«Το θέατρο από την αρχαιότητα έως. σήμερα»

Transcript

1 2 ο ΓΕΛ ΚΑΜΑΤΕΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Β ΛΥΚΕΙΟΥ «Το θέατρο από την αρχαιότητα έως σήμερα» Σχολικό έτος:

2 ΜΑΘΗΤΕΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ 1. ΔΡΟΣΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ 2. ΜΠΙΤΣΙΑΝΗ ΕΛΕΑΝΑ 3. ΡΙΣΒΑ ΞΕΝΗ 4. ΤΣΙΚΡΙΚΑ ΣΤΕΦΗ AΡΧΑΙΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ 5. ΚΑΖΝΑΦΕΡΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ 6. ΚΑΛΟΓΕΡΑΣ ΓΙΩΡΓΟΣ 7. ΚΟΥΚΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ 8. ΜΕΛΕΤΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 9. ΓΕΩΡΓΟΥΛΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ 10. ΓΚΟΥΒΑ ΜΑΡΙΑ 11. ΖΓΟΥΡΝΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ 12. ΚΑΚΟΥΡΑΣ ΑΡΗΣ Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ 13. ΚΕΦΑΛΛΗΝΑΙΟΥ ΕΒΙΤΑ 14. ΜΑΧΑΙΡΑ ΜΑΡΙΝΑ 15. ΜΟΥΚΑΝΗ ΑΛΙΚΗ 16. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΕΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΝΙΚΟΛΙΑ ΠΕ02 ΚΟΥΤΣΙΑΡΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΠΕ19

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ Η κωμωδία Η τραγωδία Το σατυρικό δράμα ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΟΙ ΤΡΑΓΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΘΕΑΤΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Θρησκευτικότητα και μυθολογία Κοινωνία και πολιτική Αρχιτεκτονική και σκηνογραφία Επισκόπηση II. AΡΧΑΙΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΗΝΗ H ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΘΕΩΡΕΙΑ ΛΟΓΕΙΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ MΟΡΦΗ ΚΑΙ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡO... 28

4 III. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ Εισαγωγή στο μεσαιωνικό θέατρο Το θέατρο το Μεσαίωνα στη Γερμανία Σύγχρονο θέατρο IV. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ Περίληψη Αναγέννηση και Αναγεννησιακό θέατρο Ιταλικό, Αγγλικό και Ισπανικό θέατρο Cοmmedia dell' Αrte Ουίλιαμ Σαίξπηρ Σύγχρονο θέατρο V. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ... 53

5 Σελίδα 1 I. ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το αρχαίο ελληνικό θέατρο γεννιέται στις αγροτικές γιορτές προς τιμήν του θεού Διόνυσου. Σε αυτές τις γιορτές ψάλλονταν διθύραμβοι, απαγγέλλονταν ποιήματα, φαλλικά τραγούδια και τραγούδια με πειράγματα, που περιείχαν στοιχεία διαλόγου και σπέρματα θεατρικής δράσης. Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι η ανάπτυξη του διθυράμβου οδήγησε στο αρχαίο δράμα. Ο διθύραμβος ήταν ένα αρχαιότατο αυτοσχεδιαστικό χορικό τραγούδι που σε αντίθεση με τα ατομικά είδη αρχαίας ποίησης, την ελεγεία και τον ίαμβο, ήταν ομαδική καλλιτεχνική έκφραση που είχε ως αφορμή θρησκευτικές - λατρευτικές λειτουργίες. Ο διθύραμβος εξέφραζε τις σκέψεις και τα συναισθήματα του λαού και την επιθυμία του να κατακτήσει μια καλύτερη κοινωνική, πολιτική και οικονομική θέση μέσα στα ασφυχτικά πλαίσια της αριστοκρατικής, ολιγαρχικής κοινωνικής οργάνωσης του 7ου π.χ αιώνα. Ο διθύραμβος με τον ξέφρενο ορμητικό χορό και την γεμάτη πάθος μουσική υπόκρουση από αυλό ή λύρα, γεννούσε στους συμμετέχοντες αλλά και στους θεατές, έντονα συναισθήματα που έφταναν ως της έκσταση. Ο ποιητής Αρίωνας φαίνεται να είναι ο πρώτος που παρουσίασε χορό από σάτυρους που απάγγελναν έμμετρα στην αυλή του τύραννου της Κορίνθου, Περίανδρου. Στο χορό και στον εξάρχοντα ή πρωτοτραγουδιστή του χορού, που κάθονταν αντικριστά, απέναντι από τα υπόλοιπα μέλη του χορού, ο Αριστοτέλης είδε την αφετηρία του διαλογικού στοιχείου των τραγωδιών. Στην Αττική ο διθύραμβος γνώρισε μεγάλες

6 Σελίδα 2 δόξες και μάλιστα στα μεγάλα Διονύσια γίνονταν και διαγωνισμοί πολύ πριν ξεκινήσουν να διδάσκονται τραγωδίες. Με την ανάπτυξη του διθυράμβου συνδέεται και το όνομα του ποιητή Θέσπη που του αποδίδεται και η ερμηνεία του πρώτου θεατρικού ρόλου. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο κατείχε από νωρίς σημαντική θέση στην κοινωνική ζωή, όμως στα χρόνια της ακμής της Αθηναϊκής δημοκρατίας έφτασε στα υψηλότερα επίπεδα καλλιτεχνικής έκφρασης και λαϊκής αποδοχής. Ο λαϊκός χαρακτήρας του αρχαίου ελληνικού θεάτρου καθόρισε όλες τις παραμέτρους τις δημιουργίας του. Από την θεματολογία των έργων και την διαρρύθμιση και την κατασκευή των θεάτρων, μέχρι την οργάνωση των παραστάσεων. Το αρχαιότερο θέατρο με τη κλασική μορφή, ορχήστρα, κοίλο, σκηνή, ήταν το θέατρο του Διόνυσου κάτω από την Ακρόπολη. Την διοργάνωση των παραστάσεων την αναλάμβανε το κράτος. Ο επώνυμος άρχοντας είχε την εποπτεία των δραματικών αγώνων. Τις δαπάνες της παράστασης αναλάμβαναν εύποροι πολίτες που τους απονέμονταν ο τίτλος του χορηγού. Το θέατρο ήταν δωρεάν για όλους τους πολίτες χάρη στο θεσμό των θεωρικών. Οι θεατρικές παραστάσεις είχαν διαγωνιστικό χαρακτήρα και δίδονταν στα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια τον Μάρτιο - Απρίλιο και στα Λήναια τον Ιανουάριο - Φεβρουάριο. Οι τρείς συμμετέχοντες στον θεατρικό διαγωνισμό δραματουργοί, παρουσίαζαν μια τετραλογία αποτελούμενη από τρείς τραγωδίες και ένα σατιρικό δράμα.

7 Σελίδα 3 Τους ρόλους στο αρχαίο ελληνικό θέατρο τους ερμήνευαν μόνο άντρες φορώντας μάσκες που μπορεί να άλλαζαν ακόμη και για τον ίδιο ρόλο ανάλογα με τις ανάγκες της παράστασης. Για να φαίνονται μεγαλύτεροι και πιο επιβλητικοί οι ηθοποιοί, φορούσαν τους κοθόρνους, ειδικά παπούτσια με χοντρά ψηλά πέλματα. Την εποχή του Αισχύλου καθορίστηκε η δομή των έργων και η δομή των παραστάσεων. Εκτός από τις τραγωδίες και τις κωμωδίες στις αθηναϊκές γιορτές παίζονταν και σατιρικά δράματα που ήταν εύθυμες παραστάσεις όπου ο χορός αποτελούνταν από σάτυρους θυμίζοντας την καταγωγή του θεάτρου από τον διθύραμβο. Με την κατακτήσεις του μεγάλου Αλεξάνδρου και την ελληνιστική εποχή που ακολούθησε, το αρχαίο ελληνικό θέατρο ήταν ένας από τους φορείς του ελληνικού πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής μεσογείου. Ανάμεσα στις σημαντικές αλλαγές που έφερε η μεγαλύτερη διάδοση του θεάτρου, ήταν ότι εμφανίστηκαν επαγγελματίες ηθοποιοί και ότι χτίστηκαν πολύ μεγάλα και σημαντικά θέατρα και σε άλλες περιοχές εκτός αττικής, όπως αυτό στην Επίδαυρο και στην Έφεσο. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο άσκησε τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη του παγκόσμιου θεάτρου. Με τις επιδράσεις στο Ρωμαϊκό θέατρο, αλλά και αργότερα στην αναγέννηση και στην εποχή του διαφωτισμού. Οι δημοκρατικές παραδόσεις του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, αλλά και η θεματολογία του με τις πανανθρώπινες αλήθειες που αγγίζουν θεατές με διαφορετική κουλτούρα και σε διαφορετικές εποχές, έχουν κάνει το αρχαίο ελληνικό θέατρο να είναι όπως ακριβώς και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, προίκα όλης της ανθρωπότητας. Το δυτικό θέατρο γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Προήλθε από τις τελετές που αφιέρωναν στο Διόνυσο, θεό της φύσης και της γονιμότητας,γνώρισε την πρώτη του άνθηση κατά την διάρκεια της κλασσικής περιόδου τον 5 ο αι. π.χ. Όσοι δεν έπαιρναν ενεργό μέρος στην παράσταση σχημάτιζαν μια ομάδα γύρω από καθορισμένους ερμηνευτές κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι συμμετέχοντες με τις αισθήσεις τους να βρίσκονται σε επαφή μαζί τους. Αυτός ο διαχωρισμός ανάμεσα σε ηθοποιούς και κοινό έπρεπε να βρίσκεται σε ακτίνα ορατότητας και ήχου σε σχέση με το χώρο της θεατρικής δράσης.το γεγονός αυτό είναι σχεδόν βέβαιο ότι οδήγησε στις πρώτες κατασκευές θεάτρων. Οι Έλληνες ζώντας σε μια χώρα ευλογημένη με κλίμα ήπιο και έδαφος λοφώδες, μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την πλαγιά ενός λόφου ή την κοιλότητα ανάμεσα σε δύο λόφους ή κάποιο άλλο φυσικό κοίλο σχηματισμό του

8 Σελίδα 4 εδάφους, ως χώρο κατάλληλο για τα θέατρα τους τοποθετώντας τους θεατές γύρω από τους ηθοποιούς. Στην Αθήνα κατά την διάρκεια της κλασσικής περιόδου, χρησιμοποιούσαν για καθίσματα προσωρινά ξύλινα έδρανα τοποθετημένα σε ευθύγραμμο σχηματισμό. Τα καθίσματα τοποθετήθηκαν ήδη πριν από την ελληνιστική περίοδο. Οι μελετητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τοποθετούσαν αυτές τις προσωρινές κατασκευές «αγορά» και για αυτό το λόγο συνιστούν μια πρώτη προσπάθεια της «θεατρικής πολεοδομίας». 2. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ. Στην νέα ελληνική γλώσσα η λέξη δράμα έχει αποκτήσει την σημασία ενός δυσάρεστου γεγονότος ή μιας ανεπιθύμητης κατάστασης. Όσο αναφορά τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, όμως,η λέξη έχει εντελώς διαφορετική σημασία. Ετυμολογικά προέρχεται από το ρήμα δράω-δρῶ, επομένως σημαίνει το είδος της ποίησης που συνοδεύεται από αναπαράσταση των πράξεων που περιγράφει (σε αντιδιαστολή με το έπος και την λυρική ποίηση). Το δράμα είναι δημιούργημα του ελληνικού πνεύματος. Γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στην Αττική από τις γιορτές που γίνονταν προς τιμήν του θεού Διονύσου, οι οποίες πρόσφεραν σ' αυτό πολλά δραματικά στοιχεία (τα δρώμενα). Ξεκίνησε από το αρχικό άσμα, το διθύραμβο, που τραγουδούσαν κατά τη λατρεία του θεού Διονύσου και το συνόδευαν με αυλό και ορχηστρικές ή μιμητικές κινήσεις. Το διθύραμβο, που αρχικά δεν είχε ρυθμό, τον κατέστησε τεχνικό ο ποιητής Αρίωνας ο Μηθυμναίος. Μετά την τελειοποίησή του

9 Σελίδα 5 από τον Λάσο τον Ερμιονέα, ο φιλόμουσος τύραννος των Αθηνών Πεισίστρατος τον εισήγαγε στις μεγαλόπρεπες εορτές που ο ίδιος καθιέρωσε, στα Μεγάλα Διονύσια. Τα είδη του δράματος είναι τρία : Η κωμωδία Η τραγωδία Το σατυρικό δράμα 2.1. Η κωμωδία. Η Κωμωδία προήλθε από τις Διονυσιακές εορτές. Οι κωμικοί ποιητές επιδίωκαν να γελοιοποιούν πρόσωπα και καταστάσεις,ώστε μέσα από την φάρσα γέλιο και την ευθυμία να ασκούν την κριτική τους. Τα πρόσωπα των κωμωδιών ήταν σύγχρονα και αντιπροσώπευαν καταστάσεις πολιτικές, κοινωνικές, ηθικές,οι οποίες έβλαπταν ή ήταν επικίνδυνες για την πόλη. Επομένως οι κωμωδίες αντλούσαν θέματα από την καθημερινή ζωή, ενώ ταυτόχρονα κατασκεύαζαν μύθους και πλαστές εικόνες με το υπερβολικό και το γελοίο να πρωταγωνιστούν.

10 Σελίδα Η τραγωδία. Η τραγωδία είναι δραματικό είδος που εμφανίστηκε στην Αρχαία Ελλάδα. Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης στο έργο του Περί Ποιητικής, δίνει τον εξής ορισμό της τραγωδίας: Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι ἀπαγγελίας, δι ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν. Σύμφωνα με τον ορισμό, η τραγωδία είναι απομίμηση μιας σοβαρής και με αξιόλογο περιεχόμενο πράξης. Είναι αναπαράσταση της πραγματικότητας,όχι όμως πιστή και δουλική αλλά ελεύθερη και δημιουργική,με τάση εξιδανίκευσης. Ο χαρακτηρισμό τελεία δηλώνει πως η υπόθεση της τραγωδίας έχει αρχή,μέση και τέλος ενώ το μέγεθος της έχει τέτοια έκταση, ώστε να μπορεί ο θεατής να έχει πλήρη εποπτεία του συνόλου του έργου. Επίσης η μίμηση γίνεται με λόγο ήδυσμένο,πιο συγκεκριμένα έχει ρυθμό,αρμονία και μελώδια,τα οποία είναι διασκορπισμένα ομοιόμορφα.

11 Σελίδα 7 Από που όμως έχει προέλθει η τραγωδία; Ο Αριστοτέλης συνδέει την τραγωδία με τον διθύραμβο (ένα χορικό άσμα που χαρακτηρίστηκε διονυσιακό. Κατά τον Σταγειρίτη φιλόσοφο,η τραγωδία προήλθε από των εξαρχόντων τόν διθύραμβο, δηλαδή από τους πρωτοτραγουδιστές των διθυραμβικών χορών. Η λέξη τραγωδία έχει αβέβαιη προέλευση. Οι πιο γνωστές απόψεις είναι οι εξής: 1. «ωδή των τράγων» (χορικό άσμα των λατρευτών του Διονύσου που φορούσαν δέρματα ζώων). 2. Χορικό άσμα σε διαγωνισμό,όπου το βραβείο για τον νικητή ήταν ο τράγος. Οι παραπάνω απόψεις θεωρούνται αυθαίρετες και χωρίς επιστημονική στήριξη. Όπως είναι γνωστό σταθμό στην εξέλιξη του Διθυράμβου σημείωσε ο Αρείων,ο οποίος διαμόρφωσε καλλιτεχνικά τον διθύραμβο, συνθέτοντας τους στοίχους και τη μουσική. Το περιεχόμενο του στην αρχή ήταν σχετικό με τους μύθους του Διονύσου, αργότερα όμως και με άλλα μυθικά πρόσωπα ή ήρωες. Τους διθυράμβους του Αρίωνα εκτελούσε χορός πενήντα ανδρών οι οποίοι έκαναν κινήσεις γύρω από τον βωμό του Διονύσου. Το μεγάλο βήμα πάντως από τον διθύραμβο στην τραγωδία έγινε από τον Θέσπη στα μέσα του έκτου αιώνα. Πιο συγκεκριμένα ο Θέσπης ξεχώρισε οριστικά τον εξάρχοντα από τον χορό, τον οποίο ταύτισε με το πρόσωπο που υποδυόταν. Επίσης οι λόγοι του υποκριτή στον διάλογο του με τον χορό, ήταν στίχοι που απαγγέλλονταν και δεν ήταν όμοιοι με εκείνους της μελωδίας του χορού (οι στίχοι αυτοί αποτέλεσαν τα πρώτα θεατρικά στοιχεία).έτσι, η τραγωδία έπαιρνε με την πάροδο του χρόνου την οριστική της μορφή αφού όσο τα διαλογικά-θεατρικά μέρη του χορού έπιαναν μεγαλύτερη έκταση τόσο ο ρόλος του χορού περιοριζόταν.

12 Σελίδα Το σατυρικό δράμα. Χαρακτηρίστηκε ως παίζουσα τραγωδία,ήταν δηλαδή ένα ευχάριστο λαϊκό θέαμα που διατηρούσε τα εξωτερικά γνωρίσματα της τραγωδίας, αλλά σκοπό είχε μόνο να προκαλέσει το γέλιο και όχι να διδάξει, όπως η τραγωδία και η κωμωδία. Στο σατυρικό δράμα οι θεατές ξανάβρισκαν τους Σατύρους και το γέροντα Σειληνό,που αποτελούσαν τον χορό κι έτσι ικανοποιούσαν την ευλάβειά προς τις θρησκευτικές παραδόσεις. Στην αρχαιότητα υπήρχαν επίσης δραματικοί αγώνες, στους οποίους λάμβαναν μέρος διάφοροι συγγραφείς. Ίσως οι σπουδαιότεροι τέτοιοι αγώνες να ήταν αυτοί που γίνονταν στα Μεγάλα Διονύσια. Οι ποιητές που συμμετείχαν έπρεπε να παρουσιάσουν τρείς τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα, ώστε να τελειώνουν οι παραστάσεις με ένα θέαμα εύθυμο και ανακουφιστικό. 3. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΟΙ ΤΡΑΓΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ. Τρεις ήταν οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης. Καθένας απ' αυτούς έχει να μας επιδείξει ένα διαφορετικό έργο γιατί οι συνθήκες που έζησαν και έδρασαν ήταν διαφορετικές. Γι' αυτό το λόγο θα τους μελετήσουμε χωριστά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι γίνεται αξιοκρατική κατάταξη των έργων τους. α) Αισχύλος

13 Σελίδα 9 i) H ζωή του: Ο Αισχύλος γεννήθηκε στην Ελευσίνα το 525 π.χ. Ο πατέρας του ήταν ιερέας καταγόμενος από την γενεά των Κοδριδών. Η καταγωγή του και το θρησκευτικό οικογενειακό του περιβάλλον επέδρασαν στο χαρακτήρα του πλουτίζοντάς τον με ήθος και ευσέβεια. Ο Συρακούσιος τύραννος Ιέρωνας τον κάλεσε στην Σικελία για να διδάξει. Απέκτησε μεγάλη φήμη που ξεπέρασε τα όρια της Αττικής. Πέθανε στην Γέλα της Σικελίας το 456 π.χ. τόπος που είχε επισκεφτεί τρεις φορές. Πολέμησε στο Μαραθώνα, στη Σαλαμίνα, στις Πλαταιές, με αυτοθυσία. Στη μάχη του Μαραθώνα, το 490 π.χ. πληγώθηκε βαριά, ενώ ο αδελφός του Κυναίγειρος έπεσε ηρωικά στην μάχη. Από τα νεανικά του χρόνια έδειξε ενδιαφέρον για την ποίηση. Θεωρείται ένας από τους γνωστότερους τραγικούς ποιητές της αρχαιότητας αλλά και όλου του κόσμου. ii) Το έργο του: Το έργο του ήταν πολύμορφο. Έγραψε ελεγείες και παιάνες όμως γρήγορα αφοσιώθηκε στην τραγική ποίηση. Κέρδισε 13 νίκες από τις οποίες την πρώτη το 486 π.χ. σε ηλικία 40 ετών. Από τις τραγωδίες, άρτιες σώθηκαν επτά, "Πέρσαι", "επτά επί Θήβας", "Ικέτιδες", "Προμηθεύς Δεσμώτης" και η τριλογία "Ορέστεια" (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες). Χαρακτηριστικά των έργων του ήταν η θρησκευτικότητα, η φαντασία, η φιλοσοφική σκέψη, και η γλωσσοπλαστική του ικανότητα (δυνατές εικόνες, τολμηρές μεταφορές, σχήματα λόγου, προσθήκη νέων λέξεων, μεγαλόπρεπες συλλήψεις). Οι μορφές του έχουν τιτανικές διαστάσεις. Θέτει τα προβλήματα που απορρέουν από το αυτεξούσιο, την ανθρώπινη βούληση και την πρωτοβουλία, καθώς και από την θεία πρόνοια σε συνδυασμό με την ανθρώπινη αλαζονεία. Στις Ικέτιδες, η σύγκρουση με τις Θείες δυνάμεις φυλάσσει τις μεγάλες αξίες (έθιμα, φυσικοί νόμοι, θεσμοί). Στους επτά επί Θήβας, οι θεοί τιμωρούν αυτούς που παρασύρονται στο μεθύσι της εξουσίας. Στους Πέρσες ο αλαζόνας ηγεμόνας συντρίβεται, ενώ στην Ορέστεια αναλύεται η πορεία του ανθρώπου από το πρωτόγονο, φυσικό δίκαιο στο θετό, λογικό δίκαιο. Η σημαντικότερη καινοτομία που ήταν η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή. Επιπλέον πρόσθεσε χορό, βελτίωσε τα σκηνικά, μείωσε τους άνδρες του χορού από 50 σε 12 και περιόρισε τα λυρικά μέρη δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στα επεισόδια. Το έργο του υπήρξε πανανθρώπινο και γι' αυτό τιμήθηκε από την Αθήνα και μετά τον θάνατό του. Ενδείξεις τιμής ήταν η αναβίωση των τραγωδιών του και ο χάλκινος ανδριάντας στο θέατρο του Διονύσου.

14 Σελίδα 10 β) Σοφοκλής i) Η ζωή του: Γεννήθηκε στον Κολωνό της Αττικής το 496 π.χ. Ως γιος εύπορου Αθηναίου, του Σοφίλου, έλαβε καλή ανατροφή και μόρφωση. Διδάχθηκε μουσική και μόλις σε ηλικία 15 χρόνων αναδείχθηκε κορυφαίος στο χορό των εφήβων. Είχε σωματική δύναμη και υπηρέτησε πιστά την πατρίδα του καταλαμβάνοντας στρατιωτικές, οικονομικές, θρησκευτικές και διπλωματικές θέσεις. Διατέλεσε στρατηγός στην εκστρατεία της Σάμου, ταμίας στην Αθηναϊκή συμμαχία, ιερέας και μέλος διπλωματικών αποστολών. Είχε πολλές γνωριμίες. Έζησε ήρεμα και πέθανε το 406 π.χ. σε ηλικία 90 ετών, τιμημένος. Βέβαια και ο ίδιος δεν εγκατέλειψε ποτέ την Αθήνα, μάλιστα το έργο του "Οιδίπους επί Κολωνώ" την εξυμνούσε. ii) Το έργο του: Έγραψε 123 τραγωδίες, από τις οποίες σώθηκαν επτά "Αίας", "Αντιγόνη", "Τραχίνιαι", "Οιδίπους Τύραννος", "Οιδίπους επί Κολωνώ", "Ηλέκτρα", "Φιλοκτήτης" και ένα μέρος από το σατυρικό δράμα "Ιχνευταί". Έλαβε 24 βραβεία σε τριάντα περίπου δραματικούς αγώνες, με πρώτη την νίκη από τον Αισχύλο. Πρωταρχικό γνώρισμα στα έργα του είναι η ηθική τάξη. Οι ήρωες του δεν έχουν τις μυθικές διαστάσεις του Αισχύλου, ούτε το πάθος του Ευριπίδη. Είναι γενναίοι και παλεύουν αβοήθητοι, με ακλόνητη δύναμη εκτελώντας το καθήκον τους ακόμη και κάτω από άθλιες συνθήκες. Δεν είναι έρμαια της τύχης τους παρόλο που πέφτουν σε σφάλματα, αλλά έχουν ηθική ελευθερία και συνείδηση του χρέους τους. Όπως είπε ο Αριστοτέλης, παριστάνει τους ήρωες "οίους δει είναι". Οι δευτεραγωνιστές δεν ήταν αποφασιστικοί και υπερήφανοι, αλλά αδύναμοι και αμαθείς. Ο Σοφοκλής ψάχνει τα βαθύτερα αίτια των ανθρώπινων πράξεων. Σέβεται τις θρησκευτικές αντιλήψεις,

15 Σελίδα 11 άλλωστε στο έργο του οι θεοί συμβολίζουν την γαλήνη και την ευρωστία. Οι θεϊκοί νόμοι επικρατούν στους ανθρώπινους και η παρουσία του ανθρώπου είναι παροδική. Η ανυπέρβλητη πλοκή (συγκρούσεις, εναλλαγές, αναγνωρίσεις), η περίτεχνη δομή, η αρμονική έκφραση και η ποιητική ομορφιά δείχνουν ότι ανέβασε την τραγωδία στην ύψιστη τελειότητα. Η γλώσσα του ήταν η κλασσική αττική (λόγιες λέξεις) Στα έργα του εκφράζονται τα αποτελέσματα, το μεγαλείο της κακομεταχείρισης, η αξιοπρέπεια και το μεγαλείο του κατεστραμμένου ανθρώπου, η θέση δίπλα στους θεούς ενός χτυπημένου από την μοίρα. Μεταξύ των καινοτομιών του συγκαταλέγονται η αύξηση των χορευτών από 12 σε 15, η ελάττωση των χορικών, η αύξηση των διαλογικών μερών, η εισαγωγή του τρίτου υποκριτή, η τελειοποίηση της σκηνογραφίας με την χρήση των περιάκτων και η διάσπαση της ενιαίας τριλογίας σε τρία αυτοτελή δράματα. Όπως ο Αισχύλος, έτσι και ο Σοφοκλής τιμήθηκε μετά το θάνατό του. Του απέδωσαν τιμές ήρωα και έστησαν στο θέατρο του Διονύσου έναν χάλκινο ανδριάντα προς τιμήν του. γ) Ευριπίδης i) Η ζωή του: Γεννήθηκε στην Σαλαμίνα γύρω στο 480 με 485 π.χ. Ήταν γιος του εύπορου κτηματία Μνήσαρχου, και έλαβε μεγάλη μόρφωση. Επηρεάστηκε από τον

16 Σελίδα 12 Ηρόδοτο, τον Φειδία, τον Αναξαγόρα και τους σοφιστές. Διατηρούσε την μεγαλύτερη βιβλιοθήκη, και συχνά έγραφε τα έργα του μόνος, κοντά στην θάλασσα. Ήταν κλειστός και ιδιόμορφος χαρακτήρας αλλά νοιαζόταν για την πατρίδα του. Αντιμετώπισε σκληρό ανταγωνισμό και ειρωνεία. Ο Αριστοφάνης τον διακωμώδησε, ενώ οι συμπολίτες του τον κατηγόρησαν ως ασεβή. Λίγα χρόνια πριν τον θάνατό του πήγε στην Πέλλα της Μακεδονίας στην αυλή του βασιλιά Αρχέλαου όπου και πέθανε το 406 π.χ. ii) Το έργο του: Έλαβε μέρος στους δραματικούς αγώνες το 455 π.χ. και κέρδισε 4 νίκες. (την πρώτη το 441 π.χ.) Από τα 92 δράματα σώθηκαν τα 19. "Άλκηστις", "Μηδεία", "Ηρακλείδαι", "Ιππόλυτος", "Ανδρομάχη", "Εκάβη", "Ηρακλής μαινόμενος", "Ικέτιδες", "Ίων", "Ηλέκτρα", "Τρωάδες", "Ιφιγένεια η εν Ταύροις", "Ελένη", "Φοίνισσαι", "Ορέστης", "Ιφιγένεια η εν Αυλίδι", "Βάκχαι", το σατυρικό δράμα "Κύκλωψ" και ο "Ρήσος" που αμφισβητείται αν του ανήκει. Η αξία των έργων του Ευριπίδη βρίσκεται στο εξής: Ενώ ο Σοφοκλής παρουσίαζε τα πράγματα όπως πρέπει να είναι στο μέλλον και ο Αισχύλος όπως ήταν στο παρελθόν, ο Ευριπίδης απηχούσε τα προβλήματα του καιρού του, παρουσιάζοντας τα γεγονότα όπως πραγματικά είναι. Αναφέρθηκε στα ανθρώπινα πάθη, και χαρακτήρισε τους θεούς ανήθικους και αχάριστους. Γι' αυτό κατηγορήθηκε για αθεΐα. Είναι ρεαλιστής, νεωτεριστής και ορθολογιστής αλλά δεν καταφέρεται εναντίον της θρησκείας. Η αμφισβήτηση των μυθικών λαϊκών αντιλήψεων και η υψηλή του σύλληψη για έναν απρόσιτο θεό, μπορεί να έδωσαν αφορμή για επικριτικά σχόλια όμως δεν εμπόδισαν το χαρακτηρισμό του ως τραγικότατο και από σκηνής φιλόσοφο. Επιπλέον αναφέρθηκε στην θέση και στην υποκρισία των γυναικών αλλά κατέκρινε και τους άνδρες για την κακία και την υπεροψία τους. Τέλος ασχολήθηκε με τον πόλεμο και την απανθρωπιά. Οι ήρωες του είναι καθημερινοί άνθρωποι, με πάθη και αδυναμίες. Μπροστά στο αδιέξοδο, είναι μόνοι τους και ευθύνονται για τις πράξεις τους. Δεν έχουν υπερφυσικές ιδιότητες και συντρίβονται. Τα θέματά του τα αντλεί από την πολιτική και την ηθική ζωή της εποχής του. Διαγράφει ρεαλιστικά τους χαρακτήρες. Παρότι θεωρείται κατώτερος ως προς την ποιητική τέχνη, αφού δεν φρόντιζε τόσο τη μορφή, με την τραγικότητα του κατόρθωνε να συναρπάζει.

17 Σελίδα 13 Βασική καινοτομία του ήταν η εισαγωγή του από μηχανής θεού. Μονιμοποίησε τους μακρούς προλόγους, περιόρισε τα χορικά μέρη και αύξησε τις μονωδίες. Στη μελωδία και στο ρυθμό επηρεάστηκε από την ανατολή κάτι που έκανε τους σύγχρονούς του να τον κατηγορήσουν ως βάρβαρο. Θεωρήθηκε ο πατέρας του δράματος και τιμήθηκε με 5 βραβεία και ένα μετά τον θάνατό του. Το έργο του ακολούθησαν τόσο οι Λατίνοι και οι Αναγεννησιακοί όσο και όλοι οι νεότεροι Ευρωπαίοι. 4. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι κατά τη διάρκεια της κλασσικής περιόδου, τον 5 ο π.χ. αι., όταν άκμαζαν οι μεγάλοι τραγικοί Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης, ο χορός και οι ηθοποιοί έπαιζαν όλο το έργο μέσα στην κυκλική ορχήστρα, το έδαφος της οποίας ήταν στρωμένο με πατημένο χώμα. Χωρίζεται από το κοίλον με ένα υπόγειο χαντάκι. Αυτό χρησίμευε ως αποχέτευση για τα νερά που μαζεύονταν στην ορχήστρα όταν έβρεχε. Επίσης η ορχήστρα διαχωρίζεται και από το κτίριο της σκηνής με δυο διαδρόμους τους λεγόμενους παρόδους, που σε μερικά θέατρα όπως στην Επίδαυρο και στην Πέργαμο, κλείνονται από μια διπλή πύλη, με βαριές ξύλινες πόρτες. Στο κέντρο της υπάρχει ο βωμός του θεού Διονύσου, η χαρακτηριστική θυμέλη.

18 Σελίδα 14 Η σκηνή εκείνη την εποχή, δεν ήταν μια ανυψωμένη εξέδρα, αλλά ένα χαμηλό μακρόστενο ξύλινο φράγμα, που προοριζόταν για να φυλάγουν οι ηθοποιοί τα σκεύη και τα υλικά τους και για να αλλάζουν προσωπεία και ενδυμασίες. Κατά μήκος του τοίχου της σκηνής προς το μέρος των θεατών, κατασκευάστηκε ένα ξύλινο και αργότερα πέτρινο ή μαρμάρινο υπερυψωμένο δάπεδο, πάνω στο οποίο έπαιζαν οι ηθοποιοί. Ο χώρος αυτός ονομάστηκε λογείο και δεν υπήρχε κατά τους κλασσικούς χρόνους. Το κοίλον δηλ. το κυρίως θέατρο περιλαμβάνει τα εδώλια, καθίσματα, των θεατών τα οποία περιβάλλουν ημικυκλικά την ορχήστρα. Είναι κτισμένα αμφιθεατρικά και ακολουθούν την πλαγιά του λόφου, στον οποίο συνήθως κατασκευαζόταν το θέατρο. Ένα ή δύο διαζώματα πλατείς δηλ. οριζόντιοι διάδρομοι, χώριζαν το κοίλον σε δύο ή τρεις ζώνες, για να διευκολύνουν την κυκλοφορία των θεατών. Τις σειρές των εδωλίων διέκοπταν κάθετα προς την ορχήστρα, κλίμακες από τις οποίες οι θεατές ανέβαιναν στις ψηλότερες θέσεις. Τα τμήματα των εδωλίων ανάμεσα στις κλίμακες ονομάζονταν κερκίδες. Η χωρητικότητα των αρχαίων θεάτρων ήταν πολύ μεγάλη. Τα μηχανήματα που χρησιμοποιούσαν οι «τεχνικοί σκηνοθέτες» του αρχαίου θεάτρου ήταν πολλά και αξιόλογα και βοήθησαν την ανάπτυξη του θεατρικού έργου. Το σπουδαιότερο από αυτά ήταν εκκύκλημα του οποίου υπήρχαν διάφορες παραλλαγές. Το μηχάνημα αυτό είχε την ευχέρεια να δείχνει με ένα απλό χειρισμό αυτά που υποτίθεται πως έγιναν στο εσωτερικό του ανακτόρου ή του σπιτιού που παρουσιάζει η σκηνή αλλά είχε και άλλες χρήσεις. Άλλο σημαντικό μηχάνημα είναι η μηχανή που παρουσιάζει ξαφνικά πρόσωπα του δράματος που υποτίθεται πως έρχονται από τον Όλυμπο ή από τον Άδη. Η ανάμνησή του διατηρήθηκε στη φράση «από μηχανής θεός» την οποία χρησιμοποιούμε όταν θέλουμε να πούμε για λύση που δόθηκε από κάποιον που παρουσιάστηκε ξαφνικά σε ένα πολύπλοκο ηθικό, ή υποθεσιακό πρόβλημα. Χάρη στους «από μηχανής θεούς» ο Ευριπίδης έδωσε τις πιο απίθανες λύσεις στην πλοκή των τραγωδιών του και ο Σοφοκλής τον μιμήθηκε σε μικρότερη κλίμακα. Η ηχητική των αρχαίων θεάτρων εξασφαλιζόταν με τα αντηχούντα αγγεία. Αυτά τοποθετούνταν σύμφωνα με έναν μαθηματικό υπολογισμό σε κουφώματα κάτω από τα σκαλιά του κοίλου. Ειδικά ο σχεδιασμός των θεάτρων επηρεάστηκε σημαντικά από την ακουστική. Μάλιστα σύμφωνα με σύγχρονες ακουστικές έρευνες έχει αποδειχθεί ότι στα αρχαία θέατρα έχουν εφαρμοστεί βασικές αρχές σχεδιασμού που

19 Σελίδα 15 εξασφαλίζουν ηχοπροστασία, ακουστική ζωντάνια, διαύγεια και καταληπτότητα του θεατρικού λόγου. Κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου. 5. ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΘΕΑΤΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Η Επίδαυρος αποτελούσε μια αρχαία πόλη στην Αργολίδα προς το Σαρωνικό κόλπο. Έγινε γνωστή σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο λόγω του ιερού του Ασκληπιού, το οποίο θεωρούταν ως το περιφημότερο από όλα τα Ασκληπιεία της Ελλάδος. Το θέατρο της Επιδαύρου είναι και αυτό ένα εξαιρετικό παράδειγμα της αρχαιοελληνικής αρχιτεκτονικής, που χτίστηκε στα τέλη του 4 ου π.χ. αιώνα. Είναι από τα πλέον αρτιότερα αρχιτεκτονικά και ακουστικά θέατρα. Σε μια χαράδρα το 340 π.χ., ο Αργείος αρχιτέκτονας, Πολύκλειτος ο Νεότερος έκτισε σύμφωνα με τον Παυσανία, το θέατρο της Επιδαύρου. Από όλα τα αρχαία θέατρα το θέατρο της Επιδαύρου είναι το ωραιότερο και το καλύτερα διατηρημένο. Προορισμένο για τη διασκέδαση των ασθενών είχε χωρητικότητα θεατών. Χωρίζεται σε δυο μέρη. Ένα των 21 σειρών καθισμάτων για το λαό και το κάτω από 34 σειρές καθισμάτων για τους ιερείς και τους άρχοντες. Στοιχείο τυπικό της θρησκείας των αρχαίων

20 Σελίδα 16 Ελλήνων, η λατρεία του Ασκληπιού πλαισιωνόταν με αθλητικούς και καλλιτεχνικούς αγώνες, καθώς επίσης και από παραστάσεις δράματος. Συνεπώς οι εκδηλώσεις (μουσικοί, ωδικοί αγώνες, θεατρικές παραστάσεις) στο θέατρο αποτελούσαν αναπόσπαστο ουσιαστικό μέρος των εορταστικών δρωμένων προς του ιατρού θεού. Τις παραστάσεις παρακολουθούσαν οι ασθενείς και οι προσκυνητές που προσέρχονταν στο ιερό. Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου Ένα επίσης λαμπρό και περίτεχνο αρχαίο ελληνικό θέατρο είναι το θέατρο του Διονύσο υ, πουχτίστηκε πιθανώς τον6 ο π.χ. αιώνα και είναι ο σημαντικότερος γνωστός υπαίθριος θεατρικός χώρος στην αρχαία Αθήνα. Αποτελούσε μέρος του ιερού του Ελευθερέως Διονύσου που βρισκόταν στις νοτιοανατολικές παρυφές της Ακρόπολης που υπήρξε ο βασικός τόπος παράστασης του αττικού δράματος, αφού φιλοξενούσε τα Μεγάλα Διονύσια, τη μεγαλύτερη θεατρική γιορτή της πόλης των Αθηνών. Οι σωζόμενες τραγωδίες και κωμωδίες του 5 ου και του 4 ου π.χ., γράφτηκαν τουλάχιστον οι περισσότερες για παιχτούν σε αυτό το χώρο. Το θέατρο ήταν αρχικά μόνο ένα μέρος του περιβόλου ή τεμένους του Διονύσου. Ο περίβολος περιείχε τον αρχαιότερο ναό του Διονύσου και έναν θυσιαστικό βωμό. Αργότερα προστέθηκε μια αίθουσα ή στοά εξαλείφοντας τον παλαιότερο ναό και χτίστηκε ένας δεύτερος ναός επεκτείνοντας νότια τα όρια του περιβόλου. Η χωρητικότητα του θεάτρου υπολογίζεται σε περίπου θεατές που κατανέμονταν σε κερκίδες.

21 Σελίδα 17 Αρχαίο θέατρο Επιδαύρου 6. ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ Ορισμός Θεάτρου: θέατρο είναι ο κλάδος της τέχνης που αναφέρεται στην απόδοση ιστοριών μπροστά σε κοινό, με τη χρήση κυρίως του λόγου, αλλά και της μουσικής και του χορού. Το θέατρο μπορεί να έχει διάφορες μορφές, όπως είναι ο μονόλογος, η όπερα, το μπαλέτο, η παντομίμα κ.ά. Το θέατρο δημιουργήθηκε για πρώτη φορά στην Αρχαία Αθήνα, σαν μια εξέλιξη του διθυράμβου. Οι πρώτες μορφές του θεάτρου σε όλη τη διάρκεια της ελληνικής αρχαιότητας ήταν η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα. Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο πρωταγωνιστούσαν μονάχα άντρες και ακόμη και σε γυναικείους ρόλους ντύνονταν οι ίδιοι γυναίκες. Το 1962, από το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου, καθιερώθηκε η 27η Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου Θρησκευτικότητα και μυθολογία Οποιαδήποτε θεωρία περί της καταγωγής της τραγωδίας και αν ασπάζεται κανείς, παραμένει γεγονός ότι το αττικό δράμα περιβαλλόταν τον μανδύα της θρησκευτικότητας και της αρχέγονης διονυσιακής μαγείας. Όλες οι δραματικές παραστάσεις διδάσκονταν κατά τη διάρκεια των γιορτασμών προς τιμήν του Διονύσου. Επίσης, το αττικό δράμα διακρινόταν για τις στενές του σχέσεις με τη μυθολογική παράδοση, καθώς οι ποιητές αντλούσαν το υλικό τους από το λατρευτικό υπόβαθρο της αρχέγονης μαγείας, της ηρωολατρείας και της λατρείας των

22 Σελίδα 18 θεών. Η παρουσία των θεών, άλλωστε, υπήρξε καθοριστική για την ελληνική σκέψη και απετέλεσε σημαντικό μέρος της ζωής της πόλης. Οι δραματικοί αγώνες διεξάγονταν κατά τη διάρκεια θρησκευτικών γιορτασμών στην πόλη και ήταν αφιερωμένοι στο θεό Διόνυσο, έστω και αν ο θεός δεν αποτελούσε ενδεχομένως κεντρικό θέμα στην πλοκή των έργων. Το ίδιο το θεατρικό κτήριο βρισκόταν εντός του ιερού χώρου του θεού και ακολουθούσε σε μεγάλο βαθμό το συμβολισμό του, ενώ η σκευή των ηθοποιών συνδεόταν άμεσα με βαθύτερα στρώματα της διονυσιακής λατρείας. Σημαντική συνεισφορά στη διαμόρφωση του θρησκευτικού χαρακτήρα της αρχαίας παράστασης είχε ο χορός, στοιχείο που απουσιάζει από τις σύγχρονες θεατρικές παραστάσεις. Εκτός από τις κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις που του αποδόθηκαν, ο χορός φέρει και μια βαριά θρησκευτική κληρονομιά. Η ερμηνεία του θεϊκού και του ανθρώπινου στο χορό είναι εμφανής στην ουσία της λέξης χορός και του σχετικού ρήματος χορεύω, που σημαίνει χορεύω χορικό ή κυκλικό χορό. Ο χορός και τα παράγωγά του συνήθως χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τη δραστηριότητα θεοτήτων όπως ο Διόνυσος, ο Απόλλων ή η Άρτεμις. Στο ανθρώπινο πλαίσιο περιέγραφαν έναν ιδιαίτερο τύπο συλλογικών χορών που συνήθως εκτελούνταν σε κύκλο. Ενώ η γενική λέξη για το χορό στα αρχαία Ελληνικά είναι ορχούμαι και περιλαμβάνει όλους τους τύπους του χορού, δραματικούς, λατρευτικούς κ.λπ., το ρήμα χορεύω έχει μια περιορισμένη έννοια σύμφωνα με τον Μ. Βέγκνερ, στο έργο του Μουσική και Χορός. Στην Αθήνα του 5ου αιώνα τούτος ο κυκλικός χορός ονομάζεται ιερά, ενώ οι συμμετέχοντες αναφέρονται ως όσιοι. Μία από τις σημαντικότερες, λοιπόν, διαφοροποιήσεις της αρχαίας και της σύγχρονης παράστασης θεμελιώνεται στην έλλειψη θρησκευτικού χαρακτήρα, εξαιτίας μιας σταθερής μετάβασης από την αρχαϊκή τελετουργία στην αισθητική κυρίως απόλαυση και τον κοινωνικό προβληματισμό. Η δυναμική της θρησκευτικής τελετουργίας, την οποία μας υπενθυμίζει σαφώς ο χορός, είναι απούσα στη σύγχρονη θεατρική παράσταση, η οποία χρησιμοποιεί ενίοτε αρχετυπικές μορφές, αλλά δεν είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της μυθολογικής προσέγγισης.

23 Σελίδα 19 Ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά στοιχεία της αρχαίας παράστασης είναι ότι διαμορφώνεται ως προϊόν πάνδημης συμμετοχής, μέσω του θεσμού της χορηγίας και της συμμετοχής του θεατή στα θεατρικά δρώμενα (χορηγία, χορός) Κοινωνία και πολιτική Το μεγαλύτερο, όμως, κοινωνικό πλαίσιο για το θέατρο και τον αγωνιστικό του χαρακτήρα είναι πιθανώς η συγκέντρωση της κοινότητας. Πρόκειται για μια συνάθροιση που έχει ως χαρακτηριστικό της τον όρο αγών, (από τη ρίζα «aγ-», που σημαίνει συγκεντρώνω). Τονίζουμε ιδιαίτερα την ιδέα της συνάθροισης, γιατί ακόμη και ως ανταγωνισμό ή διαγωνισμό να αποδώσει κανείς τη λέξη αγών και πάλι η συνάθροιση είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για την προβολή της ατομικής έκφρασης. Κανείς δε διαγωνίζεται με τον εαυτό του. Παρόλο που τυπικά το σύγχρονο θέατρο παραμένει ένας τόπος συνάθροισης, η συμμετοχή των πολιτών και ο αγωνιστικός χαρακτήρας λείπουν, εκτός και αν υιοθετήσει κανείς την ακραία άποψη ότι ο καλλιτεχνικός ανταγωνισμός των σκηνοθετών και οι κρατικές επιχορηγήσεις μπορούν να εκληφθούν ως μακρινοί απόγονοι του αγωνιστικού στοιχείου του αττικού δράματος ή του χορηγικού θεσμού. Όσον αφορά στα πολιτικά χαρακτηριστικά του αττικού δράματος η ευφυέστατη παρουσίαση και πολιτική κριτική των ιδρυτικών θεσμών που γεννούν την πόλη στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, ή ο προβληματισμός του χορού της πόλης ουσιαστικά- που συνδιαλέγεται με το ηρωικό παρελθόν της, αρκούν για να δείξουν την έντονη πολιτική παρουσία του αττικού δράματος στα δρώμενα της εποχής του. Οι ανθρωπολόγοι έχουν επινοήσει τον όρο πόλις θέατρο, προκειμένου να εκφράσουν τους θεατρικούς μηχανισμούς πάνω στους οποίους στηρίζεται η διαχείριση της κρατικής εξουσίας από την αρχαιότητα ως σήμερα. Ως πόλις-θέατρο, λοιπόν, το αθηναϊκό κράτος εκμεταλλευόταν τη γιορτή και τις θεατρικές παραστάσεις για εθνική αυτοπροβολή απ ότι φαίνεται. Ο Θουκυδίδης και ο Αριστοφάνης υπογράμμισαν στα έργα τους Επιτάφιος Περικλέους και Αχαρνής ότι τα Διονύσια επέτρεπαν στην πολιτεία να επιδεικνύει το μεγαλείο της στις άλλες πόλεις, μετατρεπόμενη η ίδια σε θέαμα. Ιδωμένη από αυτή την άποψη, η άμεση σχέση της διδασκαλίας με την πολιτική είναι απούσα από τη σύγχρονη θεατρική παράσταση, η οποία ασκεί μεν κοινωνική και πολιτική κριτική αλλά δεν περιέχει το στοιχείο της συμμετοχής που διασφαλίζει τη

24 Σελίδα 20 συλλογική κρίση. Η όποια κριτική είναι σταθερά προσδεδεμένη στο άρμα της ατομικής αντίληψης του σκηνοθέτη ή του θεατρικού συγγραφέα για τα κοινά, ή κινείται από ένα δεδομένο ιδεολογικό υπόβαθρο Αρχιτεκτονική και σκηνογραφία Το ίδιο το θέατρο ο φυσικός τόπος της παράστασης είναι εντελώς διαφορετικός κατά τον 6ο - 5ο Π.Κ.Ε. αι. και ενταγμένος στο φυσικό τοπίο. Ήδη από τις αρχές της αποκαλούμενης περίκλειας περιόδου, όμως, οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις στη σκηνή διαμορφώνουν ένα διαφορετικό status στη σχέση θεατή και δράματος σε μια προσπάθεια πιθανώς ρεαλιστικότερης απεικόνισης των σκηνογραφικών χαρακτηριστικών ή εξυπηρέτησης των αυξανόμενων δραματουργικών απαιτήσεων. Τούτη η προσπάθεια κορυφώθηκε στη ρωμαϊκή περίοδο και άλλαξε ριζικά την εσωτερική συνοχή και την εξωτερική μορφή του θεατρικού χώρου. Αντιρρεαλιστική στο σύνολό της η σκηνοθεσία και η ερμηνεία του αρχαίου δράματος περιοριζόταν σε σκηνογραφικές συμβάσεις. Η ποιητική εκφορά του λόγου ή η μακρηγορία των αγγελιαφόρων σε αντίθεση με τους συνήθεις κατά το πλείστον διαλόγους της σύγχρονης θεατρικής παράστασης είναι μια αντιρρεαλιστική τεχνική. Το ίδιο αντιρρεαλιστική είναι η γυμνή σκηνή στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, σε αντίθεση με το δωμάτιο του Άντον Τσέχωφ στον Βυσσινόκηπο. Ο «χειριδωτός» χιτώνας των αρχαίων υποκριτών και του χορού σε αντίθεση τα συνηθισμένα καθημερινά ρούχα των σύγχρονων ηθοποιών είναι μια άλλη αντιρρεαλιστική πρακτική, όπως επίσης και τα προσωπεία των πρωταγωνιστών -υπολείμματα αρχαιότερων ανιμιστικών λατρειών σε αντίθεση με τα φυσικά πρόσωπα της σύγχρονης ερμηνείας. Το ηλιόφως των αρχαίων παραστάσεων σε αντιπαράθεση με τον επιμελημένο - ψευδαισθητικό εν γένει- φωτισμό της σκηνής είναι πιθανώς το μόνο εξ ανάγκης ρεαλιστικό στοιχείο της αρχαίας παράστασης. Στις τεχνικές διαφοροποιήσεις θα μπορούσαμε να περιλάβουμε και την εγγενή αδυναμία διαρκούς επανάληψης των θεατρικών παραστάσεων, οι οποίες εντάσσονταν στο ευρύτερο πλαίσιο των ετήσιων εορταστικών εκδηλώσεων προς τιμήν του Διονύσου. Η διδασκαλία ενός συγκεκριμένου δράματος δεν ήταν επαναλαμβανόμενη εμπειρία. Ήταν μοναδική παράσταση σε αντίθεση με τη δυνατότητα των συγχρόνων σκηνοθετών να ανεβάζουν

25 Σελίδα 21 τις παραγωγές τους για μακρό χρονικό διάστημα και να τις επαναλαμβάνουν σε διαφορετικές χειμερινές ή θερινές θεατρικές περιόδους Επισκόπηση Η θεατρική διδασκαλία απ ότι φαίνεται δεν υπήρξε απλό ψυχαγωγικό δρώμενο, ή μάλλον ήταν ψυχαγωγικό με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Διαμόρφωνε συνειδήσεις και την ίδια στιγμή διαμορφωνόταν από τη συλλογική συνείδηση. Συνδυάζοντας την αρχέγονη παράδοση, τη θρησκεία, την κοινωνική και πολιτική κριτική με την εκπαίδευση, έγινε κόμβος, ένα σημαντικό σταυροδρόμι για τις συνιστώσες που παράγουν συνήθως πολιτισμική δράση, μια βιωματική εμπειρία στην οποία ο κοινωνικός προβληματισμός, η χαρά της συμμετοχής, η θρησκευτική ευλάβεια και ο γιορτασμός συνδυάζονταν με τρόπο μοναδικό. Από αυτή την άποψη θεωρούμενο ενσωμάτωσε τους κανόνες της πόλης και την ίδια στιγμή έγινε ένα μεγάλο λαϊκό δικαστήριο για την κρίση της κοινωνικής της διαχείρισης. Όλα αυτά τα στοιχεία λείπουν από το σύγχρονο θέατρο που μπορεί να ασκεί κοινωνική και πολιτική κριτική, να σατιρίζει θεσμούς και πρόσωπα ή να παράγει πολιτισμό μέσα στα όρια της αισθητικής απόλαυσης, αποκομμένο όμως από τον παλμό και τη μέθεξη της πάνδημης συμμετοχής και την τελετουργική δύναμη της αρχαιοελληνικής παράστασης.

26 Σελίδα 22 II. AΡΧΑΙΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ Το θέατρο ως αρχιτεκτόνημα ήταν ένα δάνειο της Ελλάδας προς τη Ρώμη, με τη διαφορά ότι προσαρμόστηκε στο ρωμαϊκό πνεύμα και τρόπο ζωής. Οι Ρωμαίοι αρχιτέκτονες προχώρησαν τον 1ο αιώνα π.χ. στη δημιουργία ενός ενιαίου αρχιτεκτονικού συνόλου που ήταν ταυτόχρονα και πρακτικό και καλαίσθητο. Από τα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου και έπειτα διαπιστώνεται έξαρση στην κατασκευή θεάτρων σε όλη την έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πρώτος ο Αύγουστος χρησιμοποίησε τα θέατρα ως μέσο προπαγάνδας υπέρ της πολιτικής του ιδεολογίας, της ύπαρξης δηλαδή μιας μεγάλης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (imperium romanum) που εγγυάται την ευημερία και την ελευθερία των πολιτών της. Όλες οι επαρχίες της αυτοκρατορίας σε Ανατολή και Δύση γεμίζουν με θεατρικά οικοδομήματα. Ακόμα και μικρές πόλεις στη Μικρά Ασία ή την Αφρική, που λίγο νωρίτερα ήταν φτωχές ή ακατοίκητες, αποκτούν μνημειώδη μαρμάρινα θέατρα. Στόχος ήταν οι κάτοικοι και των πιο απομακρυσμένων περιοχών να αισθανθούν κομμάτι του ρωμαϊκού κόσμου και τρόπου ζωής. Η αγάπη των Ρωμαίων για την οργάνωση και την τάξη από τη μία πλευρά και την πολυτέλεια από την άλλη οδήγησε στην κατασκευή θεάτρων που εντυπωσίαζαν για την οργάνωση και το σχεδιασμό τους, αλλά και για τον πλούτο, τη μεγαλοπρέπεια και τη χλιδή τους. Τα εντυπωσιακά επιτεύγματα οφείλονται στις τεχνολογικές

27 Σελίδα 23 κατακτήσεις της εποχής, που τους επέτρεψαν να προχωρήσουν σε λύσεις πρωτότυπες, π.χ. στην κατασκευή θεάτρων σε εδάφη τελείως επίπεδα, στοιχείο που αποτελεί τη βασική διαφορά των ρωμαϊκών θεάτρων από τα αντίστοιχα ελληνικά. Οι Ρωμαίοι χρησιμοποίησαν σε μεγάλο βαθμό τα τόξα και τις καμάρες, κι έτσι προχώρησαν στη λύση των θολωτών κατασκευών, που διατάσσονταν ακτινωτά κάτω από το κοίλο (cavea, auditorium), με αποτέλεσμα τα θέατρα να αποκτούν εξωτερικά τη μορφή πολυώροφων μνημειακών οικοδομημάτων. Αυτές οι κατασκευές έδιναν στο ρωμαϊκό κοίλο μεγαλύτερη κλίση απ ό,τι στο ελληνικό. Τα διαζώματα (praesinctiones) χώριζαν το ρωμαϊκό κοίλο σε οριζόντια τμήματα (maeniana: ima cavea, media cavea, summa cavea). Οι θεατές ανέβαιναν στις θέσεις τους στις κερκίδες (cunei) από τις στενές κλίμακες (scalaria). Στο ανώτατο σημείο του κοίλου υπήρχε μια στεγασμένη στοά (porticus in summa cavea), στο μέσο της οποίας συχνά βρισκόταν ναΐσκος (sacellum) αφιερωμένος σε κάποιο θεό. Για την προστασία των θεατών από το δυνατό ήλιο ή τη βροχή, το κοίλο είχε τη δυνατότητα να στεγαστεί με μια τεράστια τέντα από καραβόπανο (velarium). Οπές για τη στήριξη των ειδικών πασσάλων βρίσκουμε ακόμα και σήμερα σε πολλά θέατρα. Η ορχήστρα των ρωμαϊκών θεάτρων γίνεται ημικυκλική. Στρώνεται είτε απλώς με χώμα (και από

28 Σελίδα 24 κει πήρε το όνομα κονίστρα) είτε με μαρμάρινες πλάκες. 1. ΣΚΗΝΗ Ουσιαστική διαφορά της ρωμαϊκής σκηνής (scaena) από τα ελληνικά πρότυπα είναι το ότι ενώνεται αρχιτεκτονικά με το κοίλο, πάνω από τις παρόδους. Εκεί δημιουργούνται θεωρεία για τους διακεκριμένους θεατές (tribunalia). Το προσκήνιο (proscaenium) χαμηλώνει και το λογείο αποκτά μεγαλύτερο βάθος. Ο χώρος όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί ήταν ένα υπερυψωμένο πάτωμα (pulpitum), με πρόσοψη διακοσμημένη άλλοτε με μικρούς πεσσούς άλλοτε με ανάγλυφες πλάκες. Όταν δεν παίζονταν έργα μπροστά από τη σκηνή έπεφτε η μεγάλη κουρτίνα, αυτό που σήμερα ονομάζουμε «αυλαία» (aulaeum), και απομόνωνε την πρόσοψή της. Δίπλα στη σκηνή υπήρχαν τα παρασκήνια, που εξυπηρετούσαν διάφορες λειτουργίες, ενώ πίσω υπήρχαν βοηθητικά δωμάτια για τους ηθοποιούς (postscaenium). Μια στοά πίσω από το σκηνικό οικοδόμημα (porticus post scaenam) εξυπηρετούσε τους θεατές στα διαλείμματα ή σε περίπτωση βροχής. Η σκηνή γίνεται ένα πολυώροφο πολυτελές οικοδόμημα και η πρόσοψή της (scaenae frons) έχει πλούσια αρχιτεκτονική και πλαστική διακόσμηση, με θυρώματα, ναΐσκους (aediculae), κόγχες, κίονες και αγάλματα. Στα ελληνιστικά θέατρα ο γλυπτός διάκοσμος ήταν περιορισμένος. Στα ρωμαϊκά θέατρα όμως αποκτά σημασία, διότι χρησιμοποιείται από την αυτοκρατορική προπαγάνδα.1 Στόχος ήταν η διαμόρφωση

29 Σελίδα 25 μιας ενιαίας κουλτούρας για το λαό της αυτοκρατορίας, αλλά και η υπενθύμιση της συνεχούς παρουσίας του αυτοκράτορα και της μεγαλοπρέπειας του αξιώματός του. Οι πιο σημαντικές θέσεις για την τοποθέτηση αγαλμάτων ήταν πάνω από τις τρεις κεντρικές θύρες της πρόσοψης. Αυτές οι τρεις θέσεις προορίζονταν για τα αγάλματα του αυτοκράτορα και της οικογένειάς του, καθώς και των θεών που η πόλη τιμούσε περισσότερο. Οι εξέχοντες πολίτες που χρηματοδοτούσαν την ανέγερση ή τη διακόσμηση ενός θεάτρου ή θέσπιζαν θεατρικές γιορτές (ludi scaenici) με δικά τους έξοδα τιμόνταν από την πόλη τους με αγάλματα που στήνονταν στο θέατρο. Στις περιοχές εκείνες που προσαρτήθηκαν έπειτα από νικηφόρες εκστρατείες και δεν είχαν καμία παράδοση σε θεατρικά οικοδομήματα, όπως οι επαρχίες της Δύσης Γαλλία, Γερμανία και Βρετανία, τα θεατρικά κτίσματα ήταν καθαρά ρωμαϊκού τύπου. Στις επαρχίες της Ανατολής όμως, όπως η Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, ήταν βαθιά ριζωμένη η παράδοση και η πολιτιστική σφραγίδα των Ελλήνων και η αρχιτεκτονική των θεατρικών εγκαταστάσεων ακολούθησε τα διαμορφωμένα πρότυπα των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. 2. H ΟΡΧΗΣΤΡΑ Aντί της κυκλικής ελληνικής η ρωμαϊκή ορχήστρα (orchestra) είναι ημικυκλική και η

30 Σελίδα 26 σκηνή πλησιάζει.tο ημικύκλιο άλλοτε ξεκινάει μετά την πάροδο (Aσπένδου) και άλλοτε την περιλαμβάνει (Kαρθαγένης Tυνησίας, Merida Iσπανίας). Eνίοτε υπολείπεται του ημικυκλίου, τμήμα του οποίου κατέχει η σκηνή, συνήθης περίπτωση σε ωδεία (ωδείο Aπολλωνίας B. Hπείρου). Σε ορισμένα θέατρα χαμηλές πλατιές βαθμίδες έχουν προστεθεί στην περιοχή της ορχήστρας, περιορίζοντας το χώρο της (Merida,Segorbiza, Iσπανίας, Dougga Tυνησίας, Lyon Γαλλίας, Nocera Casino). 3. ΘΕΩΡΕΙΑ Θέση προορισμένη για επίσημους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι για τα δρώμενα. Τα θεωρεία συνήθως βρίσκονταν ψηλά, πάνω από τις παρόδους του θεάτρου των Ρωμαϊκών χρόνων, στα σημεία σύνδεσης του κοίλου και της σκηνής. 4. ΛΟΓΕΙΟ Το επίμηκες βάθρο του σκηνικού οικοδομήματος του ρωμαϊκού θεάτρου, όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί.

31 Σελίδα ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ Κιονοστοιχία που προστέθηκε μπροστά από τον τοίχο της σκηνής του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Τα διαστήματα μεταξύ των κιόνων ενίοτε κλείνονταν με θυρώματα ή γραπτούς πίνακες. Στα ρωμαϊκά θέατρα το προσκήνιο χαμηλώνει και φέρει αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. 6. MΟΡΦΗ ΚΑΙ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ Στο ρωμαϊκό θέατρο το στοιχείο που εξελίσσεται κυρίως είναι η σκηνή. Αποκτά μέγεθος καθώς και πλατφορμα για τον ηθοποιό, το λογείο. Περιορίζεται ως προς το κοίλον στις 180, με αποτέλεσμα να πλησιάσει η σκηνή τους ακροατές. Αυτό έχει συνέπεια να μετατραπεί η ορχήστρα σε ημικύκλιο.oι μεταβολές αυτές, αποτέλεσμα ορθολογικής επέκτασης της σκέψης των ελλήνων σχεδιαστών, είχαν σαν αποτέλεσμα να χάσει το ρωμαϊκό θέατρο κάτι από τις γραμμές και την φινέτσα του ελληνικού. Aντ αυτού κέρδισε σε τεχνική και κυρίως σε ακουστική. H υπερύψωση των ηθοποιών βελτίωσε τόσο τον άμεσο ήχο, όσο και την ανάκλαση από την ορχήστρα, χωρίς να καταργήσει ούτε την πίσω ανάκλαση, ούτε την διπλή ανάκλαση. Tα πλεονεκτήματα αυτά διατηρούνται σε όλο το εύρος των 180. Tο κοίλο αποκτά μεγαλύτερη κλίση με σαφή οπτικά και ακουστικά πλεονεκτήματα. Νεώτερα παραδείγματα ρωμαϊκών θεάτρων μας παρουσιάζουν μία σαφέστατη αύξηση της επιφανείας της πλάτης της σκηνής που σε συνδυασμό με τις στεγασμένες παρόδους κλείνει, όλο το άνοιγμα του κοίλου. Aυτό έχει συνέπεια να αποκτά το θέατρο χαρακτήρα όχι υπαίθριου αλλά ημιυπαίθριου χώρου (πλατεία). Aκόμη περισσότερο, στην κατασκευή αυτή προστίθεται και ένα στέγαστρο με κατάλληλη κλίση που αποτελεί τον πρόγονο των σύγχρονων ανακλαστήρων.

32 Σελίδα ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Tο ρωμαϊκο θέατρο αποτελεί καλύτερο υπόδειγμα για τον σχεδιαστή του σύγχρονου θεάτρου. Ως εξέλιξη του ελληνικού διατηρεί όλα τα κύρια χαρακτηριστικά του και οδηγεί πίσω από το χώρο της θεατρικής δράσης και μάλιστα με κλίσεις στο επάνω τμήμα του. Aκόμη οδηγεί στην επιλογή μεγάλων ανακλαστικών επιφανειών στην ιδέα του κλειστού κοίλου με την προσθήκη μιας μεγάλης κατασκευής πίσω απο τη σκηνή, που επιτρέπει ακόμη μεγαλύτερη συγκέντρωση της ηχητικής ενέργειας. Παράλληλα η μορφή αυτή προστατεύει το εσωτερικό του θεάτρου από εξωτερικούς θορύβους. Oλα αυτά αποτελούν στοιχεία από τα οποία πολλά μπορεί να αντλήσει κανείς για τον σχεδιασμό σύγχρονων θεάτρων. 8. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Kι όμως κάτι χάνεται. H χάρη της κυκλικής ορχήστρας. H συγκέντρωση που δημιουργεί το πάνω από 180 κοίλο. H μικρότερη σκηνή που αφήνει το μάτι να βγει έξω από το θέατρο, η απαλότερη κλίση του κοίλου.h αίσθηση της ακουστικής τελειότητας παρά την προφανή έλλειψη κάθε υποστήριξης. Kάτι χάνεται και παρά το γεγονός ότι το ρωμαϊκό θέατρο είναι σαφώς τεχνικά αρτιότερο, δεν κερδίζει τη μάχη των εντυπώσεων απέναντι στο πρότυπό του. 9. ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡO Θέατρο είναι ο ειδικός χώρος, όπου συγκεντρώνεται τακτικά κόσμος για να παρακολουθήσει ένα θέαμα. Πολλές φορές με τον όρο θέατρο χαρακτηρίζουμε το σύνολο των έργων ενός ορισμένου συγγραφέα ή μιας ομάδας συγγραφέων, όπως το θέατρο του Αισχύλου, το θέατρο του Τσέχωφ, το γαλλικό θέατρο. Οπωσδήποτε στη γενική έννοια του θεάτρου περιλαμβάνεται ένα σύνολο προσώπων, που συναθροίζονται σ' ένα συγκεκριμένο χώρο με σκοπό να παρακολουθήσουν ένα ζωντανό θέαμα. Ο όρος ζωντανό θέαμα απέκτησε ιδιαίτερη σημασία στην εποχή μας, επειδή διακρίνει τις θεατρικές παραστάσεις από τα άλλου είδους θεάματα, όπως τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τις εκθέσεις έργων τέχνης κλπ. Πράγματι, μόνο στη σκηνή του θεάτρου μπορεί κανείς να παρακολουθήσει ανθρώπους να ζωντανεύουν ήρωες, πραγματικούς ή φανταστικούς. Ο κινηματογράφος και η τηλεόραση μας δείχνουν

33 Σελίδα 29 απλώς εικόνες προσώπων, όχι τα ίδια τα πρόσωπα. Τα πρόσωπα που συναθροίζονται στο θέατρο, είτε είναι ηθοποιοί, είτε βοηθοί τους, είτε θεατές, έχουν ένα σκοπό, τη θεατρική παράσταση. Μπορούμε να χωρίσουμε αυτά τα πρόσωπα σε δυο κατηγορίες: εκείνα που παρακολουθούν το θέαμα κι εκείνα που το προσφέρουν. Η διάκριση όμως αυτή δεν μπορεί να είναι απόλυτη, γιατί κατά ένα τρόπο, στο θέαμα συμμετέχει και το κοινό. Ακόμη κι εμείς οι ίδιοι, μολονότι βρισκόμαστε στα καθίσματα της πλατείας του θεάτρου, είμαστε μέρος του έργου που παίζεται στη σκηνή. Χωρίς το κοινό κανένα έργο δεν έχει την ατμόσφαιρα. Η συμμετοχή των θεατών με ενθουσιασμό ή απάθεια, με χειροκροτήματα ή αποδοκιμασίες, ανάλογα με το έργο ή τις σκηνές που παίζονται και το επίπεδο της σκηνοθεσίας, είναι το πιο απαραίτητο στοιχείο της θεατρικής παράστασης. Όταν η αίθουσα δονείται από τα χειροκροτήματα, οι άνθρωποι που προσφέρουν το θέαμα, ηθοποιοί, παραγωγοί κ.ά. αισθάνονται ικανοποίηση, αναπτύσσουν πιο εύστοχα τις δυνάμεις τους και ενδυναμώνουν και ηθικά στην εκτέλεση του ρόλου τους. Ενώ, όταν οι αντιδράσεις του κοινού είναι εναντίον τους ξέρουν ότι η παράσταση δεν πάει καλά και αγωνίζονται να την επανορθώσουν, με μια απόδοση που θα φέρει την αρμονία ανάμεσα στη σιωπηλή αίθουσα και τη σκηνή που έχει το λόγο. Η παρουσία του κοινού εμφανίζεται έτσι σαν υπολογίσιμος παράγοντας γενικότερα στην ποιότητα της θεατρικής δημιουργίας.

34 Σελίδα 30 Το σύγχρονο θέατρο είναι κι αυτό δέκτης της εποχής του. Περικλείει μέσα του όλες εκείνες τις τάσεις και τα ρεύματα που περνούν μέσα απ' τη ζωή. Ποικίλλει σε μορφή, περιεχόμενο και εκτέλεση, ωστόσο διατηρεί τα κύρια στοιχεία του, δηλ. σκηνή, ηθοποιό, κοινό. Όπως πάντα έτσι και τώρα, το θέατρο είναι πνευματική εκδήλωση με εξαιρετική σημασία. Το κοινωνικό συμφέρον απαιτεί, βέβαια, να παρουσιάζονται έργα με ευεργετική επίδραση στο πνεύμα και στη διάθεση του κοινού, έργα που καλλιεργούν ευγενικές φιλοδοξίες και ψηλά συναισθήματα. Φυσικά, όπως μπορεί να ωφελήσει το θέατρο, έτσι μπορεί και να βλάψει το κοινό του, όταν στην επιλογή του ρεπερτορίου του κυριαρχούν απλά και μόνο κριτήρια κερδοσκοπικά από την πλευρά των επιχειρηματιών και των θιάσων. Στο τελευταίο οφείλει, κατά ένα μέρος και την κρίση που περνά το σύγχρονο θέατρο. Έχει την ανάγκη μιας σωστής και πρέπουσας μεταχείρισης για ν' ανταποκριθεί στη μεγάλη αποστολή του: τη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου

35 Σελίδα 31 III. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ 1. Εισαγωγή στο μεσαιωνικό θέατρο. Ανάμεσα στην θεατρική παράδοση των κλασσικών της αρχαίας Ελλάδας, του Ρωμαικού θεάτρου και το θέατρο της Αναγέννησης οι γνώσεις μας είναι ελλιπείς και κατά βάση αντιλαμβανόμαστε τη περίοδο σαν αντιθεατρική. Σαν ένα κενό που απότομα ξαναπιάνει το νήμα της θεατρικής παράδοσης με τη commedia dell arte. Αυτό όμως δεν είναι πραγματικό. Παρά τις λίγες πληροφορίες μας στη διάρκεια όλων αυτών των ετών υπήρξαν έργα, μια έστω πρωτόλεια θεατρική παράδοση ζωντανή με τη μορφή κυρίως των λειτουργικών δραμάτων. Η εκκλησία αρχικά χτύπησε αρκετά τη θεατρική τέχνη ως εκφυλιστική αλλά σύντομα αντιλήφθηκε το πόσο χρήσιμο θα ήταν να την αξιοποιήσει ως εργαλείο κατήχησης. Λειτουργικά δράματα εμφανίζονται σε όλη την ευρώπη:ως mystery plays στην Αγγλία, sacre rappresentazioni στην Ιταλία, mysteres στη Γαλλία, geistspiele στην Γερμανία (ενδεικτικές αναφορές). Εδώ εντάσσεται και το βυζαντινό θέατρο που υπήρξε και αυτό με την αντίστοιχη μορφή (εκκλησιαστικό δράμα) αλλά η πορεία του είναι ένα πεδίο που χρίζει ξεχωριστής ανάλυσης και διχάζει ακόμα τους ιστορικούς. Το υλικό τους, αυτά τα δράματα, το αντλούν από την βιβλική λογοτεχνία, από βίους αγίων και μαρτύρων. Ήδη στις πρώτες χριστιανικές εορτές υπήρχαν οι τρόποι (tropes) τραγουδιστικά κομμάτια τα οποία στη τελετουργία του Πάσχα ήταν έντονα διαλογικά και συνοδεύονταν από σκηνικές οδηγίες-δείγμα μιας υποτυπώδους έστω παραστασιοποιήσης. Σταδιακά με την προσθήκη κωμικών σκηνών (εμπλουτισμό δηλαδή της θεματικής) και περισσότερων ρόλων, το δράμα δεν μπορούσε να παραμείνει στο χώρο της εκκλησίας. Βγαίνοντας λοιπόν στον κόσμο η γλώσσα απλουστεύεται (γεγονός που αργότερα θα δώσει και την ευκαιρία για την ανάπτυξη εθνικών θεάτρων) τα κουστούμια φροντίζονται περισσότερο και τα σκηνικά εμπλουτίζονται με τη χρήση των τρύκ.οι παραστάσεις δίνονταν τόσο σε υπαίθριους χώρους όσο και σε διώροφες άμαξες / άρματα, κάτι που παραπέμπει στο θέατρο των πλανόδιων, είδος που συνυπήρχε με το λειτουργικό δράμα αλλά διώκονταν κα εκείνο αρχικά. Δίχως το κανονιστικό θρησκευτικό πλαίσιο το θέατρο είναι ελεύθερο τώρα να διερυνθεί και θεματικά. Στο μεσαιωνικό σχήμα της τραγωδίας με happy end προστίθενται τώρα αρκετά στοιχεία ηθολογίας (το καλό και το κακό με ηθικούς πια όρους) και κωμικοί τύποι (έμποροι, βοσκοί αλλά κυρίως αυτός του σατανά) φορώντας αντίστοιχες