Συνέντευξη με τον Μανουσάκη Στυλιανό

Transcript

1 Συνέντευξη με τον Μανουσάκη Στυλιανό Σπ: Λοιπόν κύριε Στυλιανέ, από ποια ηλικία ξεκινήσατε να ασχολείστε με τη μουσική στο χωριό που γεννηθήκατε; Απ: Εγώ ξεκίνησα στα δεκαεφτά, περίπου εκεί. Μεγάλος, ναι, μεγάλος. Επειδή «έψαχνα» την λύρα του πατέρα μου- γιατί ο μπαμπάς μου έπαιζε λύρα στην αρχή- και μ άρεσε και έπιανα την λύρα. Δεν ήθελε, βέβαια ο πατέρας μου για να μην του χαλάσω τις κόρδες, γιατί ήταν δύσκολο εκείνα τα χρόνια να πάρεις άμα σπάσεις μια κόρδα της λύρας, ας πούμε, ήταν δύσκολο. Έπρεπε να καβαλικέψεις το μουλάρι, να έρθεις εικοσιπέντε χιλιόμετρα στη Σητεία για να πάρεις τις κόρδες. Δεν ήθελε, δηλαδή με κυνηγούσε. Σαν πήγα εγώ στα δεκάξι- δεκαεπτά χρόνια, λέω του πατέρα μου: «Εγώ θέλω να πας να μου πάρεις ένα βιολί». Σπ: Είχατε ξαναδεί βιολί, σας άρεσε; Απ: Ναι, ναι. Ήτανε ένας χωριανός μου εκεί πέρα, Ζαχαρίας Γιαμιτζάκης λεγόμενος. Έπαιζε πολύ ωραία. Δεν έπαιζε πολλά κομμάτια, βέβαια, δεν είχε ας πούμε μεγάλο ρεπερτόριο, αλλά αυτά που έπαιζε τα έπαιζε ωραία. Ήτανε και λεβέντης αυτός, ψηλός, ωραίος, μ άρεσε εμένα, δηλαδή μου κέντριζε το ενδιαφέρον εκείνος και λέω του πατέρα μου : «θέλω βιολί». Μου λέει: «μάθε λύρα». Λέω: «Όχι, εγώ θέλω να κατεβείς κάτω και να μου πάρεις βιολί». Ειρ: Πώς λέγανε τον χωριανό σας; Απ: Ζαχαρία Γιαμπιτζάκη. Τώρα ζει, βέβαια, ακόμα αλλά είναι σε ηλικία μεγάλη. Μ άρεσε πολύ το βιολί του, γιατί αυτόν πρωτάκουσα βέβαια, αυτόν. Ειρ: Ουσιαστικά, δηλαδή, από τον Ζαχαρία Γιαμπιτζάκη μάθατε βιολί;

2 Απ: Αυτόν πρωτάκουσα. Μ άρεσε και μου κέντρισε το ενδιαφέρον για ν αγοράσω βιολί. Σπ: Και ποιος σας έδειξε τα πρώτα πιασίματα στο βιολί; Απ: Λοιπόν, μετά έρχεται ο πατέρας μου πραγματικά κάτω και παίρνει και βιολί και κιθάρα από έναν έμπορο εδώ πέρα, Γιαννακάκη Διονύση. Τα φέρνει στο χωριό, πάντα βέβαια, τότε δεν υπήρχανε... ήτανε δύσκολα, διότι εμένα το χωριό μου είναι σε μεγάλο υψόμετρο. Η Δάφνη απέχει από εδώ εικοσιπέντε χιλιόμετρα και όλο ανηφοριά. Και είχε κατέβει με το άλογο. Κατέβηκε κάτω, τα φέρνει. Η χαρά μου εμένα... Πιάνω να δω πώς παίζουνε, διότι εντελώς ανίδεος, δεν μπορούσα να καταφέρω και πολλά πράγματα. Λέω στον πατέρα μου θα πάμε, ήταν ένας στο Σταυροχώρι - γύρω στα εφτά με οχτώ χιλιόμετρα πιο πέρα από το χωριό το δικό μας - Παπαχατζάκης λεγότανε, Γιάννης Παπαχατζάκης. Αυτός ο άνθρωπος ήταν, βέβαια, τυφλός. Δεν έβλεπε. Και του λέω: «θέλω να με πας εκεί πέρα να με μάθει λίγα πράγματα». Λέει: «Μα πώς να σε μάθει, αφού αυτός είναι τυφλός, δεν ξέρει...». Ήθελε ντε και καλά να με πάει με νότες. Λέω: «Θα πάω εκεί πέρα και δεν θέλω και πολλές μέρες. Λίγες μέρες, να δω πώς κουρντίζει, πώς ξεκουρντίζει, πώς ταιριάζει την κιθάρα με το βιολί μαζί και από πού να αρχίσω. Πέντε πράγματα. Δεν ήθελα και πολλά πράγματα, γιατί είχα το μερακλίκι. Από μικρό παιδί, ξέχασα να σας πω, ότι ήθελα να πάω στα ζώα, να γυρίσω πίσω να τα δέσουμε, με σχοινιά τα δέναμε τότε- δεν ξέρω στα χωριά σας στα μέρη σας - και μετά να κόψω από τον ποταμό μέσα δυο ξύλα και τα έβαζα στον λαιμό μου και έκανα πως έπαιζα βιολί. Ειρ: Σας άρεσε, δηλαδή, από τότε. Απ: Ναι, ναι. Και τραγουδούσα, δηλαδή έλεγα μαντινάδες, έλεγα ό,τι σκοπός μου ερχότανε εκείνη την ώρα και είχα το ταλέντο, δηλαδή την εξάσκηση στο τόξο την είχα από τότε, πριν πιάσω δηλαδή ακόμα βιολί. Ειρ: Σε ποια ηλικία, δηλαδή;

3 Απ: Στα δεκαεφτά. Από τα δώδεκα- δεκατρία τραγουδούσα εγώ, τραγουδούσα συνέχεια, αλλά βιολί, τόξο στα χέρια μου έπιασα στα δεκαεφτά μου χρόνια. Σπ: Και πάτε λοιπόν, στον δάσκαλο. Αυτός τι ήταν, δάσκαλος; Απ: Δεν ήτανε δάσκαλος, ήταν κι αυτός πρακτικός, πρακτικός οργανοπαίχτης, ερασιτέχνης, αλλά πλην όμως το έκανε επάγγελμα, διότι δεν είχε πώς να ζήσει ο άνθρωπος. Ειρ: Δηλαδή, τον φωνάζανε στα γλέντια; Απ: Ναι, στα γλέντια τον φωνάζανε τον άνθρωπο και πολύ παίξιμο, τις πολύωρες αυτές στα γλέντια που βάζανε, όσο έπαιζε τόσο μάθαινε. Και γίνηκε και κάποιος Στέλιος, ο οποίος βέβαια πήγε άδικα. Αυτός αν υπήρχε τώρα και να ήτανε στα εξήντα του χρόνια - έχει πεθάνει βέβαια τώρα κανέναν χρόνο- αυτός ήταν ο υπ αριθμόν ένας στην Κρήτη επάνω. Δηλαδή μιλάμε, κόρον μπορούμε να πούμε. Σπ: Σε ολόκληρη την Κρήτη ή στην περιοχή της Σητείας; Απ: Στην περιοχή, στην Σητεία, εδώ ήτανε, αλλά αν τον βάλουμε σαν βιολί σε όλη την Κρήτη, ήτανε στην Κρήτη επάνω. Ήτανε πολύ σωστός, πολύ ωραίος. Ήταν και ακούραστα τα χέρια του, έπαιζε πολλές ώρες. Κι εγώ τι έμαθα τώρα από τον τυφλό αυτόν; Οπτικά, πια. Δηλαδή, έβλεπα τις κινήσεις του και μου πηγαίνανε, μου καρφωνότανε στο μυαλό. Τα μάτια μου, δηλαδή, συλλαμβάνανε από πού αρχινούσε για παράδειγμα του Ρε την κοντυλιά, από πού αρχινούσε του Σολ. Ειρ: Οπτικά και ακουστικά; Απ: Οπτικά και ακουστικά, ναι. Από πού, λοιπόν, κινούσε την κάθε κοντυλιά, από πού κινούσε τον Συρτό τον Χανιώτικο, τον Πεντοζάλη, τα Καλαματιανά, όλα αυτά. Δεν έκανα πολλές μέρες, δεκαπέντε μέρες έκανα. Ειρ: Κάτσατε μαζί του, δηλαδή. Απ: Ναι, δεκαπέντε μέρες έκατσα. Σπ: Μήπως κάνατε και κανένα γλέντι μαζί;

4 Απ: Ακούτε να δείτε. Ναι, αργότερα. Στις δεκαπέντε μέρες, πήρα εγώ μια εικόνα διότι ήταν κάπως δύσκολο να μένω κι εκεί πέρα. Σε μια νονά μου έμενα, ήτανε γριά γυναίκα, δεν μπορούσα να παίξω κιόλας γιατί ήταν στεναχωρημένη, ένα παιδί της είχε πεθάνει. Δεν είχε παιδί, της είχε πεθάνει από πολλά χρόνια, αλλά όσο να ναι...και έκατσα εκεί δεκαπέντε μέρες και μετά πήγα στο χωριό. Μοναχός μου έπαιζα μετά, ώρες ατέλειωτες. Πολλές φορές το βαριόμουν. Δηλαδή, εγώ ο ίδιος το χα βαρεθεί το βιολί. Εν τω μεταξύ, το χα πατήσει γινάτι. Αφού είχα βάλει τον πατέρα μου και μου το αγόρασε και λέω αφού ακολουθώ στις μαντινάδες, ας πούμε και αφού χορεύω και καλά Στειακό χορό - αυτόν τον δικό μας - τον χορεύω πολύ ωραία. Όπου κι αν είναι, ας πούμε, άμα χορέψω, η καθηγήτρια εδώ πέρα η Μιχελάκη, που είναι στο Λύκειο Ελληνίδων, με έχει ως παράδειγμα στα παιδιά δηλαδή, σε όλα. Διότι δεν είναι το πώς θα χορέψεις, όπως τον χορεύουν τώρα βιομηχανικά - αυτά που βλέπετε εσείς στην τηλεόραση τώρα - υπάρχουν κι άλλες φιγούρες, οι οποίες παίζεις την πασπαλιά, κάθεσαι κάτω, ενώ αυτά δεν τα κάνουν τώρα. Μόνο κάνουνε αυτές τις βόλτες, πετούν το πόδι τους πέρα και δεν ξέρω κι εγώ τι κάνουνε. Καλά το κάνουνε, γιατί αυτό είναι επάγγελμα τώρα, οι σχολές... Δηλαδή, είναι κάπου βιομηχανοποιημένα τώρα τα πράγματα. Εμείς, όμως, χορεύαμε... πώς να σου πω τώρα, αυτά που αισθανόμαστε. Και όποιος χορεύει τον Στειακό χορό και τον χορεύει, ας πούμε, καλά, έτσι που πρέπει, παραπάνω από τρεις βόλτες δηλαδή εκεί που χορεύει να κάνει τρεις βόλτες γύρω - γύρω, δεν αντέχει μετά. Ο καλός χορευτής παραπάνω δεν αντέχει, γιατί είναι κουραστικός. Σπ: Δηλαδή, τότε δεν υπήρχαν δάσκαλοι; Απ: Δάσκαλοι, πολύ παλιά, δεν υπήρχαν. Δηλαδή, όταν μαθαίναμε εμείς ήταν λιγάκι δύσκολα. Μάλιστα, μπορώ να σας πω πόσο δύσκολα ήταν. Δεν υπήρχαν αυτά τα μέσα, μια κασέτα να πάρουμε. Ένα γραμμόφωνο είχαν τότε, τα λεγόμενα όχι πικάπ, γραμμόφωνα τα λέγανε, αυτά που γυρνούσανε- δεν ξέρω αν τα έχετε δει - με κάτι δίσκους μεγάλους,

5 τεράστιους και έφερε ένας ξάδερφός μου. Πήρε άδεια, ήταν χωροφύλακας. Πώς τα κατάφερε, αγόρασε ένα γραμμόφωνο και πήρε μια άδεια κι ακούσαμε. Πρώτη φορά που χαμε ακούσει στα δεκαεφτά, στα δεκαοχτώ χρόνια, έναν δίσκο, τότε, εκείνα τα χρόνια. Δεν υπήρχαν τα μέσα, δεν υπήρχαν οι τηλεοράσεις, τα πικάπ, τα CD (τα λεγόμενα τώρα CD), για να πεις τώρα ότι θα βάλω μια κασέτα να ακούσω κάτι. Ειρ: Πολλοί, όμως, έχουνε μάθει με αυτόν τον τρόπο. Απ: Τώρα μαθαίνουνε, ναι. Ειρ: Δηλαδή, λένε ότι «ακούμε τον δίσκο του Καλογερίδη και μαθαίνουμε έτσι τις κοντυλιές του». Απ: Ναι, ναι. Τα βγάζουνε πραγματικά αντίγραφα, όπως τα παίζει ο Καλογερίδης ή ο Σκορδαλός ή ο Σιφογιωργάκης, όπως μέσα, ναι. Σπ: Λέτε, δηλαδή, ότι για να μάθει ένας νέος... Απ: Ήτανε λίγο δύσκολο. Σπ: Έπρεπε να πάει σε έναν από τους παλιούς και να τον παρακολουθήσει, έτσι; Απ: Ναι, ναι. Και φυσικά, βέβαια να το χεις μέσα σου. Να το έχεις μέσα σου το «μερακλίκι». Δηλαδή ήτανε κατόρθωμα εκείνα τα χρόνια - δεν το λέω επειδή παίζω και εγώ βιολί- όποιος κατόρθωνε εκείνα τα χρόνια για να μάθει. Γιατί, πρώτα - πρώτα αν δεν ήσουν δεκαεφτά- δεκαοχτώ χρονών, στην παρέα δεν έμπαινες. Και στα καφενεία σχεδόν δεν έμπαινες. Πού να μπεις στο καφενείο, σε κυνηγούσανε. Αλλά εγώ επειδή είχα κάποιο - εν πάση περιπτώσει - ταλέντο και με πήρανε χαμπάρι, με είχανε αγκαλιάσει οι άνθρωποι. Δηλαδή τους άλλους οι οποίοι ήταν σε ηλικία νεώτερη που δεν ξέρανε όργανο, κάπως ας πούμε τους διώχνανε, δεν τους κάνανε παρέα. Ειρ: Επειδή ήταν μικροί; Απ: Επειδή ήτανε μικροί, ας πούμε. Κοίτα τώρα, ο άλλος να είναι δεκαέξιδεκαεφτά χρονών ο άνθρωπος και να είναι μικρός. Να μην τον κάνουνε

6 παρέα οι άλλοι. Αλλά εγώ επειδή ήξερα κάποιο όργανο και θέλανε, δηλαδή υπήρχε αυτή η λαχτάρα για να μάθω κάτι για να με έχουνε κοντά τους, πράγματι, ας πούμε, με είχανε μέχρι το Βγάζαμε τα γλεντάκια εκεί πέρα και γάμους έβγαζα ερασιτεχνικά πάντα, χωρίς λεφτά και χωρίς τίποτα τότε. Δηλαδή και από τις τσέπες μου έβαζα και αγόραζα τις κόρντες που σπούσαν από το βιολί. Χαρά σ εμένα αν το έκανα επάγγελμα. Χαρά σ εμένα. Ειρ: Σας καλούσαν δηλαδή σε γάμους ή σε γλέντια και δεν ζητούσατε αμοιβή εσείς. Απ: Ναι, στη Δάφνη, όσοι γάμοι στο χωριό. Ειρ: Οι άλλοι μουσικοί που παίζανε; Απ: Οι άλλοι, ναι. Όπως είπαμε τώρα ο Παπαχατζάκης ο τυφλός. Ειρ: Ζητούσε αμοιβή; Απ: Ναι, έπαιρνε, έπαιρνε. Ειρ: Είχε κάποια συγκεκριμένη αμοιβή ή τον πληρώνανε ό,τι θέλανε; Απ: Εκείνα τα χρόνια πληρώνανε ότι θέλανε. Εκείνα τα χρόνια. Τώρα έχει γίνει το εμπόριο. Εγώ δεν λέω, χαρά σ εμένα να το έκανα επάγγελμα, για το οικονομικό όχι. Το λέω χαρά σ εμένα αν το έκανα επάγγελμα ως προς την απόδοση μετά. Δηλαδή θα είχα μεγάλο ρεπερτόριο, θα είχα γίνει μεγάλος μουσικός, γιατί βλέπω την ικανότητα την δική μου. Δεν θέλω να περιαυτολογώ και να επαινώ τον εαυτό μου. Σκεφτείτε, εγώ έχω να παίξω αυτήν την ώρα πενήντα μέρες βιολί, έχει πεθάνει ένας θείος, τώρα. Αλλά το βιολί κανονικά, όποιος θέλει να μάθει και όποιος παίζει βιολί, πρέπει να παίζει το λίγο - λίγο μία με μιάμιση δυο ώρες την ημέρα και όποιος έχει το περιθώριο και παραπάνω. Ειρ: Να το πλησιάζει κάθε μέρα. Απ: Ναι ασφαλώς, γιατί αυτό το ξεχνάς εύκολα. Σπ: Μετά τις δεκαπέντε μέρες που κάνατε με τον δάσκαλο, πώς βελτιώσατε μετά την τεχνική σας; Με ποιόν τρόπο;

7 Απ: Με πολλές ώρες. Σπ: Με μελέτη; Ακούγοντας τι; Απ: Ακούγοντας πολλούς, πολλούς οργανοπαίχτες, όχι μόνο τον Παπαχατζάκη. Σπ: Μπορούμε να πούμε μερικά ονόματα; Απ: Πηγαίναμε σε πανηγύρια. Γύρω στο χωριό μου τώρα, ξέρεις, σε κάθε χωριό κοντά υπάρχουν και άλλα χωριά. Ήταν η Χρυσοπηγή, Σταυροχώρι, Πεύκοι, Άγιος Στέφανος, τα Κρυά. Το κάθε χωριό λοιπόν, είχε καταφέρει και είχε έναν οργανοπαίχτη, δυο οργανοπαίχτες. Και πήγαινα. Δεν μιλούσα, απλώς έβλεπα, έβλεπα. Να σκεφτείτε ότι για να μάθω να κουρδίζω την κιθάρα και το βιολί, δεν με έμαθε κανένας. Μόνο ακουστικά εγώ, χωρίς να πιάσω τετ α τετ να μου πούνε έτσι αυτό, αυτό, αυτό. Εκεί πάτησα. Μοναχός μου τα έμαθα, δηλαδή «κλεφτώντας». Δεν ήθελα, δηλαδή δεν υπήρχε τότε και το θάρρος για να κουβεντιάσεις όπως υπάρχει τώρα -θάρρος το λες, θράσος το λες -όπως η νεολαία σήμερα απού μπίχνεται και μπαίνει, ας πούμε, παντού, παντού. Ειρ: Είπατε: «κλέβοντας». Απ: Ναι, κλέβοντας. Ειρ: Δηλαδή, το λέτε αυτό, έτσι; Θα κλέψει ο άλλος για να μάθει; Απ: Ναι. Ειρ: Δηλαδή το λένε αυτό, με την καλή έννοια βέβαια. Απ: Ναι, πρέπει να «κλέψεις», να προσπαθήσεις να «κλέψεις» τον άλλον. Δηλαδή τι κομμάτια καλά παίζει που σου αρέσουνε. Να σου αρέσουνε. Αν δεν σε ακουμπήσουνε στην καρδιά, στην ψυχή, τι το θέλεις; Αλλά προσπαθώ πάντοτε και τώρα ακόμα που παίζω κάτι, δεν παίζω τέλεια. Μην πει ποτέ κανείς ότι έχει μάθει το βιολί τέλεια. Το βιολί είναι ένα όργανο, λένε ότι είναι ο βασιλιάς των οργάνων. Πράγματι, είναι ένα όργανο που δεν το έχει μάθει κανένας ακόμα. Κι αυτοί που λένε ότι μάθανε και αυτούς που παραδεχόμαστε ψηλά ιστάμενους κόρους,

8 ορισμένοι, ο Ζέρβας και όλοι αυτοί, κάθε μέρα κάτι ανακαλύπτουνε, κάτι. Δηλαδή, όσο παίζεις τόσο ανακαλύπτεις. Δηλαδή όταν έχεις λίγη όρεξη, σε οδηγεί μοναχό του και σε πάει. «Εκεί παίξε με», σου λέει. Αλλά να έχεις όρεξη, να είναι μέσα στο αίμα σου. Δηλαδή να παίζεις και το αίμα σου μέσα να...πολλές φορές, που λες, μου έτυχε και έπαιζα και ήμουνα μοναχός μου, συνήθως άμα παίζω κλείνω τα μάτια μου. Ειρ: Για να ακούτε το βιολί; Απ: Ναι. Πολλές φορές έρχεται η γυναίκα μου, μπαίνει μέσα, βγαίνει έξω από το δωμάτιο, δεν τη βλέπω. Και ύστερα με παίρνει στο δούλεμα. Με δουλεύει, το κατάλαβες; Σπ: Πότε παίξατε πρώτη φορά σε γλέντι; Απ: Εγώ, μετά από ένα εξάμηνο που έκανα αρχή να παίζω το βιολί, έβγαζα γλέντι. Σπ: Μόνος σας πηγαίνατε ή σας καλούσανε, πώς γινότανε; Απ: Συνήθως, για να μπω στο γλέντι, πρωτοβάλαμε αρχή σε παρέες. Τα χωριά μας έχουνε ένα συνήθειο. Μέσα σε μισή ώρα διοργανώνανε τότε παρέα. Και δεν υπήρχανε τότε τα σουβλάκια, οι μπριζόλες. Ειρ: Κάνατε, δηλαδή, παρέες και τραγουδούσατε. Απ: Ναι, δηλαδή με την ελιά, με το ψωμί, με το κουκί το δροσερό, με την αγκινάρα, με τις σαρδέλες. Τότε, ψωμί, ρακή, κρασί. Αυτό ήτανε. Το κρασί, βέβαια, ήτανε στο φλασκί. Το ξέρετε το φλασκί ποιο είναι; Ειρ: Ναι, ναι. Απ: Αυτά τα φλασκιά και από το πιθάρι πιάναμε τα γεμίζαμε, το αδειάζαμε. Ε, είχαμε πιει δυο - τρία φλασκιά κρασί. Να πάμε σ αυτουνού το σπίτι, να πάμε στου αλλουνού, παίζοντας εκεί στις παρέες, να τραγουδάνε, να, να...με τον καιρό, βρέθηκα και στο καφενείο να βάνουμε γλέντι. Υποχρεώθηκα, βέβαια, ύστερα και έμαθα Συρτό Χανιώτικο, Καλαματιανά, Πεντοζάλη. Σπ: Σ αυτές τις παρέες, συμμετείχανε άντρες - γυναίκες;

9 Απ: Ναι. Σπ: Και παιδιά; Απ: Ναι. Συμπαρασταθήκανε πολύ. Και άμα έβλεπα γονείς ή και άλλους να διώχνουνε τα παιδιά από κοντά μας για να μην μας πειράζουνε, εγώ τους έλεγα «αφήστε τα παιδιά να μάθουνε». Άμα μπορούνε να «κλέψουνε» κάτι, να μπούνε και στον χορό...πράγματι, με ακούσανε, με αγκαλιάσανε οι άνθρωποι, μου δώσανε, ας πούμε, φτερά τότε. Δεν μου λέγανε: «Άσε, δεν παίζεις τίποτα». Σπ: Πώς τον αντιμετωπίζανε τον μουσικό τότε; Απ: Στα χωριά μας, μας αντιμετωπίζανε πολύ καλά. Ξέρεις γιατί; Γιατί δεν υπήρχανε τηλεοράσεις τότε, δεν υπήρχανε αυτά τα πικάπ, τα CD, όλα αυτά για να γλεντήσουν οι άνθρωποι. Σινεμάς δεν υπήρχε, τίποτα τέτοιο δεν υπήρχε και η μόνη διασκέδασή μας ήτανε με το λούξι τότε, δεν υπήρχε ούτε φως. Δηλαδή μιλάμε τώρα πριν τριάντα χρόνια. Δεν υπήρχε σχεδόν σε κανένα χωριό και εδώ πέρα στην Σητεία φως, μόνο εδώ στην Σητεία που υπήρχε η ηλεκτρική τότε, «ηλεκτρική» η λεγόμενη, με μηχανές. Οπότε, ήταν δύσκολα τα πράγματα. Μονοιάζανε οι άνθρωποι πρώτα -πρώτα. Ένα καλό με το όργανο. Είχα καταφέρει πολλές φορές και μόνοιαζα ανθρώπους οι οποίοι ήταν στα μαχαίρια, δηλαδή τσακωμένοι. Ένα μεγάλο καλό κάνει η μουσική. Ειρ: Εσείς το έχετε ακούσει ή το έχετε ζήσει αυτό, δηλαδή να λέει μια μαντινάδα ο ένας, να απαντάει ο άλλος κι έτσι να λύνονται διαφορές ή να δημιουργούνται παρεξηγήσεις μ αυτόν τον τρόπο; Απ: Για εμάς...ο τόπος μας είναι φιλήσυχος και το σηκώνει το καλαμπούρι, δηλαδή στην μαντινάδα επάνω το σηκώνει το καλαμπούρι. Ειρ: Δηλαδή, περισσότερο ερωτικά είναι τα δίστιχα που λένε; Απ: Ναι, τα περισσότερα. Δηλαδή, το 90% είναι ερωτικά. Τα άλλα είναι τώρα...αλλά θέλω να σας πω, ως προς το μόνοιασμα που γίνεται. Δηλαδή, κάνουμε μια παρέα στο χωριό μέσα. Κάναμε τότε. Είχα

10 παρακολουθήσει. Και ήτανε δυο αδέρφια που ήτανε παρεξηγημένα. Ζήλευε ο άλλος που δεν ερχόταν στην παρέα. Όχι δεν τον εκάναμε παρέα, δεν ερχόταν γιατί είχε παρεξηγηθεί με τον αδερφό του, που ήταν στην παρέα ο αδερφός του. Το βιολί, λοιπόν, τους έβαζε κι ερχότανε κοντά μας στην παρέα. Ε, από εδώ, από εκεί, τους μόνοιαζε. Ειρ: Δηλαδή, μέσω της μαντινάδας ή μόνο μέσω της μουσικής; Απ: Και μέσω της μουσικής, της παρέας. Εβίβα, στο ποτηράκι. Όχι για να πιει, αλλά απλώς για να περάσει η ώρα. Γιατί σας είπα ότι δεν υπήρχε άλλος τρόπος για να διασκεδάσει ο κόσμος. Σπ: Στα καφενεία μαζευόσασταν συνήθως στο χωριό; Απ: Ναι. Μετά πηγαίναμε παρέα από σπίτι σε σπίτι, μαζευόμασταν στο καφενείο και βάζαμε χορό. Ο χορός, όμως, πώς γινότανε; Στα πρώτα χρόνια που έμαθα εγώ βιολί, στέλνανε μικρούς - όσοι είχανε τώρα γκόμενες - στέλνανε τώρα τους μικρούς, τα παιδιά και λέγανε: «Χορό θα βάλουμε απόψε στο τάδε καφενείο. Μόνο να ρθείτε». Να πάνε σ όλες τις κοπελιές. Πράγματι, έτσι γινότανε. Κάποια στιγμή, έβλεπες το καφενείο, το πολύ - πολύ σε τρία τέταρτα ήταν γεμάτο. Πρωτοβάζαμε, βέβαια, αρχή και χορεύαμε τον Στειακό - δεν ξέρω αν έχετε δει τον Στειακό να τον χορεύουν. Μετά αρχινούσε ο Συρτός ο Χανιώτικος, Πεντοζάλια...Μετά καταλήγαμε στο... είναι διάφοροι χοροί. Σπ: Πόσα όργανα ήτανε, πόσα φωνάζανε, πόσα μαζευόντουσαν συνήθως; Απ: Σε όργανα; Σπ: Ναι. Απ: Δύο καλλιτέχνες, ένας καλλιτέχνης. Πολλές φορές κι ένας καλλιτέχνης την έβγαζε την βραδιά. Σπ: Βιολί - κιθάρα; Απ: Ναι, βιολί - κιθάρα ήτανε και καμιά φορά νταούλι. Βέβαια, το νταούλι δεν πολυπήγαινε, εν πάση περιπτώσει, βιολί - κιθάρα.

11 Ειρ: Ποια είναι, τώρα, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που νομίζετε ότι έχει η Σητεία, η περιοχή σας, και την διακρίνουν αυτή τη μουσική από τη μουσική άλλων περιοχών. Δηλαδή, βλέπετε κάποια διαφορά στο παίξιμο ή στα τραγούδια, στους σκοπούς της Σητείας ή της Ανατολικής Κρήτης γενικότερα ή μεταξύ των διαφόρων χωριών; Σπ: Θα το πω αλλιώς. Οι μουσικοί στα γλέντια, τι ρεπερτόριο παίζανε; Παίζατε κοντυλιές, παίζατε Συρτά; Απ: Στα γλέντια... Εμείς κατά πρώτον στην ερώτηση της κοπέλας. Η Σητεία έχει μια ιδιαιτερότητα στη μουσική. Και αν ψάξετε όλα τα χωριά, θα βρείτε και τρεις και τέσσερις και πέντε καλλιτέχνες. Στα μεγάλα τα κεφαλοχώρια - τα πολύ μεγάλα χωριά - θα βρεις και έξι και επτά, ακόμα, καλλιτέχνες. Πάρα πολλοί. Είμαστε οι ρίζες. Από εδώ είναι και ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Από εδώ είναι, ας πούμε, ο Καλογερίδης. Βγαλμένοι μουσικοί. Ίσως από εκεί, ας πούμε, η παράδοση, η ζήλια μπορώ να σου πω, γιατί εγώ ζηλεύω, για να πούμε την αλήθεια. Στην καλή μουσική εγώ ζηλεύω. Τώρα που έπαιξε ο άνθρωπος, κάπου εγώ κομπλάρομαι διότι μου αρέσει. Και τους παραδέχομαι όλους, κι αυτούς που δεν παίζουνε και τόσο καλά. Δηλαδή, μπορώ έναν πρωτάρη που μπορεί να πάρει ένα γυρισματάκι,, να έχει κάποια μελωδία που να μ αρέσει. Να το παίζει ένα πατηματάκι σωστά, τον παραδέχομαι. Ειρ: Θα το πάρετε εσείς, θα το υιοθετήσετε; Απ: Θα το πάρω, θα προσπαθήσω. Ειρ: Αυτό που ρώτησα πριν, ήτανε αν βλέπετε κάποιες διαφορές στη μουσική της δικής σας περιοχής... Σπ: Στα γλέντια, στο ρεπερτόριο. Απ: Η διαφορά, για μένα, είναι ότι είμαστε πιο μερακλήδες. Θα μου πεις αν δεν παινέσω τον τόπο μου. Γιατί το αίμα μας βράζει καλύτερα. Είμαστε προσαρμοσμένοι πραγματικά με τους ήχους που βγάζει ο τόπος μας, δηλαδή η μουσική η δική μας. Συνοδεύεται με τον χορό κατάλληλα και με

12 την μαντινάδα. Δηλαδή, είναι μια αλυσίδα η οποία μας έχει βγάλει ασπροπρόσωπους. Αυτό το πράγμα. Ειρ: Γιατί έχουμε ακούσει - συγνώμη που διακόπτω - ότι διαφορετικά παίζουνε τα Βόρεια χωριά από τα Νότια (χωριά) της Σητείας. Απ: Ναι, είναι κι αυτό τώρα. Ειρ: Αυτό το έχετε ζήσει εσείς; Απ: Αυτό δεν το ζήσαμε μέσα με τον «σκοπό της νύφης» που παίξαμε; Αυτόν τον έπαιξα εγώ. Αυτοί τώρα είναι από τα Βόρεια χωριά, αυτοί οι δυο. Ειρ: Ποιοι; Για ποιους λέτε; Απ: Αυτοί οι δυο που παίξανε. Ειρ: Τον Μανόλη Ζερβάκη; Απ: Ναι, τον Ζερβάκη και τον άλλον τον Χριστοδουλάκη, μου φαίνεται λεγόταν αυτός. Ειρ: Ναι. Απ: Λοιπόν, αυτοί που πιάσανε και παίξανε της νύφης τον σκοπό. Ειρ: Είναι από τα βόρεια χωριά; Απ: Είναι από εδώ, από την Τουρλωτή, Σφάκα. Εμείς τώρα, είμαστε από την άλλη πλευρά, δηλαδή που πάμε προς το Λιβυκό, προς τον Κουντουρά, Μακρύ Γιαλό, από εκείνη τη μεριά. Οι άλλοι είναι από το Κρητικό Πέλαγος, εμείς από το Λιβυκό, από αυτή τη μεριά ξεχυνόμαστε. Λοιπόν, υπάρχει κάποια διαφορά και από χωριό σε χωριό. Ακόμα και η προφορά. Σπ: Διαφορά στην τεχνική του βιολιού, υπάρχει; Απ: Να σας πω τώρα, εξαρτάται. Είναι η παράδοση του κάθε χωριού, η παράδοση. Όπως είναι, λοιπόν, η παράδοση η δική μας από μεριά σε μεριά, από χωριό σε χωριό, έτσι μεγαλώνει και είναι από νομό σε νομό. Διαφορά μεγάλη.

13 Ειρ: Σίγουρα, εκεί είναι μεγαλύτερη η διαφορά. Απ: Πολύ μεγάλη διαφορά. Εμείς ταιριάζουμε λίγο με τους Χανιώτες. Δηλαδή, η Σητεία ακουστικά, μπορώ να την ταιριάσω με τους Χανιώτες, όχι με Ηραλειώτες και Ρεθυμιώτες. Σπ: Μπορούμε να πούμε σε τίτλους τους δικούς σας «σκοπούς», σε τίτλους; Ειρ: Τι «σκοπούς» παίζετε εσείς, έτσι επιγραμματικά; Απ: Να ονομάσω, δηλαδή, τι σκοπούς παίζω; Σπ: Κοντυλιές παίξατε, ας πούμε, του Ρε, παίξατε του Λα. Απ: Ναι, έπαιξα του Ρε και πολλές άλλες δεν τις έπαιξα. Του Φα δεν έπαιξα, πρώτα - πρώτα. Ύστερα, του Ντο ολοκληρωμένη δεν την έπαιξα, γιατί κάπου - κάπου κουράζεσαι. Σπ: Πόσα έχουμε, έτσι, μπορούμε να τα πούμε; Απ: Οι βασικές κοντυλιές για μένα, είναι: Του Ρε ματζόρε, η οποία είναι και ομιλητική κοντυλιά, μπορώ να σου πω, κουβεντιάζεται, τραγουδιέται. Στην παρέα μπορεί να την τραγουδήσει κι αυτός που δεν ξέρει. Κι αυτός που δεν ξέρει, μπορεί να τραγουδήσει άνετα στου Ρε την κοντυλιά. Στου Φα θα δυσκολευτεί. Στου Ντο θα δυσκολευτεί. Ενώ του Ρε η κοντυλιά, του Σολ η κοντυλιά, είναι γιαβάσις και είναι για όλους. Δεν μπορούμε να προσβάλλουμε έναν αφού κάνουμε παρέα δέκα άτομα και ένας δεν πάει η φωνή του. Είμαστε αναγκασμένοι, λοιπόν, να παίξουμε του Ρε την κοντυλιά, να τραγουδήσει αυτός. Και μετά, άμα ευχαριστηθεί αυτός, θα παίξουμε και του Φα, θα παίξουμε και του Ντο, θα παίξουμε του Λα μινόρε, θα παίξουμε όλες τις κοντυλιές οι οποίες είναι εδώ πέρα, στο δικό μας... έχουμε μεγάλη...η Σητεία έχει μεγάλη παράδοση στις κοντυλιές. Τις περισσότερες κοντυλιές, η Σητεία τις έχει. Ειρ: Κάποιες κοντυλιές, τις παίζετε τα ξημερώματα; Τις ονομάζετε έτσι; Απ: Ναι, της καντάδας. Ειρ: Ποιες είναι αυτές;

14 Απ: Αυτές ανεβαίνουνε στο Μι. Μετά του Ρε, υπάρχει ένα γύρισμα (το οποίο δεν το έπαιξα τώρα), στο Μι. Το πας στην ψηλή χορδή επάνω και αποτελείται η διφωνία αυτή, η τριφωνία, η τετραφωνία, όσοι μπορούν να τραγουδήσουν εκεί ψηλά. Ειρ: Ποιες άλλες κοντυλιές, δηλαδή, παίζετε σε καντάδες; Απ: Του Ντο. Ειρ: Του Ντο και του Ρε (που πάει στο Μι). Απ: Του Ντο η κοντυλιά, πράγματι είναι ωραία. Του Ντο και του Φα είναι ωραία. Πάει κι αυτή σε καντάδα, πάει. Πολύ «μαγικές» κοντυλιές σε καντάδα. Σπ: Αυτές τις κοντυλιές τις παίζανε και στη Βόρεια Σητεία και στη Νότια, τις ίδιες ακριβώς; Απ: Ναι, ναι. Οι καντάδες είναι οι ίδιες. Σπ: Πέρα από τις κοντυλιές, τι άλλο παίζατε εσείς; Απ: Το βασικό ήταν οι χοροί. Οι χοροί μας, ήτανε: Ο Στειακός (ο τοπικός μας χορός, ο Πηδηχτός). Μετά, αρχινούσαμε στο γλέντι, στο χορό. Σας είπα, πρώτη γεύση ήταν ο Στειακός στον χορό επάνω. Πρώτος εκείνος. Μετά, να βάζανε έναν Συρτό Χανιώτικο, να βάζανε Πεντοζάλη, μετά Καλαματιανά, μετά γυρίζαμε στα Ευρωπαϊκά τα λεγόμενα, το ταγκό, το βαλς, το slow, το φοξ-τροτ. Σπ: Αυτά πώς τα ξέρατε, από πού τα ακούγατε τα Ευρωπαϊκά; Απ: Από επαγγελματίες καλλιτέχνες. Από τον Παπαχατζάκη - εκείνον από το Σταυροχώρι - έμαθα πολλά πράγματα. Σπ: Κάτι ακούσαμε και για νησιώτικα. Παίζατε νησιώτικα; Απ: Ε, λίγα νησιώτικα η Κρήτη... Σπ: Από ποιο μέρος; Απ: Όλα τα νησιώτικα τα χουμε μπερδεμένα. Τα έχουμε κάνει, δηλαδή, σαν δικά μας. Δεν γίνεται γλέντι, τώρα τελευταία, και να μην πούμε και νησιώτικα.

15 Σπ: Αυτά τα είχανε φέρει κάποιοι νησιώτες; Απ: Ναι, οπωσδήποτε. Ερ: Παλιότερα παίζατε, όμως, νησιώτικα; Απ: Όχι. Ερ: Στην εποχή του πατέρα σου; Απ: Όχι, όχι. Ερ: Συρτά; Απ: Συρτά Χανιώτικα, λίγα. Ερ: Στην εποχή του πατέρα σου; Απ: Ναι, στην εποχή του πατέρα μου, συρτά λίγα, πολύ λίγα. Ερ: Πεντοζάλη; Απ: Πεντοζάλη παίζανε, ναι. Τον Στειακό, Καλαματιανό και κανένα φοξ-τροτ, σλόου. Το βαλς δεν το πολυπαίζανε. Ερ: Και αυτό το παίζανε στη λύρα; Απ: Στη λύρα. Το σλόου παιζότανε στη λύρα και παιζότανε πολύ τέλεια. Δηλαδή καμπανιστά, το κάτι άλλο. Ερ: Ήθελα να σου κάνω μια ερώτηση. Ο πατέρας σου είπες πως έπαιζε λύρα. Έπαιζε και κανείς άλλος πριν από τον πατέρα σου, από την οικογένεια; Απ: Κάτι μπαρμπάδες μου, παίζανε. Αλλά δεν ήτανε ολοκληρωμένοι, ας πούμε. Παίζανε, είχανε τη λύρα τους κρεμασμένη εκεί πέρα, άμα τους δεις, παίζανε μια κοντυλιά, δυο. Ερ: Και αυτήν τη λύρα τη φτιάχνανε μόνοι τους; Απ: Μόνοι. Ο πατέρας μου θυμάμαι, πήγε και βρήκε ένα ξύλο τόσο, από μουρνιά. Κι έπιασε μοναχός του και πελεκούσε και από εδώ και από εκεί, τα κατάφερε. Είχε πάρε, βέβαια, στάμπα από άλλη λύρα. Την είχε δίπλα. Μετρούσε μοναχός του, βρήκε κόλλες από εδώ κι από εκεί, και παρόλα τα δύσκολα χρόνια, ας πούμε, τα κατάφερε και έκαμε τη λύρα. Και μοναχός του έκαμε κι ένα νταούλι, το οποίο ήταν και πετυχημένο,

16 πολύ ωραίο νταούλι, τόσο μεγάλο, το οποίο του το πήρε ο Παπαχατζάκης. Τελικά, του το έκαμε δώρο. «Ήμαθε ο Στέλιος μου πέντε πράγματα από σένα, πάρε το νταούλι». Ερ: Από τον πατέρα σου, τι άκουγες για τη λύρα; Παλιότερα, πριν απ αυτόν, συνήθιζαν να παίζουν λύρα ή βιολί στο χωριό; Απ: Λύρα, ήταν η λύρα. Ναι, αλλά εμάς είχε έρθει από τον Άγιο Στέφανο - όπως είπα και στα παιδιά - ένας Ζαχαρίας Γιαμπιτζάκης. Παντρεύτηκε εκεί πέρα, η νύφη από το χωριό μας. Κάθισε, εγκαταστήθηκε εκεί πέρα. Ήτανε και τσαγκάρης αυτός ο άνθρωπος και έπαιζε και ωραίο βιολί. Και ζήλεψα κι εγώ στο βιολί. Ερ: Κι από τότε, με την άφιξη του Γιαμπιτζάκη αρχίζει το βιολί; Απ: Ναι. Ερ: Πριν απ αυτόν, ήταν η λύρα; Απ: Λύρα, λύρα. Ερ: Κι απ όσο ξέρεις, δηλαδή απ όσο άκουγες από τον πατέρα σου ή τον παππού σου, παίζανε πάντοτε λύρα; Απ: Πάντοτε λύρα. Λύρα - νταούλι. Ερ: Μάλιστα. Η λύρα αυτή είχε και κουδουνάκια; Απ: Κουδουνάκια. Γερακοκούδουνα τα λέγαμε εμείς. Σπ: Άλλα όργανα υπήρχαν στην περιοχή; Μαντολίνο; Απ: Στην Δάφνη ειδικά, συγκεκριμένα στο χωριό μου, δεν υπήρχε. Ούτε κιθάρα. Η πρώτη κιθάρα που πήγε ήταν η δική μου. Μαντολίνο είχα δει στον Άγιο Στέφανο, στης μάνας μου το χωριό. Είχα πάει μια δόση και είδα εκεί πέρα μαντολίνο. Ερ: Δηλαδή, τα μόνα όργανα ήταν λύρα και νταούλι; Απ: Ναι, λύρα - νταούλι. Ερ: Φλογέρες, τέτοια πράγματα; Απ: Τίποτα, τίποτα. Ερ: Ασκομαντούρα;

17 Απ: Όχι. Στην Δάφνη συγκεκριμένα, όχι. Ερ: Θιαμπόλι; Απ: Τίποτα. Δεν υπήρχε στο χωριό. Το χωριό μου ήταν μικρό. Είχε σαράντα οικογένειες. Ήτανε κάπως δύσκολα τα πράγματα. Πολύ δύσκολα για να μάθεις μουσική. Ερ: Δηλαδή, οι βοσκοί έξω, δεν παίζανε τίποτα; Απ: Τίποτα, τίποτα. Μόνο λύρα. Τη φτιάχνανε μοναχοί τους και παίζανε τη λύρα. Σπ: Άλλοι επαγγελματίες ερχόντουσαν από άλλες περιοχές; Απ: Ναι, στα πανηγύρια ερχότανε. Σπ: Φωνάζανε από άλλες περιοχές της Κρήτης; Απ: Ερχότανε επαγγελματίες. Στις 29 Αυγούστου έχουμε πανηγύρι εμείς στο χωριό, του Αγίου Ιωάννου. Ερχότανε, πηγαίναμε εμείς σε άλλα χωριά, δηλαδή τότε που μάθαινα εγώ. Σπ: Μιλάω για την εποχή του πατέρα σας και από παλιά. Απ: Ε, γινόταν τα πανηγύρια και γινόταν, ας πούμε, πολυήμερα. Δηλαδή, μιλάμε τώρα...δεν υπήρχαν τα μέσα που υπάρχουν τώρα, έτσι; Το πανηγύρι τώρα το έχουμε ξεφτίσει. Είναι τα μέσα, είναι τα αυτοκίνητα, είναι πανηγύρι για τέσσερις - πέντε ώρες. Δεν κρατάνε παραπάνω. Μετά φεύγουνε. Ενώ τότε, καβαλικεύαμε για να πας σ ένα πανηγύρι. Ερ: Μας ενδιαφέρει πολύ να μας περιγράψεις πώς γινότανε ένα τέτοιο πανηγύρι. Απ: Ναι. Για να γίνει ένα πανηγύρι, το σκεφτόταν ο άλλος καλά να πάει σε ένα άλλο χωριό. Έπαιρνε το ζώο, το γαϊδουράκι, τη φοράδα του, το μουλάρι, ό,τι είχε, να βάλει την πατητή του επάνω, να σηκωθεί να φύγει από τον Άγιο Στέφανο να έρθει στην Δάφνη στις 29 του Αυγούστου,το καλοκαίρι. Να δέσει τα ζώα του σ ένα μέρος καλό που να έχει νερό για να τα ποτίζει και μετά θα έρθει. Να στρωθεί ή σε φίλους ή σε συγγενείς, να πάει στο σπίτι, αν είχε τίποτα να βαστά από το σπίτι του

18 «πεσκέσι» στους άλλους που πήγαινε, καλώς. Αλλιώς, με το τίποτα. Ο κόσμος είναι φιλοξενούμενος στα χωριά τα δικά μας. Η Σητεία ολότελα... είναι πολύ φιλότιμοι οι άνθρωποι. Και μπορούσε το γλέντι να κρατήσει και μία εβδομάδα. Ο τυφλός ο Παπαχατζάκης συγκεκριμένα, ερχότανε στην Δάφνη. Μία εβδομάδα κρατούσε το γλέντι τότε, παλιά. Ειρ: Στα γλέντια οι μουσικοί πού καθόντουσαν; Απ: Στη μέση. Ειρ: Στη μέση και γύρω - γύρω χορεύανε; Απ: Γύρω - γύρω από τον οργανοπαίχτη που καθότανε στη μέση, γυρίζανε. Αυτός που χορεύει, που λέτε, πρώτα - πρώτα γυρίζει. Είναι στη μέση ο οργανοπαίχτης που παίζει το βιολί με τη κιθάρα ή γυρίζουνε γύρω από την καρέκλα. Τρεις βόλτες έκανε, παραπάνω, ζητούσε βοήθεια. Τον αντικαθιστούσε τώρα ο άλλος, εάν ο οργανοπαίχτης άντεχε, βέβαια. Γιατί αυτά είναι δύσκολα κομμάτια. Και αν παίξεις Στειακό είναι κάπως ζόρικο. Μη νομίζετε ότι είναι εύκολο. Είναι ζόρικα αυτά τα πράγματα. Ειρ: Το βιολί άλλαζε χέρια, δηλαδή κουραζότανε ο ένας, το έπαιρνε ο άλλος; Απ: Άμα υπήρχε η δυνατότητα και υπήρχε άλλος καλλιτέχνης, ναι, ευχαρίστως. Έπιανε κι αυτός, δηλαδή υπήρχε αυτό το δέσιμο. Δηλαδή, δεν υπήρχε η ζήλια. Ζήλια, να ζηλέψω να πάρω από τον άλλον ένα κομμάτι να το παίξω κι εγώ γιατί είναι καλό. Αλλά όχι να μην του δώσω το βιολί να παίξει. Αυτό να το ξεκαθαρίσουμε, ας πούμε. Άμα υπήρχε άλλος οργανοπαίχτης, ευχαρίστως. Έλα πιάσε. Συγκεκριμένα, ο τυφλός ο οποίος- λέμε τώρα- για μένα ήταν ήρωας της μουσικής... Σπ: Ο δάσκαλός σας. Απ: Ο δάσκαλός μου, ναι, πολλές φορές ήθελε να κάτσει να ξεκουραστεί, να πιει έναν καφέ, να μου δώσει, να με φωνάξει: «Στέλιο». Με το πρώτο σηκωνόμουν επάνω, ήθελε ξεκούραση. Να κάτσω, να παίξω εγώ στη μέση. Αυτός έφευγε. Έλειπε και δυο ώρες. Γιάντα; Γιατί ήξερε ότι εγώ είχα πατήσει στα χνάρια του και ήξερε ότι το γλέντι δεν θα σκολνούσε,

19 δεν θα χαλούσε το γλέντι. Παραγγελιές που δίνανε, που είχανε δώσει, του τις εκτελούσα κανονικά εγώ, ας πούμε. Ειρ: Να πάμε και στις παραγγελιές. Δίνανε παραγγελιές και κάποιος δηλαδή έλεγε: «παίξε μου έναν Συρτό Χανιώτικο»; Απ: Ναι, ναι. Υπήρχανε και παρεξηγήσεις εκεί πέρα. Ειρ: Υπήρχε δηλαδή ο κανόνας να μην σηκωθεί άλλος να χορέψει; Δηλαδή έλεγε «παίξε μου και θα σηκωθώ να χορέψω εγώ με την οικογένειά μου ή με τους φίλους μου» και απαγορευόταν να σηκωθεί άλλος; Απ: Στο χωριό μας δεν γινότανε συγκεκριμένα. Αλλά σε άλλα χωριά, το είχα παρατηρήσει αυτό το πράγμα. Δηλαδή κάποιος που διέταζε, ήθελε να μη χορέψει άλλος, να χορέψουν μόνο πέντε άτομα, τα δικά του. Τσαντιζόταν άμα θα σηκωθούμε κι άλλοι. Αλλά εμάς, ειδικά στο χωριό, άμα θα δώσεις την παραγγελιά, χόρευες και σηκωνόντουσαν κι όσοι μπορούσαν και χορεύανε. Δηλαδή, μόνο να βαζε ο χορός. Ειρ: Πληρώνανε γι αυτό το πράγμα; Απ: Ναι, πληρώνανε. Σπ: Η παραγγελιά γινότανε με πληρωμή, δηλαδή. Απ: Ναι, πληρώνανε. Σπ: Αυτή ήταν και η αμοιβή,τελικά, του καλλιτέχνη; Απ: Ναι, ναι. Σπ: Δεν υπήρχε από πριν... Απ: Όχι, εκείνα τα χρόνια, όχι. Τώρα γίνονται τα παζαρέματα. Εγώ πάντρεψα την κόρη μου στις 6 του Σεπτέμβρη, έδωκα δρχ. στη λύρα. Ειρ: Μάλιστα. Γιατί φωνάξατε λύρα και δεν φωνάξατε βιολί; Που παίζετε και εσείς βιολί, ένας λόγος παραπάνω. Απ: Με αναγκάσανε. Με αναγκάσανε διότι εγώ ήμουν το αδύνατο μέρος. Εγώ είχα δυο δουλικά ο κακομοίρης, τι να κάνω δηλαδή; Το δίκιο μας

20 πού να το βρούμε; Το αδύνατο μέρος πάντοτε υποκύπτει. Αυτοί θέλανε - η άλλη πάντα - θέλανε λύρα με λαϊκό πρόγραμμα μετά. Ειρ: Δηλαδή, ο κόσμος σήμερα διασκεδάζει με τη λύρα, έτσι; Απ: Ναι, είναι αυτό το κακό. Να σας πω πού είναι η δουλειά. Η δουλειά, λοιπόν, είναι στο ότι εγώ που παίζω το βιολί, δεν το έχω κάνει επάγγελμα. Ειρ: Εσείς, δηλαδή, θεωρείτε τον εαυτό σας ερασιτέχνη; Απ: Ερασιτέχνη. Ειρ: Ούτε καν ημιεπαγγελματία; Απ: Όχι, όχι. Για όνομα του Θεού. Εγώ πολλές φορές μου βγάλανε τα λεφτά, δεν θέλω να πω, μου βάζανε λεφτά και τους έκανα με το τόξο πέρα τα χέρια για να μην δίνουνε τίποτα. Ειρ: Δηλαδή δεν έχετε παίξει ποτέ με αμοιβή; Απ: Ποτέ. Ποτέ μπορώ να σας πω, ασχέτως που καμιά φορά πετούσαν λεφτά με το ζόρι, πετούσαν λεφτά στην κιθάρα μέσα, βάζανε. Εγώ δεν ήθελα. Δυο φορές πήγα να παίξω επαγγελματικά, να σας πω και την αλήθεια. Ειρ: Δηλαδή σας φωνάξανε και τους είπατε «ναι, θα έρθω»; Αυτό εννοείτε είχα πάει επαγγελματικά; Απ: Σε πανηγύρια. Δυο πανηγύρια πήγα. Συγκεκριμένα, δεν υπήρχε άλλος οργανοπαίχτης και βάζανε λεφτά. Το πανηγύρι πολλοί είναι, να οικονομήσει θέλει. Δυο φορές γέμισε η κιθάρα λεφτά και τις δυο φορές μου τα κλέψανε. Δηλαδή, είναι ντροπή μου που το λέω τώρα εδώ χάμω και το γράφουμε, και από τότε, λέω: κομμένη. Δεν σώνομαι, λύπες θέλει αυτά τα πράγματα. Συγκεκριμένα, δυο φορές γέμιζε η κιθάρα λεφτά και τις δυο φορές μου τα κλέψανε. Από εδώ, από εκεί με φέρανε παρέα, «παίξε μια κοντυλιά ακόμη, παίξε άλλη μια από εμένα», οι δυο που τραγουδούσανε κι εγώ που έπαιζα το βιολί, τελικά, «φέρε μου την κιθάρα να πούμε μια καντάδα», παίρνουν την κιθάρα, αλλού πάνε τα

21 λεφτά. Εγώ ντρεπόμουν, μικρός τότε. Μιλάμε τώρα, όταν ήμουν δεκαοχτώ - δεκαεννιά, κάπου εκεί. Δεν είχα το θάρρος, δεν είχα την πείρα, δεν είχα μπει στο λούκι μέσα, τα βαρέθηκα, τα σιχάθηκα και δεν ήθελα. Τις περισσότερες φορές τους έκανα πέρα τα χέρια. Λέει: «μα τις κόρντες να πάρεις που είναι από την κιθάρα ή από το βιολί». Λέω: «δεν θέλω τίποτα». Κι έτσι που λες, δεν το έκανα επάγγελμα. Αλλά συνήθως, παζαρεύεται. Μιλάμε τώρα για χοντρά λεφτά, δρχ. Εγώ έφερα συγκεκριμένα τον Τσαγκαράκη από το Ηράκλειο μέσα επειδή ήμουν εγώ! Ειρ: Μάλιστα. Υπάρχει κάτι που κάνετε εσείς όταν παίζετε βιολί ή κάνουν οι άλλοι βιολάτορες, δηλαδή ο κόσμος περιμένει να κάνει ο βιολιστής κάτι... ένα τέχνασμα και να πει «τι ωραίο που είναι!»,δηλαδή να το ευχαριστηθεί, να το περιμένει και στο αυτί του αυτό να του αρέσει πολύ και να τον διασκεδάσει; Σπ: Τι περιμένει, δηλαδή, το ακροατήριο από τον καλλιτέχνη; Απ: Πάντοτε περιμένουνε κάτι το ιδιαίτερο. Δηλαδή πολλές φορές μέσα στη μουσική, άμα έρθει ο καλλιτέχνης κι ευθυμήσει καλά κι έρθει εκεί στην κορυφή, θα βρει κάτι θα του κάνει που θα του πηγαίνει. Δηλαδή, τόσο πολύ που θα αρέσει στους άλλους όλους. Και αρχινάνε τώρα οι έπαινοι, η όρεξη, αρχινούνε τώρα πολλά πράγματα. Διότι, μην ακούς. Εδώ που τα λέμε, ο καλλιτέχνης τον έπαινο τον θέλει. Δηλαδή, το μπράβο, το να τον προσέξεις τον καλλιτέχνη, έστω στα μάτια μέσα, κι αυτό τον ευχαριστεί, του δίνει δύναμη, του δίνει ζωή. Δεν είναι θέμα αν τον κοιτάξεις στα μάτια ότι τον γουστάρεις ή δεν ξέρω και εγώ τι, όχι. Το ζητάει ο άνθρωπος. Ή ο καλλιτέχνης να κοιτάξει τον άλλον που κάθεται από κάτω, να τον κοιτάξει στα μάτια, ας πούμε. Σπ: Εσείς, παίζετε διαφορετικά στο σπίτι, διαφορετικά στο γλέντι, διαφορετικά στο πανηγύρι; Απ: Ναι, οπωσδήποτε. Ειρ: Και όταν έχετε καλούς χορευτές μπροστά σας;

22 Απ: Προσαρμόζομαι, προσαρμόζομαι. Ειρ: Προσαρμόζετε και εσείς το παίξιμό σας. Απ: Σας έχω πει. Με έχει καλέσει ιδιαίτερα η Μιχελάκη - Μαλιανουδάκη, που είναι δασκάλα στο Λύκειο Ελληνίδων και τους έχω παίξει πάρα πολλές φορές. Λέει: «Θέλω να τους παίξεις Στειακό χορό που να κάτσει στο πετσί τους», ας πούμε. Δηλαδή, σε τέτοιο σημείο. Γιατί, κάπου με το μάτι μου, χορεύοντας, βλέπω τον χορευτή που χορεύει καλά, τον βοηθώ περισσότερο. Όσο μπορώ περισσότερο. Ειρ: Κι εσείς έρχεστε, όμως, σε κέφι και σε όρεξη περισσότερη. Απ: Ναι, βέβαια. Αλίμονο. Βλέπω, αυτά που ξέρω, αποδίδουν. Ειρ: Ναι. Απ: Και θέλω να τα μεταδώσω στα πόδια του αλλουνού, ας πούμε, να χορέψει. Σπ: Παίζετε με ενισχυτή, εσείς; Απ: Ποτέ, ποτέ. Ειρ: Γιατί αυτό; Απ: Γιατί δεν το έχω κάνει επάγγελμα. Ειρ: Δηλαδή, αν σας δινόταν η ευκαιρία να παίξετε ή όπως παίξατε μέσα με μικρόφωνα, θα σας άρεσε αυτό; Δηλαδή να έχετε ενισχυτή, το έχετε δοκιμάσει ποτέ, να δείτε πώς ακούγεται; Απ: Έχω πιάσει, γιατί δεν παύει όπου κι αν πάω και παίζουνε βιολί...μα ο καλύτερος καλλιτέχνης να ναι, επειδή ξέρουνε ότι ξέρω πέντε πράγματα, το απαιτεί ο κόσμος που με γνωρίζει. Ειρ: Να παίξετε; Απ: Να παίξω. Ειρ: Αλλά εμείς λέμε με ενισχυτή, τώρα, με μικρόφωνα. Απ: Ναι, ναι, ναι. Σπ: Στα πανηγύρια τώρα, παίζανε οι επαγγελματίες με ενισχυτή;

23 Απ: Ναι. Συγκεκριμένα εγώ έχω έναν χωριανό μου, Τσαντάκης, παίζει βιολί κι αυτός, τώρα μένει στο Ηράκλειο. Ειρ: Ναι. Απ: Έχει παράπονο που δεν τον προτιμούνε, αλλά να το πούμε κι αυτό. Πρώτα απ όλα, πρέπει να είσαι άνθρωπος καλός, καλόψυχος, σωστός και μετά όλα τα άλλα, μετά έρχεται η μουσική. Δηλαδή να είσαι καλός και μετά η μουσική. Άμα δεν είσαι καλός δηλαδή, τον προσβάλλεις τον άλλον. Κάνουμε μια παρέα δέκα άτομα και παίζω εγώ βιολί. Μια στιγμή, εσύ θες να πεις μια μαντινάδα, ε; Και δεν ακολουθείς με το βιολί. Παίζω εγώ άλλα κι άλλα λες εσύ. Ε, δεν μπορώ να σταματήσω το βιολί να σου πω «φάλτσα πας». Αυτός το κάνει αυτό το πράγμα. Πώς τώρα να τον καλέσουνε να παίξει ύστερα; Κι ύστερα τον τρώνε τα μέσα και παίζει. Παίζει ωραία, πράγματι, παίζει ωραία. Δεν παίζει όπως παίζω εγώ τα κομμάτια τα δικά μου, το χρώμα που τους δίνω, αλλά παίζει άλλα πιο καλά. Πολύ προχωρημένος. Ε, αυτός το έχει παράπονο γιατί να μην έρθουν, λέει, στο χωριό του, να τον προτιμήσουνε οι Στειακοί ή εδώ ή εκεί ή... τι να πεις. Σπ: Ο κόσμος προτιμούσε να ακούει μουσική χωρίς ενισχυτή ή φυσικά; Απ: Το καλύτερο για μένα είναι το φυσικό. Αλλά αυτός τώρα που λέμε, ο Τσαντάκης - συγκεκριμένα Τσαντάκη Γιώργο τον λένε - έχει έρθει εδώ πέρα σε γάμους, τον έχουνε καλέσει. Κι εγώ τον κάλεσα στην πρώτη μου κόρη. Τον κάλεσα κι εγώ. Άλλοι... τον είχανε καλέσει ορισμένοι από άλλα χωριά, γνωστοί, ε, δεν γινόταν. Αφού ήμουν εγώ στον γάμο και να μην πάρω το βιολί από τα χέρια του. Όχι να του το πάρω εγώ, να το απαιτήσουν οι άλλοι να κάτσω να παίξω. Γιατί το δικό μου το φόντο, ο Στειακός και δεν ξέρω κι εγώ τι... τα έπαιζα με... δηλαδή έχω παίξει με ενισχυτή, αλλά η απόδοσις για μένα, είναι καλύτερα όπως είναι εκεί χάμω, ας πούμε, που παίζαμε τώρα, να μην βάζεις δηλαδή βεντούζα επάνω στο βιολί.

24 Ειρ: Σας ρωτάμε, γιατί λέγατε προηγουμένως ότι παίζετε βιολί με κλειστά τα μάτια και το ακούτε, δηλαδή το αισθάνεστε. Απ: Ναι, το αισθάνομαι, αυτοσυγκεντρώνομαι. Ειρ: Αυτή η αίσθηση ότι το αισθάνεστε το βιολί, δεν χάνεται με τον ενισχυτή; Απ: Χάνεται, χάνεται. Οπωσδήποτε χάνεται. Μου έχει τύχει πολλές φορές. Στο σπίτι παλιά που έπαιζα, ε, είχα και τα νιάτα μου - τώρα είμαι πενήντα επτά χρονών - έπαιζα και την ώρα που έπαιζα, μπορώ να σου πω ότι ερχότανε ανατριχίλες στο κορμί μου, σε όλο, και πολλές φορές έφευγαν δάκρυα από τα μάτια μου. Σε τέτοιο, δηλαδή, σημείο γινόμουν. Ειρ: Το νιώθατε. Απ: Γιατί ήμουν αυτοσυγκεντρωμένος. Δηλαδή, ένιωθα πραγματικά ότι αυτή την ώρα που το παίζω αυτό το κομμάτι, το παίζω τέλεια, το παίζω καλά, σωστά. Ειρ: Οι γυναίκες, τώρα, στο γλέντι. Ποια ήταν η θέση τους; Δηλαδή μπορούσε κάποια γυναίκα, την ώρα που παίζατε να πει μια μαντινάδα ή μάλλον μπορούσε να σηκωθεί να χορέψει, χωρίς να την πάρει κάποιος καβαλιέρος να την βάλει στο χορό; Απ: Ναι, αυτό το δικαίωμα το είχανε, εμείς τουλάχιστον. Ειρ: Ή θα την παρεξηγούσαν οι υπόλοιποι, θα τη συζητούσαν; Απ: Όχι, όχι. Μπορούσε κάλλιστα να πάει, να έρθει, να μου πει εμένα: «Άκου να δεις, παίξε μου έναν Χανιώτικο, παίξε μου έναν Στειακό». Ευχαρίστως. Δεν λέγαμε όχι. Μάζευε ύστερα αυτή τις γυναίκες. Αυτοί το κάνανε, πώς να σου πω τώρα, πιάνανε όλες οι γυναίκες μετά. Άμα υπήρχε αυτή η διάθεση, οι άντρες μένανε στη θέση τους, πηγαίνανε στο τερζιάκι το λεγόμενο, έτσι λέμε εμείς, «τερζιάκι» τον πάγκο ε, και πίνανε τις ρακές τους και χορεύανε οι γυναίκες. Καμιά φορά, μπορούσε να πιάσει κάποιος την «κουντούρα», για να μην τις έχουνε μοναχές, ας πούμε,

25 κάπως να φανεί. Η «κουντούρα» είναι το τέλος. Έπιανε ένας άντρας για να μην είναι μοναχές οι γυναίκες. Ειρ: Πάντως, δεν θα την παρεξηγούσαν κάποια γυναίκα που θα ήθελε να σηκωθεί να χορέψει. Απ: Όχι, όχι. Στον τόπο μας, όχι. Μοναχή, βέβαια, ποτέ. Καμία. Αλλά συνεννοούνταν και σηκώνονταν έξι - επτά κοπέλες μαζεμένες. Γινόταν πολλές φορές αυτό. Ειρ: Τώρα να πάμε στο βιολί. Ο τρόπος που το κρατάτε, είναι πάντοτε ο ίδιος, έτσι όπως σας είδαμε; Δεν το βάζετε, δεν το στηρίζετε δηλαδή ποτέ στο πόδι, όρθιο; Απ: Όχι, όχι. Αυτό το βιολί παίζεται στον λαιμό. Καμιά φορά τους Χανιώτες τους έχω δει και το κρατάνε εδώ στο στήθος. Εγώ δεν το μπορώ. Δηλαδή το δοκίμασα αυτό το πράγμα. Δεν το μπορώ. Και πάλι με ζορίζει άμα ιδρώσω, εδώ μου γλιστράει, ας πούμε. Ειρ: Το δοξάρι, κάπως περίεργα μου φαίνεται πως το κρατάτε. Απ: Ναι, υπάρχουν... Ο καθένας τώρα, όπως τον βολεύει στο τόξο επάνω. Εμένα με βολεύει έτσι που το κρατώ. Άλλοι το κρατούν από πάνω και αφήνουν λίγο προς τα πίσω. Ο καθένας, τώρα, όπως συνηθίσει. Ειρ: Και το κουρδίζετε λίγο πιο χαμηλά; Απ: Ναι, το κούρδισμα. Ακούστε για το κούρδισμα τώρα, ε. Για να κάνεις καλή παρέα και να βγει ο ήχος γλυκός, εκεί που το χαμε κουρδισμένο τώρα το βιολί, ήτανε λίγο άτσαλο. Ψηλά, το βιολί και το κάθε όργανο γενικά, άμα το κουρδίσεις πιο χαμηλά και δύο στροφές κάτω και τρεις στροφές κάτω, έχει πιο πολλή μελωδία και μπορεί, δηλαδή, να τραγουδήσεις καλύτερα, να έχεις καλύτερα αποτελέσματα. Όταν οι άλλοι είναι ψηλά στην διαπασών - η λεγόμενη διαπασών τώρα με τα Μι του ακορντεόν - ήθελε λίγο-λίγο να φτάσει στο Μι του ακορντεόν. Αλλά αν το πάω τώρα με το ακορντεόν, δεν μπορείς να τραγουδήσεις, δεν μπορείς να πεις τίποτα.

26 Σπ: Αυτό το κάνατε εσείς μόνο ή το βλέπατε και σε άλλους; Απ: Ναι, το έβλεπα και σε άλλους. Και πολλές φορές που κάνουμε παρέα τρία - τέσσερα άτομα και παίζουν σχεδόν όλοι βιολί, εγώ παίζω... «παίξε δάσκαλε». Με έχουν εμένα σαν δάσκαλο, παίζω. Λοιπόν, αυτοί τώρα το χουμε κουβεντιάσει χαμηλά. Άμα με δούνε και το ψηλώσω λίγο... «ρε σεις, δεν φταίω εγώ». Έπαιξα, ας πούμε, στο «Πολύκεντρο» και το ψηλώσαμε και το παράτησα. Λέει : «μας έχεις μάθει ψηλά και δεν το έχουμε συνηθίσει». «Μα κάτσε», του λέω. «Όπως παίζω τη λύρα, χόρευε». Αφού πας στο «Πολύκεντρο» κι έχει ο άλλος το λαούτο, την κιθάρα κουρδισμένη στη διαπασών, υποχρεωμένος είμαι κι εγώ να το ανεβάσω επάνω. Ειρ: Ναι. Απ: Αυτός είναι ο λόγος. Ειρ: Πάντως, νομίζετε ότι αρέσει περισσότερο. Απ: Αρέσει καλύτερα, μπορώ να σου πω, χαμηλά. Χαμηλά. Δεν λέω τόσο χαμηλά που να πιάσει βαρυτονία, ας πούμε, όχι. Αλλά σε μια μέση κατάσταση. Σπ: Ποιο θεωρείτε «καλό» βιολί ; Απ: Βιολί για μένα, ήταν του Στρατιβάριου τα βιολιά, που λέγανε πως ήταν τρία βιολιά. Στα χέρια μας δεν έπεσε κανένα για να παίξουμε. Πολλά βιολιά έχω παίξει, βιολί από βιολί έχει όμως... Μπορεί να βλέπεις ένα βιολί όμορφο, να είναι ξέρω κι εγώ τι, και να πιάσεις ένα το οποίο να λες «αυτό το πράγμα σιχαίνομαι να το πιάσω» κι όμως να έχει τεράστια απόδοση, να είναι το κάτι άλλο. Για μένα, όσα έχουν το καπάκι από πάνω, έχει κούφωμα από κάτω, φούσκωμα προς τα πάνω, αυτό βγάζει πιο δυνατή φωνή και πιο καλό ήχο. Ειρ: Πιο γλυκό ήχο; Απ: Πιο γλυκό ήχο κι εξαρτάται τώρα κι από το ξύλο. Ειρ: Ποια ξύλα είναι καλά;

27 Απ: Για βιολί λένε: καρυδιά, αχλαδιά. Σπ: Και ίσως και το βερνίκι που έχει επάνω, το λούστρο. Απ: Ναι. Πολλοί το ξούνε, όμως, επειδή καμιά φορά πέφτει πολύ το λούστρο για να το ομορφύνουνε το βιολί. Εξαρτάται τώρα κι από τον κατασκευαστή. Σπ: Υπήρχαν κατασκευαστές εδώ στην Κρήτη; Απ: Εδώ, για βιολιά, ήταν δύσκολο. Η λύρα, κι εγώ να πιάσω να την φτιάξω, θα την κάνω. Από εδώ, από εκεί, θα την έκανα γιατί σκάβεις το ξύλο ενώ εκεί πέρα, στην άλλη ιστορία, στο βιολί θέλει πολύ ιστορία. Σπ: Θυμάστε εδώ στην περιοχή σας που να κάνει τέτοια πράγματα; Απ: Όχι. Σπ: Εσείς από πού το πήρατε; Απ: Εγώ το βιολί το δικό μου, το είχα πάρει...κάποιος ήταν εδώ στην Σητεία, Γιαννακάκης Διονύσης και το είχα αγοράσει από εκεί. Ήτανε έμπορος τότε. Έφερνε όργανα. Παίζει και βιολί. Παίζει καλά ο Γιαννακάκης, είναι της παρέας, είναι γλεντζές άνθρωπος και είχε φέρει και πήρα και το βιολί και την κιθάρα μου από εκεί. Σπ: Στολίδια βάζατε πάνω στο όργανο καθόλου εσείς, δικά σας; Απ: Όχι, ποτέ. Το στολίδι, όταν του βάλεις κάτι επάνω εκεί, μου φαίνεται ότι το χαλάει. Ειρ: Το γλέντι, εκτός από τον κύριο σκοπό της διασκέδασης, της ευχαρίστησης, νομίζετε ότι εξυπηρετούσε κάποιον άλλον σκοπό; Απ: Μέσα στο γλέντι γινότανε πολλά. Ειρ: Δηλαδή; Απ: Πολλά. Δηλαδή το φλερτάρισμα, που λέμε. Πού αλλού ήθελαν να βρεθούν οι άνθρωποι. Πηγαίνανε στις δουλειές. Ήτανε ένας τρόπος να συναντηθούνε στο καφενείο, να χορέψουν. Και τότε ήταν δύσκολα. Μη νομίζετε τώρα που μιλάει η κοπέλα στο νέο και ο νέος στην κοπέλα και φλερτάρουν και φιλιούνται μπροστά στον άλλον και δεν τους νοιάζει.

28 Τότε ήταν δύσκολα εδώ, πρώτα - πρώτα από την ενδυμασία που είχαν τα κορίτσια. Ήτανε μέχρι τα γόνατα, στους αστραγάλους από κάτω ήτανε η φούστα. Σερνότανε τα φουστάνια τους. Λίγο από τον αστράγαλο πιο πάνω, αμέσως άρχιζε το σούσουρο, οι ψίθυροι. Ειρ: Δηλαδή ήτανε ευκαιρία να συναντηθούν οι νεαροί με τις νεαρές. Απ: Ναι, ευκαιρία. Και τότε λέει: «παίξε μου μια κοντυλιά να πούμε καμιά μαντινάδα».και λέγανε τότε τις μαντινάδες... «Ψηλή μελαχρινή μου και...» δεν ξέρω κι εγώ τι, όλα αυτά. Ειρ: Υπήρχε η περίπτωση κάποιος να είναι πλούσιος στο χωριό και να θέλει μια κοπέλα. Και ένας άλλος φτωχός, να ενδιαφέρεται κι αυτός για την ίδια κοπέλα. Υπήρχε η περίπτωση να του «φάει» την κοπέλα ο φτωχός, λέγοντάς της μια μαντινάδα, με ένα έξυπνο δίστιχο δηλαδή, να του «φάει» την κοπέλα; Απ: Ναι, βέβαια. Υπήρχε, πώς δεν υπήρχε. Ειρ: Δηλαδή έχουνε γίνει αυτά; Απ: Ναι, έχουνε γίνει. Και στο χωριό μου έχουνε γίνει. Μπορεί να είναι πλούσιος αλλά να μην έχει το ταμπεραμέντο, να μην έχει εκείνο το ελαπά. Ειρ: Δηλαδή εξυπηρετούσε και τέτοιο σκοπό το τραγούδι; Απ: Ναι. Σπ: Γινόντουσαν αγώνες ποιητικοί; Απ: Πολλές φορές, ναι. Λέγανε τις λεγόμενες «κοιλουκάτες» μαντινάδες, δηλαδή όχι αυτές που είπα (είπα εγώ πέντε δέκα μαντινάδες που τις έχεις ξανακούσει από άλλους ). Μαντινάδες τις οποίες τις βγάλανε εκείνη την ώρα. Είχε πολλούς τέτοιους, οι οποίοι βγάζανε εκείνη την ώρα, αυθόρμητα. Σπ: Και νικητής ποιος ήτανε; Απ: Αυτοί, βέβαια, μετριούνται στα δάκτυλα. Δεν είναι όλοι, ας πούμε. Σ ένα χωριό, μπορεί να τύχει ένας - δυο. Δεν τυχαίνουνε πολλοί.

29 Σπ: Όταν μονομαχούσαν; Απ: Τους αφήνανε οι άλλοι. Κι ακούγανε και λέγανε συνέχεια, χείμαρρος δηλαδή οι μαντινάδες. Μιλάμε τώρα όχι πέντε - δέκα, μιλάμε τώρα για εκατό - εκατονπενήντα. Να βαρεθούνε πια, να βαρεθεί κι ο οργανοπαίχτης που έπαιζε, ας πούμε. Μου χε τύχει κι είχα βαρεθεί. Λέω, «σταματήστε». Σπ: Παιζόταν μουσική σε άλλες περιπτώσεις; Είχαμε δηλαδή μοιρολόγια, είχαμε κάποια άλλα τραγούδια στην δουλειά, στα χτήματα; Απ: Θυμάμαι ένας σκοπός, όμως μουσική, κοντυλιά, μπορούμε να το πούμε σκοπό, ο οποίος ήταν κάπως ιδιόρρυθμος τον καιρό που φύγανε. Αυτόν μου τον έμαθε η μάνα μου όταν φύγανε, τότε που πηγαίνανε στον Αλβανικό πόλεμο. Ήτανε ένας σκοπός, δεν έτυχε να τον παίξουμε τώρα, ο οποίος ήτανε «παραπονιάρικος», πώς να σας πω τώρα, ένα πράγμα! Ειρ: Τον παίζετε τώρα αυτόν; Σπ: Είχε τίτλο; Απ: Τι τίτλους να τους βάλουνε τότε! Ε, μαντινάδες ας πούμε του χωρισμού «πού φεύγεις και μ αφήνεις»... Σπ: Της ξενιτιάς. Απ: Ναι, μπράβο, της ξενιτιάς. Η μελωδία δηλαδή συνδεότανε με τις μαντινάδες και ήταν κάτι το συγκινητικό πραγματικά που έκανε τον άλλον να κλαίει. Σπ: Μοιρολόγια είχαμε; Απ: Στον τόπο μας δεν είχαμε μοιρολόγια. Μόνο αυτό που έχω συναντήσει εγώ, που μου το είπε η μάνα μου και πράγματι τον βρήκα τον σκοπό στο βιολί επάνω, τον έπαιξα και του πάει πολύ. Μέσα προς τα Ρεθυμιωχανιώτικα υπάρχει αυτό. Σπ: Από την μάνα σας τον μάθατε αυτόν τον σκοπό; Απ: Ναι. Προς τα Ρεθυμιωχανιώτικα έχουν αυτή τη μελωδία που και τώρα ακόμα, πληρώνουνε κάποιον άμα θέλουνε να κλάψουνε κάποιον νεκρό, για

30 παράδειγμα, πληρώνουνε μοιρολογίστρες και υπάρχει κάποιος σκοπός και τον λένε. Ειρ: Να πάμε στα γλέντια. Υπάρχουν κάποια σειρά με την οποία σηκώνονται και χορεύουν, δηλαδή πρώτοι οι μεγαλύτεροι, μετά οι μικρότεροι, χορεύουν δηλαδή με κάποια προτεραιότητα, με κάποια σειρά; Απ: Τότε, παλιά υπήρχε αυτό. Ειρ: Σήμερα; Απ: Τώρα χορεύει όποιος να ναι, όποιος πάει και διατάξει διότι τώρα το έχουμε κάνει εμποροποίηση. Ειρ: Ποιος ανοίγει τον χορό δεν έχει σημασία; Απ: Δεν έχει. Τώρα μόνο στους γάμους που βάζει μπροστά η νύφη με τον γαμπρό. Στα μέρη αυτό ή στη βάπτιση. Θα κάνούμε μια βάπτιση, το παιδί μου, να σηκωθώ να χορέψω, να σύρω εγώ τον χορό και μετά να πιάσουν οι άλλοι, άμα έχω καλεσμένους πενήντα άτομα. Σπ: Χρησιμοποιούν ηχογραφημένη μουσική στα γλέντια; Απ: Τώρα, ναι. Ναι. Σπ: Ο κόσμος πώς το δέχεται αυτό; Απ: Να σας πω, δεν κάνει κέφι. Απλώς την ώρα που τρώνε τα χρησιμοποιούν αυτά τα πράγματα. Σπ: Δηλαδή ο κόσμος έχει αποστασιοποιηθεί λίγο από το γλέντι, τα πανηγύρια; Έχει μια απόσταση από τους μουσικούς; Απ: Μπορώ να πω τώρα, ότι εδώ στη Σητεία, δεν έχει τώρα. Δηλαδή μιλάμε ότι μας παρακαλούν, αλλά είμαστε επιπόλαιοι. Σας είπα αλλά δεν το ολοκλήρωσα ύστερα, θα πεις το έχουμε πάρει επάνω μας; Δεν μπορώ να το πω. Για μένα, όχι. Αλλά δεν βρέθηκε και κάποιος να μου πει «κάτσε εκεί πέρα Στέλιο, να βρούμε μια παρέα να το κάνουμε επάγγελμα». Όχι πάλι επάγγελμα, εδώ, για τον τόπο μας. Για τον τόπο μας να κάνουμε κάτι, να δεθούμε πιο πολύ, όπως παλιά, που εγώ συγκεκριμένα έβαζα κάθε Κυριακή, δηλαδή τον μήνα δυο φορές,

31 Χριστούγεννα, δεν υπήρχε γιορτή για γιορτή και να μην την γλεντήσουμε, ας πούμε. Εκείνα τα χρόνια που δεν υπήρχανε και τα μέσα. Τώρα υπάρχουν τα λεφτά, υπάρχουν τα αυτοκίνητα, υπάρχουν οι μπριζόλες, υπάρχουν οι μπύρες, υπάρχουν ένα σωρό πράγματα. Γι αυτό σας είπα, τέσσερις ώρες είναι το γλέντι. Και δεν μπορείς ας πούμε... Κι έχουμε πολλούς καλλιτέχνες. Δηλαδή μιλάμε για βιολιά εδώ πέρα, στην Σητεία, στην επαρχία Σητείας, μπορεί να βρεθούνε δεν ξέρω κι εγώ πόσα βιολιά. Πολλοί, πολλοί καλλιτέχνες. Κανένας δεν το έχει κάνει επάγγελμα. Μόνο ένας Τσαντάκης σας λέω, ο οποίος είναι μικρός μου ανιψιός - του πρώτου μου ξαδέρφου γιος. Αυτός το έχει κάνει επάγγελμα, αλλά έχει φύγει κι αυτός από εδώ και είναι προς το Ηράκλειο. Σπ: Οι περισσότεροι δηλαδή, παίζανε μουσική ως χόμπι. Απ: Ναι, ναι. Το χόμπι, εκείνο. Εάν εμένα μου πούνε «κάτσε να δεις, Στέλιο, εντάξει. Θα διοργανώσουμε εκεί πέρα, τακτικά, να βρισκόμαστε δυο φορές τον μήνα ή μια φορά τη βδομάδα», θα το σκεφτόμουν. Ξέρετε γιατί; Όχι για επάγγελμα. Δεν μ ένοιαζε να μην παίρνω μία. Για να κεντρίσουμε μερικά παιδιά να μάθουνε κάτι. Θέλω να μάθουνε. Εγώ και στην παρέα μου που είναι τέσσερα - πέντε άτομα τώρα, έχει φανεί. Αυτοί δεν παίζανε σχεδόν τίποτα και μου δίνανε το βιολί. Λέω, «πιάστε, παίξτε». Θα παίξω ένα - δυο κομματάκια για να μην πούνε πως δεν παίζω και μετά... Αλλά στον καιρό που παίζω, τους λέω: «Κοιτάξτε ορισμένα γυρίσματα την ώρα που παίζω, τα οποία είναι κάπως παράξενα και κάπως δύσκολα». Τους κάνω το νόημα, λέω: «κοιτάξτε». Και μ έχουνε ακούσει. Παραδέχονται πως πάρα πολλές φορές έχουνε μάθει πάρα πολλά πράγματα. Αφού στη συζήτηση επάνω, στην ρακή μας, τους λέω: «άντε ρε κλεφταράδες, μου τα κλέψατε όλα»! Κατάλαβες; Ειρ: Μήπως είναι ένας λόγος αυτός που δεν υπάρχουνε επαγγελματίες στο βιολί, που έχει εξασθενίσει το βιολί, γιατί για τη λύρα υπάρχουν, έτσι δεν είναι;

32 Απ: Για λύρα υπάρχουν. Η λύρα πάει, έχει... όποιος παίζει λύρα... Ειρ: Η λύρα έχει καθιερωθεί; Απ: Εδώ, βέβαια. Οι δικοί μας οι Στειακοί...είναι λίγοι οι λυράρηδες. Μια - δυο λύρες εκεί πέρα. Ειρ: Έρχονται από άλλα μέρη, έτσι; Απ: Ναι, τους φέρνουμε από το Ρέθυμνο, από το Ηράκλειο, από εκεί πέρα. Και δεν έπρεπε, δεν έπρεπε. Δηλαδή το λυπούμαι αυτό το πράγμα. Εάν βρισκότανε... Είναι κάποιος Κοσκίνης εδώ πέρα, ο οποίος είναι ωραίος καλλιτέχνης. Εάν δηλαδή ο Κοσκίνης παίζει πέντε πράγματα καλά, αν μου πει εμένα: «Έλα, ρε Στέλιο, να μονοιάσουμε. Εσύ ξέρεις πέντε πράγματα από τη μια μεριά, εγώ ξέρω άλλα πέντε από την άλλη, βγάζουμε ένα γλέντι». Παράδειγμα, εγώ παίζω τον Στειακό καλά, έτσι; Παίζω τον Πεντοζάλη, έναν Καλαματιανό, παίζω ταγκά ωραία, ας πούμε, ωραία ταγκά, βαλς, ε, «να παίξεις κι εσύ τα άλλα, παίξε κι εσύ πέντε κομμάτια, άλλα να αυτοσχεδιάσουμε εκεί πέρα, να μείνει κάτι», ας πούμε. Ειρ: Ο ρόλος του καλλιτέχνη, ποιος ήτανε; Τους είχανε παρακατιανούς; Εσείς αν λέγατε στον μπαμπά σας «θέλω να γίνω μουσικός, δεν θέλω να ασχοληθώ με εμπόριο», τι θα σας έλεγε, «γίνε»; Απ: Εμένα ο πατέρας μου το ήθελε το εμπόριο. Εκείνα τα χρόνια, να λέμε την αλήθεια, ήταν δύσκολα. Και η δραχμή ήτανε μεγάλη σαν το αλώνι, παράδειγμα. Δεν είναι σαν και τώρα. Κι άμα θα πετάξουνε μια δραχμή επάνω στη λύρα που έπαιζε αυτός, έπινε δυο καφέδες με τη δραχμή εκείνα τα χρόνια. Ειρ: Ναι. Δηλαδή, δεν λέγανε όπως σ άλλες περιοχές, «θα έρθουν οι γύφτοι», για τους μουσικούς; Απ: Αυτό βέβαια, εμένα με κατέβασε, εμένα με χαμήλωσε. Ειρ: Δηλαδή σας απογοήτευσε; Απ: Ναι.