Υποδοχείς στη Διοίκηση σαν αναλογία Βιοχημείας, σε Marketing, Πολιτική Διοίκηση και NLP. της ΒΥΡΩΖΗ Π. ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ Α.Μ

Transcript

1 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Υποδοχείς στη Διοίκηση σαν αναλογία Βιοχημείας, σε Marketing, Πολιτική Διοίκηση και NLP ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΒΥΡΩΖΗ Π. ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ Α.Μ Επιβλέπων εκπαιδευτικός: Δρ. Ζησόπουλος Δημήτριος Καθηγητής Κοζάνη, Οκτώβριος

2 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Υποδοχείς στη Διοίκηση σαν αναλογία Βιοχημείας, σε Marketing, Πολιτική Διοίκηση και NLP ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της ΒΥΡΩΖΗ Π. ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ Α.Μ Επιβλέπων εκπαιδευτικός: Δρ. Ζησόπουλος Δημήτριος Καθηγητής Κοζάνη, Οκτώβριος

3 Περίληψη Η δομή και η λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού οργανώνονται και συντονίζονται άριστα έτσι ώστε να διατηρείται η ομοιόστασή του παρά τις επιδράσεις εξωγενών παραγόντων σε φυσιολογικές συνθήκες. Η οργάνωση της λειτουργίας του επάγεται από το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα,(τον Εγκέφαλο και το Νωτιαίο Μυελό) το οποίο συντονίζει όλες τις λειτουργίες του. Σημαντικό ρόλο στην επίτευξη των προαναφερθέντων κατέχουν οι υποδοχείς receptors, χημικές ενώσεις πρωτεϊνικής φύσεως που βοηθούν στην ενεργοποίηση βασικών μεταβολικών και μη αντιδράσεων του οργανισμού, αλλάζοντας τη στερεοχημική διάταξη των ενώσεων που συμμετέχουν στην αντίδραση μετά την πρόσδεσή τους σ αυτούς. Χαρακτηριστικό αυτών των αντιδράσεων είναι η απόλυτη εξειδίκευση μεταξύ του υποδοχέα και της χημικής ένωσης. Ο Προγραμματισμός, η Οργάνωση, η Εξειδίκευση, η Ενεργοποίηση, Πραγματοποίηση, ο Συντονισμός και ο Έλεγχος των υποδοχέων μέσα από το Κ.Ν.Σ. εξετάζονται στην παρούσα εργασία σε αναλογία με τα στάδια της Αποτελεσματικής Διοίκησης των Επιχειρήσεων: τον Προγραμματισμό, την Οργάνωση, τη Διεύθυνση και τον Έλεγχο μέσα από την λήψη αποφάσεων. Παράλληλα λαμβάνονται υπ όψη τα πορίσματα του Νευρογλωσσικού Προγραμματισμού N.L.P. στην εφαρμογή της αποτελεσματικής διοίκησης. Εκτενέστερα εξετάζονται κάποιες χημικές ουσίες υποδοχείς, που επηρεάζουν κυρίως τις διεργασίες της μνήμης και του εγκεφάλου και ενέχονται στη λήψη αποφάσεων των στελεχών μιας επιχείρησης, όπως η καφεΐνη, το αλκοόλ, η νικοτίνη, τα οπιοειδή και τα κανναβινοειδή. Η χρήση των ουσιών αυτών αλλάζει τη συμπεριφορά του ατόμου σε συνάρτηση με τη ποσότητα λήψης αυτών. Λέξεις κλειδιά: Υποδοχέας, Διοίκηση, Νευρογλωσιικός Προγραμματισμός, Μάρκετινγκ Summary The structure and operation of the human organism are organized and synchronized perfectly so that its homogeneity is retained despite influences of exogenous factors under normal circumstances. The organization of its operation is induced by the Central Nervous System, (the Brain and the Spinal Cord) which coordinates all its operations. An important role in achieving the aforementioned play the receptors, chemical compounds of a protein nature that help activate basic metabolic and non-metabolic 3

4 reactions of the organism by changing the steric configuration of the compounds that participate in the reaction after tethering to them. Characteristic of these reactions is the absolute specialization between the receptor and the chemical reaction. The Programming, Organization, Specialization, Activation, Realization, Synchronization, and Control of the receptors through the C.N.S. are studied in this paper in relation to the stages of the Effective Management of Companies: The Programming, Organization, Management, and Control through decision making. At the same time, the findings of the Neuro-Linguistic Programming N.L.P. are taken into consideration in relation to implementing effective management. More extensively, some chemical substances/receptors are being studied which mainly affect processes of the memory and the brain and are involved in decisionmaking of the executives of a business such as caffeine, alcohol, nicotine, opioids and cannabinoids. The use of these substances changes the behavior of the person depending on the quantity used. Keywords: Receptors, Management, Neuro Linguistic Programming, Marketing 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος Εισαγωγή Κεφάλαιο 1. Υποδοχείς 1.1 Υποδοχέας Receptor Ορισμός Η Θεωρία των Υποδοχέων Υποδοχείς της κυτταρικής μεμβράνης Ενδοκυτταρικοί υποδοχείς Μεταφορά του σήματος (Signal transduction) Συναπτική ολοκλήρωση Νευροφυσιολογία και αισθήσεις Νευροδιαβιβαστές (Nerrotransmitters) Διεγερτικοί διαβιβαστές: το γλουταμινικό οξύ, ο κύριος διεγερτικός διαβιβαστής στον εγκέφαλο Ανασταλτικοί διαβιβαστές Ακετυλοχολίνη ο νικοτινικός υποδοχέας της ακετυλοχολίνης Γλουταμινικό οξύ Υποδοχέας NMDA γ- Αμινοβουτυρικό οξύ - GABA Υποδοχείς Γλυκόζη- υποδοχείς ινσουλίνης Πυρηνικός υποδοχέας Υποδοχείς κινάσες τυροσίνης Γλυκίνη Ντοπαμίνη Νορεπινεφρίνη Επινεφρίνη Ισταμίνη Σεροτονίνη ή 5-υδρπξυτρυπταμίνη (5- HT) Υποδοχείς Σεροτονίνης ATP και πουρίνες Πεπτιδικοί νευροδιαβιβαστές Ουσία P Οπιοειδή υποδοχείς οπιοειδών Κανναβινοειδή

6 Κεφάλαιο 2. Νευρογλωσσικός προγραμματισμός (Neuro linguistic programming)ή NLP 2.1 Εισαγωγή Τεχνικές NLP Τεχνικές προσωπικής ανάπτυξης Πληροφορίες μέσω των οφθαλμικών κινήσεων Νευρογλωσσικός προγραμματισμός δημιουργία αγκύρων 40 Κεφάλαιο 3. Αρχές οργάνωσης και διοίκησης (management) 3.1 Ορισμοί Θεωρίες διοίκησης Παρακίνηση Η θεωρία των αναγκών του Α. Maslow Η θεωρία υγιεινής παρακίνησης του F. Herzberg Η θεωρία των προσδοκιών Μέθοδοι και τεχνικές παρακίνησης Ηγεσία Ομάδες Επικοινωνία Η σπουδαιότητα της επικοινωνίας Διαδικασία διαπροσωπικής επικοινωνίας Μαρκετινγκ (Marketing) Έννοια και περιεχόμενο του marketing Το μίγμα marketing Ανάπτυξη στρατηγικών και σχεδίων marketing 58 Κεφάλαιο 4. Επίδραση χημικών ουσιών στην ανθρώπινη συμπεριφορά 4.1 Καφεΐνη (1,3,7-τριμέθυλοξανθίνη) Η επίδραση των ουσιών του καπνού στον οργανισμό η 63 περιγραφή του μηχανισμού εξάρτησης από τον καπνό 4.3 Η επίδραση του αλκοόλ στο GABA Ο αντίκτυπος της ζάχαρης στα όργανα του σώματος Πρόσληψη καφεΐνης επίπεδα σεροτονίνης Σεροτονίνη κατάθλιψη 68 6

7 4.7 Κωδεΐνη Οπιοειδή Κανναβιδιόλη (CBD) 69 Συμπεράσματα 71 Βιβλιογραφία 72 7

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Παρούσα πτυχιακή εργασία συγγράφηκε στα πλαίσια της απόκτησης του πτυχίου μου από το τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας στην Κοζάνη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Ζησόπουλο Δημήτριο Αθανάσιο που εμπνεύστηκε το θέμα με καθοδήγησε στα ερευνητικά ερωτήματα και υπήρξε αρωγός στην προσπάθεια μου, χωρίς τη βοήθεια του δεν θα μπορούσα να ολοκληρώσω την εργασία μου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου που μου συμπαραστάθηκε ηθικά καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου και συνέβαλε στην ολοκλήρωση αυτών στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας. 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε ένα περιβάλλον που γίνεται όλο και πιο ανταγωνιστικό, αβέβαιο και απαιτητικό, η Διοίκηση - Ηγεσία ως λειτουργία των στελεχών όλων των ιεραρχικών επιπέδων αποτελεί το κλειδί της διαρκούς επιτυχίας. Τι διεργασίες όμως συμβαίνουν στον ανθρώπινο οργανισμό κατά την εφαρμογή της Διοίκησης και ποιες χημικές ενώσεις είναι υπεύθυνες για τις διεργασίες αυτές; Ποια η αναλογία ανάμεσα στη λειτουργία αυτών των χημικών ενώσεων και στη διοίκηση; Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η απάντηση στα ερωτήματα αυτά χρησιμοποιώντας την αναλογική έρευνα η οποία συμπεριλαμβάνει τη συσσώρευση γνώσεων για τις ξεχωριστές πλευρές του ερευνούμενου αντικειμένου. Κατ αυτήν την έρευνα γίνεται συστηματοποίηση των γνώσεων βάσει της παρατήρησης, της μέτρησης, της περιγραφής και η εξομοίωση του εξερευνούμενου συστήματος μέσω της σύγκρισης των ιδιοτήτων του με τις ιδιότητες άλλων πιο μελετημένων ανάλογων συστημάτων και ο καθορισμός της απαραίτητης και της ουσιαστικής σύνδεσης μεταξύ των γνωρισμάτων του παρομοιασμένου συστήματος και των αναλόγων του. Η αναλογία ως ερευνητική μέθοδος αποτελεί τη βάση για τα οικονομικά μοντέλα, (ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας : 2014, σ.47-48) Στην παρούσα εργασία γίνεται προσπάθεια συσχετισμού εξειδικευμένων χημικών ενώσεων των υποδοχέων receptors με τη διοίκηση. Το ερευνητικό ερώτημα προέκυψε από τη προσπάθεια συγκερασμού του πρώτου μου πτυχίου αυτό της Χημείας με τις πρόσφατες σπουδές μου στο τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας. Ο σκοπός της εργασίας είναι η διερεύνηση ορισμένων χημικών ενώσεων - υποδοχέων (receptors) του ανθρώπινου οργανισμού που επηρεάζουν το άτομο κατά την εφαρμογή της Διοίκησης σε μια επιχείρηση - οργανισμό. Γίνεται η προσπάθεια αποκωδικοποίησης των χημικών ουσιών του ανθρώπινου οργανισμού που συμβάλλουν στην εφαρμογή της Eπιτυχούς Διοίκησης από τα Στελέχη μιας Επιχείρησης- Οργανισνού. Μέσα από την παρουσίαση της απόλυτης εξειδίκευσης και του ελέγχου ορισμένων υποδοχέων- χημικών ενώσεων που συμμετέχουν στις εσωτερικές διεργασίες λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού γίνεται προσπάθεια συσχετισμού αυτών με τις αρχές της Οργάνωσης και Διοίκησης Management των επιχειρήσεων σε συνδυασμό με το Marketing. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται βασικές έννοιες και γνώσεις που αφορούν τους σημαντικότερους υποδοχείς του ανθρώπινου οργανισμού και τις λειτουργίες τους. Παρέχονται φυσικοχημικές πληροφορίες του τρόπου 9

10 μετάδοσης της πληροφορίας- ερεθίσματος στον εγκέφαλο, της νευρικής ώσης, με τη μεσολάβηση των υποδοχέων και της απόκρισης του οργανισμού στο ερέθισμα. Επίσης παρουσιάζονται και αναλύονται σημαντικές χημικές ενώσεις που λειτουργούν ως υποδοχείς. Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση του Νευρογλωσσικού Προγραμματισμού και αναλύονται οι τεχνικές του. Αναλύονται οι άγκυρες και ο τρόπος και χρόνος εγκαθίδρυσής τους, έννοια στην οποία στηρίζονται όσοι εφαρμόζουν πολιτική διοίκηση, διαφήμιση και γενικά όσοι ασχολούνται με την επιρροή του πλήθους κάνοντας επίκληση στο συναίσθημα. Στο τρίτο κεφάλαιο παραθέτονται βασικές αρχές της Διοίκησης - Management και του Marketing. Παρουσιάζονται θεωρίες της Διοίκησης παλαιότερες και σύγχρονες και αναλύονται οι λειτουργίες της Αποτελεσματικής Διοίκησης. Αναπτύσσονται θεωρίες παρακίνησης εργαζομένων και παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά ενός χαρισματικού ηγέτη και οι διαφορές του από τον τυπικό manager. Δίνονται ορισμοί της ομάδας και της επικοινωνίας και αναπτύσσονται τα βασικά στοιχεία της επικοινωνίας που είναι απαραίτητη για την εφαρμογή της Αποτελεσματικής Διοίκησης. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναπτύσσονται συγκεκριμένες χημικές ενώσεις η χρήση των οποίων επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και επομένως και τη λήψη αποφάσεων καθώς και οι παρενέργειες της χρήσης αυτών των ουσιών. Εξετάζονται οι χημικές ουσίες: καφεΐνη, αλκοόλ, νικοτίνη, οπιοειδή και κανναβινοειδή. 10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ1. ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ- RECEPTORS 1.1 ΥΠΟΔΟΧΕΑΣ -RECEPTOR ΟΡΙΣΜΟΣ Στη βιολογία του κυττάρου, με τον όρο υποδοχέας χαρακτηρίζεται μια δομή πρωτεϊνικής φύσης που εντοπίζεται τόσο στην κυτταρική μεμβράνη όσο και στο εσωτερικό του κυττάρου και συνδέεται με το χημικό μεσολαβητή ή την ορμόνη ή το φάρμακο ή με ένα μολυσματικό παράγοντα προκαλώντας αλλαγή στη λειτουργία του κυττάρου (Ιατρικό λεξικό). 1.2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΧΕΩΝ Έχει παρατηρηθεί ότι στα κύτταρα υπάρχουν ειδικές μάκρο ή μικρομοριακές ουσίες οι οποίες συνδέονται με την ανάλογη χημική ένωση και το σύμπλεγμα αυτό οδηγεί στην εκδήλωση αποτελέσματος. Πολλές τέτοιες ουσίες απομονώθηκαν στην στη μεμβράνη, το κυτταρόπλασμα και τον πυρήνα του κυττάρου και χρησιμεύουν για τη μεταφορά εξωγενών ή ενδογενών ερεθισμάτων στο κύτταρο ή και ρυθμίζουν την δομική του ισορροπία, τις λειτουργικές του αντιδράσεις και τον μεταβολισμό του. Οι ουσίες αυτές ονομάστηκαν υποδοχείς (receptors) (myoskeletico, ). Οι υποδοχείς είναι πρωτεΐνες και όλες οι παραλλαγές αυτών δηλαδή λιποπρωτεΐνες, γλυκοπρωτεΐνες με καθορισμένες φυσικοχημικές και στερεοχημικές ιδιότητες. Η δομή τους έχει γίνει γνωστή με χρήση της κρυσταλλογραφίας με ακτίνες Χ. Για λόγους κατανόησης παρομοιάζεται ο υποδοχέας σαν κλειδαριά και η χημική ένωση σαν κλειδί. Η είσοδος μιας χημικής ένωσης στον υποδοχέα, του κατάλληλου και ειδικού κλειδιού δηλαδή, γι αυτή την κλειδαριά, έχει σαν αποτέλεσμα την απασφάλιση (ξεκλείδωμα) μιας βιολογικής λειτουργίας με την ενεργοποίηση κάποιας χημικής αντίδρασης. Η σύνδεση της χημικής ένωσης με τον υποδοχέα οφείλεται σε ηλεκτροχημικούς δεσμούς των ατόμων, ομάδων ατόμων ή και ολόκληρων μορίων και πρέπει να είναι ισχυρή αλλά και αντιστρεπτή. Κατ αρχήν απαιτείται μία αρκετά ισχυρή δύναμη ώστε να προσελκύσει τη χημική ένωση στον υποδοχέα. Τέτοια δύναμη είναι η ηλεκτροστατική δύναμη που περιέχουν οι ιοντικού τύπου δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ αντίθετα φορτισμένων μορίων (υποδοχέας-φάρμακο). Όταν η χημική ένωση έρθει σε επαφή με τον υποδοχέα τότε συνδέεται με αυτόν στερεά και με άλλους τύπους δεσμών, όπως με δεσμούς υδρογόνου, δεσμούς ομοιοπολικούς ή δεσμούς που παρέχουν οι δυνάμεις Van der Waals, έτσι ώστε η σύνδεση να είναι τόσο ισχυρή 11

12 και η επαφή τόσο τέλεια, ώστε να προκαλέσει την εκκίνηση της αντίστοιχης φυσικοχημικής αντίδρασης. Στο κύτταρο υπάρχουν δύο τύποι υποδοχέων, αυτοί της κυτταρικής μεμβράνης και οι ενδοκυτταρικοί υποδοχείς. Οι περισσότερες χημικές ενώσεις είναι υδρόφιλες και δύσκολα περνούν τις κυτταρικές μεμβράνες. Για να δράσουν χρειάζεται να συνδεθούν με κάποιον υποδοχέα που βρίσκεται στην επιφάνεια της κυτταρικής μεμβράνης ο οποίος θα διεγερθεί και θα μεταδώσει το μήνυμα ενδοκυτταρικά. Κάποιες άλλες βιολογικές ενώσεις όπως π.χ. οι ορμόνες (οιστρογόνα, κορτιζόνη κ.ά.) είναι υδρόφοβες και περίπου αδιάλυτες στο νερό. Οι ενώσεις αυτές για να μεταφερθούν στο αίμα χρειάζεται να συνδεθούν με κάποιες πρωτεΐνες-φορείς (carriers). Μόλις φτάσουν στο κύτταρο στόχο, αποδεσμεύονται από την πρωτεΐνη και εισέρχονται στο κύτταρο όπου θα συνδεθούν με τον αντίστοιχο ενδοκυτταρικό υποδοχέα ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΤΗΣ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΜΒΡΑΝΗΣ Οι υποδοχείς της κυτταρικής μεμβράνης χωρίζονται: α) περιφερικούς υποδοχείς και β) διαμεμβρανικούς υποδοχείς Οι περιφερικοί υποδοχείς της μεμβράνης είναι πρωτεΐνες οι οποίες βρίσκονται επί της μεμβράνης και σπάνια εισέρχονται σε αυτή. Πολλές φορές συνδέονται και με τους άλλους διαμεμβρανιακούς υποδοχείς. Η σύνδεσή τους με την μεμβράνη γίνεται με ηλεκτροστατικούς δεσμούς ή με χημικό τρόπο με το λιποειδικό στρώμα των φωσφολιπιδίων της μεμβράνης. Οι περιφερικοί υποδοχείς μπορεί να είναι ένζυμα, δομικά συστατικά της μεμβράνης, μεταφορείς υδρόφοβων μορίων και μεταφορείς ηλεκτρικών ιόντων. Οι περιφερικοί υποδοχείς ενώνονται με ορμόνες, τοξίνες κ.ά., υφίστανται διαμορφωτικές αλλαγές και ή δημιουργούν οπές στη κυτταρική μεμβράνη από τις οποίες θα περάσουν διάφορα μη λιποδιαλυτά μόρια ή θα ενεργοποιήσουν δευτερογενείς μεταβιβαστές για να μεταδοθούν ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος μέσα στο κύτταρο(myoskeletico, ). Οι διαμεμβρανικοί υποδοχείς (transmembrane receptors) είναι συνήθως οι περισσότεροι σε μία κυτταρική μεμβράνη. Πρόκειται κυρίως για γλυκοπρωτεΐνες ή λιποπρωτεΐνες, τοποθετημένες με έναν ειδικό τρόπο ώστε ένα τμήμα τους να βρίσκεται στην επιφάνεια της μεμβράνης και έξω από το κύτταρο, ένα τμήμα τους μέσα στην μεμβράνη και ένα τμήμα τους μέσα στο κύτταρο. Υπάρχουν και υποδοχείς που εισέρχονται και εξέρχονται από το κύτταρο επτά φορές όπως ο υποδοχέας της σεροτονίνης, των οπιοειδών, της ντοπαμίνης, της αδρεναλίνης κ.ά. Μία κυτταρική 12

13 μεμβράνη φέρει πολλούς και διαφορετικούς υποδοχείς από τους οποίους πολλοί μπορεί να είναι όμοιοι. Το εξωκυτταρικό τμήμα του υποδοχέα είναι αυτό που συνδέεται με τη χημική ένωση. Το ενδομεμβρανικό τμήμα μετά την σύνδεση της χημικής ένωσης εξωκυτταρικά μπορεί ανάλογα με τον υποδοχέα να διαμορφωθεί στερεοχημικά και να δημιουργήσει έναν πρωτεινικό πόρο (δίαυλο) διαμέσου του οποίου θα εξέρχονται ή θα εισέρχονται ιόντα στο κύτταρο ή ακόμη να ενεργοποιήσει το ενδοκυτταρικό τμήμα. Το τελευταίο μπορεί να συνδέεται είτε με άλλες κυτταροπλασματικές πρωτεΐνες που θα μεταδώσουν το μήνυμα είτε με κάποιο ένζυμο που θα διεγερθεί και θα δράσει ενζυματικά μέσα στο κύτταρο. Οι διαμεμβρανικοί υποδοχείς χωρίζονται σε: α) μεταβοτροπικούς υποδοχείς και β) ιονοτροπικούς υποδοχείς. Οι μεταβοτροπικοί υποδοχείς χωρίζονται σε αυτούς που α) καταλήγουν ενδοκυτταρικά σε κάποιο ένζυμο που ενεργοποιείται. Το ένζυμο είναι συνήθως η κινάση της τυροσίνης (tyrosine kinase). Υποδοχείς τέτοιου τύπου είναι αυτοί που συνδέονται οι παράγοντες ανάπτυξης, η ινσουλίνη και άλλες ορμόνες και β) αυτούς που καταλήγουν ενδοκυτταρικά σε ένα μίγμα πρωτεϊνών που ονομάζονται G πρωτεΐνες. Η ενεργοποίηση των G πρωτεϊνών είναι αυτή που μεταδίδει το σήμα μέσα στο κύτταρο. Οι υποδοχείς αυτού του τύπου βρίσκονται μόνο στα ευκαρυωτικά κύτταρα και μπορούν να ενεργοποιηθούν από πολλά εξωγενή ερεθίσματα που κυμαίνονται από το φως και τις οσμές, μέχρι τις ορμόνες και τους νευροδιαβιβαστές. Όταν διεγερθούν οι ιονοτροπικοί υποδοχείς δημιουργούν διαύλους ιόντων (καλίου, νατρίου, ασβεστίου, χλωρίου) που ανοίγουν και κλείνουν και επιτρέπουν την στιγμιαία διέλευση των ιόντων αυτών από την μία στην άλλη πλευρά της κυτταρικής μεμβράνης, όπως π.χ. οι υποδοχείς των νευροδιαβιβαστών στο νευρικό σύστημα. Η διέλευση ιόντων νατρίου από το εξωτερικό του κυττάρου στο εσωτερικό, δημιουργεί μία στιγμιαία χημική αντίδραση που μεταφράζεται άμεσα (διαφορά δυναμικού) σε ηλεκτρική (νευρική ώση) που αποτελεί και τον τρόπο μετάδοσης ενός ερεθίσματος στο νευρικό σύστημα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η ακετυλχολίνη η οποία συνδέεται στα νευρικά κύτταρα με υποδοχείς ιόντων ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΟΙ ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ Οι ενδοκυτταρικοί υποδοχείς χωρίζονται σε αυτούς που βρίσκονται ελεύθεροι στο κυτταρόπλασμα ή προσκολλημένοι στο ενδοπλασματικό του δίκτυο και αυτούς 13

14 που βρίσκονται μέσα στον πυρήνα του κυττάρου. Παραδείγματα κυτταροπλασματικών υποδοχέων είναι αυτοί πάνω στους οποίους συνδέονται οι δευτερογενείς μεταβιβαστές (2nd messengers), όπως η τριφωσφορική ινοσιτόλη ενώ παραδείγματα πυρηνικών υποδοχέων αποτελούν οι υποδοχείς των στεροειδών ορμονών (κορτιζόνη, οιστρογόνα, βιταμίνη D κ.ά.) όπως και αυτοί της θυροξίνης(myoskeletico, ). Ανάλογα με την επίδραση που έχουν οι χημικές ενώσεις με τους υποδοχείς μπορούν να χωριστούν σε τέσσερις κατηγορίες: 1. τους διεγέρτες ή αγωνιστές (agonists) οι οποίοι, αφού ενωθούν με τον υποδοχέα αυξάνουν την βιολογική απόκρισή τους 2. τους μέτρια διεγέρτες (partial agonists), που προκαλούν μέτρια διέγερση των υποδοχέων 3. τους αποκλειστές ή ανταγωνιστές (antagonists or blockers), που αποκλείουν ή αναστέλλουν την φυσιολογική δράση των υποδοχέων και τους 4. ανάστροφους αγωνιστές (inverse agonists) που μειώνουν ελαφρά την δράση των υποδοχέων. Η σύνδεση μιας χημικής ένωσης με τον υποδοχέα του μπορεί να είναι αντιστρεπτή ή μόνιμη. Η ικανότητα να συνδέεται μια χημική ουσία με τον υποδοχέα επηρεάζεται και από εξωτερικούς ή εσωτερικούς ρυθμιστικούς παράγοντες όπως είναι π.χ. η ηλικία του ατόμου, ο γενετικός του κώδικας, διάφορες παθήσεις κ.ά ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΗΜΑΤΟΣ (SIGNAL TRANSDUCTION) Ονομάζεται η διαδικασία κατά την οποία το ένα κύτταρο μεταφέρει και μετατρέπει κάποιο σήμα ή έναν ερεθισμό σε κάποιο άλλο κύτταρο. Πολλές φορές το αρχικό σήμα είναι μικρής έντασης και η τελική ενέργεια που προκαλείται στο κύτταρο ιδιαίτερα μεγάλη. Η όλη διαδικασία μπορεί να διαρκέσει από χιλιοστά του δευτερολέπτου έως ώρες και ημέρες. Οι διαταραχές του μεταβολισμού, η ανάπτυξη, ο πολλαπλασιασμός και ο θάνατος των κυττάρων, η ενεργοποίηση των γονιδίων και πολλές άλλες διεργασίες οφείλονται στην διαδικασία της μετάδοσης του σήματος. Η μετάδοση του ερεθίσματος γίνεται διαμέσου των υποδοχέων που μπορεί να βρίσκονται στην επιφάνεια, στην κυτταρική μεμβράνη ή μέσα στο κύτταρο. Οι πιο ενδιαφέρουσες αλλά και πιο συχνές μεταδόσεις ερεθισμάτων συμβαίνουν διαμέσου των διαμεμβρανικών υποδοχέων και αυτοί είναι τεσσάρων ειδών: 1. αυτοί που δρουν διαμέσου των G πρωτεϊνών, 2. αυτοί που δρουν διαμέσου της κινάσης της τυροσίνης, 3. οι ιντεγκρίνες και 4. οι toll receptors. 14

15 Οι υποδοχείς που ελέγχουν τους διαύλους των ιόντων (ligand-gated ion channels) είναι δύο ειδών: 1. αυτοί που όταν συνδεθούν με τη χημική ένωση ή άλλη ουσία ανοίγουν και επιτρέπουν την είσοδο ιόντων στο κύτταρο και 2. αυτοί οι οποίοι ανοίγουν τους διαύλους ιόντων μόνον όταν αλλάξει το ηλεκτρικό δυναμικό μέσα στο κύτταρο (voltage-gated ion channels). Οι τελευταίοι βρίσκονται στο νευρικό σύστημα και είναι υπεύθυνοι για την μετάδοση των νευρικών ερεθισμάτων του πόνου. Σε αυτές τις περιπτώσεις το ηλεκτρικό ερέθισμα που φτάνει από την περιφέρεια στην προσυναπτική ίνα προκαλεί άνοιγμα των ιοντικών διαύλων ασβεστίου και την είσοδο του στο εσωτερικό της, όπου δρα σαν δευτερογενής διαβιβαστής (αγγελιοφόρος) (myoskeletico, ) ΣΥΝΑΠΤΙΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ Σε πολλές μορφές επικοινωνίας μεταξύ νευρώνων στο κεντρικό νευρικό σύστημα παρεμβαίνουν άμεσα ελεγχόμενοι δίαυλοι ιόντων της κυτταρικής μεμβράνης. Η μετάδοση σημάτων μεταξύ νευρώνων στο Κεντρικού Νευρικού Συστήματος ΚΝΣ είναι πολύπλοκη. Ένα κύτταρο του ΚΝΣ όπως είναι ο κινητικός νευρώνας του νωτιαίου μυελού δέχεται νευρικές απολήξεις από εκατοντάδες νευρώνες οι οποίοι δέχονται διεγερτικές και ανασταλτικές ώσεις. Στο ΚΝΣ οι ώσεις σε ένα κύτταρο διαβιβάζονται με ποικίλους διαβιβαστές, ενώ κάθε διαβιβαστής μπορεί να ελέγχει διαφορετικούς τύπους διαύλων ιόντων, ορισμένοι από τους οποίους ελέγχονται άμεσα και άλλοι έμμεσα μέσω δεύτερων αγγελιοφόρων. Κάθε νευρώνας του ΚΝΣ είτε βρίσκεται στο νωτιαίο μυελό είτε στον εγκέφαλο βομβαρδίζεται συνεχώς από συναπτικές ώσεις προερχόμενες από άλλους νευρώνες. Π.χ. ένας μόνο κινητικός νευρώνας μπορεί να δέχεται μέχρι διαφορετικές προσυναπτικές απολήξεις. Μερικές από αυτές είναι διεγερτικές, άλλες ανασταλτικές, ορισμένες ισχυρές και άλλες ασθενείς. Οι τρεις περιοχές του νευρικού κυττάρου: ο νευροάξονας, το κυτταρικό σώμα και οι δενδρίτες μπορεί να αποτελέσουν θέσεις υποδοχής ή διαβίβασης για τη συναπτική επαφή. Τα πιο συνήθη είδη συνάψεων είναι η νευραξονοαξονική, η νευραξονοσωματική και νευραξονοδενδριτική. Η απόσταση μιας σύναψης από τη ζώνη εκκίνησης του μετασυναπτικού κυττάρου έχει προφανή σημασία για τον καθορισμό της αποτελεσματικότητάς της. Το συναπτικό ρεύμα που δημιουργείται σε μια νευραξονοσωματική σύναψη έχει ισχυρότερο σήμα και επομένως μεγαλύτερη επίδραση στη ζώνη εκκίνησης από ότι το ρεύμα που προέρχεται από τις πιο απομακρυσμένες νευραξονοδενδριτικές συνάψεις (Συναπτική ολοκρήρωση) 15

16 Οι συνάψεις στα κυτταρικά σώματα είναι συχνά ανασταλτικές. Οι συνάψεις στις δενδριτικές άκανθες είναι συχνά διεγερτικές. Οι συνάψεις στις νευροαξονικές απολήξεις είναι συχνά ρυθμιστικές (οι συνάψεις αυτές επηρεάζουν τη δραστηριότητα του μετασυναπτικού νευρώνα, ελέγχοντας τη ποσότητα διαβιβαστή την οποία απελευθερώνει από τις απολήξεις του στην επιφάνεια του επόμενου μετασυναπτικού κυττάρου. 1.4 ΝΕΥΡΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΝΕΥΡΟΔΙΑΒΙΒΑΣΤΕΣ (NEROTRANSMITTERS) Οι νευρώνες επικοινωνούν με χημικούς αγγελιοφόρους που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές οι οποίοι παράγουν μετασυναπτικά δυναμικά με την πρόσδεση τους σε υποδοχείς (receptors). Έχουν καταγραφεί πάνω από 100 διαφορετικά είδη νευροδιαβιβαστών. Ο μεγάλος αριθμός τους επιτρέπει τεράστια ποικιλομορφία μετασυναπτικών αντιδράσεων. Κατηγορίες νευροδιαβιβαστών είναι τα: Νευροπεπτίδια (Neuropeptides) που είναι σχετικά μεγάλα μόρια από 3 ως 36 αμινοξέα Τα μικρά Νευροδιαβιβαστικά Μόρια (Small-molecule neurotransmitters) όπως η Ακετυλοχολίνη (Acetylcholine), τα Αμινοξέα π.χ. Γλουταμινικό οξύ (Glutamate), η Γλυκίνη (glycine), και το γ- Αμινοβουτυρικό Οξύ (γ-aminobutyric acid, GABA) Και οι Βιογενείς Αμίνες (Biogenic amines) όπως οι Kατεχολαμίνες (Catecholamines): Nτοπαμίνη (dopamine), Nορεπινεφρίνη (norepinephrine), Eπινεφρίνη (epinephrine), Σεροτονίνη (Serotonin) και Ισταμίνη (histamine) (Univercity of Cyprus) ΔΙΕΓΕΡΤΙΚΟΙ ΔΙΑΒΙΒΑΣΤΕΣ: ΤΟ ΓΛΟΥΤΑΜΙΝΙΚΟ ΟΞΥ, Ο ΚΥΡΙΟΣ ΔΙΕΓΕΡΤΙΚΟΣ ΔΙΑΒΙΒΑΣΤΗΣ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ Οι υποδοχείς γλουταμινικού χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τους υποδοχείς που ελέγχουν άμεσα διαύλους ιόντων (ιονοτρόποι ) και τους υποδοχείς που ελέγχουν έμμεσα τους διαύλους με τη βοήθεια αγγελιοφόρων (μεταβοτρόποι υποδοχείς). Οι μεταβοτρόποι υποδοχείς ενεργοποιούνται από το 1- αμινοκυκλοπεντάνιο-1,3 δικαρβοξυλικό οξύ (ACPD) Οι ιονοτρόποι ταξινομούνται περαιτέρω σε δύο μεγάλες υποομάδες, τους υποδοχείς NMDA (N μέθυλο- D ασπαραγινικού) και τους μη NMDA. Οι υποδοχείς μη NMDA μοιάζουν πολύ μεταξύ τους και συχνά ταξινομούνται μαζί. Οι υποδοχείς αυτοί όπως και ο νικοτινικός υποδοχέας της ακέτυλο χολίνης Ach σχηματίζουν διαύλους 16

17 διαπερατούς από ιόντα Na + και K + και έχουν δυναμικά αναστροφής περί τα 0 mv. Ο δεύτερος τύπος υποδοχέα, ο υποδοχέας ΝMDA σχηματίζει ένα δίαυλο διαπερατό και από ιόντα Ca +2 εκτός από το Na + και K +, αυτός ο δίαυλος υποδοχέας είναι μοναδικός μεταξύ αυτών που ελέγχονται από διαβιβαστές, ως προς το ότι είναι επίσης και τασεοεξαρτώμενος. Στην κατάσταση ηρεμίας το στόμιο του διαύλου αυτού φράσσεται από εξωκυτταρικό Mg +2, το οποίο απομακρύνεται όταν η μεμβράνη εκπολώνεται. Έτσι για να ανοίξουν οι δίαυλοι υποδοχείς NMDA απαιτείται και γλουταμινικό και εκπόλωση. Η εισροή Ca +2 δια μέσου των διαύλων υποδοχέων NMDA θεωρείται ότι προκαλεί την εκκίνηση κυτταρικών διεργασιών που παρεμβαίνουν σε ορισμένους τύπους μνήμης καθώς και ορισμένων κυτταρικών διεργασιών που συμμετέχουν στην εκδήλωση εγκεφαλικών βλαβών. Οι χιλιάδες διεγερτικές και ανασταλτικές ώσεις που συρρέουν σε ένα νευρώνα του ΚΝΣ δεν προστίθενται απλώς μέχρι να επιτευχθεί ο ουδός (-55mV). Αντί για αυτό, η χρονική και χωρική άθροιση ώσεων σε ένα μόνο κύτταρο εξαρτάται σε κρίσιμο βαθμό από τις παθητικές ιδιότητες του κυττάρου και συγκεκριμένα από τη χρονική σταθερά και τη σταθερά της απόστασής τους. Οι διεγερτικές γλουταμινεργικές συνάψεις εντοπίζονται συνήθως στους δενδρίτες, ενώ οι ανασταλτικές συνάψεις βρίσκονται κυρίως στο κυτταρικό σώμα, όπου μπορούν να υπερβούν αποτελεσματικά τις διεγερτικές ώσεις που προέρχονται από τον νευροάξονα και από τους δενδρίτες του κυττάρου. Η τελική ολοκλήρωση των ώσεων στο κύτταρο επιτυγχάνεται στον εκφυτικό κώνο του νευροάξονα δηλαδή στην περιοχή της κυτταρικής μεμβράνης που βρίσκεται κοντά στο αρχικό τμήμα του νευροάξονα. Η περιοχή αυτή έχει μεγάλη πυκνότητα διαύλων Na + του κυττάρου και επομένως έχει τον χαμηλότερο ουδό για τη δημιουργία δυναμικών(univercity of Cyprus) ΑΝΑΣΤΑΛΤΙΚΟΙ ΔΙΑΒΙΒΑΣΤΕΣ Οι κυριότεροι ανασταλτικοί διαβιβαστές στο ΚΝΣ είναι το GABA (γαμινοβουτυρικό οξύ) και η γλυκίνη. Το GABA μπορεί να ενεργοποιήσει δύο τύπους υποδοχέων: οι υποδοχείς GABAΑ σχηματίζουν διαύλους διαπερατούς από το Cl -, ενώ οι υποδοχείς GABAΒ συζεύγνυνται με πρωτεΐνες G και είτε αυξάνουν τη διαπερατότητα από τα K +, είτε αναστέλλουν τη λειτουργία των τασεοελεγχόμενων διαύλων Ca +2. Ο έλεγχος των διαύλων GABAΑ επιτρέπει την εισροή K + επιτρέπει την εισροή Cl - στο κύτταρο με αποτέλεσμα την υπερπόλωση της μεμβράνης. Το άνοιγμα 17

18 των διαύλων αυτών αυξάνει επίσης την αγωγιμότητα ηρεμίας. Επομένως το άνοιγμα των διαύλων βραχυκυκλώνει και κάθε διεγερτικό ρεύμα που εισρέει στο κύτταρο. Δύο σημαντικές κατηγορίες ουσιών οι βενζοδιαζεπίνες και τα βαρβιτουρικά προσδένονται στους υποδοχείς GABAΑ και αυξάνουν τη ροή Cl -, δια μέσου των διαύλων αυτών την οποία έχει προκαλέσει το GABA. Οι υποδοχείς GABA και γλυκίνης μοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους παρά με τον υποδοχέα ακέτυλο χολίνης Ach, δεδομένου ότι άγουν μάλλον τα ανιόντα παρά τα κατιόντα. Η συναπτική απελευθέρωση νευροδιαβιβαστών δεν απαιτεί ούτε εισροή Na + ούτε εκροή K +. Τα μόνα απαραίτητα ιόντα είναι αυτά του Ca +2 τα οποία εισέρχονται στο κύτταρο δια μέσου τασεοεξαρτώμενων διαύλων στη προσυναπτική απόληξη. Η συναπτική καθυστέρηση, το χρονικό διάστημα ανάμεσα στην έναρξη του δυναμικού ενεργείας και στην απελευθέρωση διαβιβαστή αντικατοπτρίζει τον χρόνο που χρειάζονται τα εισρέοντα Ca +2 για να προκαλέσουν απελευθέρωση κβάντων διαβιβαστή από τα συναπτικά κυστίδια. Ένα κβάντο διαβιβαστή αποτελείται από 5000 περίπου μόρια ακέτυλο χολίνης Ach, που περικλείονται από ένα μόνο κυστίδιο. Τα κυστίδια φαίνεται ότι είναι προσδεδεμένα στον κυτταρικό σκελετό και θεωρείται ότι τα Ca +2 τα απελευθερώνουν προκαλώντας φωσφορυλίωση η οποία εξαρτάται από το σύμπλοκο Ca +2 / καλμοδουλίνης. Η δράση νευροδιαβιβαστών σε υποδοχείς της νευραξονικής απόληξης ενός άλλου νευρώνα είναι δυνατό να διευκολύνει ή να αναστείλει την απελευθέρωση διαβιβαστή, μεταβάλλοντας το επίπεδο σταθερής κατάστασης εισροής Ca +2 ή την ίδια εισροή Ca +2 κατά τη διάρκεια του δυναμικού ενεργείας ΑΚΕΤΥΛΟΧΟΛΙΝΗ - Ο ΝΙΚΟΤΙΝΙΚΟΣ ΥΠΟΔΟΧΕΑΣ ΤΗΣ ΑΚΕΤΥΛΟΧΟΛΙΝΗΣ Είναι ο πρώτος νευροδιαβιβαστής που ανακαλύφθηκε με περιοχή δράσης τη νευρομυϊκή σύνδεση σκελετικού μυ, το αυτόνομο (autonomic) νευρικό σύστημα και εμφανίζεται στις παρασυμπαθητικές απολύξεις, γάγγλια (Ganglia) του αυτόνομου (autonomic) νευρικού συστήματος και το ΚΝΣ (CNS). Οι Υποδοχείς (Receptors) στους οποίους δρα είναι ο Νικοτινικός (Nicotinic) Υποδοχέας της Ach ο οποίος είναι ιονοτροπικός (Ionotropic), ο εγκέφαλος, η νευρομυϊκή σύνδεση και οι μη-ειδικοί (nonspecific) δίαυλοι κατιόντων, διεγερτικοί (excitatory). Επίσης δέχεται και άλλα προσδέματα (ligands) όπως τη νικοτίνη (nicotine) και τις τοξίνες (toxins). Έχουν γρήγορη απόκριση (response). Ο Μουσκαρινικός (Muscarinc) Υποδοχέας της Ach είναι Μεταβοτροπικός (Metabotropic) όπως ο εγκέφαλος, τα γάγγλια, οι παρασυμπαθητικοί νευρώνες (parasympathetic) του αυτόνομου (autonomic) νευρικού συστήματος. 18

19 Η κυτταρική μεμβράνη αποτελεί φραγμό διαπερατότητας ανάμεσα στο κυτταρόπλασμα και στο εξωκυττάριο υγρό. Η αναγκαιότητα διακίνησης ιόντων από και προς το εσωτερικό του κυττάρου εξυπηρετείται από την ύπαρξη ειδικών πρωτεϊνών στη μεμβράνη, οι οποίες είναι γνωστές ως ιοντικοί δίαυλοι. Οι ιοντικοί δίαυλοι σχηματίζουν πόρους στην κυτταρική μεμβράνη, επιτρέποντας την παθητική μετακίνηση των διαφόρων ιόντων σύμφωνα με την ηλεκτροχημική τους κλίση. Η κοινή δομή τους περιλαμβάνει έναν κεντρικό υδατοπληρούμενο πόρο, διαμέσου του οποίου διακινούνται τα ιόντα. Οι σχηματιζόμενοι πόροι ανοίγουν με σήμα που προέρχεται από μηχανικό, χημικό ή ηλεκτρικό ερέθισμα. Oι χολινεργικοί υποδοχείς, δηλαδή οι υποδοχείς που ενεργοποιούνται από τον νευροδιαβιβαστή ακετυλοχολίνη, είναι διαμεμβρανικές πρωτεΐνες και διακρίνονται σε δυο κατηγορίες, ανάλογα με τις φαρμακολογικές τους ιδιότητες και τη συγγένεια πρόσδεσης που εμφανίζουν σε διάφορα μόρια-προσδέτες: Α. Νικοτινικοί υποδοχείς της ακετυλοχολίνης (nachrs), οι οποίοι διαθέτουν υψηλή ευαισθησία απόκρισης στη νικοτίνη (Changeux and Edelstein, 2001; Lindstrom 1997). Β. Μουσκαρινικοί υποδοχείς της ακετυλοχολίνης (machrs), οι οποίοι διαθέτουν υψηλή ευαισθησία απόκρισης στη μουσκαρίνη και αποτελούν μέλη της υπεροικογένειας των υποδοχέων που συνδέονται με G-πρωτεΐνες (G-protein coupled receptors) (Wess, 1996; Ishii and Kurachi, 2006). Οι νευρομυϊκές συνάψεις και η νευροδιαβίβαση μέσω των συνάψεων: Η ταχεία επικοινωνία μεταξύ των νευρώνων και των κυττάρων με τα οποία αυτοί αλληλεπιδρούν επιτυγχάνεται χάρη στην ύπαρξη των νευρομυϊκών συνάψεων. Με τον όρο νευρομυϊκή σύναψη αναφερόμαστε στην σύνδεση ανάμεσα στους νευράξονες των κινητικών νευρώνων και τις ίνες του σκελετικού μυός. Στις νευραξονικές απολήξεις βρίσκονται πολλά συναπτικά κυστίδια τα οποία περιέχουν ακετυλοχολίνη, τον νευροδιαβιβαστή που χρησιμοποιείται στην σύναψη αυτή.στις ακρολοφίες των πτυχώσεων της μετασυναπτικής μεμβράνης βρίσκονται οι υποδοχείς της ακετυλοχολίνης (acetylcholine receptors-achrs. Ένα δυναμικό ενέργειας άγεται κατά μήκος του κινητικού νευράξονα μέχρι την προσυναπτική νευραξονική απόληξη. Όταν φτάσει στα συναπτικά κομβία του νευράξονα προκαλεί διάνοιξη των καναλιών ασβεστίου (Ca +2 ) της προσυναπτικής μεμβράνης. Η διάνοιξη αυτή οδηγεί σε είσοδο ιόντων Ca +2 στο κύτταρο λόγω ηλεκτροχημικής κλίσης. Η αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων Ca +2 οδηγεί σε μετακίνηση και σύντηξη των συναπτικών κυστιδίων με την προσυναπτική μεμβράνη και απελευθέρωση της ακετυλοχολίνης στη συναπτική σχισμή. Η διαχεόμενη στη 19

20 συναπτική σχισμή ακετυλοχολίνη, προσδένεται στους υποδοχείς της στη μετασυναπτική μεμβράνη του μυϊκού κυττάρου και προκαλεί με τη σειρά της διάνοιξη των υποδοχέων της και είσοδο ιόντων νατρίου (Na + ) στο μυϊκό κύτταρο. Η αύξηση της συγκέντρωσης των ιόντων οδηγεί στη δημιουργία ενός δυναμικού ενέργειας που μεταβιβάζεται καθ όλο το μήκος της ίνας, με τη δράση των τασεοεξαρτώμενων καναλιών Na +. Προκαλείται μια αλυσίδα γεγονότων που τελικά οδηγεί στην μυϊκή συστολή. Εικόνα 1:Διακρίνεται η τελική κινητική πλάκα και το σημείο επαφής μεταξύ της τελικής απόληξης του νευράξονα και της μεμβράνης της μυϊκής ίνας. Απεικονίζονται οι υποδοχείς της ακετυλοχολίνης (nachr) στην πλασματική μεμβράνη του μυϊκού κυττάρου και τα απελευθερωμένα μόρια της ακετυλοχολίνης (ACh) από τα συναπτικά κομβία του νευρικού κυττάρου στη συναπτική σχισμή. Τροποποιημένη, από J Clin Invest. 116, (2006) ΓΛΟΥΤΑΜΙΝΙΚΟ ΟΞΥ ΥΠΟΔΟΧΕΑΣ NMDA Η Περιοχή Δράσης του είναι το ΚΝΣ (οι μισές από όλες τις συνάψεις!). Οι Υποδοχείς (Receptors) στους οποίους δρα είναι ιονοτροπικοί (Ionotropic) όπως το NMDA (Ν-μεθυλο-D-ασπαραγινικό οξύ), το AMPA (α-αμινο-5-υδροξυ-3-μεθυλ- 4- ισοξαολιπροπιονικό οξύ) και οι μη-ειδικοί (non-specific) δίαυλοι κατιόντων διεγερτικοί (excitatory). Επιπρόσθετα χαρακτηριστικά υποδοχέα NMDA, επιτρέπει την είσοδο 20

21 Ca +2 δεύτερος αγγελιοφόρος (second messenger),έχουν τασεολεγχόμενη (Voltage dependent) λειτουργία, είναι σημαντικό για την μνήμη και χρειάζεται συνδιαβιβαστή (co- transmitter), γλυκίνη (glycine). Οι μεταβοτροπικοί υποδοχείς (mglur) διαμορφώνουν έμμεσα μετασυναπτικούς διαύλους ιόντων οι οποίοι μπορεί να είναι διεγερτικοί ή ανασταλτικοί και έχουν πιο αργή απόκριση. Ο υποδοχέας NMDA είναι υποδοχέας του διεγερτικού νευροδιαβιβαστή γλουταμινικό οξύ, ο δίαυλος του οποίου είναι διαπερατός στα ιόντα νατρίου και καλίου καθώς και την δίοδο ιόντων ασβεστίου υπό προϋποθέσεις. Συνεπώς, ενεργοποίησή του οδηγεί σε μεικτό ρεύμα κατιόντων που είναι εκπολωτικό, άρα διεγερτικό. Ο υποδοχέας NMDA εμπλέκεται σε ένα σύνολο κυτταρικών διεργασιών, ενώ ο πιο χαρακτηριστικός του ρόλος συνίσταται στη θεμελιώδη συμβολή του διεργασίες μάθησης και μνήμης. Ο υποδοχέας NMDA παρουσιάζει τη μοναδική λειτουργική ιδιότητα να ενεργοποιείται (περιλαμβανομένης της διάνοιξης του διαύλου του) μέσω μιας διπλής και χρονικά συνδυασμένης συνθήκης: την απελευθέρωση και δέσμευση του γλουταμινικού οξέος στον υποδοχέα και την εκπόλωση της μετασυναπτικής μεμβράνης. Αυτή η ιδιότητα του προσδίδει την ικανότητα ανίχνευσης της χρονικά συνδυασμένης ενεργοποίησης του προσυναπτικού και μετασυναπτικού κυττάρου, δηλαδή την ικανότητα ανίχνευσης συνειρμού. Ο δίαυλος του υποδοχέα NMDA είναι διαπερατός στα Ca +2, τα οποία εισερχόμενα στο κύτταρο μπορούν να επάγουν ή να ρυθμίσουν πλήθος κυτταρικών διεργασιών. Αυτές οι ιδιότητες του υποδοχέα NMDA τον καθιστούν έναν θεμελιώδη κυτταρικό παράγοντα επαγωγής φαινομένων συναπτικής πλαστικότητας. Επίσης, πολύ σημαντική είναι η ρύθμιση της ενεργότητας του υποδοχέα NMDA από μια πληθώρα μορίων, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερα σημαντικούς ρόλους παίζουν διάφορες πρωτεϊνοκινάσες. Υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις που συνδέουν άμεσα τον υποδοχέα NMDA με τις μαθησιακές και μνημονικές διεργασίες. Ο όρος NMDA προκύπτει από τη συνθετική χημική ουσία N-methyl- D -aspartic acid (Ν-μεθυλ- D -ασπαρτικό οξύ), η οποία παρουσιάζει υψηλή συγγένεια δέσμευσης για τον συγκεκριμένο υποδοχέα. Στον εγκέφαλο υφίσταται ένα μεγάλο πλήθος διαφορετικών δομικά και λειτουργικά υποδοχέων με τη γλυκίνη να δρα ως συναγωνιστής του γλουταμινικού. Διάνοιξη του διαύλου του υποδοχέα NMDA επιτρέπει τη δίοδο μεικτού ρεύματος ιόντων νατρίου. Ο υποδοχέας NMDA εμπλέκεται σε διάφορες πτυχές της ανάπτυξης, των διεργασιών μάθησης και μνήμης, καθώς και σε διεργασίες κυτταρικής καταστροφής 21

22 που επάγεται από εγκεφαλική βλάβη (Regan, Romero-Hernandez & Furukawa, 2015 Vyklicky et al., 2014). Ο υποδοχέας NMDA παρουσιάζει ορισμένες μοναδικές βιοφυσικές ιδιότητες, οι οποίες ουσιαστικά αφορούν τη διάνοιξη του διαύλου του. Συγκεκριμένα, για τη διάνοιξη του διαύλου του υποδοχέα NMDA απαιτούνται δύο συνθήκες: πρώτον, η ενεργοποίηση του υποδοχέα από το γλουταμινικό, το οποίο απελευθερώνεται από την προσυναπτική απόληξη, και δεύτερον, επαρκής μεμβρανική εκπόλωση, ώστε να απομακρυνθούν τα Mg +2 από τον δίαυλο. Μόνον κάτω από αυτές τις συνθήκες μπορεί να υπάρξει διαμεμβρανικό ρεύμα κατιόντων δια μέσου του διαύλου του υποδοχέα (Ascher & Nowak, 1988 Mayer, MacDermott, Westbrook, Smith & Barker, 1987 Mayer & Westbrook, 1987 Nowak, Bregestovski, Ascher, Herbet & Prochiantz, 1984). Αυτή η διπλή απαίτηση για τη λειτουργική ενεργοποίησή του, την διάνοιξη του διαύλου του, καθιστά τον υποδοχέα NMDA συναπτικό ανιχνευτή σύμπτωσης (coincidence detector) των δύο αυτών γεγονότων. Δηλαδή, ο υποδοχέας NMDA ανιχνεύει τη χρονική σύμπτωση της ύπαρξης του νευροδιαβιβαστή και της μετασυναπτικής εκπόλωσης, δύο γεγονότα τα οποία σηματοδοτούν εκφράζουν την ενεργοποίηση του προ και μετασυναπτικού κυττάρου αντίστοιχα. Αυτή η ιδιότητα ανίχνευσης δύο χρονικώς συνδεδεμένων γεγονότων προσδίδει στον υποδοχέα NMDA το πολύ βασικό από μνημονική άποψη χαρακτηριστικό ανίχνευσης συνειρμού και μάλιστα στο μοριακό επίπεδο. Η ενεργοποίηση του υποδοχέα NMDA είναι τόσο χημειοελεγχόμενη (από το γλουταμινικό) όσο και τασεοεξαρτώμενη (από την εκπόλωση) και η χρονική συνύπαρξη του γλουταμινικού και της εκπόλωσης είναι η ικανή και αναγκαία συνθήκη για την ενεργοποίηση του υποδοχέα και τη διάνοιξη του διαύλου. Ο ρόλος του Υποδοχέα NMDA στη Συναπτική Πλαστικότητα και τη Μνήμη: Ο υποδοχέας NMDA παίζει πολύ σημαντικό ρόλο σε διάφορα φαινόμενα βραχύχρονης και μακρόχρονης συναπτικής πλαστικότητας (Park et al., 2014) και μέσω κυρίως αυτού του ρόλου έχει βασική εμπλοκή σε διεργασίες μάθησης και μνήμης (Morris, 2013). Οι μηχανισμοί μέσω των οποίων ο υποδοχέας NMDA εμπλέκεται στις διεργασίες συναπτικής πλαστικότητας εντοπίζονται κυρίως στην ιδιότητα του υποδοχέα να επιτρέπει την εισροή Ca +2 τον ενδοκυττάριο χώρο. Αυτό συνιστά τη βασική διεργασία έναρξης επαγωγής συνακόλουθων βιοχημικών μονοπατιών που θα οδηγήσουν ή θα συμβάλουν στη μεταβολή της συναπτικής διαβίβασης, δηλαδή τη συναπτική πλαστικότητα Η ιδιάζουσα ιδιότητα του υποδοχέα NMDA να ανιχνεύει τον 22

23 συνειρμό μεταξύ προσυναπτικής και μετασυναπτικής δραστηριότητας και να οδηγεί σε μακρόχρονη ενδυνάμωση τις συγκεκριμένες συνάψεις στις οποίες βρίσκεται ο υποδοχέας, ουσιαστικά ερμηνεύει τις τρεις βασικές ιδιότητες της LTP(long-term potentiation) (μακρόχρονης συναπτικής ενδυνάμωσης),, εξειδίκευση εισόδου, συνεργατικότητα και συνειρμικότητα Συνοπτικά, ο υποδοχέας NMDA εξυπηρετεί τις συνθήκες της εξειδίκευσης, της συνεργατικότητας και της συνειρμικότητας, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικά τόσο της LTP όσο και της μνήμης, στο μοριακό επίπεδο. Η σύγχρονη μοριακή βιολογία μέσω των μεθοδολογιών τη γενετικής μηχανικής έχει προσφέρει νέες δυνατότητες χειρισμού και ρύθμισης των μορίων που εμπλέκονται στη μνήμη, όπως είναι ο υποδοχέας NMDA. Χρησιμοποιώντας αυτές τις μεθοδολογίες είναι δυνατόν είτε να εξαλειφθεί είτε να αυξηθεί μέσω υπερέκφρασης ένα συγκεκριμένο γονίδιο που είναι υπεύθυνο για τη σύνθεση πρωτεϊνικού μορίου σημαντικού στη λειτουργία της μνήμης (Silva, Stevens, Tonegawa & Wang, 1992 Tsien, Huerta & Tonegawa, 1996 Wilson & Tonegawa, 1997). Ο υποδοχέας NMDA εμπλέκεται στον σχηματισμό μνήμης και οι υπομονάδες του υποδοχέα θα μπορούσαν να αποτελέσουν μοχλό θεραπευτικής αντιμετώπισης μνημονοσχετιζόμενων διαταραχών (Cooke & Bliss, 2003 Ferrer-Montiel & Montal, 1999 Lee, Choi, & Kim, 2015) γ- ΑΜΙΝΟΒΟΥΤΥΡΙΚΟ ΟΞΥ - GABA ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ Η περιοχή δράσης του είναι η πλειοψηφία των ανασταλτικών συνάψεων στο ΚΝΣ GABA και η Γλυκίνη (Glycine). Το 30% των συνάψεων στο ΚΝΣ είναι GABA. Συντίθεται από γλυκόζη, γλουταμινικό οξύ, GABA. Χρειάζεται συμπαράγοντας (cofactor) που προέρχεται από την βιταμίνη B6. Οι υποδοχείς (Receptors) του είναι ιονοτροπικοί (Ionotropic) όπως το GABAA, GABAC και οι δίαυλοι (channels) Cl -. Είναι επίσης μεταβοτροπικοί (Metabotropic) όπως το GABAB. Ενεργοποιούν δίαυλους K + και απενεργοποιούν δίαυλους Ca +2. Το GABA ή γ-αμινοβουτυρικό οξύ, είναι η κύρια ανασταλτική χημική ουσία που περνά τα σήματα κατά μήκος του νευρικού κυττάρου. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι μεταβολές στο επίπεδο της GABA στον εγκέφαλο συνδέονται με άγχος. Το GABA έχει τρεις υποδοχείς, GΑΒΑ- Α, GABA -B και GABA - C, οι οποίοι επιτρέπουν την επίτευξη της βιολογικής δράσης της GABA. Είναι η φυσιολογική αντίδραση στο στρες είναι το άγχος, που επιτρέπει σε ένα άτομο να το διαχειριστεί. Ωστόσο, όταν το άγχος γίνεται υπερβολικό και οι επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή πολλές, γίνεται μια διαταραχή. Μια σειρά από θεραπείες είναι διαθέσιμες για τη βελτίωση του άγχους, 23

24 συμπεριλαμβανομένων και της θεραπείας των ναρκωτικών. Οι GABA - A και GABA - C υποδοχείς είναι ιονοτροπικοί υποδοχείς, που είναι κανάλια ιόντων. Ο υποδοχέας GABA - B είναι ένα μεταβοτροπικός υποδοχέας, ο οποίος όταν ενεργοποιείται, προκαλεί μια διαδικασία σημάτων εντός του κυττάρου. Ο GABA -A υποδοχέας ρυθμίζει την διεγερσιμότητα του νευρικού κυττάρου στις ταχείες αλλαγές και μπορεί να οδηγήσει σε άγχος και κρίσεις πανικού. Δέσμευση του GABAΑ ανοίγει το κανάλι και κάνει το νευρικό κύτταρο νευρώνα, λιγότερο επιρρεπή στη διέγερση. Αυτός ο υποδοχέας έχει μια δευτερεύουσα θέση συνδέσεως για μόρια τα οποία ρυθμίζουν τη δράση του GABAΑ. Μεταβάλλουν τον υποδοχέα με μια αλλαγή στην αρχιτεκτονική πρωτεΐνης και αυτό τροποποιεί το μέγεθος του διαύλου ιόντων. Οι ρυθμιστές περιλαμβάνουν το αλκοόλ, βενζοδιαζεπίνες και τα στεροειδή. Η προγεστερόνη είναι γνωστό ότι μεταβάλλει τη διάθεση, με αρνητικές συνέπειες. Τα προϊόντα διάσπασης της προγεστερόνης συνδέονται με τον υποδοχέα GABAA και δρα όπως οι βενζοδιαζεπίνες. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι αγωνιστές GABA -Α υποδοχέα, μπορεί να προκαλέσουν άγχος, ευερεθιστότητα και επιθετικότητα ΓΛΥΚΟΖΗ -ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΙΝΣΟΥΛΙΝΗΣ Όλα τα κύτταρα του σώματος, έχουν την ανάγκη να προσλάβουν γλυκόζη για την παραγωγή της αναγκαίας ενέργειας για την διασφάλιση της ζωής τους, όπως και το σύνολο του οργανισμού. Πρόσληψη σημαίνει διαπίδυση των μορίων της γλυκόζης στον ενδοκυττάριο χώρο δηλαδή στο εσωτερικό του κυττάρου. Εκεί, με δυο σειρές αντιδράσεων η πρώτη σειρά πραγματοποιείται στο κυτταρόπλασμα και αφορά αντιδράσεις αναερόβιες, δηλαδή αντιδράσεις οι οποίες δεν χρειάζονται την κατανάλωση οξυγόνου και η δεύτερη σειρά πραγματοποιείται στα μιτοχόνδρια με την ανάγκη κατανάλωσης οξυγόνου παράγεται διοξειδίου του άνθρακα, νερό και ενέργεια. Για την ενσωμάτωση-πρόσληψη της γλυκόζης στο κύτταρο, με τελικό σκοπό την καύση της, απαιτείται η συνεργική δράση των υποδοχέων της ινσουλίνης και των μεταφορέων της γλυκόζης GLUTs. Η δράση της ινσουλίνης ασκείται σε όλα τα κύτταρα μέσω της δέσμευσης της ορμόνης σε υποδοχείς της κυτταρικής μεμβράνης των κυττάρων. Οι υποδοχείς της ινσουλίνης έχουν γνωστή χημική δομή. Μπορούν να προσδεθούν με τα μόρια της ινσουλίνης τα οποία βρίσκονται στον εξωκυττάριο χώρο, οπότε συμπεριφέρονται με τον εξής τρόπο: Μέσω μιας σειράς χημικών αντιδράσεων, κατορθώνεται η ενεργοποίηση ενός ενδοκυττάριου διαμερίσματος, συσσωματώματος πρωτεϊνών, όπως είναι οι πρωτεΐνες του μεταφορέα της γλυκόζης GLUT-4. Οι GLUT-4 24

25 μετακινούνται προς την επιφάνεια του κυτταρικής μεμβράνης για να συνδεθούν με τα μόρια της γλυκόζης και να διευκολύνουν την μεταφορά της γλυκόζης στο εσωτερικό του κυττάρου. Η συνεχώς αυξημένη συγκέντρωση των μορίων ινσουλίνης στον εξωκυττάριο χώρο, έχει σαν συνέπεια, την απώλεια ενός ικανού αριθμού υποδοχέων ινσουλίνης από τις κυτταρικές μεμβράνες. Καταστάσεις με αυξημένα επίπεδα ινσουλίνης και ελαττωμένη δέσμευσή της στους υποδοχείς της στα κύτταρα, προξενεί η αύξηση της γλυκόζης, πιθανότατα από αυξημένη λήψη υδατανθράκων, η παχυσαρκία (λόγω περίσσειας-αντίστασης της ινσουλίνης), και η εξωγενής χορήγηση μεγάλων δόσεων ινσουλίνης. Αντίθετα, «ρύθμιση προς τα πάνω» των υποδοχέων της ινσουλίνης προκαλούν η φυσική /μυϊκή άσκηση και η νηστεία. Η μεταφορά της γλυκόζης μέσα στα κύτταρα επιτελείται με τους μεταφορείς της γλυκόζης (GLUT, glucose transporter), δεδομένου ότι η κυτταρική μεμβράνη είναι αδιαπέραστη στη γλυκόζη. Oι GLUT μεταφορείς είναι μια ομάδα πρωτεϊνών της κυτταρικής μεμβράνης, οι οποίες επιτυγχάνουν την μεταφορά της γλυκόζης στο εσωτερικό του κυττάρου ενάντια στην υφιστάμενη διαφορά πυκνότητας. Έχουν περιγραφεί πέντε τύποι μεταφορέων της γλυκόζης GLUT 1,2,3,4,5. Ο τύπος GLUT 4 των μεταφορέων της γλυκόζης είναι πολύ σημαντικός για την κατανόηση του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2. Εκφράζεται σε ιστούς, όπως οι μύες και το λίπος, οι οποίοι προσλαμβάνουν την μεταγευματική γλυκόζη με την δράση της ινσουλίνης ΠΥΡΗΝΙΚΟΣ ΥΠΟΔΟΧΕΑΣ Στον τομέα της μοριακής βιολογίας, πυρηνικοί υποδοχείς είναι μια κατηγορία πρωτεϊνών που βρίσκονται στο εσωτερικό των κυττάρων. Οι πυρηνικοί υποδοχείς λειτουργούν με άλλες πρωτεΐνες για να ρυθμίσουν την έκφραση συγκεκριμένων γονιδίων, ελέγχοντας έτσι την ανάπτυξη, ομοιόσταση, και το μεταβολισμό του οργανισμού. Οι πυρηνικοί υποδοχείς έχουν την ικανότητα να προσδένονται άμεσα με το DNA και να ρυθμίζουν την έκφραση γειτονικών γονιδίων, και γι' αυτό αυτοί ταξινομούνται στους παράγοντες μεταγραφής. Η ρύθμιση της έκφρασης ενός γονιδίου από πυρηνικούς υποδοχείς γενικά συμβαίνει μόνο υπό την παρουσία ενός συνδέτη (ligand) - μόριο που επηρεάζει τη συμπεριφορά του υποδοχέα -. Πιο συγκεκριμένα, ο συνδέτης συνδέεται με ένα πυρηνικό υποδοχέα διαμορφώνοντάς τον. Αυτό ενεργοποιεί τον υποδοχέα και οδηγεί στην αύξηση ή την μείωση της γονιδιακής έκφρασης. Οι πυρηνικοί υποδοχείς είναι πολυλειτουργικές πρωτεΐνες που μεταφέρουν 25

26 σήματα από τους αντίστοιχους συνδέτες. Οι πυρηνικοί υποδοχείς (NRs) μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο ευρείες κατηγορίες ανάλογα με το μηχανισμό δράσης τους και την υποκυτταρική κατανομή τους απουσία συνδέτη. Μικρές λιπόφιλες ουσίες όπως φυσικές ορμόνες διαπερνούν την κυτταρική μεμβράνη και συνδέονται με τους πυρηνικούς υποδοχείς που βρίσκονται στο κυτταρόπλασμα (τύπος Ι NR) ή στον πυρήνα (τύπου II NR) του κυττάρου. Αυτό προκαλεί μια αλλαγή στη διαμόρφωση του υποδοχέα, η οποία, ανάλογα με την μηχανιστική τάξη (τύπου Ι ή II), πυροδοτεί μια σειρά γεγονότων που τελικά οδηγούν σε αύξηση ή μείωση της γονιδιακής έκφρασης. Οι πυρηνικοί υποδοχείς συνδέονται στα στοιχεία απόκρισης ορμόνης (HRE) και δεσμεύουν ένα σημαντικό αριθμό άλλων πρωτεϊνών (που αναφέρονται ως συμπαράγοντες μεταγραφής) που διευκολύνουν ή αναστέλλουν τη μεταγραφή του αντίστοιχου γονιδίου. Οι πυρηνικοί υποδοχείς μπορούν να συνδεθούν ειδικά με ένα αριθμό πρωτεϊνών συρρύθμισης, και έτσι να επηρεάζουν τους κυτταρικούς μηχανισμούς μεταγωγής σήματος τόσο άμεσα, όσο και έμμεσα. Η σύνδεση αγωνιστών συνδετών με πυρηνικούς υποδοχείς προκαλεί μια διαμόρφωση του υποδοχέα, και ως αποτέλεσμα αυτός αρχίζει να δεσμεύει επιλεκτικά συνενεργοποιητές πρωτεϊνών. Αυτές οι πρωτεΐνες συχνά προκαλούν ακετυλίωση ιστονών. Έτσι εξασθενεί η σύνδεση των ιστονών με το DNA, και συνεπώς προάγεται η μεταγραφή του γονιδίου. Η σύνδεση ανταγωνιστών συνδετών με τους πυρηνικούς υποδοχείς προκαλεί μια διαμόρφωση του υποδοχέα, και ως αποτέλεσμα αυτός αρχίζει να δεσμεύει επιλεκτικά συγκαταστολείς πρωτεΐνες. Αυτές οι πρωτεΐνες, με τη σειρά τους, προκαλούν αποακετυλίωση ιστονών. Έτσι ενισχύεται η σύνδεση των ιστονών με το DNA, και συνεπώς καταστέλλεται η μεταγραφή του γονιδίου (wikipedia.org) ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΚΙΝΑΣΕΣ ΤΥΡΟΣΙΝΗΣ Οι πρωτεϊνικές κινάσες τυροσίνης, όπως και οι πρωτεϊνικές κινάσες σερίνης/θρεονίνης χρησιμοποιούνται ευρύτατα στην ενδοκυτταρική μετάδοση μηνυμάτων. Η ενεργοποίηση των πρωτεϊνικών κινασών τυροσίνης πυροδοτείται κυρίως από σήματα που ρυθμίζουν την κυτταρική αύξηση και διαφοροποίηση. Τα εξωκυτταρικά σήματα είναι συνήθως πρωτεϊνικές ορμόνες, οι οποίες αν ασκούν ρυθμιστική δράση στον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, ταξινομούνται ως αυξητικοί παράγοντες. Η σύζευξη ενός εξωκυτταρικού μηνύματος στην φωσφορυλίωση της 26

27 τυροσίνης στο εσωτερικό του κυττάρου μπορεί να πραγματοποιηθεί με δύο τρόπους, οι οποίοι περιλαμβάνουν δύο διαφορετικούς τύπους υποδοχέων: Υποδοχείς με εσωτερική δράση κινάσης τυροσίνης Μερικοί διαμεμβρανικοί υποδοχείς έχουν εσωτερική δράση κινάσης τυροσίνης. Αυτοί οι υποδοχείς είναι γνωστοί ως υποδοχείς κινάσες τυροσίνης. Η σύνδεση ενός προσδέτη στην εξωκυτταρική περιοχή του υποδοχέα διεγείρει τη δράση μιας κινάσης τυροσίνης, η οποία εντοπίζεται στην ενδοκυτταρική του περιοχή. Χαρακτηριστικό αυτού του τύπου υποδοχέα αποτελεί το γεγονός ότι η περιοχή σύνδεσης του προσδέτη και η περιοχή της κινάσης τυροσίνης αποτελούν τμήματα της ίδιας πρωτεΐνης. Διαμεμβρανικοί υποδοχείς συνδεδεμένοι με δραστικότητα κινάσης τυροσίνης Ένας άλλος τύπος διαμεμβρανικού υποδοχέα, είναι συνδεδεμένος στην ενδοκυτταρική του περιοχή με μια κινάση τυροσίνης, η οποία ενεργοποιείται όταν ένας προσδέτης συνδέεται στην εξωκυτταρική του περιοχή. Η διαφορά είναι ότι η κινάση τυροσίνης και ο υποδοχέας δεν αποτελούν τμήματα της ίδιας πρωτεΐνης. Οι υποδοχείς κινάσες τυροσίνης εμφανίζουν στην εξωκυτταρική τους επιφάνεια θέσεις πρόσδεσης για εξωκυτταρικούς προσδέτες. Όταν αυτοί συνδέονται στον υποδοχέα ενεργοποιούν τη δράση μιας ειδικής κινάσης τυροσίνης που βρίσκεται στο ενδοκυτταρικό τμήμα του υποδοχέα. Η διέγερση της δράσης της κυτταροπλασματικής κινάσης τυροσίνης είναι αποτέλεσμα της σύνδεσης του προσδέτη με τον υποδοχέα. Πρωτεΐνη-κλειδί στη μεταγωγή μηνύματος μέσω πρωτεϊνών κινασών τυροσίνης είναι η πρωτεΐνη Ras, μια μονομερής G-πρωτεΐνη, που βρίσκεται στην εσωτερική πλευρά της πλασματικής μεμβράνης. Η διαδικασία μεταγωγής σήματος, η οποία ξεκινάει από τους ενεργοποιημένους διαμεμβρανικούς υποδοχείς, έχει συχνά ως σκοπό να φέρει συγκεκριμένα πρωτεϊνικά συστατικά του σηματοδοτικού μονοπατιού κοντά σε καθορισμένες θέσεις του κυττάρου, πχ να φέρει ένα ένζυμο κοντά στο υπόστρωμά του. Το κύτταρο χρησιμοποιεί τις επονομαζόμενες πρωτεΐνες-προσαρμογείς (adaptor proteins) για να φέρει κοντά σηματοδοτικά μόρια. Επιπλέον, οι πρωτεΐνες-προσαρμογείς χρησιμεύουν στη στόχευση της υποκυτταρικής εντόπισης των σηματοδοτικών γεγονότων. Η λειτουργία πολλών πρωτεϊνών προσαρμογέων είναι στενά συνδεδεμένη με την κυτταρική μεμβράνη ή με τον κυτταροσκελετό (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) ΓΛΥΚΙΝΗ Η περιοχή δράσης της είναι το 50% των ανασταλτικών συνάψεων του νωτιαίου 27

28 μυελού. Συντίθεται από σερίνη (serine). Οι υποδοχείς (Receptors) είναι ιονοτροπικοί (Ionotropic) όπως οι δίαυλοι (channels) Cl ΝΤΟΠΑΜΙΝΗ Η περιοχή δράσης της είναι ο εγκέφαλος και τα συμπαθητικά γάγγλια (Sympathetic ganglia). Συμβάλει στην Κίνηση και τον συντονισμό, στα κίνητρα συμπεριφοράς ή υποκίνηση (motivation), επιβράβευση (reward), ενίσχυση (reinforcement). Συντίθεται από Τυροσίνη (Tyrosine) και από ένζυμα καταβολισμού της ντοπαμίνης (Dopamine catabolism) όπως μιτοχονδιριακή μονοαμινική οξιδάση (Monoamine oxidase - MAO) και κυτταροπλασμική Ο-μεθυλ- τρασφεράση (O-methyltransferase - CMOT). Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι μεταβοτροπικοί (Metabotropic) όπως συνδεδεμένοι με πρωτεΐνες G (G- protein coupled) και ενεργοποιούν ή απενεργοποιούν την αδενυλική κυκλάση (adenylyl cyclase). Επιτελούν πολύπλοκες λειτουργίες ΝΟΡΕΠΙΝΕΦΡΙΝΗ Η περιοχή δράσης της είναι οι συμπαθητικοί νευρώνες (Sympathetic neurons), το ΚΝΣ, ο ύπνος (Sleep), η εγρήγορση (wakefulness), η προσοχή (attention) και η διατροφική συμπεριφορά (feeding behavior). Συντίθεται από ντοπαμίνη (dopamine) και από ένζυμα καταβολισμού της νορεπινεφρίνης (norepinephrine catabolism), από μιτοχονδιριακή μονοαμινική οξιδάση (Monoamine oxidase - MAO) και από κυτταροπλασμική Ο-μεθυλ- τρασφεράση (O-methyl-transferase - CMOT). Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι μεταβοτροπικοί (Metabotropic) όπως α- και β- αδρενεργικοί (andrenergic) υποδοχείς, συνδεδεμένοι με πρωτεΐνες G (G-protein coupled) ΕΠΙΝΕΦΡΙΝΗ Η περιοχή δράσης της είναι το συμπαθητικό νευρικό σύστημα στη μυελώδη ουσία των επινεφριδίων (Adrenal medula) και το ΚΝΣ σε μικρές ποσότητες. Συντίθεται από νορεπινεφρίνη (norepinephrine). Ως Υποδοχείς (Receptors) της είναι τόσο οι α- όσο και οι β- αδρενεργικούς (andrenergic) υποδοχείς 28

29 ΙΣΤΑΜΙΝΗ Η περιοχή δράσης της είναι ο υποθάλαμος (Hypothalamus ), η αφύπνιση (Arousal) και η προσοχή (attention). Συντίθεται από ιστιδίνη (Histidine). Καταβολίζεται από μεθυλτρανσφεράση της ισταμίνης (histamine methyltransfarase) και MAO. Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι τρεις μεταβοτροπικοί (Metabotropic) και συνδεδεμένοι με πρωτεΐνες G (G-protein coupled) ΣΕΡΟΤΟΝΙΝΗ (SEROTONIN) ή 5-ΥΔΡΟΞΥΤΡΥΠΤΑΜΙΝΗ (5- HYDROXYTRYPTAMINE 5- HT) ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΣΕΡΟΤΟΝΙΝΗΣ Η περιοχή δράσης της είναι η Γέφυρα (Pons ), ο ύπνος (Sleep) και η εγρήγορση (wakefulness), τα συναισθήματα (Emotions), η διανοητική αφύπνηση (mental arousal), ο κορεσμός πείνας (satiety) και η μείωση στη κατανάλωση τροφής. Συντίθεται από τρυπτοφάνη (tryptophan) και καταβολίζεται από MAO. Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι πολλοί μεταβοτροπικοί (Metabotropic) που έχουν ρόλο σε ψυχικές ασθένειες (psychiatric disorders). Ένας ιονοτροπικός (ionotropic) υποδοχέας ο 5-HT3: Μηειδικός (non-specific) δίαυλος κατιόντων διεγερτικός (excitatory). Η σεροτονίνη ή 5-υδροξυτρυπταμίνη (5-ΗΤ) αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως ισχυρό αγγειοσυσταλτικό στον ορό του αίματος και συσχετίζεται με το κεντρικό νευρικό σύστημα. Αποτελεί μια βιογενή αμίνη η οποία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο τόσο στο κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) όσο και στο περιφερικό νευρικό σύστημα (ΠΝΣ). Συγκεκριμένα η σεροτονίνη παράγεται από την επίφυση που έχει το μέγεθος ενός μπιζελιού και βρίσκεται τοποθετημένη, βαθιά στο κέντρο του ανθρώπινου εγκεφάλου.ένας από τους ρόλους του νευροδιαβιβαστή είναι να επιτρέπει και να ελέγχει πολυάριθμες λειτουργίες στο ανθρώπινο σώμα όπως την όρεξη, την ρύθμιση θερμοκρασίας, την διάθεση, την καρδιοαγγειακή λειτουργία, την μυϊκή σύσπαση, την ενδοκρινή λειτουργία και την κατάθλιψη (Βόντα Ε., 2010) Η σεροτονίνη είναι ο περισσότερο μελετημένος νευροδιαβιβαστής στις διαταραχές πρόσληψης της τροφής. Καθώς έχουν παρατηρηθεί διαταραχές του σεροτονεργικού συστήματος τόσο κατά την διάρκεια διαφόρων διαταραχών πρόσληψης τροφής όσο και μετά την θεραπεία τους, γεγονός που οδηγεί στη υπόθεση ότι η δυσλειτουργία του σεροτονεργικού συστήματος μπορεί να συμμετάσχει στην αιτιοπαθογενεια των διαταραχών πρόσληψης τροφής. Η 5 - υδροξυτρυπταμίνη (5-ΗΤ),σεροτονίνη είχε αρχικά ανιχνευτεί λόγω επιπτώσεων που παρουσίαζε στο καρδιαγγειακό σύστημα. Το αμινοξύ ί-τρυπτοφάνη λειτουργεί ως 29

30 ρόδρομη ένωση για την σύνθεση της 5-ΗΤ. Τα κύτταρα του εγκεφάλου συνθέτουν την 5-ΗΤ. Στην νευροχημεία, 5-ΗΤ υποδοχείς ονομάζονται οι υποδοχείς που είναι υπεύθυνοι για την περιφερειακή διαμεσολάβηση σημάτων της σεροτονίνης. Οι 5-ΗΤ υποδοχείς βρίσκονται στις κυτταρικές μεμβράνες των νευρικών κυττάρων και άλλων ειδών κυττάρων. Επίσης διαμεσολαβούν στις επιδράσεις της σεροτονίνης ως ενδογενείς υποκατάστατες. Υψηλή συγκέντρωση των 5-ΗΤ2 υποδοχέων στον εγκέφαλο φαίνεται να έχει θεραπευτική δράση στην θεραπεία κατάθλιψης και άγχους, έτσι για την αντιμετώπιση τους χρησιμοποιούνται αγωνιστές ή ανταγωνιστές των υποδοχέων, ώστε να ενισχύουν ή να αναστέλλουν την δράση τους για την καλύτερη αντιμετώπιση των διαταραχών αυτών. Με εξαίρεση τους 5-ΗΤ3 υποδοχείς, οι οποίοι συνδέονται με δίαυλο ιόντων, όλοι οι άλλοι 5-ΗΤ υποδοχείς συνδέονται με την πρωτεΐνη G. Οι πρωτεΐνη G -συνδεόμενοι υποδοχείς περιλαμβάνουν μια μεγάλη ομάδα διαμεμβρανικών πρωτεϊνών, όπου μέσω μορίων στην εξωκυτταρική μεμβράνη του κυττάρου ενεργοποιούν την εσωτερική σηματοδότηση οδηγώντας στη μεταφορά της σε μια συγκεκριμένη oδo (Frazer, et al, 1990). Οι 5-ΗΤι είναι υποκατηγορία των 5-ΗΤ υποδοχέων όπου συνδέουν την σεροτονίνη με τον απομακρυσμένο διαμεσολαβητή σημάτων. Είναι G-proteins συνδεόμενοι υποδοχείς και προκαλούν μείωση των κυτταρικών επιπέδων της κυκλικής μονοφωσφορικής αδενοσύνης (camp),(δευτερεύοντα αγγελιοφόρου που προκύπτει από την σύνθεση της ΑΤΡ) και παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην μεταφορά των ενδοκυτταρικών σημάτων. Οι 5-ΗΤΙ Α υποδοχείς δρουν στο ΚΝΣ, όπου επάγουν την αναστολή μεταφοράς σημάτων στους νευρώνες και ελέγχουν,την διατροφή, τον ύπνο, την θερμορύθμιση, κ.α Οι 5-ΗΤ1Β υποδοχείς δρουν επίσης στο ΚΝΣ, επάγοντας την αναστολή της προσυναπτικής μεταφοράς σημάτων. Έχουν ακόμη αναφερθεί επιπρόσθετες επιπτώσεις στα αγγεία και στην συμπεριφορά ενός ατόμου. Οι 5-ΗΤ2 υποδοχείς είναι μια ομάδα των 5-ΗΤ υποδοχέων, η οποία περιλαμβάνει τις εξής υποομάδες : 5-ΗΤ2Α, 5-ΗΤ2Β, 5-ΗΤ2.Έχει παρατηρηθεί ότι οι υποδοχείς αυτοί αυξάνουν τα κυτταρικά επίπεδα της τριφωσφορικής ινοσιτόλης (ΙΡ3) (δευτερεύων μοριακός αγγελιοφόρος που βοηθά στην μεταφορά μετασυναπτικών σημάτων σε πολλά βιολογικά κύτταρα) και της διακυλογλεκερόλης (DAG) (δευτερεύων αγγελιοφόρος, βοηθά στην μεταφορά σημάτων των λιπιδίων). Οι 5-ΗΤ2 υποδοχείς παίρνουν μέρος σε πολλές φυσιολογικές λειτουργίες του οργανισμού μας και του ΚΝΣ αλλά και του ΠΝΣ. Συγκεκριμένα στο καρδιαγγειακό σύστημα, προκαλούν σύσπαση 30

31 των αιμοφόρων αγγείων και την αλλαγή σχήματος των αιμοπεταλίων. Επίσης έχει αναφερθεί ότι επηρεάζουν την ευαισθητοποίηση των νευρώνων στο ερέθισμα αφής και την δράση των παραισθησιογόνων σκευασμάτων όπως η αμφεταμίνη. Οι 5-ΗΤ2Α υποδοχείς είναι η κύρια υποκατηγορία υποδοχέων διαμεσολάβησης σημάτων, μεταξύ των G-protein (GPCRs) συνδεόμενων υποδοχέων. Οι 5-ΗΤ2Α υποδοχείς παρουσιάζουν ανασταλτικές επιπτώσεις σε αρκετές περιοχές, όπως στην περιοχή του οπτικού φλοιού και του μετωπιαίου οφθαλμικού φλοιού. Στους υποδοχείς αυτούς δόθηκε ιδιαίτερη σημασία, καθώς σχετίζονται με την δράση ψυχεδελικών φαρμάκων όπως το LSD. Αργότερα βρέθηκε ότι διαμεσολαβούν και στην δράση μερικών αντιψυχωτικών και ειδικά στα δεύτερης γενιάς. Οι 5-ΗΤ3 υποδοχείς είναι μέλος μια ομάδας πυλωτών συνδεόμενων μορίων με δίαυλους ιόντων. Οι 5-ΗΤ3 υποδοχείς διαφέρουν εμφανώς στην δομή και στον μηχανισμό από τις άλλες υποκατηγορίες G-protein συνδεόμενων υποδοχέων. Η σύνδεση μεταξύ του νευροδιαβιβαστή 5-ΗΤ και του 5-ΗΤ3 υποδοχέα προκαλεί την απελευθέρωση ενός δίαυλου όπου στην συνέχεια οδηγεί στην διέγερση των νευρώνων. Σε κυτταρικό επίπεδο έχει αποδειχθεί ότι οι προσυναπτικοί 5-ΗΤ3 υποδοχείς διαμεσολαβούν στην γρήγορη μεταφορά των συνάψεων στους διάμεσους νευρώνες του νεοφλοιού και στους νευρώνες της αμυγδαλής. Επίσης βρίσκονται και στο τελικό άκρο των προσυναπτικών νευρώνων, το οποίο αποτελεί ένα πολύ σημαντικό γεγονός καθώς σε αυτό το σημείο θεωρείται ότι διαμορφώνεται η δράση του νευροδιαβιβαστή. Οι 5HT4 υποδοχείς συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία των G-protein συνδεόμενων υποδοχέων, οι οποίοι διεγείρουν την παραγωγή της κυκλικής μονοφωσφορικής αδενοσύνης (camp). Ο υποδοχέας αυτός επηρεάζει την απελευθέρωση της σεροτονινης μεταδίδοντας την πληροφορία αυτή μέσω μιας διαμεμβρανικής πρωτεΐνης που παράγει το γονίδιο. Έχει βρεθεί ότι οι 5ΗΤ4 υποδοχείς βρίσκονται στην ουροδόχο κύστη, στην καρδιά και στα επινεφρίδια. To γονίδιο HTR.5A, των συγκεκριμένων G-protein συνδεόμενων 5-HT5A υποδοχέων, κωδικοποιεί μια πρωτεϊνική μεμβράνη, η οποία λειτουργεί ως υποδοχέας. Μόνο οι 5-ΗΤ5Α υποδοχείς και όχι οι 5-ΗΤ5Β υποδοχείς βρίσκονται στον ανθρώπινο εγκέφαλο.το βαλερενικό οξύ, συστατικό της βαλεριανα, είναι ένας από τους αγωνιστές των 5-ΗΤ5Α υποδοχέων. Στο ανθρώπινο εγκέφαλο έχουν βρεθεί σημαντικές συγκεντρώσεις των 5-ΗΤ6 υποδοχέων. Για την αντιμετώπιση ασθενειών όπως τη σχιζοφρένεια, το άγχος και την παχυσαρκία, χρησιμοποιούνται αγωνιστές και ανταγωνιστές των συγκεκριμένων υποδοχέων. 31

32 Έχουν αναγνωριστεί τρεις διαφορετικές ομάδες 5-ΗΤ7 υποδοχέων: η 5-ΗΤ7(α), η 5-HT7(b) και η 5-HT7(d), οι οποίες κωδικοποιούν πρωτεΐνες με διαφορετικό τελικό άκρο. Οι σεροτονεργικοί υποδοχείς του γονιδίου HTR.7, ανήκουν στην ομάδα των G-protein συνδεόμενων υποδοχέων και παίζουν σημαντικό ρόλο στην χαλάρωση των λείων μυϊκών ινών και στο γαστρεντερικό σύστημα. Υψηλές συγκεντρώσεις των 5-ΗΤ7 βρίσκουμε στις εξής περιοχές του εγκεφάλου:στον υποθάλαμο, στον ιππόκαμπο, και στον φλοιό. Η όρεξη, η διάθεση, το συναίσθημα, ο κιρκάδιος ρυθμός, η θερμορύθμιση, οι ενδοκρινείς και οι εξωκρινείς αδένες, το άλγος, η μνήμη και η λειτουργία των αιμοπεταλίων, του εντέρου και του καρδιαγγειακού συστήματος ελέγχονται από τον νευροδιαβιβαστή σεροτονίνη. Η σεροτονίνη λειτουργεί ως ανασταλτικός παράγοντας των νευρικών οδών και η επίδραση της στις ανώτερες περιοχές του νευρικού συστήματος πιστεύεται ότι συμβάλλει στον έλεγχο της ψυχικής διάθεσης του ατόμου. Η σεροτονίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής ο οποίος συμμετέχει στην μεταφορά των νευρικών ώσεων. Κυστίδια σεροτονίνης («πακέτα» σεροτονίνης) απελευθερώνονται από το τελικό άκρο των προσυναπτικών κυττάρων στην συναπτική σχισμή Τα μόρια σεροτονίνης συνδέονται στις υποδοχείς πρωτεΐνες του μετασυναπτικού κυττάρου, το οποίο προκαλεί αλλαγή της ηλεκτρικής κατάστασης του. Η αλλαγή αυτή στην πολικότητα μεμβράνης μπορεί να διεγείρει το κύτταρο, διαπερνώντας το μήνυμα ή εμποδίζοντας το ATP και ΠΟΥΡΙΝΕΣ Το ATP και τα προϊόντα του καταβολισμού του: (AMP και adenosine) απελευθερώνονται και δρουν ως συνδιαβιβαστές (co- transmitters) και δεν είναι κλασσικοί νευροδιαβιβαστές. Η περιοχή δράσης τους είναι ο Νωτιαίος Μυελός, τα Αισθητήρια (Sensory) και γάγγλια του αυτόνομου (autonomic) ΝΑ και το ΚΝΣ (CNS). Συντίθενται από αδενοσίνη (Adenosine) κατά τον εξωκυτταρικό ενζυματικό καταβολισμό του ATP. Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι δύο τύποι μεταβοτροπικών υποδοχέων οι συνδεδεμένοι με πρωτεΐνες G (G-protein coupled) και η προνομιακή πρόσδεση με ATP στον ένα, με αδενοσίνη στον άλλο. Ένας τύπος ιονοτροπικού υποδοχέα που είναι μη-ειδικός (non-specific) δίαυλος κατιόντων διεγερτικός (excitatory) που είναι σχετικός με τη μηχανική αίσθηση (mechanoreception) και τον πόνο (pain) ΠΕΠΤΙΔΙΚΟΙ ΝΕΥΡΟΔΙΑΒΙΒΑΣΤΕΣ Πολλά πεπτίδια (ορμόνες) δρουν ως νευροδιαβιβαστές και διαμορφώνουν 32

33 συναισθήματα (Modulating emotions) όπως την αίσθηση του πόνου (Ουσία P οπιοειδή), πολύπλοκες αντιδράσεις στο στρες, κορεσμός της πείνας (Satiety) και παχυσαρκία (obesity) νευροπεπτίδιο Y, άγχος (Anxiety) και κρίσεις πανικού (panic attacks) χολησυστοκινίνη. Συχνά απελευθερώνονται μαζί με Μικρά Νευροδιαβιβαστικά Μόρια. Συντίθενται όπως όλες οι πρωτεΐνες, λόγω επεξεργασίας μέσα στα κυστίδια πολλά πεπτίδια συσκευάζονται και απελευθερώνονται μαζί. Οι Υποδοχείς (Receptors) είναι σχεδόν όλοι μεταβοτροπικοί και συνδεδεμένοι με πρωτεΐνες G (G- protein coupled) ΟΥΣΙΑ P Πεπτίδιο του εγκεφάλου και του πεπτικού συστήματος (Brain/Gut peptide). Δρα στον ιππόκαμπο (Hippocampus) και το γαστρεντερικό σύστημα (gastrointestinal tract). Το ίδιο γονίδιο (gene) κωδικοποιεί και άλλα νευροπεπτίδια. Είναι αισθητήριος νευροδιαβιβαστής στο νωτιαίο μυελό (spinal cord). Μεταφέρει αισθήσεις πόνου και θερμοκρασίας (pain and temperature). Η απελευθέρωση του αναστέλλεται (inhibited) από οπιοειδή πεπτίδια ΟΠΙΟΕΙΔΗ ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΟΠΙΟΕΙΔΩΝ Τα ενδογενή οπιοειδή (Endogenous Opiates) είναι πάνω από 20 οπιοειδή πεπτίδια. Ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες:τις Ενδορφίνες (Endorphins), τις Εγκεφαλίνες (Enkephalins) και τις Δυνορφίνες (Dynorphins). Η περιοχή δράσης της είναι όλος ο εγκέφαλος όπου είναι ευρέως κατανεμημένα μαζί με άλλους νευροδιαβιβαστές μικρών μορίων όπως π.χ. GABA and 5- HT. Οι Υποδοχείς είναι οι μ, δ, κ (Αναισθησία). Το όπιο -το απόσταγμα της μήκωνος της υπνοφόρου (papaverum somniferum)- χρησιμοποιείται εδώ και χρόνια. Οι Σουμέριοι αναφέρουν στην φαρμακοποιία τους την παπαρούνα σαν φυτό της χαράς. Ο Όμηρος αναφέρει τις ενέργειες του οπίου και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια (νηπενθές τ' αχολόν τε, κακόν επίληθον απάντων). Στα 1803 ο Serturner απομόνωσε από το όπιο ένα αλκαλοειδές, που το ονόμασε μορφίνη από τον Μορφέα, τον Έλληνα θεό των ονείρων. Το μεγάλο βήμα στην κατανόηση του μηχανισμού δράσης της μορφίνης έγινε, όταν σε ιστούς πειραματοζώων ανακαλύφθηκε ένας στερεοειδικός υποδοχέας των οπιοειδών. Η εντόπισή του στο ΚΝΣ, στην συναπτική μεμβράνη, έδειξε ότι εμπλέκεται σε γεγονότα της σύναψης. Τα οπιοειδή όπως και διάφορα άλλα φάρμακα, ορμόνες και νευροδιαβιβαστές, προκαλούν τις επιδράσεις τους δρώντας σε υποδοχείς, που βρίσκονται στις εξωτερικές επιφάνειες των κυττάρων, στα όργανα στόχους. Η παρουσία σε όλα τα σπονδυλωτά ειδικών υποδοχέων των οπιοειδών δείχνει την ύπαρξη μέσα στον εγκέφαλο μιας ουσίας που μοιάζει με τη μορφίνη, πιθανόν ενός 33

34 νευροδιαβιβαστή, που δρα σ' αυτές τις περιοχές. Έχουν απομονωθεί 3 οικογένειες φυσικών ή ενδογενών-οπιοειδών πεπτιδίων, οι εγκεφαλίνες, οι ενδορφίνες και οι δυνορφίνες που προέρχονται από 3 διαφορετικές προορμόνες, την προεγκεφαλίνη την προοπιομελανοκορτίνη και την προδυνορφίνη. Υπάρχουν αρκετές αποδείξεις που υποστηρίζουν ότι υπάρχουν υποδοχείς οπιοειδών. Οι υποδοχείς των οπιοειδών βρίσκονται σε νευρικές κατασκευές και νευρικές οδούς που έχουν σχέση με τον πόνο. Έτσι στον εγκέφαλο εντοπίζονται στον θάλαμο, στον υποθάλαμο, στον ιππόκαμπο, στη φαιά ουσία περί τον υδραγωγό οι μ υποδοχείς, στον φλοιό, στην αμυγδαλή, στους πυρήνες της γέφυρας, στον επικλινή πυρήνα κυρίως οι δ υποδοχείς και ενέχονται σε μεγάλο βαθμό στην συγκινησιακή συμπεριφορά. Αυτές οι περιοχές του εγκεφάλου φαίνεται ότι έχουν σχέση με το συγκινησιακό (emotioηal) στοιχείο του πόνου και επομένως με τις επιδράσεις ευφορίας των οπιοειδών. Υποδοχείς των οπιοειδών υπάρχουν στον εγκέφαλο όλων των σπονδυλωτών, αλλά δεν υπάρχουν στα ασπόνδυλα. Η δράση των οπιοειδών εξαρτάται και από την χημική συγγένεια με τον υποδοχέα. Παράγοντες που δρουν στον ίδιο υποδοχέα, μπορεί να διαφέρουν ως προς τη συγγένεια με τον υποδοχέα αυτόν. Υπάρχει σχέση συγγένειας και ισχύος. Η συγγένεια των οπιοειδών με τους υποδοχείς εξαρτάται από τα ιόντα Na +. Οι πυκνότητες του Na + που βρίσκονται φυσιολογικά στον οργανισμό αυξάνουν την δέσμευση των οπιοειδών ανταγωνιστών και ελαττώνουν την δέσμευση των αγωνιστών ΚΑΝΝΑΒΙΝΟΕΙΔΗ (Cannabinoid) Tα κανναβινοειδή (cannabinoids) είναι φυσικές ενώσεις που βρίσκονται στα φυτά της κάνναβης. Υπάρχουν δεκάδες ενώσεων συμπεριλαμβανομένης της Κανναβιδιόλης (Cannabidiol CBD), της Τετραϋδροκανναβινόλης (THC), της Καναβιγερόλης (CBG), της Κανναβιχρωμίνης (CBN), του Τετραϋδροκανναβινολικού Οξέος (THCA) και ενός πλήθους άλλων κανναβινοειδών. Τεχνικά, η Κανναβιδιόλη (CBD) και οι ενώσεις κανναβινοειδών είναι ταξινομημένα ως φυτοκανναβινοειδή (phytocannabinoids), που σημαίνει ότι προέρχονται από φυτά. Tα κανναβινοειδή που παράγονται μέσα στο ενδοκανναβινοειδές σύστημα του σώματος είναι γνωστά ως ενδοκανναβινοειδή (endocannabinoids). Υπάρχουν επίσης κανναβινοειδή που κατασκευάζονται μέσω χημικών αντιδράσεων στα εργαστήρια, γνωστά ως συνθετικά κανναβινοειδή ( synthetic cannabinoids). Μερικά από αυτά τα κανναβινοειδή αλληλεπιδρούν έντονα με έναν ή και τους δύο υποδοχείς CB, προκαλώντας τη ρύθμιση της διάθεσης και της συγκέντρωσης, την πρόκληση ευφορίας όπως η Τετραϋδροκανναβινόλη (THC). Άλλα κανναβινοειδή, 34

35 όπως η Κανναβιδιόλη (CBD), έχουν λιγότερο άμεσα αποτελέσματα στο ενδοκανναβινοειδές σύστημα. Τα Κανναβινοειδή αντιπροσωπεύουν μια ευρεία κατηγορία χημικών ενώσεων που μπορούν να είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Το μόνο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμά τους είναι ότι όλα ενεργούν στους υποδοχείς κανναβινοειδών του σώματος, είτε άμεσα είτε έμμεσα. Tο ανθρώπινο σώμα έχει περιοχές ειδικά κατασκευασμένες γιά τα κανναβινοειδή που αποκαλούνται περιοχές υποδοχής κανναβινοειδών. Αυτές οι περιοχές αποτελούν το ενδοκανναβινοειδές σύστημα, το οποίο είναι αρμόδιο για τις πολυάριθμες φυσιολογικές και διανοητικές διαδικασίες που εμφανίζονται φυσιολογικά μέσα στο σώμα, όπως η όρεξη, η αίσθηση του πόνου, η διάθεση, η μνήμη, και άλλα. Το ενδοκανναβινοειδές σύστημα περιλαμβάνει διάφορους εξειδικευμένους υποδοχείς κυττάρων στον εγκέφαλο και στα διάφορα άλλα όργανα σε όλο το σώμα. Αυτοί οι υποδοχείς περιέρχονται σε δύο τύπους: CB1 και CB2. Οι υποδοχείς CB1 βρίσκονται κυρίως στον εγκέφαλο, ενώ οι υποδοχείς CB2 βρίσκονται κυρίως στο ανοσοποιητικό σύστημα. Οι κανναβινοειδείς ενώσεις κυριολεκτικά κουμπώνουν με αυτούς τους υποδοχείς προκειμένου να συντονίσουν διάφορες λειτουργίες σε ολόκληρο το σώμα. Το ενδοκανναβιδοειδές σύστημα λειτουργεί κυρίως με τα κανναβινοειδή του σώματός μας, τα οποία παράγονται εσωτερικά. Εντούτοις, όταν λαμβάνονται εξωτερικά τα κανναβινοειδή, είναι δύσκολο να διακρίνουμε μεταξύ των κλινικά επιθυμητών αποτελεσμάτων και των θεραπευτικά ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων των διάφορων φυτοκανναβινοειδών. Αυτό είναι επειδή οι κανναβινοειδείς υποδοχείς στέλνουν ποικίλα σήματα που διασυνδέονται συχνά για να συντονίσουν τις λειτουργίες του σώματος, έτσι είναι δύσκολο τους ξεχωρίσουμε. Έτσι οι υποδοχείς CB1 στέλνουν τα σήματα που ρυθμίζουν ταυτόχρονα τον πόνο και μειώνουν τη φλεγμονή, ενώ τα κανναβινοειδή που αλληλεπιδρούν με τους υποδοχείς CB2 μπορούν συγχρόνως να έχουν επιπτώσεις στη γαστρεντερική φλεγμονώδη απόκριση και την ευαισθησία του νευρικού περιφερικού συστήματος. Επιπλέον, μερικά κανναβινοειδή αλληλεπιδρούν συνεργιστικά, παράγοντας μοναδικά αποτελέσματα τα οποία δεν υπάρχουν, όταν χρησιμοποιούνται μόνα τους. 35

36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ (NEURO LINGUISTIC PROGRAMMING ή NLP) 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο νευρογλωσσικός προγραμματισμός (Neuro Linguistic Programming ή NLP) είναι μια προσέγγιση της επικοινωνίας, της προσωπικής ανάπτυξης και της ψυχοθεραπείας που δημιούργησαν οι Richard Bandler και John Grinder στην Καλιφόρνια των Ηνωμένων Πολιτειών τη δεκαετία του Ο Bandler συνήθως αναφέρεται ως μαθηματικός και ο Grinder ήταν ο νεότερος καθηγητής γλωσσολογίας στις ΗΠΑ. Οι δημιουργοί του νευρογλωσσικού προγραμματισμού (NLP) ισχυρίζονται ότι υπάρχει σχέση μεταξύ των νευρολογικών διαδικασιών ( νευρο- ), της γλώσσας ( γλωσσικών ) και των συμπεριφορικών προτύπων που μαθαίνουν μέσω της εμπειρίας ( προγραμματισμός ) και ότι αυτά μπορούν να αλλάξουν για να επιτύχουν συγκεκριμένους στόχους στη ζωή. O Bandler και ο Grinder ισχυρίζονται επίσης ότι η μεθοδολογία NLP μπορεί να «μοντελοποιήσει» τις δεξιότητες εξαιρετικών ανθρώπων, επιτρέποντας σε οποιονδήποτε να αποκτήσει αυτές τις δεξιότητες. Ισχυρίζονται επίσης ότι, συχνά σε μια μόνο συνεδρία, ο ειδικός του NLP μπορεί να αντιμετωπίσει προβλήματα όπως φοβίες, κατάθλιψη, διαταραχές τικ, ψυχοσωματικές ασθένειες, κοντινή οπτική, αλλεργία, κοινό κρυολόγημα και μαθησιακές διαταραχές (Wikipedia.org). Δεν υπάρχουν επιστημονικά αποδεικτικά στοιχεία που να υποστηρίζουν τους ισχυρισμούς των υποστηρικτών του NLP και έχουν αποκαλυφθεί ως ψευδοεπιστήμη από εμπειρογνώμονες. Οι επιστημονικές αναθεωρήσεις αναφέρουν ότι το NLP βασίζεται σε παρωχημένες μεταφορές για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος που είναι ασυμβίβαστες με την τρέχουσα νευρολογική θεωρία και περιέχουν πολυάριθμα πραγματικά σφάλματα. Oι αναφορές επίσης διαπίστωσαν ότι όλες οι υποστηρικτικές έρευνες για το NLP περιείχαν σημαντικές μεθοδολογικές ατέλειες και ότι υπήρχαν τριπλάσιες μελέτες πολύ υψηλότερης ποιότητας που απέτυχαν να αναπαραγάγουν τις "έκτακτες αξιώσεις" που έγιναν από τους Bandler, Grinder και άλλους επαγγελματίες NLP. Παρόλα αυτά, το NLP έχει υιοθετηθεί από εταιρείες που διοργανώνουν σεμινάρια σε επιχειρήσεις και κυβερνητικές υπηρεσίες ως ηγετική κατάρτιση. Ο νευρογλωσσικός προγραμματισμός προσφέρει μια σειρά από αποτελεσματικά εργαλεία και τεχνικές για θετική σκέψη και αλλαγή. Το συνθετικό «νευρο-» αναφέρεται 36

37 στον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα, το οποίο δέχεται εμπειρίες μέσω των πέντε αισθήσεων και τις μεταφέρει για επεξεργασία στον εγκέφαλο. Το συνθετικό «- γλωσσικός-» αναφέρεται στη λεκτική και μη λεκτική γλώσσα που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε, με τα οποία τα ουδέτερα ερεθίσματα του περιβάλλοντος οργανώνονται και αποκτούν νόημα. Η λέξη προγραμματισμός αναφέρεται στο μοναδικό τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται όλα αυτά μαζί σε σχέση με τη συμπεριφορά. Η ικανότητα του κάθε ανθρώπου να οργανώσει την επικοινωνία του και τη νευρολογική του εμπειρία για να πετυχαίνει τους στόχους στη ζωή του. O ειδικός NLP οργανώνει την ανθρώπινη εμπειρία ώστε οι δομές της να επηρεάζουν θετικά το άτομο. Αλλάζει δηλαδή τη διαδικασία με την οποία το άτομο βιώνει την πραγματικότητα. Η απλοϊκότητα και η αποτελεσμάτικοτητα που διακρίνει τις τεχνικές του τον έκαναν να αποκτήσει απήχηση στο διαφημιστικό χώρο, στις πωλήσεις καθώς και στη new age και occult σκηνή. 2.2 ΤΕΧΝΙΚΕΣ NLP O νευρογλωσσικός προγραμματισμός (neuro linguistic programming ή NLP) είναι μια σειρά από τεχνικές οι οποίες διδάσκονται σε σεμινάρια αυτοβελτίωσης για να διευρύνουν τις ικανότητες επικοινωνίας ενός ατόμου και άρα την προσωπική του ανάπτυξη. Δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί τι είναι ο νευρογλωσσικός προγραμματισμός. Υπάρχει η πεποίθηση ότι πρόκειται για μια σειρά από τεχνικές που σκοπό έχουν να χειραγωγήσουν τη συμπεριφορά των άλλων, ωστόσο ο NLP είναι κάτι πολύ βαθύτερο. Κυριαρχούν υπερβολικοί ισχυρισμοί για το τι μπορεί να επιτύχει αυτή η μεθοδολογία, ίσως διότι τα σεμινάρια για τον νευρογλωσσικό προγραμματισμό συχνά γίνονται μόνο για το οικονομικό κέρδος. Εγείρονται έτσι υποψίες σχετικά με τι μπορεί πραγματικά να προσφέρει ο νευρογλωσιικός προγραμματισμός καθώς είναι δύσκολο να διακριθεί η αλήθεια από την υπερβολή. Αρχικά ο NLP ξεκίνησε ως μια καταγραφή των επιτυχημένων μεθόδων ψυχοθεραπείας, επομένως ως μέρος της ψυχολογίας και εξελίχθηκε στο πεδίο της αυτοβελτίωσης και της προσωπικής ανάπτυξης. Ο σκοπός των Bandler και Grinder ήταν να μελετήσουν τις τεχνικές των επιτυχημένων ψυχοθεραπευτών και να να αποκωδικοποιήσουν τις μεθόδους τους. Ο Bandler είχε το χάρισμα αποκωδικοποιεί τα λεπτά νοήματα της γλώσσας του σώματος και ο Grinder μπορούσε να αναλύει τη σύνταξη των λέξεων και το πως τα λόγια που χρησιμοποιούσαν οι ψυχοθεραπευτές άλλαζαν τις πεποιθήσεις των πελατών (ασθενών) και να τους 37

38 βοηθούσαν να απαλλαγούν από τις φοβίες τους. Ανέλυσαν τις τεχνικές κυρίως τριών ψυχοθεραπευτών: του διάσημου υπνοθεραπευτή Milton Erickson, της ψυχολόγου οικογενειακών θεμάτων Virginia Satir, και του Fritz Perls ο οποίος είχε καινοτομήσει με τις μεθόδου του. Επειδή ο νευρογλωσιικός προγραμματισμός ξεκίνησε από την ψυχοθεραπεία, η πρώτη εμβάθυνση στο θέμα που πραγματοποιείται στα σεμινάρια είναι για τη δύναμη του υποσυνείδητου. Το συνειδητό μέρος είναι σαν την κορυφή του παγόβουνου στη βάση του οποίου εδράζεται το υποσυνείδητο το οποίο καθορίζει πολύπλευρα τη λήψη αποφάσεων ακόμα και όταν πραγματοποιείται επεξεργασία λογικών πραγμάτων. Η επιδιωκόμενη αλλαγή θα προκύψει με αλλαγή του υποσυνείδητου. Μια σειρά από τεχνικές, σαν κι αυτές που χρησιμοποιούν οι ψυχοθεραπευτές υπόσχονται αυτή την αλλαγή. Τα μαθήματα απευθύνονται στο συνειδητό μέρος του μυαλού αλλά περνούν σιγά-σιγά στο υποσυνείδητο. Οι άνθρωποι αποχτούν φοβίες με αφορμή ένα γεγονός και αυτό συμβαίνει άμεσα. Το ίδιο γρήγορα μπορεί να φύγει η φοβία. Δεν χρειάζεται να γίνει αναδρομή στο παρελθόν και ανάκληση του γεγονότος. Γίνεται με τα λόγια του ειδικού ο οποίος βοηθά τον πελάτη του να εξαλείψει τη φοβία από το υποσυνείδητο. Ο ίδιος τρόπος ακολουθείται και για άλλες καταστάσεις όπως είναι η διακοπή του καπνίσματος και η απόφαση για απώλεια βάρους. Τελικά, ενώ ο νευρογλωσσικός προγραμματισμός ξεκίνησε ως μεθοδολογία ψυχοθεραπείας για την αντιμετώπιση των φοβιών μετατράπηκε σε μεθοδολογία προσωπικής επιτυχίας με την υπέρβαση των εμποδίων για την προσωπική εξέλιξη και ανάπτυξη. Τέτοιου είδους εμπόδια είναι στην πραγματικότητα οι φοβίες και τα άγχη. Τα άγχη δεν είναι τίποτα άλλο από έρπουσες φοβίες. Η μεγάλη υπόσχεση του νευρογλωσσικού προγραμματισμού είναι ότι ένα καλό σεμινάριο και η εκπαίδευση πάνω στις τεχνικές μπορεί να επιφέρει άμεσες αλλαγές στις ιδέες και στις επικοινωνιακές δυνατότητες. Ο Bandler αναφέρει συχνά ότι μερικοί άνθρωποι ξεπερνούν από μόνοι τους μια φοβία, κι αυτό συμβαίνει συνήθως όταν έχουν κορεστεί από αυτή. Η συνειδητοποίηση αυτή αποτελεί το έναυσμα για την αλλαγή και τη μεταμόρφωση. Κατ αναλογία ένα σεμινάριο συμβάλλει στην αλλαγή του τρόπου σκέψης των επιμορφούμενων. Το ερώτημα είναι ποιες είναι οι τεχνικές ή οι αρχές του νευρογλωσσικού προγραμματισμού αλλαγής θέασης του κόσμου και οδηγούν στην προσωπική επιτυχία. 38

39 2.2.1ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η πρώτη δραστηριότητα είναι να ανακαλυφθεί ποια αίσθηση κυριαρχεί στον εγκέφαλο του συνομιλητή του. Βασική βοήθεια στη βελτιστοποίηση του τρόπου σκέψης του ατόμου είναι η κατανόηση του τρόπου που χρησιμοποιεί τις αισθήσεις του και σε ποια διάταξη ακολουθεί την εσωτερική επεξεργασία. Υπάρχουν τρείς κατηγορίες : Ο οπτικός τύπος, ο ακουστικός τύπος και ο κιναισθητικός τύπος. Ο οπτικός τύπος μνημονεύει τις πληροφορίες σε εικόνες, δε θυμάται εύκολα ομιλίες και βαριέται τις παρατεταμένες διαλέξεις. Προτιμάει να διαβάζει ή να βλέπει πληροφορίες. Χρησιμοποιεί περισσότερο εκφράσεις του είδους «με παρακολουθείς;», «βλέπεις τι σου λέω ;», «σχημάτισα-έκανα εικόνα». Ο ακουστικός τύπος συνομιλεί με τον εαυτό του και ενοχλείται εύκολα απο το θόρυβο. Θεωρούν τα μαθηματικά και το γράψιμο πιο δύσκολα από την ακουστική εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας. Χρησιμοποιούν κατά κόρον εκφράσεις με το ρήμα «άκου», «μίλα» του τύπου, «έχω ακουστά» κλπ. Ο κιναισθητικός τύπος : του αρέσει να ακουμπάει τους ανθρώπους και να είναι γενικά σε κοντινή απόσταση. Χρησιμοποιεί εκφράσεις του είδους «Με πιάνεις;»", «Το κρατάω αυτό που είπες». Γίνεται αντιληπτό από τα ρήματα που χρησιμοποιεί ο συνομιλητής την αισθητηριακή προτίμηση του καθώς και την αλληλουχία που χρησιμοποιεί για να παρακινήσει τον εαυτό του σε δράση - τη στρατηγική του-. Η μίμηση τη αισθητηριακής προτίμησης του ομιλητή είναι ένα μέσο για δημιουργία εναρμόνισης και εγκαθίδρυσης βαθιάς επικοινωνίας - rapport ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΜΕΣΩ ΤΩΝ ΟΦΘΑΛΜΙΚΩΝ ΚΙΝΗΣΕΩΝ Κάθε κίνηση του ματιού σχετίζεται και με συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου παραδείγματος χάρη : Όταν ένας δεξιόχειρας δημιουργεί νοερές εικόνες από αναμνήσεις τα μάτια του τείνουν να στρέφονται πάνω και αριστερά. Όταν δημιουργεί νοερές εικόνες από πράγματα που δεν έχει ξαναδεί, (εμπλέκεται δηλαδή η φαντασία άρα πιθανώς και το ψέμα), τα μάτια του πηγαίνουν πάνω και δεξιά. Όταν μιλά στον εαυτό του τα μάτια του πηγαίνουν κάτω και αριστερά και όταν νιώθει βαθιά συναισθήματα τα μάτια του πηγαίνουν κάτω και δεξιά. Η συναισθηματικότητα με τη 39

40 κίνηση των ματιών προς τα κάτω είναι κάτι που σίγουρα όλοι μας έχουμε δεκάδες παραδείγματα. Αρκετοί ψυχολόγοι διαφωνούν κάθετα με το μοντέλο των οφθαλμικών κινήσεων ωστόσο κατά τον Bandler είναι πολύ δύσκολο να μη καταγραφεί, η αντίδραση ενός κοινού τετρακοσίων ατόμων όταν τους ζητηθεί να θυμηθούν κάτι που τους έχει συμβεί και τετρακόσια ζευγάρια μάτια κινούνται πάνω και αριστερά καθώς σκέφτονται «χμμμ για να δούμε...» Είναι εξίσου δύσκολο να διαφύγει το γεγονός πως όταν κάποιος που υποφέρει από κατάθλιψη κοιτάζει κάτω, τα μάτια του παίζουν δεξία αριστερά καθώς μιλάει στον εαυτό του για το πόσο άσχημα νιώθει. Ηθοποιοί ακολουθούν αυτό το πρότυπο ακόμα και σε ταινίες του βουβού κινηματογράφου. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται η διείσδύση στο τρόπο σκέψης του ομιλητή. Στη συνέχεια χρησιμοποιείται η τεχνική του καθρεφτίσματος-mirroring. Αυτή η τεχνική αφορά την αντιγραφή της φυσιολογίας του συνομιλητή. Όταν δυο συνομιλητές επικοινωνούν με παρόμοιες κινήσεις σώματος, το σώμα τους στέλνει υποσυνείδητα μυνήματα οτι ταιριάζουν. Η επικοινωνία βελτιώνεται και τα λεκτικά μηνύματα γίνονται ευκολότερα δεκτά. Γίνεται προσπάθεια αντιγραφής από τον ειδικό του νευρογλωσσικού προγραμματισμού του τόνου καθώς και της χροιάς της φωνής. Η χρήση λέξεων κλειδιών που χρησιμοποιεί ο συνομιλητής ανάλογα βέβαια ποια αίσθηση κυριαρχεί στον εγκέφαλο του. Προσπάθεια μίμησης γίνεται ακόμα και στον ρυθμό της αναπνοής. Γνωρίζοντας το τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου και έχοντας την «εύνοια» του ασυνείδητου ακολουθεί το στάδιο της εγκαθίδρυσης βαθιάς επικοινωνιας deep rapport οπου οι υποβολές και οι άγκυρες είναι αρκετά ευκολότερες να επιτευχθούν. 2.3 ΝΕΥΡΟΓΛΩΣΣΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΑΓΚΥΡΩΝ Οι λέξεις επηρεάζουν άμεσα τη νευρολογία μας. Λέξεις πόνου είναι ικανές να φέρουν συναισθήματα πόνου ενώ λέξεις που αντιπροσωπεύουν χαρά και ευτυχία είναι ικανές να δημιουργήσουν παρόμοια συναισθήματα μέσα μας. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε δεν είναι απλοί ήχοι αλλά εν δυνάμει χημικοί αγγελιοφόροινευροδιαβιβαστές, ορμόνες, συναισθήματα στον οργανισμό το δικό μας και του ακροατή. Άγκυρα ονομάζεται ένα ερέθισμα που προκαλεί μία συγκεκριμένη αντίδραση και μπορεί να εγκατασταθεί σε οποιαδήποτε από τις πέντε αισθήσεις. Οι άγκυρες μπορεί να είναι λέξεις, σωματικά αγγίγματα ή πράξεις, συγκεκριμένοι ήχοι και εικόνες. Η 40

41 ισχυροποίησή τους εξαρτάται από το βαθμό επανάληψης τους. Οι περισσότερες άγκυρες εγκαθίστανται χωρίς τη συνειδητή θέληση του ατόμου. Ένα τραγούδι ανάμνηση της εφηβικής εποχής αποτελεί μία πρώτη τάξεως άγκυρα. Η ιδανικότερη στιγμή για την εγκατάσταση μίας άγκυρας είναι όταν βρισκόμαστε σε συναισθηματική διέγερση, έντονο φόβο ή έντονη αγάπη. Οι περισσότερες φοβίες των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα μίας άγκυρας η οποία ενεργοποιεί το φόβο της πρώτης τραυματικής εμπειρίας ξανά και ξανά. Μπορεί να δημιουργηθεί μία άγκυρα σε κάποιον χωρίς τη γνώση του ή και χωρίς τη θέλησή του. Η ανθρώπινη ψυχολογία λειτουργεί συνδετικά. Με τη τεχνική της άγκυρας δίνεται η δυνατότητα της άμεσης πρόσβασης σε συναισθηματικές καταστάσεις μέσω αυτών των συνδέσεων. Οι διαφημιστές δεκαετίες τώρα προσπαθούν να συνδέσουν τα προϊόντα τους με εκστατικές, οργασμικές, χαρούμενες καταστάσεις, φωτεινά χρώματα, όμορφα πρόσωπα. Μια τόσο επιβλαβής και άχρηστη συνήθεια όπως το τσιγάρο κατάφερε να εδραιωθεί στη συλλογική συνείδηση ως συνήθεια των πετυχημένων και όμορφων ανθρώπων. Οι πολιτικοί και γενικώς οι δημόσιοι ομιλητές, χρησιμοποιούν άγκυρες για να ενισχύσουν τα μηνύματα των λόγων τους μέσω της στάσης του σώματος τους και συγκεκριμένων χειρονομιών. Η φύση της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι μηχανική και υπάρχει ούτως η άλλως η τάση για κονφορμισμό. Η αμφισβήτηση των πάντων, η επανεξέταση των αξιών και η συνεχής αναζήτηση της εξέλιξης οδήγησαν στην σημερινή τεχνολογική έκρηξη. Όλες οι τεχνολογικές γνώσεις, η επιστημονική εξέλιξη πηγάζει μόνο από μία πανίσχυρη μηχανή, τον ανθρώπινο εγκέφαλο και για να αποδίδει καλύτερα πρέπει να είναι ελεύθερος και σε μόνιμη εγρήγορση. 41

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (MANAGEMENT) 3.1 ΟΡΙΣΜΟΙ Έχει παρατηρηθεί ότι δεν υπάρχει σαφής αντίληψη της σημασίας του όρου «διοίκηση ή management επιχειρήσεων», ακόμη κι από άτομα που ασκούν κάποια επιχειρηματική δραστηριότητα. Έχουν δοθεί πολλοί και διαφορετικοί ορισμοί για το management, όπως: 1. «Μάνατζμεντ είναι η διαδικασία επίτευξης οργανωσιακών σκοπών με την εκτέλεση των λειτουργιών του σχεδιασμού (planning), της οργάνωσης (organizing), της διεύθυνσης (directing)και του ελέγχου (controlling)». 2. «Μάνατζμεντ είναι κοινωνική και τεχνική διαδικασία που χρησιμοποιεί πόρους, επηρεάζει την ανθρώπινη δράση και διευκολύνει τις μεταβολές με σκοπό την επίτευξη των οργανωτικών στόχων». 3. Ίσως ο περισσότερος διαδεδομένος ορισμός στη διεθνή βιβλιογραφία είναι εκείνος της διάσημης φιλοσόφου του μάνατζμεντ, Mary Parker Follet, που θεωρεί ότι «διοίκηση είναι η τέχνη να κατορθώνεις να γίνονται διάφορα πράγματα διαμέσου των άλλων ανθρώπων». Η έννοια του management (οργάνωσης και διοίκησης) συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματικότητα της Επιχείρησης (ή του Οργανισμού). Στην πραγματικότητα αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για την αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων (συντελεστών παραγωγής) που διαθέτει μια επιχείρηση (οργανισμός) για την επίτευξη των στόχων της. 3.2 ΘΕΩΡΙΕΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Η διοίκηση ως κοινωνικό φαινόμενο διαπιστώνεται από τη στιγμή που ο άνθρωπος συγκροτεί τις πρώτες κοινωνικές ομάδες. Το μάνατζμεντ ως λειτουργία παρατηρείται από την αρχαιότητα, όμως η συστηματική οργάνωση της γνώσης του ξεκίνησε ουσιαστικά από τις αρχές του αιώνα μας. Από τον 19ο αιώνα η βιομηχανική επανάσταση και κυρίως η δεύτερη φάση της επέφερε τεράστιες αλλαγές στη κοινωνική διάρθρωση, στην οικονομία, στην πολιτική και βασικό χαρακτηριστικό της είναι ότι βασική παραγωγική μονάδα δεν είναι πλέον η οικοτεχνία και η βιοτεχνία αλλά η βιομηχανική μονάδα (Κολιόπουλος, 1993). Η διοικητική ως επιστήμη συστηματοποιείται στα τέλη του 19ου και οι αντιπροσωπευτικότερες τάσεις της εκφράζονται από την Κλασική, Νεοκλασική και η Σύγχρονη Διοίκηση (Σαΐτης, 2005). Κυριότεροι εκφραστές της Κλασικής Προσέγγισης 42

43 όπως διαμορφώθηκε το πρώτο τέταρτο του προηγούμενου αιώνα είναι ο Frederic Taylor, ο Max Weber και o Henri Fayol. Ο Fraderich Taylor ( ) υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές της Οργάνωσης και Διοίκησης. Με το σύγγραμμά του "Αρχές Επιστημονικού management", που δημοσιεύθηκε το 1910 στις ΗΠΑ, αναδεικνύεται ο πατέρας της Επιστήμης της Οργάνωσης και Διοίκησης. Πίστευε ότι η αύξηση της παραγωγικότητας ήταν η μόνη λύση για την εξασφάλιση υψηλών μισθών, αλλά και μεγαλύτερων κερδών. Παράλληλα, υποστήριζε ότι με την εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων ήταν δυνατό να υπάρξει αύξηση της παραγωγικότητας, χωρίς να δαπανάται άσκοπα ανθρώπινη εργασία. Επίσης, ότι οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι έπρεπε να σταματήσουν να θεωρούν ότι η διανομή κερδών ήταν το κυρίαρχο πρόβλημα και έπρεπε να εστιάσουν την προσοχή τους στην κατά το δυνατό μεγαλύτερη αύξηση των κερδών, μέσα σε κλίμα κατανόησης και καλής συνεργασίας. Ο Henri Fayol ( ), Γάλλος μηχανικός, θεωρείται μετά τον Taylor ο πατέρας της "Θεωρίας της Διοίκησης" και στην Ευρώπη υπήρξε ο θεμελιωτής της επιστημονικής Οργάνωσης και Διοίκησης. Ως προς τις αρχές του management έδωσε πολύ μεγάλη έμφαση στα υψηλά ιεραρχικά επίπεδα της οργανωτικής και διοικητικής πυραμίδας και ανέλυσε τα καθήκοντα των διοικητικών στελεχών. Υποστήριξε ότι οι διάφορες και ποικίλες ενέργειες ή δραστηριότητες μέσα στην επιχείρηση, παρά τις διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ τους, μπορούν να ενταχθούν σε ορισμένες κατηγορίες, οι οποίες λέγονται επιχειρησιακές λειτουργίες. Αυτές είναι: Η τεχνική, η εμπορική, η χρηματοοικονομική, η ασφάλεια (προστασία των εργαζομένων και της περιουσίας) και η λογιστική. Στις λειτουργίες αυτές προσθέτει και τις λειτουργίες της διοίκησης, οι οποίες αναλύονται σε εργασίες σχεδιασμού, πρόβλεψης, οργάνωσης, διεύθυνσης των ανθρώπων, συντονισμού και ελέγχου. Ο Max Weber ( ) ήταν ένας άλλος εκπρόσωπος της κλασσικής θεωρίας. Ασχολήθηκε ειδικά με τις μεθόδους έρευνας των κοινωνικών επιστημών, προσδίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στο διοικητικό φαινόμενο. Υποστήριξε ότι η γραφειοκρατία (διοίκηση μέσω γραφείων) είναι το πλέον λογικό μέσο για την άσκηση ελέγχου πάνω στους ανθρώπους. Το ίδιο συμβαίνει και στον τομέα της διοίκησης. Σύμφωνα με τις απόψεις του, η γραφειοκρατία, η οποία δεν αποτελεί αρνητικό φαινόμενο, είναι μια θεωρία οργάνωσης που ανταποκρίνεται κυρίως στις ανάγκες των μεγάλων και πολύπλοκων επιχειρήσεων. Ως βασικά χαρακτηριστικά της αναφέρει τις στενά καθορισμένες αρμοδιότητες, τους αυστηρούς κανόνες και την εφαρμογή του ιεραρχικού συστήματος οργάνωσης. 43

44 Ο Gantt συνεργάτης του Taylor, εργάστηκε ως σύμβουλος επιχειρήσεων σε θέματα επιλογής εργατών και στην ανάπτυξη συστημάτων, κινήτρων και πρόσθετων αμοιβών. Υποστήριξε και αυτός την ανάγκη για ανάπτυξη της συνεργασίας και της κατανόησης μεταξύ της διοίκησης και των εργαζομένων. Τόνισε επίσης τη σημασία της εκπαίδευσης και του ανθρώπινου παράγοντα σε όλα τα διοικητικά προβλήματα. Ανάπτυξε γραφικές μεθόδους απεικόνισης σχεδίων, με στόχο τον καλύτερο διοικητικό έλεγχο, και έδωσε έμφαση στη σημασία του χρόνου και του κόστους για το σχεδιασμό και τον έλεγχο της εργασίας. Το μοντέλο της Νεοκλασικής Διοίκησης αποτελεί μια νέα τάση η οποία καλείται «Κίνημα ανθρώπινων σχέσεων» και οι κυριότεροι εκπρόσωποι της ήταν οι Elton Mayo και F. Roethlisberger οι οποίοι υποστήριξαν ότι, αν οι επιχειρήσεις επέτρεπαν στους εργαζόμενους να έχουν ενεργό συμμετοχή σε θέματα που αφορούσαν τις συνθήκες και τις μεθόδους εργασίας, τότε το ηθικό τους θα βελτιωνόταν και θα έδειχναν μεγαλύτερη προθυμία για συνεργασία. Στη Σύγχρονη Διοίκηση εξετάζεται η οργάνωση ως διοικητικό φαινόμενο και η συμπεριφορά και η απόδοση των ατόμων στο χώρο αυτής υπό την επήρεια παρακινήσεων και κινήτρων. Κίνητρο είναι μια ενδογενής δύναμη, πίεση, ώθηση που εκπορεύεται από την ύπαρξη μιας πρωτογενούς ή δευτερογενούς ανάγκης. Ως παρακίνηση ορίζεται η εσωτερική διαδικασία ώθησης της συμπεριφοράς του ανθρώπου προς στόχους, η υλοποίηση των οποίων έχει ως αποτέλεσμα την ικανοποίηση των αναγκών του (Μπουραντάς, 1992). Σήμερα, οι προσεγγίσεις που αφορούν τις διάφορες διαστάσεις του management και των οργανώσεων (οικονομική, επιχειρηματική, πληροφορική, ποσοτική, ψυχολογική, κοινωνική, πολιτική, κτλ.) αντλούν το επιστημονικό τους υπόβαθρο από άλλες επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, την οικονομία, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία, την ψυχολογία, και οριοθετούν επιμέρους κλάδους ή επιστημονικές προσεγγίσεις της ευρύτερης επιστήμης του μάνατζμεντ. Η διοίκηση- management έχει οριστεί ως διαδικασία τεσσάρων βασικών λειτουργιών, προγραμματισμού ή σχεδιασμού, οργάνωσης, διεύθυνσης και ελέγχου. Αποτελεσματική διοίκηση σημαίνει σωστή εκτέλεση των λειτουργιών της διοίκησης η οποία ξεκινά με τον προγραμματισμό, συνεχίζει με την οργάνωση και τη διεύθυνση και καταλήγει στον έλεγχο, ο οποίος με τη σειρά του οδηγεί στην αναθεώρηση ή μη του προγραμματισμού. Βασική λειτουργία της Διοίκησης των Επιχειρήσεων είναι επικοινωνία και η λήψη αποφάσεων στην επιχείρηση (ή στον οργανισμό) η οποία εμπλέκεται με όλες τις άλλες λειτουργίες (Σχήμα 3.1). 44

45 Σχήμα 3.1 Διαδικασία αποτελεσματικής διοίκησης Ο Προγραμματισμός είναι η διαδικασία ή το σύστημα των ενεργειών με τις οποίες καθορίζονται οι στόχοι της επιχείρησης, προβλέπεται η μελλοντική εξέλιξη των μεταβλητών του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος της και προσδιορίζονται οι τρόποι, οι ενέργειες και τα μέσα με τα οποία θα επιτευχθούν οι στόχοι στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Η οργάνωση είναι η διαδικασία με την οποία το σύνολο των εργασιών που απαιτούνται για την επίτευξη των στόχων της επιχείρησης ταξινομείται σε επιμέρους καθήκοντα, κατανέμεται στα κατάλληλα στελέχη, στα οποία αναθέτονται παράλληλα οι σχετικές ευθύνες και διαθέτονται οι κατάλληλοι πόροι. Η λειτουργία αυτή καθιστά αναγκαία την ύπαρξη ενός "οργανισμού" με συγκεκριμένη δομή και λειτουργική διάρθρωση και εκφράζεται συνήθως με: α. Οργανόγραμμα, το οποίο παρουσιάζει την οργανωτική διάρθρωση, δηλ. μια σχηματική απεικόνιση σε διάγραμμα διευθύνσεων, τμημάτων κτλ. που υπάρχουν σε μια επιχείρηση. β. Καταμερισμό των εργασιών. γ. Εκχώρηση εξουσίας σε χαμηλότερα κλιμάκια διοίκησης. δ. Τμηματοποίηση των λειτουργιών ή με άλλη μορφή τμηματοποίησης. Η Διεύθυνση αφορά τη σωστή διοίκηση του ανθρώπινου παράγοντα. Είναι η καθοδήγηση, η ενθάρρυνση και η ενεργοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού της επιχείρησης για την καλύτερη δυνατή επίτευξη των στόχων τόσο μακροχρόνια όσο και βραχυχρόνια. Αποτελεσματική διεύθυνση σημαίνει και αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των μελών μιας επιχείρησης. Πολλά προβλήματα μέσα στην επιχείρηση δημιουργούνται από έλλειψη επικοινωνίας. Η συνεχής πληροφόρηση που απαιτείται 45

46 σήμερα για την εκτέλεση των βασικών δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης καθιστά την επικοινωνία απαραίτητο εργαλείο της αποτελεσματικής διεύθυνσης. Η διαμόρφωση κλίματος συνεργασίας και κατανόησης μεταξύ των στελεχών της επιχείρησης είναι πλέον απαραίτητη προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία και ανάπτυξή της, στο πλαίσιο του σκληρού ανταγωνισμού που αντιμετωπίζει. Ο Έλεγχος είναι η συστηματική παρακολούθηση των ενεργειών των διάφορων μελών της επιχείρησης, για την εξακρίβωση και τη διόρθωση τυχόν αποκλίσεων από τους στόχους που έχουν τεθεί. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους μπορεί να γίνει ο έλεγχος και ο σχεδιασμός του κατάλληλου συστήματος ελέγχου. 3.3 ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Η απόδοση των μελών ή των εργαζομένων εξαρτάται από την ικανότητά τους να αποδίδουν, αλλά και από τη διάθεσή τους να καταβάλουν προσπάθεια για να αποδώσουν. Η παρακίνηση των εργαζομένων έχει στόχο να αναλάβουν ευθύνες, να καταβάλουν προσπάθειες, να ανταποκρίνονται στα καθήκοντά τους, να υλοποιούν έργο, να πετυχαίνουν στόχους και γενικά να αποδίδουν. Για την κατανόηση και την αντιμετώπιση του ζητήματος της παρακίνησης των εργαζομένων για απόδοση έχουν αναπτυχθεί αρκετές θεωρίες σχετικά με -Τι είναι αυτό που παρακινεί τους εργαζόμενους, δηλαδή τους κάνει να έχουν διάθεση για υψηλή απόδοση έργου. -Με ποιους τρόπους οι επιχειρήσεις και τα διοικητικά στελέχη μπορούν να παρακινήσουν τους συνεργάτες τους για υψηλότερη απόδοση Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΟΥ Α. MASLOW Η βασική παραδοχή πάνω στην οποία στηρίζεται η θεωρία του Α. Maslow, είναι αυτή της ικανοποίησης των αναγκών. Σύμφωνα με αυτή, οι άνθρωποι εργάζονται ή αναπτύσσουν οποιαδήποτε άλλη δράση, για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Συνεπώς, κίνητρο για δράση ή υλοποίηση έργου είναι ακριβώς αυτή τους η επιθυμία. Είναι φυσικό ότι όσο περισσότερο ικανοποιούνται οι ανάγκες τόσο λιγότερο δημιουργούν κίνητρο για δράση. Με βάση αυτήν την παραδοχή, οι επιχειρήσεις και τα διοικητικά στελέχη, για να παρακινήσουν τους εργαζόμενους, πρέπει αφ' ενός να γνωρίζουν τις ανάγκες τους και αφ' ετέρου να συνδέουν την υλοποίηση του έργου ή την απόδοση των εργαζομένων με την ικανοποίηση των αναγκών τους. Σύμφωνα με τη θεωρία του Α. Maslow οι ανάγκες για τις οποίες ο άνθρωπος εργάζεται ταξινομούνται ως εξής: Φυσιολογικές - Βιολογικές Ανάγκες. Περιλαμβάνουν όλες τις ανάγκες που συνδέονται με την ύπαρξη του ανθρώπου ως βιολογικού οργανισμού. Βρίσκονται στη 46

47 βάση της πυραμίδας του Α. Maslow, δηλαδή είναι οι πρώτες ανάγκες που ο άνθρωπος προσπαθεί να ικανοποιήσει και αν δεν έχει εξασφαλιστεί η στοιχειώδης ικανοποίησή τους, δεν μπορεί να γίνεται λόγος για άλλες ανάγκες. Ανάγκες για ασφάλεια. Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να αισθάνεται σιγουριά για την ύπαρξή του και την ικανοποίηση των φυσιολογικών του αναγκών στο μέλλον. Θέλει να είναι ασφαλής απέναντι στους κινδύνους του περιβάλλοντος (ανεργία, ατυχήματα, κτλ.). Προσπαθεί λοιπόν, συγχρόνως ή αμέσως μετά τη "λογικήστοιχειώδη" ικανοποίηση των φυσιολογικών του αναγκών, να ικανοποιήσει τις ανάγκες για ασφάλεια, μόνιμη απασχόληση, σύνταξη, κατοικία κτλ. Ανάγκες εγωιστικές ή αναγνώρισης. Αποκαλούνται συχνά και εγωιστικές ανάγκες. Οι πιο σημαντικές είναι η ανάγκη του ανθρώπου για αναγνώριση από τους άλλους, η ανάγκη για φήμη, κύρος, εκτίμηση, σεβασμό, ανάγκη για επιτυχία, ικανότητα, ανεξαρτησία καθώς και αυτοσεβασμό και αυτοεκτίμηση. Αποτελούν κυρίαρχη παρακινητική δύναμη, αφού ικανοποιηθούν και οι κοινωνικές. Πρέπει να τονιστεί ότι αυτή η κατηγορία των αναγκών είναι πολύ πιο δύσκολο να ικανοποιηθεί από ό,τι οι προηγούμενες. Ανάγκες ολοκλήρωσης. Είναι η ανώτερη κατηγορία αναγκών και τελευταία από άποψη προτεραιότητας. Πρόκειται για τις ανάγκες που έχει ο άνθρωπος να γίνει αυτό που θέλει να γίνει, να πραγματοποιήσει όλα τα όνειρα, τα οράματα και τις προσδοκίες του, να αναπτυχθεί και να τελειοποιηθεί, για να φτάσει στον "ιδανικό" γι' αυτόν τύπο, να χρησιμοποιήσει όλη του τη δυναμικότητα. (ΥΠΠΕΘ) Σχήμα 3.2. Η Δομή των ανθρώπινων αναγκών κατά τον Α. Maslow 47