οικογένειες, τις πόλεις, το σύμπαν...». 38 M. Yoursenar, Φωτιές, Χαντζηνικολής, Αθήνα, 1984, σελ Πρβλ. G. Steiner, έ.α., σελ «Η τραγωδία θέλει να διασπάσει την οικογένεια και να την φέρει αντιμέτωπη με την υπόλοιπη κοινωνία. Η σύγκρουση αυτή μας δίνει το τραγικό αρχέτυπο της Αντιγόνης», παρατηρεί ο N. Fry, Ανατομία της Κριτικής, μτφρ. Μ. Γεωργουλέα, Gutenberg, Αθήνα 1996, σελ Έννοιες όπως η υπεράσπιση της αδελφικής αγάπης, η μοναχική αντίσταση απέναντι στο άδικο, η επαναστατικότητα, η άρνηση της υποταγής στο δίκαιο της εξουσίας θα μπορούσαν να διαβαστούν ως απόρροια της αντιπαράθεσης οικογενειακού και κοινωνικού χώρου. 41 Γ. Ανδρεάδης, Τα παιδιά..., έ.α., σελ. 89, Ανάμεσα στις πιο πρόσφατες εκδόσεις, εμπνευσμένες από το μύθο της Αντιγόνης, θα μπορούσαν ενδεικτικά να αναφερθούν, από τον ελληνικό χώρο, το διήγημα του Γ. Σίμου, Αντι

20 19 καλύπτοντας πως στο σύμπαν όλων των συμβιωτικών συναντήσεων με τη γοητευτική Θηβαία πριγκίπισσα «το εκκρεμές του κόσμου είναι η καρδιά της Αντιγόνης» 43. «Αντιγόνης» (1988), (στο Έξι διηγήματα κι ένα δέντρο, Πατάκης, Αθήνα 1995). Το θεατρικό της Μ. Κέκκου, Αντιγόνη ή Το τέλος της αυταπάτης, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα Από τον διεθνή χώρο, το μυθιστόρημα του βέλγου ψυχαναλυτή H. Bauchau, (1997), Αντιγόνη, μτφρ. Θ. Τραμπούλης, Καστανιώτης, Αθήνα M. Yoursenar, έ.α., σελ. 88.

21 20 ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΜΙΑΣ ΠΡΟΣΛΗΨΗΣ Α νάμεσα στον αθηναίο θεατή της παράστασης του 442 π. Χ. και τον Νέλσον Μαντέλα που διάβαζε το κείμενο του Σοφοκλή στο ρατσιστικό κελί του, οι τρόποι και οι λόγοι επιστροφής στην Α- ντιγόνη υπήρξαν πολλοί. Απέναντι στις επώνυμες Αντιγόνες, γεννημένες από τον πνευματικό μόχθο και την έμπνευση των δημιουργών τους, υ- πήρξε πάντα ένα κοινό που τις προσέλαβε, τις κατανόησε, ίσως και τις αγνόησε. Με την Αντιγόνη συναντήθηκαν ετερόκλητοι άνθρωποι ή ακόμη και ανυποψίαστοι για την ύπαρξή της. Αυτές οι στιγμιαίες συμβιώσεις ξεφεύγοντας από το γραπτό κείμενο, τη λόγια διαπραγμάτευση, τη στενά φιλολογική προσέγγιση, φορείς μιας άγραφης γοητείας, έχουν τη ρευστότητα της εφήμερης πρόσληψης. Διαχέονται προφορικά, κινούνται ως αντίληψη, κοινή γνώμη, κυρίαρχη άποψη για ένα μύθο. Κατά κάποιο τρόπο μαρτυρούν για την είσπραξη ενός μηνύματος σε κάποια χρονική στιγμή, αποκαλύπτοντας περισσότερα για τη χρονική στιγμή παρά για το μήνυμα. Τι ακριβώς καταλαβαίνει κανείς διαβάζοντας ένα έργο ή τι βλέπει παρακολουθώντας μια θεατρική παράσταση; Ασφαλώς δεν «καταλαβαίνουν» και δεν «βλέπουν» όλοι το ίδιο. Η κατανόηση του τι κατανοείται γειτονεύει επικίνδυνα με τον κόσμο των εικασιών και με τη «διαδρομή στην πρόσληψη» του μύθου της Αντιγόνης δεν επιδιώκεται παρά να φανεί αν αυτό είναι εφικτό κάτι από το ίχνος που άφησε το θέμα της στην καθημερινότητα ατόμων και κοινωνιών κι αυτό, γιατί όπως επιμένει ο G. Steiner 44, «ένα από τα διακριτικά χαρακτηριστικά του δυτικού πολιτισμού [...] είναι ότι οι άντρες και οι γυναίκες του επαναλαμβάνουν, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, τις μεγάλες χειρονομίες, τις παραδειγματικές κινήσεις που τους προτείνει η αρχαία φαντασία». Μετέχοντας σε αυτή τη φαντασία ο Αθηναίος της κλασικής εποχής, προκαλεί το γοητευτικό ερώτημα για το τι κατανοούσε παρακολουθώντας την Αντιγόνη του 442 π.χ. Η απάντηση θα ήταν γοητευτικότερη, αν υπήρχε, αλλά καλά - καλά δεν ξέρουμε τι έβλεπε ο θεατής εκείνου του καιρού στο θέατρο. Αν σκεφτούμε όμως, ότι ως σύγχρονος του έργου είχε το προνόμιο της αδιαμεσολάβητης προσέγγισης, η πρόσληψή του θα πρέπει τουλάχιστον να κινούνταν στις λιτές γραμμές του θέματος, που η ερμηνευτική αιώνων έχει περιπλέξει και δυσκολέψει. Αναλύοντας την Αντιγόνη, ο C. M. Bowra 45 επανέρχεται συχνά στην α- πήχηση που θα μπορούσαν να έχουν τα πρόσωπα του έργου στο αρχαίο αθηναϊ- 44 G. Steiner, έ.α., σελ C.M Bowra., έ.α., σελ. 11, 15, 18, 19, 31-32, κ.α. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Bowra γράφει για την Αντιγόνη του Σοφοκλή, στην Αγγλία την ίδια χρονιά (1944) που ο Anouilh γράφει στη Γαλλία τη δική του Αντιγόνη. Και οι δύο στρέφονται στον ίδιο μύθο υπό τη σκιά του Β Παγκόσμιου Πολέμου. Αν και δεν γνωρίζει ο ένας το έργο του άλλου, ίσως υπάρχει μια συγγένεια στην οπτική τους, κάτι που θα συμφωνούσε με την επιθυμία του Άγγλου φιλολόγου, όταν γράφει ότι «στη μελέτη του Σοφοκλή η σύμπτωση απόψεων δεν είναι καθόλου συνηθισμένο φαινόμενο, όπως θα έπρεπε να είναι».

22 21 κό κοινό της τραγωδίας. Οι απόψεις του, περιγράφοντας περισσότερο μια δική του ανάγνωση, αποκαλύπτουν και όψεις μιας ομόλογής της του πέμπτου αιώνα. Γράφοντας την Αντιγόνη ο Σοφοκλής δραματοποιεί έναν μύθο όχι ιδιαίτερα γνωστό κι αυτό του δίνει την ελευθερία αναπλάθοντάς τον με τον δικό του τρόπο «να δημιουργήσει ένα καθαρό και γνήσιο έργο χωρίς μεγάλο σεβασμό στις καθιερωμένες λεπτομέρειες» 46. Οι Αθηναίοι λοιπόν, εφόσον η παράδοση ήταν σχετικά άγνωστη, δεν θα ήξεραν από την αρχή με ποιου το μέρος είναι το δίκαιο. Ο Κρέων, ως τύραννος, θα δημιουργούσε προφανώς αρνητικούς συνειρμούς στο αθηναϊκό ακροατήριο, τουλάχιστον στη μερίδα εκείνη που δεν ήταν θιασώτες του εν λόγω πολιτεύματος. Επειδή όμως το τυραννικό ήθος του Κρέοντα δεν αποκαλύπτεται παρά σταδιακά, το ίδιο σταδιακά θα έπρεπε να αλλάζει και η στάση των θεατών απέναντί του. Η απόφασή του να θέλει να τιμωρήσει με την πιο μεγάλη αυστηρότητα την προδοσία του Πολυνείκη αρχικά θα κρίθηκε μάλλον λογική. Η έκδοση νόμου για την απαγόρευση της ταφής δείχνει τη σοβαρότητα με την οποία αντιμετωπίζει το θέμα. Η υπακοή σε αυτό το νόμο θα κρίθηκε αυτονόητη από ένα λαό σαν τον αθηναϊκό, που πίστευε ότι η πατρίδα κάθε ανθρώπου - ιερότερη ακόμη και από την οικογένεια - προστατεύεται από τους νόμους και άρα δεν τίθεται σε διαπραγμάτευση η ανυπακοή έστω και ενός σημείου τους. Ακόμη κι αν μια τέτοια άποψη δεν ήταν καθολική, «πολλοί θα πίστευαν πως η περιφρόνηση των νόμων είναι άδικη σ οποιαδήποτε περίπτωση και θα καταδίκαζαν την Αντιγόνη, επειδή έχει τέτοιες προθέσεις». Ο Κρέων ε- ξάλλου, κερδίζει τις εντυπώσεις σε νομιμοφροσύνη και δικαιοκρισία με την ε- ναρκτήρια διακήρυξή του (στίχοι ), η οποία θεωρήθηκε πως μοιάζει με τον Επιτάφιο που εκφώνησε ο Περικλής. Εδώ όμως αρχίζει και η μεταστροφή των εντυπώσεων. Ο ποιητής βάζει τον Κρέοντα να υπονομεύει τον εαυτό του, πνιγμένος σε μια τόσο επισφαλή αυτοπεποίθηση, ώστε «ένα αθηναϊκό ακροατήριο, ικανό στο να ανακαλύψει τα πρώτα φανερώματα της υπεροψίας, θα άρχιζε να τον υποψιάζεται». Από την άλλη, η Αντιγόνη προκαλεί «κάποια δυσπιστία γιατί είναι μια γυναίκα που ανακοινώνει πως θα κάμει κάτι τολμηρό και επικίνδυνο. Αυτό το συναίσθημα θα φούντωνε, όταν το ακροατήριο διαπίστωσε ότι είναι αποφασισμένη ν αψηφήσει το νόμο». Η Αντιγόνη, διαψεύδοντας προκαταβολικά αυτό που θα πει αργότερα ο Αριστοτέλης, πως δεν αρμόζει σε γυναίκα να είναι υπερβολικά γενναία σε μια τραγωδία 47, με τον τολμηρό και αποφασιστικό ρόλο που της 46 Ο μύθος της Αντιγόνης το όνομά της ετυμολογικά σχετίζεται με το γόνο και τη γονή αναφέρεται σε αντιλήψεις για τη γη και τη βλάστηση και έχει θεολογικό χαρακτήρα. Όπως και στην περίπτωση της Ισμήνης έχουμε αυθυπόστατους μύθους που διασκευασμένοι κατάλληλα συγκολλήθηκαν στο μύθο του Ετεοκλή και του Πολυνείκη, και μέσω αυτού, στο μύθο της εκστρατείας εναντίον της Θήβας.. Το μύθο της Αντιγόνης που θάβει τον Πολυνείκη, παρά την απαγόρευση του Κρέοντα είναι πιθανό να πήρε ο Σοφοκλής από προφορική αττική παράδοση. Βλ. Ελληνική Μυθολογία, έ.α. τ. 4, σελ Στην Ποιητική (1454a, 20) διαβάζουμε «ἐστιν γάρ ἀνδρεῖον μέν τό ἦθος, ἀλλ' οὐχ ἅρμόττον γυναικί οὕτω ἀνδρείαν ἤ δεινήν εἶναι», δηλαδή, σύμφωνα με τη μετάφραση του Σ. Μενάρδου, «είναι δυνατον (να παραστήση τις) ανδρείον το ήθος, αλλά δεν αρμόζει εις γυναίκα να είναι τόσο ανδρεία ή εύγλωττος». Διευκρινίζεται ότι «Το ἀνδρείαν εδώ θα έπρεπε να μεταφραστή παλληκαρού, ανδρογυναίκα (όπως η Αταλάντη), όπως το δεινή ν αποδοθεί

23 22 δίνει ο Σοφοκλής, «μπορεί να έχει σοκάρει συμβατικές αντιλήψεις». Κινούμενη από ένα ισχυρό καθήκον, παρεμβαίνει ακόμη και στις δημόσιες υποθέσεις. Πίσω από την τόλμη αυτή, ωστόσο, βρίσκονται οι θεοί και οι άγραφοί τους νόμοι. Τους αντιμετωπίζει με τον τρόπο που θα το έκανε και ο μέσος Αθηναίος. Η επίκλησή της σε αυτούς «αποτελεί μια επίκληση στα βαθιά θρονιασμένα θρησκευτικά συναισθήματα» του ακροατηρίου, το οποίο «θα αναγκαζόταν να παραδεχτεί πως η Αντιγόνη έχει δίκαιο». Πέρα από το παιχνίδι των ταλαντεύσεων ανάμεσα στο δίκαιο των πρόσωπων, «η Αντιγόνη είναι μια τραγωδία της ανθρώπινης μωρίας». Ο ίδιος ο ποιητής τελειώνει με ένα γνωμικό στα χείλη του Χορού «που λέει στους ακροατές τι να σκεφτούν» 48. Οι πιο οξυδερκείς από αυτούς φεύγουν έχοντας διδαχθεί «πως ο άνθρωπος πρέπει να είναι ταπεινόφρων και ευλαβής, πως πρέπει να αποφεύγει την αλαζονεία και τις ψευδαισθήσεις που αυτή γεννά». Το πιθανότερο είναι ότι στην πλειοψηφία η τραγωδία άρεσε, τόσο ώστε, έναν χρόνο μετά, όπως αναφέρει η παράδοση, εξέλεξαν τον «εὐδοκημήσαντα ἐν τῃ διδασκαλίᾳ τῆς Ἀντιγόνης» 49 Σοφοκλή στρατηγό στο Σαμιακό πόλεμο. Εκτός από την παράσταση, το ίδιο το κείμενο είχε τέτοια απήχηση, ώστε ο μύθος της Αντιγόνης να ταυτιστεί από νωρίς, με ό,τι αναφέρεται από το Σοφοκλή στην ομώνυμη τραγωδία 50. Κάτω από τη δική του επίδραση, αναδρομικά, εμπλουτίζεται το τέλος στους Επτά επί Θήβας του Αισχύλου με τη σκηνή στην οποία η Αντιγόνη προτίθεται να θάψει τον Πολυνείκη, παρά τις αντίθετες διαταγές της κυβέρνησης της Θήβας (στ κ.ε.) 51. «Το θέμα της ταφής ήταν τόσο συνδεδεμένο με την Αντιγόνη από το έργο του Σοφοκλή, που μόνο δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι ο Ευριπίδης θα παρέλειπε αυτό το χαρακτηριστικό» 52, κι έτσι οι Φοίνισσες τελειώνουν με την Αντιγόνη να διεκδικεί το πτώμα του Πολυνείκη, αν και συμβιβάζεται τελικά με έναν νεκρικό ασπασμό αντί της υπερβολικά σοφή και εύγλωττος [...]. Ο Αριστοτέλης δεν αρνείται εις την γυναίκα την ανδρείαν, αλλά την υπερβολικήν ανδρείαν εντεύθεν παρεμβάλλει το οὔτω». Υπερβολική ή όχι η ανδρεία την Αντιγόνης, δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς την ασυνήθιστη γενναιότητά της. 48 Πρόκειται για τους τελευταίους στίχους της τραγωδίας: Πολλῶ τό φρονεῖν εὐδαιμονίας / πρῶτον ὕπάρχει χρή δέ τά γ' εἰς θεούς / μηδέν ἀσεπτεῖν; μεγάλοι δέ λόγοι / μεγάλας πληγάς τῶν ὑπεραύχων / ἀποτείσαντες / γήρᾳ τό φρονεῑν ἐδίδαξαν (και πολύ πιο πάνω απ' όλα η φρόνηση / είναι της ευδαιμονίας το πρώτο, / και στα θεία δεν πρέπει ν ασεβεί κανείς./ Τα μεγάλα τους τα λόγια οι ξιπασμένοι/ με μεγάλα τα πλερώνουν χτυπήματα/ για να βάλουν στα γεράματά τους γνώση, μτφρ. Ι. Γρυπάρη). 49 Αριστοφάνους Γραμματικού, Ἀντιγόνης Ὑπόθεσις. 50 Η Αντιγόνη συσχετίστηκε τόσο με τον δημιουργό της, ώστε μια εκδοχή θέλει το Σοφοκλή να πεθαίνει «γιατί παρακουράστηκε από την ανάγνωση ενός μεγάλου μέρους» αυτής της τραγωδίας. A. Lesky, έ.α., σελ Οργανικά το τμήμα δεν αρμόζει στη δομή των τραγωδιών του Αισχύλου. Καθώς όμως τα δραματικά έργα επαναλαμβάνονταν και μετά την πρώτη τους διδασκαλία, «είναι εύκολο να υποθέσει κανείς ότι σε έναν τέτοιο ξανανέβασμα, κάτω από την εντύπωση της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, θέλησαν να εμπλουτίσουν θεματικά το τέλος των «Επτά»». A. Lesky, έ.α., σελ έ.α., σελ Το θέμα της ταφής των νεκρών, ιδιαίτερα ευαίσθητο στην αρχαιοελληνική συνείδηση, επανέρχεται ενταγμένο στο μυθολογία του Θηβαϊκού κύκλου και στις Ικέτιδες του Ευριπίδη. Οι μητέρες των Αργείων που έπεσαν στη Θήβα, ικετεύουν το βασιλιά των Αθηνών Θησέα να τις βοηθήσει να πάρουν και να θάψουν τους νεκρούς γιους τους.