ΤΟ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟ-ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ- AΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙ ΗΣ ΚΑΙ ΕΟΤ

Transcript

1 ΤΟ ΑΥΘΕΝΤΙΚΟ-ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ- AΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙ ΗΣ ΚΑΙ ΕΟΤ ΕΛΕΝΗ ΤΣΙΓΑΡΙ Α Αρχιτέκτων Μηχανικός, υπ. ρ Ε.Μ.Π. Αν και τα δύο είναι σηµαντικότατα στην αρχιτεκτονική, ο τουρισµός και η παράδοση συµπεριφέρονται ως ξεχωριστοί τοµείς. Εστιάζοντας στο έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, κατά τη διάρκεια της θητείας του ως Προϊσταµένου του νέου Τµήµατος Αρχιτεκτονικών Μελετών που είχε δηµιουργήσει ο ΕΟΤ το 1957 σε µια προσπάθεια αναδιοργάνωσης της Τεχνικής του Υπηρεσίας, µπροστά στην επιτακτική ανάγκη τουριστικής ανάπτυξης, το άρθρο επιχειρεί να φωτίσει τη σχέση τους, το τι συνδέει τον τουρισµό και την εκµετάλλευση της παράδοσης µε την επίπτωση στην Ελληνική αρχιτεκτονική έκφραση. Οι τουρίστες ελκύονται από την κουλτούρα ενός τόπου. Ο οργανωµένος διεθνής τουρισµός εξακολουθεί να είναι µια από τις πλέον αναπτυσσόµενες βιοµηχανίες. Έχει υποστηριχθεί ότι ο λόγος γι αυτό είναι, ότι ο τουρισµός λειτουργεί ως αντίβαρο στις συνέπειες ενός τεχνολογικά εξαρτηµένου κόσµου. Ένα από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου δυτικού τρόπου σκέψης είναι, η πίστη ότι η αυθεντικότητα έχει κατά κάποιο τρόπο χαθεί κι ότι µπορεί να ξαναβρεθεί σε άλλες κουλτούρες και πολιτισµούς. Οι τουρίστες σίγουρα αποζητούν το αυθεντικό, και ο τουρισµός διατηρεί αυτή την εµµονή. Ο Κωνσταντινίδης επαναλαµβάνει ότι η ζωή του και το έργο του γύρευαν...να πιάσουν ό,τι µπορεί να είναι το πιο τέλειο, το πιο αληθινό. [...] Μαζί βέβαια και ό,τι το πιο ζωντανό, το πιο γνήσιο, το ολότελα αυθεντικό. Οι αξίες που στρατεύεται να υπερασπίσει αντλούνται µέσα από την ιστορία του τόπου, είναι αλήθειες αιώνιες που δικαιώνονται στα µάτια του γιατί...έχουν δοκιµαστεί, πιο πρώτα, η χρησιµότητά τους, η βιολογική τους ζωντάνια, η χρονολογικά τεκµηριωµένη αυθεντικότητά τους. Πιστεύω ότι η αναζήτηση της αυθεντικότητας στην παράδοση αποτελεί κύρια µέριµνα τόσο για την τουριστική βιοµηχανία, όσο και για τον Άρη Κωνσταντινίδη και ότι η διαδικασία της αυθεντικοποίησης γίνεται σκοπός από µόνη της και, αναπόφευκτα, οδηγεί στην καταγραφή από τη µνήµη των επινοηµένων παραδόσεων, όπως θα έλεγε ο Eric Hobsbawn. Επινοηµένη παράδοση θεωρείται ότι σηµαίνει µια σειρά πρακτικές, που διέπονται από εµφανώς ή απτά αποδεκτούς κανόνες και µια τελετουργική ή συµβολική φύση, που αναζητούν την επώαση ορισµένων αξιών και κανόνων συµπεριφοράς µε την επανάληψη, που αυτόµατα συνεπάγεται συνέχεια µε το παρελθόν. Πράγµατι, όπου είναι εφικτό, προσπαθούν να καθιερώσουν τη συνέχεια µε ένα κατάλληλο παρελθόν. Ο τουρισµός κυριαρχείται από τη θέαση, ο τουρίστας ταξιδεύει για να δει τα αξιοθέατα. Όπως ο τουρισµός οικειοποιείται το χώρο, έτσι οικειοποιείται και την όραση. Τα αξιοθέατα µπορούν να κατανοηθούν σαν οπτικές κατασκευές που καδράρουν την όραση µέσα σ ένα ασφαλές, αγνό, οπτικό πεδίο ενώ αποµακρύνουν τα κακώς κείµενα σε µια τυφλή ζώνη. Ο οργανωµένος τουρισµός είναι υπόλογος για αυτό το οπτικό πεδίο στον, σύµφωνο µε αυτή την παροχή, τουρίστα, που παρέχει το καλόπιστο µάτι του. Συχνά ένας αξιοθέατος τόπος πρέπει ν αγωνιστεί προκειµένου να προσοµοιάζει στην αναµενόµενη εικόνα: αυτή της καρτ-ποστάλ. Η δοµή του τουρισµού θέτει σε κίνηση µια συναλλαγή µεταξύ της όρασης και των αδιαχώριστων από αυτήν περιφερειακών στοιχείων την ξενάγηση, το σουβενίρ, τη φωτογραφία και το αντίγραφο. οσµένης της εντατικής παραγωγής σύγχρονου τουρισµού, το τουριστικό θέρετρο δεν είναι, παρά µια, ανάµεσα στις πολλές του, αναπαραστάσεις. Ο Κωνσταντινίδης υποστηρίζει ότι η µνήµη του είναι οπτική και απτική. εν µπορεί να ξεχάσει ό,τι έχει δει ή αγγίξει (-ενώ µπορεί να ξεχάσει ότι έχει ακούσει). Συµπληρώνει ότι η µνήµη του είναι και ανόθευτη. Συνδέει έτσι την έννοια του αυθεντικού (ανόθευτου) µε την όραση. (Πρέπει να θέλεις για να δεις, ενώ µπορεί να τύχει, χωρίς να το θέλεις, να

2 ακούσεις).η µνήµη του, προκειµένου να είναι ανόθευτη γίνεται επιλεκτική. Το αυθεντικό γίνεται αντιληπτό, πιστοποιείται η ύπαρξή του, µέσα από την καταγραφή στη µνήµη µιας εικόνας. Η εικόνα είναι ένα πιστοποιητικό που δεν µπορεί ν αµφισβητηθεί. Κάνει αυθεντικό, αυθεντικοποιεί, αυτό που απεικονίζει. Η φωτογραφική µηχανή είναι πιο σηµαντικό από τα εργαλεία αυθεντικοποίησης που διαθέτει ο τουρίστας και ο Κωνσταντινίδης, αν και δεν είναι παρά ένα διάφραγµα µεταξύ τουρίστα και όρασης. Ο τουρισµός αναλαµβάνει την κατασκευή ενός απολυµασµένου παρελθόντος στο οποίο ο τουρίστας µπορεί να γυρίσει ως αµέτοχος παρατηρητής χωρίς καµία συνέπεια στις µελλοντικές εξελίξεις. Στο χώρο που ξαναπαίζεται ο χρόνος, ο τουρίστας απροβληµάτιστος αποδέχεται το ρόλο του θεατή. Προσπερνώντας τους περιορισµούς του ηµερολογιακού χρόνου και του πραγµατικού κτισµένου χώρου, ο τουριστικός χρόνος είναι αντιστρέψιµος και ο τουριστικός χώρος ελαστικός. Ο Κωνσταντινίδης έχει βαθιά την πεποίθηση, ότι ένα κτίσµα, µπορεί να υιοθετήσει, µέσω της διαδικασίας παραγωγής του, αρετές όπως η αυθεντικότητα, ανεξαρτήτως της χρήσης του. Ταυτίζοντας την αρχιτεκτονική επίσηµα µε τους αρχιτέκτονες και όχι µε τη χρήση ή το ρόλο της, εξαιρεί, εδώ, τον εαυτό του από την κριτική του έργου του. Μετατοπίζει τα δηµιουργήµατά του από τον πραγµατικό χρόνο και τα τοποθετεί στην αιωνιότητα, όπου µπορεί να τα παραλληλίσει µε έργα του παρελθόντος και άλλων πολιτισµών, χωρίς τους περιορισµούς των συγχρόνων του. Ο χρόνος για τον Κωνσταντινίδη είναι ο χώρος µέσα στον οποίο παλεύει ν αναγνωριστεί, ενώ ο χώρος που τοποθετείπραγµατοποιεί τα έργα του είναι ο αιώνιος χρόνος. Ως αποτέλεσµα, η σχέση µεταξύ χρόνου και χώρου -µεταξύ ιστορίας και γεωγραφίαςείναι διαπραγµατεύσιµη τόσο για τον τουρισµό όσο και τον Κωνσταντινίδη. Τα όρια για την αναζήτηση της αυθεντικότητας είναι µεγάλα. AUTHENTIC -FICTION AND NON-FICTION IN DESIGNING FOR TOURISM - ARIS KONSTANTINIDIS AND EOT (NATIONAL TOURISM ORGANIZATION) ELENI TSIGARIDA Architect, Doctorate Candidate NTUA Although both are central to architecture, tourism and tradition are often treated as separate domains. Focusing on the work of Aris Konstandinidis, during the years that he served as director of the Department of Architectural Planning that the National Board of Tourism created in 1957 to address the imperative needs for tourism development, I have attempted to illuminate their relationship, what ties tourism and the exploitation of tradition to the impact on Greek architectural discourse. Tourists are attracted to the culture of a place. It has been argued that the reason for the immense growth of international tourism is that it acts as a counterweight to the consequences of a technologically addicted world. One of the features of western thinking is the belief that the authenticity has somehow been lost and that it can be recovered in other cultures and civilizations. Tourists crave for authenticity, tourism sustains this obsession. Konstadinidis has repeatedly claimed that his life and work have always seeking to capture all that can be perfect, true [..] and together with all that can be alive, pure the utterly authentic. The values he enlists to serve are derived from the history of our topos (area), they are eternal truths that are justified in his eye because. they have been

3 tried, beforehand, for their usefulness, their biological vivacity, their chronologically documented authenticity. I believe that the quest for authenticity in tradition is a key effort both for the tourism industry and Aris Konstantinidis and that the process of authentication becomes an end in itself and inevitably lead to the screening of one s memory and inventing traditions as Eric Hobsbawn would say. Invented tradition is taken to mean a set of practices, normally governed by overtly or tacitly accepted rules and of a ritual or symbolic nature, which seek to incubate certain values and norms or behavior by repetition, which automatically implies continuity with the past. In fact where possible, they normally attempt to establish continuity with a suitable past. Tourism is governed by vision, tourists travel to see sights. Just as tourism takes over space, it takes over vision. Sights can be conceived as optical devices that frame vision in a safe, pure visible field while they oust undesirable things to a blind spot. Organized tourism is liable for the surveillance of this visible field to tourists, who offer their eyes in good faith. It is often the case that a resort has to fight to live up to its expected image: that of the network of its representations. Tourism motivates a transaction between vision and its impartibly peripheral accessories: the postcard, the label, the brochure, the caption, the guide, the souvenir, and the replica. Tourism resorts have become only one of their many representations. Konstantinidis argues that his memory is primarily optical and haptical. He cannot forget what he has seen or touched (-though he can forget what he has heard). He adds that his memory is unadulterated. He thus relates authenticity with vision. (You have to choose to see, but you may happen to hear). In order to stay unadulterated / authentic, his memory becomes selective. Authenticity is rendered perceivable; its existence is attested through the selective registration of an image in memory. Images are certificates that cannot be disputed. They authenticate their object of portrayal. The camera is the most important authentication tool for both tourists and Aris Konstantinidis, although it is no more an aperture between the eye and vision. Tourism undertakes the construction of a decontaminated past, into which the tourist can return without any consequences on the future. In the space where time is reenacted, the tourist lightheartedly accepts the role of the spectator. Overcoming the limitations of calendar time and real built space, tourism time is invertible and tourism space is flexible. Konstandinidis has the strong belief that a building can adopt, through the process of its production, qualities such as authenticity regardless of its use. By identifying architecture solemnly with architects and not with its use or role, he exempts himself from criticizing his work in context. He removes his buildings from real time and places them in eternity where he can parallel them with works of the past and other civilizations without the limitations of his contemporaries. Konstandinidis s time is the space, the area in which he longs to be recognized and Konstandinidis s sites, spaces for sitting his work are eternal time. As a result the relation between time and space -between history and geography- is negotiable both for tourism and Konstandinidis. The margins for the quest of authenticity are large. ΕΙΣΗΓΗΣΗ Το Φλεβάρη του 1957 ο Άρης Κωνσταντινίδης παραιτείται από τον ΟΕΚ, αφού δούλεψε εκεί για δύο χρόνια, µε αφορµή 1 µία έντονη διαφωνία γύρω από την νοµιµότητα της πολυχρωµίας στην Αρχιτεκτονική (που σύµφωνα µε τον Κωνσταντινίδη αντλείται από την παράδοση του τόπου µας), που όπως φαίνεται εξελίχθηκε σε προσωπική κόντρα µε τη ιεύθυνση του Οργανισµού Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ Α. Κωνσταντινίδης, Εµπειρίες και περιστατικά, τ.1, Εστία, Αθήνα 1993, σ

4 Στα τέλη του Ιουλίου την ίδια χρονιά πιάνει δουλειά ως προϊστάµενος του νέου Τµήµατος Αρχιτεκτονικών Μελετών που είχε δηµιουργήσει ο ΕΟΤ σε µια προσπάθεια αναδιοργάνωσης της τεχνικής του υπηρεσίας, µπροστά στην επιτακτική ανάγκη για νέες τουριστικές εγκαταστάσεις 3. Στον ΕΟΤ, ο Κωνσταντινίδης µένει για δέκα χρόνια, έως το 1967 οπότε και υποβάλει την παραίτησή του, για να ξαναγυρίσει µετά το τέλος της δικτατορίας, µετά από δική του πρωτοβουλία, ως Ειδικός Σύµβουλος επί θεµάτων Αρχιτεκτονικής και προστασίας περιβάλλοντος, υπεύθυνος για τους παραδοσιακούς οικισµούς και να φύγει οριστικά πια το 1978 κι αφού είχε συµπληρώσει το όριο ηλικίας. Σε αυτά τα χρόνια (τα πρώτα δέκα κυρίως) σχεδίασε κι έκτισε δώδεκα ξενοδοχεία και µοτέλ Ξενία και άλλες τουριστικές εγκαταστάσεις (περίπτερο ΕΟΤ, Κατάστηµα ΕΟΤ στη Ρώµη, κ.ά.) που αποδείχθηκαν και τα πλέον επαναστατικά 4 του έργα. Και παρά τις κατά καιρούς κόντρες που ανέπτυξε µε πρόσωπα µέσα και έξω από τον ΕΟΤ και την αποχώρησή του κατά τη διάρκεια της Χούντας για το εξωτερικό, δεν θέλησε να εγκαταλείψει ποτέ τον Οργανισµό ως τη συνταξιοδότησή του. Η Sylvie Zavatta στον πρόλογο µιας συλλογής κειµένων µε τίτλο Back to the front: Tourisms of War 5 υποστηρίζει ότι ο τουρισµός είναι ένα µαζικό φαινόµενο του 20 ου αιώνα που συνιστά µεγαλύτερη µετακίνηση ανθρώπων απ ότι ο Β Παγκόσµιος Πόλεµος. Έτσι εξηγείται και η εντατική µελέτη του φαινοµένου τόσο από οικονοµολόγους, όσο και από πολεοδόµους και αρχιτέκτονες: αντιπροσωπεύει µια θεµελιώδη οµάδα συµφερόντων που καµία επικράτεια δεν µπορεί οικονοµικά να την παραβλέψει. Η τουριστική βιοµηχανία είναι επίµονη όχι µόνο στην ανάπτυξη στρατηγικών προβολής που στοχεύουν στην αύξηση του πλήθους των επισκεπτών σε µια περιοχή αλλά και στο σχεδιασµό και στην ανάπτυξη αυτών των περιοχών µε τέτοιο τρόπο ώστε ν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις όσο το δυνατόν µεγαλύτερου αριθµού ανθρώπων. Αυτό το οποίο θέλγει αυτό το πλήθος των ανθρώπων να επισκεφθεί έναν τόπο, θα υποστηρίξει, είναι η κουλτούρα του τόπου- η κουλτούρα µέσα και γύρω από την οποία η εθνική µας ταυτότητα διαµορφώνεται, και που κατ επέκταση συµµετέχει στην κατασκευή των Μύθων µας και των Αληθειών µας. Ο οργανωµένος διεθνής τουρισµός εξακολουθεί να είναι µια από τις πλέον αναπτυσσόµενες βιοµηχανίες. Έχει υποστηριχθεί ότι ο λόγος γι αυτό είναι ότι ο τουρισµός λειτουργεί ως αντίβαρο στις συνέπειες ενός τεχνολογικά εξαρτηµένου κόσµου. Ένα από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου δυτικού τρόπου σκέψης είναι, κατά τον Jonathan Culler 6, η πίστη ότι η αυθεντικότητα έχει κατά κάποιον τρόπο χαθεί κι ότι µπορεί να ξαναβρεθεί σε άλλες κουλτούρες και στο παρελθόν. Ο τουρίστας σίγουρα αποζητά το αυθεντικό και ο τουρισµός ανάβει αυτό το πάθος. Ο ελληνικός τουρισµός, µέσα από τα επίσηµα όργανα του κράτους όπως ο ΕΟΤ παράγει και συντηρεί το αυθεντικό παρελθόν και παρόν µε µια συστηµατική κατασκευασµένη προβολή στην οποία µυθολογία, εικονογραφία και πραγµατικότητα αναµειγνύονται σε µια διαδικασία επεξήγησης και ερµηνείας που ορίζει το ποιον της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς. Ο τουρίστας συναινεί σε αυτούς τους ελαστικούς όρους χωρίς το αίσθηµα ότι χάνει τίποτα σηµαντικό. Τα πράγµατα ποτέ δεν αναµειγνύονται αληθινά- µάλλον διαβάζονται ως σηµαίνοντα τπυ εαυτού τους, µυθοποιηµένα και συχνά παραποιηµένα... 7 Ο Κωνσταντινίδης επαναλαµβάνει ότι η ζωή του κα το έργο του γύρευαν...να πιάσουν ό,τι µπορεί να είναι το πιο τέλειο, το πιο αληθινό. [...] Μαζί βέβαια και ό,τι το πιο ζωντανό, το πιο γνήσιο, το ολότελα αυθεντικό 8 3 Α. Κωνσταντινίδης, Εµπειρίες και περιστατικά, τ.1, Εστία, Αθήνα 1993, σ Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1984, σελ Sylvie Zavatta, Back to the front: Tourisms of War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ Η υπογράµµιση της συγγραφέως. Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ. 66.

5 Οι έννοιες αυτές για τον Κωνσταντινίδη είναι άρρηκτα συνδεδεµένες µε τη χώρα µας, µε τον τόπο στον οποίο ζεί και που τον διαµορφώνει. Οι αξίες που στρατεύεται να υπερασπίσει αντλούνται µέσα από την ιστορία του τόπου, είναι αλήθειες αιώνιες που δικαιώνονται στα µάτια του γιατί...έχουν δοκιµαστεί, πιο πρώτα, η χρησιµότητά τους, η βιολογική τους ζωντάνια, η χρονολογικά τεκµηριωµένη αυθεντικότητά τους 9. Η άποψη του Άρη Κωνσταντινίδη για τις επιπτώσεις του τουρισµού στην κοινωνία της Ελλάδας µοιάζει να είναι ξεκάθαρη:..-για να θέλω να του πω πως πιο καλά θα ήταν να κτίζαµε σχολεία και όχι ξενοδοχεία- και που δεν εδίστασε να µου πει: - Άρη, η ΠΑΙ ΕΙΑ δεν αποδίδει αµέσως, ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ θα αποδώσει αµέσως κι όπως έχει αποδώσει αµέσως ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, έτσι όπως κοντεύουµε να γίνουµε όλοι οι Έλληνες γκαρσόνια και καµαριέρες (- αφήνοντας συχνά και σε πολλούς τόπους τουριστικούς τα χωράφια µας ακαλλιέργητα...), -κι αν δεν ανακαλύψαµε κι άλλα πιο αποδοτικά, για την καλοπέρασή µας επαγγέλµατα - και για να παραδώσουµε έτσι την ψυχή µας σε ΘΕΟΥΣ που άλλοτε ούτε τους έβαζε ο νους µας, - και για να χάσουµε όλες τις αρετές µας (-που είχαµε αρκετές...) και για να αφήσουµε τον εαυτό µας να παραδέρνει σε καθαρά αντιπνευµατικές 10 ανεµοδούρες κι όπως τελικά χάνει ο τόπος τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του, - και που όλα τα τοπία του θα γίνουν σε λίγο αγνώριστα άσχηµα το ίδιο αγνώριστοι και οι άνθρωποι, στην οµορφιά και του κορµιού τους ακόµα, - κι εκεί που σε κοιτάζαν άλλοτε στα µάτια να κοιτάζουν την τσέπη σου κι όπως όλα εµπλέκονται όλο και πιο πολύ στα δίκτυα της υλικής ευµάρειας και της αφθονίας, - σε µια κοινωνία που θέλει να είναι µόνο καταναλωτική και που µαθαίνει να περιφρονεί την ποιότητα (-έτσι που το µέτρο είναι η ποσότητα) και όταν η πνευµατική καλλιέργεια δεν έχει που να σταθεί και που να καθίσει, Στην αµέσως επόµενη παράγραφο όµως, στο επόµενο περιστατικό που µνηµονεύει λίγες γραµµές παρακάστω, δεν διστάζει να πει πως ένα ξενοδοχειακό κτίριο είναι έργο πνευµατικό 12 Αυτή η αντίφαση η αντιδιαστολή ανάµεσα στις καθαρά αντιπνευµατικές ανεµοδούρες που έχουµε αφήσει τον εαυτό µας να παραδέρνει εξαιτίας του τουρισµού και στον πνευµατικό χαρακτήρα που µπορεί να έχει ένα ξενοδοχειακό κτίριο αποτελεί ένα διαχωρισµό που τον κάνει συχνά στα κειµενά του ο Κωνσταντινίδης, όχι µόνο για τα ξενοδοχειακά κτίρια αλλά για τα κτίρια γενικά. Θεωρεί, δηλαδή ότι, ένα αρχιτεκτόνηµα µπορεί να υιοθετήσει από το δηµιουργό του ιδιότητες όπως αυτή του πνευµατικού έργου, ή του αληθινού (σε αντίθεση µε το ψεύτικο), ή του ππραγµατικού σε αντίθεση µε το φανταστικό) ή του καλού (σε αντίθεση µε το κακό), ή του αυθεντικού (σε αντίθεση µε το κάλπικο), ή του καθαρόαιµου (σε αντίθεση µε το µπάσταρδο), ανεξάρτητα από τη χρήση που θα έχει αυτό το αρχιτεκτόνηµα που µπορεί να είναι σε αντίθεση µε τις ιδιότητες του έργου και ν αποβεί τελικά µοιραία γ αυτό. Καθώς ταυτίζει την αρχιτεκτονική µε το δηµιουργό της και όχι µε τη χρήση της, ή τη συνέπειά της, µοιάζει ν απαλλάσσει τον εαυτό του από την υποχρέωση να κρίνει τα προσωπικά του έργα ως αναφορά στις λειτουργίες τους και το ρόλο τους. Μοιάζει να τα αποστασιοποιεί από τον πραγµατικό χρόνο της δηµιουργίας τους και να τοποθετεί στη σφαίρα της αιωνιότητας όπου τα συγκρίνει µε έργα άλλων χρόνων και πολιτισµών χωρίς τους περιορισµούς που του επιβάλλουν οι σύγχρονοί του....και άλλωστε: -το κάθε αληθινά αρχιτεκτονηµένο αρχιτεκτονικό έργο είναι πάντοτε µια νίκη απέναντι στις όποιες εχθρότητες και κακίες της καθηµερινής ζωής και µια, επιπρόσθετα, πνευµατική και καλλιτεχνική υπεροχή, µέσα σ ένα κόσµο που θέλει να κρατάει 9 Η υπογράµµιση της συγγραφέως. Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ Η υπογράµµιση της συγγραφέως. Τα κεφαλαία που προηγούνται είναι από το πρωτότυπο κείµενο. 11 Απόσπασµα από συζήτηση που κατέγραψε ο ίδιος ο Α.Κ., µε τον τότε Γενικό Γραµµατέα του ΕΟΤ Ν.Φωκά. Α. Κωνσταντινίδης, Εµπειρίες και περιστατικά, τ.1, Εστία, Αθήνα 1993, σ Από άλλη συζήτηση µε το Ν. Φωκά: Έλα µωρέ Άρη, τώρα, που θα µου πεις πως ένα ξενοδοχειακό κτίριο είναι έργο πνευµατικό. Α. Κωνσταντινίδης, Εµπειρίες και περιστατικά, τ.1, Εστία, Αθήνα 1993, σ. 150.

6 στις αιώνιες ρίζες του και να ΕΙΝΑΙ και να ΥΠΑΡΧΕΙ αληθινά στο χτες, στο σήµερα, στο αύριο. 13 Αντίθετα τον εαυτό τον κρίνει µέσα στο περιβάλλον του, σε σχέση µε τους συνανθρώπους του και κυρίως σε σχέση µε τους συν-αρχιτέκτονές του, ανοίγοντας έναν πόλεµο που θα τον βασανίσει προσωπικά σε όλη του τη ζωή και που θα τον καταγράψει µε απόλυτη χρονολογική (ηµερολογιακή) συνέπεια κατά τη διάρκειά της. -γιατί να ταλανίζεται κανείς για κάτι που σχεδόν κανένας δεν το θέλει και δεν το καταλαβαίνει; Και γιατί να βγάζει τα σωθικά του και να µατώνει την ψυχή του; Κι ας πάει να χαθεί, λοιπόν, αυτός ο κόσµος ο κακός, ο κακότροπος, ο κακότεχνος. Κι ας αποτραβηχτεί, ο κάθε έντιµος κι ο καθαρός και ο ικανός στη δουλειά του, από αυτήν την εγκόσµια παραφροσύνη. [...] Αν και να πάλι που έρχεται κάποιος σατανάς, για να φωνάξει : -αυτό που µπορείς να κάνεις είναι αυτό που µπορείς να είσαι. Κι αυτό που µπορείς να είσαι είναι αυτό που µπορείς να κάνεις 14. Έχει υποστηριχθεί ότι ο λόγος για τον οποίο η έννοια της αιωνιότητας επανέρχεται συστηµατικά στο λόγο του Κωνσταντινίδη είναι ότι αυτή έχει απαρέγκλιτα κλονιστεί ως έννοια στην εποχή µας. Οι απόλυτες αξίες που αναλαµβάνει να υπερασπίσει ο Κωνσταντινίδης είναι εκείνες που απειλούνται άµεσα, που δέχονται συνεχείς επιθέσεις και που στην πράξη διαψεύδονται και καταρρέουν επαναληπτικά. Και γι αυτό ακριβώς αναλαµβάνει να τις υπερασπίσει, αρνούµενος να υποκύψει σε µια τέτοια πραγµατικότητα 15. Ο χρόνος για τον Κωνσταντινίδη είναι ο χώρος µέσα στον οποίο παλεύει ν αναγνωριστεί, ενώ ο χώρος που τοποθετεί-πραγµατοποιεί τα έργα του είναι ο αιώνιος χρόνος. Οι Diller & Scofidio υποστηρίζουν ότι ο τουρισµός αναλαµβάνει την κατασκευή ενός απολυµασµένου παρελθόντος στο οποίο ο τουρίστας µπορεί να γυρίσει ως αµέτοχος παρατηρητής χωρίς καµµία συνέπεια στις µελλοντικές εξελίξεις 16.Στο χώρο που ξαναπαίζεται ο χρόνος, ο τουρίστας απροβληµάτιστος αποδέχεται το ρόλο του θεατή σ ένα εικονικό κόσµο µιας Ελλάδας, για παράδειγµα, που κατοικείται από θεούς του Ολύµπου και φιλόξενες οικογένειες και έχει πάντα καλό καιρό, καταγάλανες θάλασσες και ασπρισµένους οικισµούς. Προσπερνώντας τους περιορισµούς του ηµερολογιακού χρόνου και του πραγµατικού κτισµένου χώρου, ο τουριστικός χρόνος είναι αντιστρέψιµος και ο τοπυριστικός χώρος ελαστικός. Κατά συνέπεια η σχέση µεταξύ χρόνου και χώρου µεταξύ ιστορίας και γεωγραφίας-είναι διαπραγµατεύσιµη. Ο Κωνσταντινίδης υποστηρίζει ότι η µνήµη του είναι οπτική και απτική. εν µπορεί να ξεχάσει ό,τι έχει δει ή αγγίξει (-ενώ µπορεί να ξεχάσει ό,τι έχει ακούσει) 17. Συµπληρώνει ότι η µνήµη του είναι και ανόθευτη. Συνδέει έτσι την έννοια του αυθεντικού 18 (ανόθευτου) µε συγκεκριµένες ενεργητικές πράξεις όπως η όραση και η αφή και όχι µε παθητικές πράξεις όπως η ακοή.(πρέπει να θέλεις για να δεις, ενώ µπορεί να τύχει, χωρίς να το θέλεις, να ακούσεις). Η µνήµη µου, προκειµένου να είναι ανόθευτη γίνεται επιλεκτική. Το αυθεντικό γίνεται αντιληπτό, πιστοποιείται η ύπαρξή του, µέσα από την καταγραφή στη µνήµη µιας εικόνας. Η εικόνα είναι ένα πιστοποιητικό που δεν µπορεί ν αµφισβητηθεί. Κάνει αυθεντικό, αυθεντικοποιεί, αυτό που απεικονίζει. Ο ίδιος λέει:.και για να συνειδητοποιήσω, έτσι, πως ό,τι σχεδιάζει κανείς δεν το ξεχνάει ποτές. Ενώ όταν το φωτογραφίζει µονάχα (-γιατί εκεί που σχεδίαζα φωτογράφιζα κιόλας), η µνήµη αποτυπώνεται 13 Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ Φιλιππίδης, Η µεγαλοφυϊα αντιµέτωπη µε µια σκληρή εποχή. Σε ποια εποχή έζησε ο Κωνσταντινίδης; Πέντε δοκίµια για τον Κωνσταντινίδη, Libra, Αθήνα 1997, σ D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ Ο Κωνσταντινίδης βλέπει την όραση σαν πράξη καθαρά ενεργητική όπως φαίνεται και από την άποψή του ότι µπορεί κανείς να δει και µε κλειστά τα µάτια, αν επιστρατεύσει τα µάτια της ψυχής. ηλαδή θεωρεί ότι η όραση είναι επιλογή που δεν αφήνεται απλώς στο τυχαίο βλέµµα των µατιών µας αλλά ότι καθορίζεται από τη θέληση αυτού που βλέπει. Α. Κωνσταντινίδης, Τα προλεγόµενα, Άγρα, Αθήνα 1989, σ

7 πιο πολύ µέσα στη φωτογραφική µηχανή, δηλαδή στο αρνητικό που κλείνει αυτή µέσα της, στο φιλµ 19. Σύµφωνα µε τους Diller & Scofidio 20 η φωτογραφική µηχανή είναι πιο σηµαντικό από τα εργαλεία αυθεντικοποίησης που διαθέτει ο τουρίστας, αν και δεν είναι παρά ένα διάφραγµα µεταξύ τουρίστα και όρασης. Ο τουρισµός κυριαρχείται από τη θέαση, ο τουρίστας ταξιδεύει για να δει τα αξιοθέατα. Όπως ο τουρισµός οικειοποιείται το χώρο, έτσι οικειοποιείται και την όραση. Τα αξιοθέατα µπορούν να κατανοηθούν σαν οπτικές κατασκευές που καδράρουν την όραση µέσα σ ένα ασφαλές, αγνό, οπτικό πεδίο ενώ αποµακρύνουν τα κακώς κείµενα σε µια τυφλή ζώνη. Ο οργανωµένος τουρισµός είναι υπόλογος για αυτό το οπτικό πεδίο στον, σύµφωνο µε αυτή την παροχή, τουρίστα, που παρέχει το καλόπιστο µάτι του. Η επιτήρηση αυτού του οπτικού πεδίου είναι ακόµη πιο έντονη σε τουριστικές περιοχές που βασίζουν την αξιοποίησή τους στην εικόνα της παράδοσής τους ή στη φύση τους. Το τι και πως χτίζεται είναι εκ των προτέρων προδιαγεγραµµένο και ελέγχεται πλέον από αρχιτεκτονικές επιτροπές και όχι µόνο, προκειµένου να συµβαδίζει µε την αναµενόµενη (τουριστική) εικόνα που πρέπει να προσφέρει ο τόπος. Συχνά ένας αξιοθέατος τόπος πρέπει ν αγωνιστεί προκειµένου να προσοµοιάζει την αναµενόµενη εικόνα: αυτήν της καρτ-ποστάλ. Για µια τοπική οικονοµία που βασίζει την επιβίωση της σε µεγάλο βαθµό στη διατήρηση µιας εικόνας γίνεται φανερός ο γόρδιος δεσµός ενός τουριστικού θέρετρου από το δίκτυο των αναπαραστάσεων που παράγει και που τον παράγουν. Η δοµή του τουρισµού θέτει σε κίνηση µια συναλλαγή µεταξύ της όρασης και των αδιαχώριστων από αυτήν περιφερειακών στοιχείων την ξενάγηση, το σουβενίρ, τη φωτογραφία και το αντίγραφο. οσµένης της εντατικής παραγωγής σύγχρονου τουρισµού, το τουριστικό θέρετρο δεν είναι, παρά µια, ανάµεσα στις πολλές του, αναπαραστάσεις. Η αντιγραφή, η µίµηση και η αναπαράσταση επιτρέπει στον τουρισµό να τελειοποιήσει αυτό ακριβώς το µοντέλο της. Η αντικατάσταση των πρωτότυπων από αναπαραστάσεις δεν παρουσιάζει για τον τουρίστα κανένα πρόβληµα στο µέτρο που διατηρείται το νήµα της διήγησης. Η τάση του τουρίστα να µην παίρνει στα σοβαρά τις προσπάθειες ανακατασκευής της παραδοσιακής εικόνας επιτρέπει στον τουρισµό αρκετά περιθώρια στην παραγωγή του αυθεντικού. Υποθέτοντας ότι όλες οι ιστορίες είναι σ ένα βαθµό κατασκευάσµατα, αυτό που είναι κρίσιµο στη συζήτηση περί αυθεντικού είναι το ερώτηµα ποιου αυθεντικού; Αυτό που θα έπρεπε ν αναλυθεί δεν είναι το αυθεντικό αλλά η διαδικασία αυθεντικοποίησης. Προτείνω, λοιπόν, µια εργασία που θ ακολουθήσει τις παράλληλες πορείες του Άρη Κωνσταντινίδη, κυρίως την περίοδο που εργαζόταν στον ΕΟΤ, και στην πορεία των µηχανισµών που υιοθετεί ο οργανωµένος τουρισµός στην προβολή και το χειρισµό του ελληνικού χώρου. Το ζήτηµα του αυθεντικού που παρουσιάζεται κυρίαρχο και στις δύο πορείες πιστεύω ότι µπορεί ν αποτελέσει τον συνδετικό κρίκο στην κατανόηση και στη συσχέτιση των παράλληλων αυτών βίων. Μέσα από την εξέταση των έργων του Κωνσταντινίδη, τόσο των κτιρίων, όσο και του γραπτού του λόγου, των σκίτσων του, των φωτογραφιών του και του υλικού στο αρχείο του, θα προσπαθήσω να ερµηνεύσω την απήχηση που είχε ως αρχιτέκτονας στη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή και να βρω τα σηµάδια της, τα αποτυπώµατά της και τις συνέπειές της στο δοµηµένο περιβάλλον. Μέσα από τις ενέργειες του οργανωµένου τουρισµού στη χώρα µας θα προσπαθήσω να ερµηνεύσω το δοµηµένο περιβάλλον τόσο στη κτισµένη του µορφή όσο και στην αναπαράστασή του. Με κριτήριο τις διαδικασίες αυθεντικοποίησης και στις δύο περιπτώσεις θα επιχειρήσω µια σύγκριση. 19 Α. Κωνσταντινίδης, Μελέτες και κατασκευές, Άγρα, Αθήνα, 1981, σ D & S, Back to the Front: Tourisms in War, ed. Diller & Scofidio, F.R.A.C. Basse Normandie, Princeton Architectural Press,France 1994, σ. 37.

8 Πιστεύοντας ότι το µέσο έκφρασης που επιλέγει κανείς για να εκφραστεί είναι επιλογή εξίσου καίρια µε το αντικείµενο που επιλέγει να εκφράσει και ότι αν δεν παράγει ιδέες, σίγουρα τις επηρεάζει όπως παράγεται και επηρεάζεται από αυτές θα προσπαθήσω να δουλέψω και µε άλλα µέσα παράλληλα µε το γραπτό λόγο. Ως αρχιτέκτονες εκφραζόµαστε µε µια πληθώρα διαφορετικών µέσων αναπαράστασης και απεικόνισης. Θα προσπαθήσω στα πλαίσια αυτής της διατριβής να πειραµατιστώ µε µέσα εκφραστικά ψάχνοντας να βρω µε ποιον τρόπο αυτή η σχέση συνεπαγωγής λειτουργεί στη δοµή της αρχιτεκτονικής. Τέλος, θεωρώ ότι το αντικείµενο που επέλεξα να µελετήσω και η µεθοδολογία που προτείνω να υιοθετήσω είναι πρωτότυπα και δεν έχουν καλυφθεί από αντίστοιχη εργασία. Η ιστορική περίοδος δεν έχει µελετηθεί µέσα από το έργο του Άρη Κωνσταντινίδη και την τουριστική ανάπτυξη της χώρας. Ακόµα, πιστεύω ότι µια θεώρηση του αρχιτεκτονικού έργου της εποχής δεν έχει ως τώρα µελετηθεί σε συνάρτηση τόσο των προτύπων που διάλεξε ν ασπαστεί (όπως ο Α. Κωνσταντινίδης), όσο και των οικονοµικών εκείνων διεργασιών που καθόρισαν το χαρακτήρα της κοινωνίας µας καταλυτικά (όπως ο οργανωµένος τουρισµός). Ο συσχετισµός των δύο αυτών παραµέτρων, ελπίζω ότι, θα συµβάλει στην καλύτερη κατανόηση των αρχών που υιοθετούµε ως αρχιτέκτονες, τόσο στην πρακτική µας, όσο και στη θεωρία που στρατεύουµε για την υποστήριξη των επιλογών µας.