Tekst grecki z polskim przekładem Jana Bigaja

Transcript

1

2 Tekst grecki z polskim przekładem Jana Bigaja 1

3 1. [1052 a] [15] τὸ ἓν ὅτι μὲν λέγεται πολλαχῶς, ἐν τοῖς περὶ τοῦ ποσαχῶς διῃρημένοις εἴρηται πρότερον: πλεοναχῶς δὲ λεγομένου οἱ συγκεφαλαιούμενοι τρόποι εἰσὶ τέτταρες τῶν πρώτων καὶ καθ αὑτὰ λεγομένων ἓν ἀλλὰ μὴ κατὰ συμβεβηκός. τό τε γὰρ συνεχὲς ἢ ἁπλῶς ἢ μάλιστά γε τὸ φύσει καὶ μὴ ἁφῇ μηδὲ δεσμῷ: καὶ τούτων μᾶλλον ἓν καὶ πρότερον οὗ ἀδιαιρετωτέρα ἡ κίνησις καὶ μᾶλλον ἁπλῆ. [21] ἔτι τοιοῦτον καὶ μᾶλλον τὸ ὅλον καὶ ἔχον τινὰ μορφὴν καὶ εἶδος, μάλιστα δ εἴ τι φύσει τοιοῦτον καὶ μὴ βίᾳ, ὥσπερ ὅσα κόλλῃ ἢ γόμφῳ ἢ συνδέσμῳ, ἀλλὰ ἔχει ἐν αὑτῷ τὸ αἴτιον αὐτῷ τοῦ συνεχὲς εἶναι. τοιοῦτον δὲ τῷ μίαν τὴν κίνησιν εἶναι καὶ ἀδιαίρετον τόπῳ καὶ χρόνῳ, ὥστε φανερόν, εἴ τι φύσει κινήσεως ἀρχὴν ἔχει τῆς πρώτης τὴν πρώτην, οἷον λέγω φορᾶς κυκλοφορίαν, ὅτι τοῦτο πρῶτον μέγεθος ἕν. [29] τὰ μὲν δὴ οὕτως ἓν ᾗ συνεχὲς ἢ ὅλον, τὰ δὲ ὧν ἂν ὁ λόγος εἷς ᾖ, τοιαῦτα δὲ ὧν ἡ νόησις μία, τοιαῦτα δὲ ὧν ἀδιαίρετος, ἀδιαίρετος δὲ τοῦ ἀδιαιρέτου εἴδει ἢ ἀριθμῷ. ἀριθμῷ μὲν οὖν τὸ καθ ἕκαστον ἀδιαίρετον, εἴδει δὲ τὸ τῷ γνωστῷ καὶ τῇ ἐπιστήμῃ, ὥσθ ἓν ἂν εἴη πρῶτον τὸ ταῖς οὐσίαις αἴτιον τοῦ ἑνός. [34] λέγεται μὲν οὖν τὸ ἓν τοσαυταχῶς, τό τε συνεχὲς φύσει καὶ τὸ ὅλον, καὶ τὸ καθ ἕκαστον καὶ τὸ καθόλου, πάντα δὲ ταῦτα ἓν τῷ ἀδιαίρετον εἶναι τῶν μὲν [1052 b] τὴν κίνησιν τῶν δὲ τὴν νόησιν ἢ τὸν λόγον. 2

4 1. Rozmaitość sposobów posługiwania się słowem jeden została już wcześniej przedstawiona w rozprawce poświęconej takim właśnie rozróżnieniom. Przy całej wielości sposobów jego użycia zestawić można cztery typy podstawowych przypadków określania mianem jeden w jego właściwej roli, a nie stosowanym tylko przypadkowo. Z jednej strony to rzecz stanowiąca połączenie, zasadniczo dowolne, ale w szczególności połączenie naturalne, nie przez zetknięcie tylko czy związanie. A z połączeń to jest bardziej jednym, i wysuwa się przed inne, czego ruch ma mniej przerw i tym samym jest prostszy. Nadto coś, co oprócz posiadania tych cech stanowi jeszcze całość i ma określoną formę, czyli postać gatunkową, a zwłaszcza jeśli jest takim z natury, nie skutkiem zewnętrznego oddziaływania, jak to, co zostało sklejone, zbite, zesznurowane, tylko ma w sobie samym własną przyczynę, że jest w sobie spojone. A ma ją dzięki jedności ruchu i jego niepodzielności tak przestrzennej jak czasowej. Toteż to, co ma w sobie ze swej istoty źródło ruchu, źródło pierwsze pierwszego ruchu, a mam tu na uwadze kołowe przesuwanie się sfery niebieskiej, uznać się musi za pierwszą wielkość stanowiącą jedno! Pewne rzeczy mają zatem charakter jedna w sensie połączenia i całości. Niektórych zaś pojęcie jest jedno, a takie ujmuje się jednym aktem umysłu, do tego aktem niezłożonym, a jest on niezłożony w przypadku, kiedy ujmuje coś niepodzielnego, czy to gatunkowo, czy indywidualnie. Indywidualnie niepodzielny jest pojedynczy obiekt, gatunkowo zaś niepodzielny dla poznania i wiedzy. W tej sytuacji rolę pierwszego jedna pełniłoby to, co istotom nadaje jedność. Na tyle to sposobów stosuje się określenie jedno, w odniesieniu tak do naturalnego połączenia i całości, jak pojedynczego obiektu, jak wreszcie do powszechnika. Wszystkiemu temu zaś przysługuje jedność z racji niezłożoności, u jednych ruchu, u innych myślowego aktu, czyli pojęcia. 3

5 [1] δεῖ δὲ κατανοεῖν ὅτι οὐχ ὡσαύτως ληπτέον λέγεσθαι ποῖά τε ἓν λέγεται, καὶ τί ἐστι τὸ ἑνὶ εἶναι καὶ τίς αὐτοῦ λόγος. λέγεται μὲν γὰρ τὸ ἓν τοσαυταχῶς, καὶ ἕκαστον ἔσται ἓν τούτων, ᾧ ἂν ὑπάρχῃ τις τούτων τῶν τρόπων: τὸ δὲ ἑνὶ εἶναι ὁτὲ μὲν τούτων τινὶ ἔσται, ὁτὲ δὲ ἄλλῳ ὃ καὶ μᾶλλον ἐγγὺς τῷ ὀνόματί ἐστι, τῇ δυνάμει δ ἐκεῖνα, [7] ὥσπερ καὶ περὶ στοιχείου καὶ αἰτίου εἰ δέοι λέγειν ἐπί τε τοῖς πράγμασι διορίζοντα καὶ τοῦ ὀνόματος ὅρον ἀποδιδόντα. ἔστι μὲν γὰρ ὡς στοιχεῖον τὸ πῦρ (ἔστι δ ἴσως καθ αὑτὸ καὶ τὸ ἄπειρον ἤ τι ἄλλο τοιοῦτον), ἔστι δ ὡς οὔ: οὐ γὰρ τὸ αὐτὸ πυρὶ καὶ στοιχείῳ εἶναι, ἀλλ ὡς μὲν πρᾶγμά τι καὶ φύσις τὸ πῦρ στοιχεῖον, τὸ δὲ ὄνομα σημαίνει τὸ τοδὶ συμβεβηκέναι αὐτῷ, ὅτι ἐστί τι ἐκ τούτου ὡς πρώτου ἐνυπάρχοντος. [14] οὕτω καὶ ἐπὶ αἰτίου καὶ ἑνὸς καὶ τῶν τοιούτων ἁπάντων, διὸ καὶ τὸ ἑνὶ εἶναι τὸ ἀδιαιρέτῳ ἐστὶν εἶναι, ὅπερ τόδε ὄντι καὶ ἰδίᾳ χωριστῷ ἢ τόπῳ ἢ εἴδει ἢ διανοίᾳ, ἢ καὶ τὸ ὅλῳ καὶ ἀδιαιρέτῳ, μάλιστα δὲ τὸ μέτρῳ εἶναι πρώτῳ ἑκάστου γένους καὶ κυριώτατα τοῦ ποσοῦ: ἐντεῦθεν γὰρ ἐπὶ τὰ ἄλλα ἐλήλυθεν. [20] μέτρον γάρ ἐστιν ᾧ τὸ ποσὸν γιγνώσκεται: γιγνώσκεται δὲ ἢ ἑνὶ ἢ ἀριθμῷ τὸ ποσὸν ᾗ ποσόν, ὁ δὲ ἀριθμὸς ἅπας ἑνί, ὥστε πᾶν τὸ ποσὸν γιγνώσκεται ᾗ ποσὸν τῷ ἑνί, καὶ ᾧ πρώτῳ ποσὰ γιγνώσκεται, τοῦτο αὐτὸ ἕν: διὸ τὸ ἓν ἀριθμοῦ ἀρχὴ ᾗ ἀριθμός. 4

6 A musimy zdać sobie sprawę, że nie wolno mieszać stwierdzenia, jakie to przedmioty określa się mianem jeden, ze stwierdzeniem, czym jest to bycie jednym, czyli jaki jest sens tego słowa. Wyszczególniliśmy oto określoną ilość typów zastosowania terminu jeden, i wszystko to uznamy za jedno, czemu przysługują cechy odpowiadające któremuś z tych typów. Co do tego zaś, czym jest jedno, to znajdziemy, czym jest ono przy którymś z tamtych zastosowań, ewentualnie może się okazać czym innym, co lepiej oddaje treść słowa, w tamtych zawartą potencjalnie. To tak, jak przy wyrażeniu element czy przyczyna, bo i tam można chcieć dać określenie dla przedmiotów, jak i definicję nazwy. Określa się oto ogień jako element (a tak samo samoistnie potraktowane nieograniczone, czy coś innego), a jednak nie sprowadza się on tylko do tego, nie jest wszak bycie ogniem tym samym, co bycie elementem. Elementem jest ogień jako pewnej natury istota, nazwanie go zaś w ten sposób wyraża, że to a to mu przysługuje, mianowicie że wchodzi w podstawowy skład. Tak samo z przyczyną, jednem i czymkolwiek tego rodzaju. Stosownie do tego definiujemy jedno : być jednym to tyle co być niepodzielnym, stanowiącym pewien konkretny obiekt, mającym zakreślone własne granice, co do miejsca, postaci, czy pojęcia, być nierozdzielną całością, a nade wszystko być jednostką miary w dowolnej dziedzinie, z wyróżnieniem ilości, stąd bowiem miara przeniesiona zostaje na inne typy orzeczników. Miara jest narzędziem przy poznawaniu tego, co ma charakter ilościowy. A ujmuje się ilość tego co ilościowe z pomocą jedna lub liczby, każdą liczbę zaś z pomocą jedności. Ostatecznie więc wszelką ilość poznaje się, jako ilość, dzięki jedności, i jako podstawowe narzędzie poznawcze w sferze ilościowej pozostaje jedność sama. Dlatego też jedność uznajemy za czynnik podstawowy liczby jako określonej ilości. 5

7 [24] ἐντεῦθεν δὲ καὶ ἐν τοῖς ἄλλοις λέγεται μέτρον τε ᾧ ἕκαστον πρώτῳ γιγνώσκεται, καὶ τὸ μέτρον ἑκάστου ἕν, ἐν μήκει, ἐν πλάτει, ἐν βάθει, ἐν βάρει, ἐν τάχει. τὸ γὰρ βάρος καὶ τάχος κοινὸν ἐν τοῖς ἐναντίοις: διττὸν γὰρ ἑκάτερον αὐτῶν, οἷον βάρος τό τε ὁποσηνοῦν ἔχον ῥοπὴν καὶ τὸ ἔχον ὑπεροχὴν ῥοπῆς, καὶ τάχος τό τε ὁποσηνοῦν κίνησιν ἔχον καὶ τὸ ὑπεροχὴν κινήσεως: ἔστι γάρ τι τάχος καὶ τοῦ βραδέος καὶ βάρος τοῦ κουφοτέρου. [31] ἐν πᾶσι δὴ τούτοις μέτρον καὶ ἀρχὴ ἕν τι καὶ ἀδιαίρετον, ἐπεὶ καὶ ἐν ταῖς γραμμαῖς χρῶνται ὡς ἀτόμῳ τῇ ποδιαίᾳ. πανταχοῦ γὰρ τὸ μέτρον ἕν τι ζητοῦσι καὶ ἀδιαίρετον, τοῦτο δὲ τὸ ἁπλοῦν ἢ τῷ ποιῷ ἢ τῷ ποσῷ. ὅπου μὲν οὖν δοκεῖ μὴ εἶναι ἀφελεῖν ἢ προσθεῖναι, τοῦτο ἀκριβὲς τὸ μέτρον: [1053 a] [1] διὸ τὸ τοῦ ἀριθμοῦ ἀκριβέστατον: τὴν γὰρ μονάδα τιθέασι πάντῃ ἀδιαίρετον: ἐν δὲ τοῖς ἄλλοις μιμοῦνται τὸ τοιοῦτον. ἀπὸ γὰρ σταδίου καὶ ταλάντου καὶ ἀεὶ τοῦ μείζονος λάθοι ἂν καὶ προστεθέν τι καὶ ἀφαιρεθὲν μᾶλλον ἢ ἀπὸ ἐλάττονος: ὥστε ἀφ οὗ πρώτου κατὰ τὴν αἴσθησιν μὴ ἐνδέχεται, τοῦτο πάντες ποιοῦνται μέτρον καὶ ὑγρῶν καὶ ξηρῶν καὶ βάρους καὶ μεγέθους: καὶ τότ οἴονται εἰδέναι τὸ ποσόν, ὅταν εἰδῶσι διὰ τούτου τοῦ μέτρου. [8] καὶ δὴ καὶ κίνησιν τῇ ἁπλῇ κινήσει καὶ τῇ ταχίστῃ: ὀλίγιστον γὰρ αὕτη ἔχει χρόνον. διὸ ἐν τῇ ἀστρολογίᾳ τὸ τοιοῦτον ἓν ἀρχὴ καὶ μέτρον: τὴν κίνησιν γὰρ ὁμαλὴν ὑποτίθενται καὶ ταχίστην τὴν τοῦ οὐρανοῦ, πρὸς ἣν κρίνουσι τὰς ἄλλας. 6

8 A stąd i w innych dziedzinach określa się miarę jako podstawowe narzędzie poznawcze każdego typu rzeczy. Miara to jednostka w każdym z tych typów: w dziedzinie długości, szerokości, głębokości, ciężkości, szybkości. Sprecyzujmy: dwa ostatnie określenia obejmują wszystko w ramach odnośnych przeciwieństw, jako że każde z nich można rozumieć dwojako. Ciężkość odnosi się zarówno do dowolnej wagi, jak i wagi wyróżniającej się wielkością. Tak samo szybkość tak do dowolnego ruchu, jak i wyjątkowo prędkiego. Ma wszak pewną prędkość i to, co powolne, ma pewien ciężar lekkie. W każdej, zgódźmy się, z tych dziedzin miarą i czynnikiem pierwotnym jest coś jednego i niepodzielnego, skoro nawet w przypadku linii stosuje się jako pojedynczą jednostkę stopę. Wszędzie jak widać obiera się jako miarę coś jednego i niepodzielnego, a ono jest proste jakościowo czy ilościowo. To przeto, co, wedle naszego rozeznania, nie dopuszcza ujmowania i dołączania, przedstawia uściśloną jednostkę miary. Z tego względu najściślejszą będzie miara liczby: tutaj elementarną jednostkę przyjmuje się jako absolutnie niepodzielną, w innych zaś dziedzinach usiłuje się zbliżyć do tego ideału. W przypadku większej jednostki miary, jak stadion czy talent, łatwiej dodać trochę niezauważalnie lub ująć, niż przy mniejszej. Dlatego to począwszy od wielkości, przy której nie da się przeoczyć podobnych zmian, z reguły obierane są jednostki pomiaru objętości płynów czy materiałów sypkich, jednostki wagi czy wielkości przestrzennych. I wtedy się jest przekonanym, że się zna ilość, kiedy się ją ustali z pomocą takiej jednostki. Także i do mierzenia ruchu najwyraźniej wykorzystuje się ruch prosty i najszybszy, odbywający się w najkrótszym czasie. Dlatego to w astronomii mamy coś takiego jednego jako zasadę pomiaru. Przyjmuje się tam za podstawowy jednostajny i najszybszy ruch sfery niebieskiej, według którego przyznaje się wartości innym ruchom. 7

9 [12] καὶ ἐν μουσικῇ δίεσις, ὅτι ἐλάχιστον, καὶ ἐν φωνῇ στοιχεῖον. καὶ ταῦτα πάντα ἕν τι οὕτως, οὐχ ὡς κοινόν τι τὸ ἓν ἀλλ ὥσπερ εἴρηται. οὐκ ἀεὶ δὲ τῷ ἀριθμῷ ἓν τὸ μέτρον ἀλλ ἐνίοτε πλείω, οἷον αἱ διέσεις δύο, αἱ μὴ κατὰ τὴν ἀκοὴν ἀλλ ἐν τοῖς λόγοις, καὶ αἱ φωναὶ πλείους αἷς μετροῦμεν, καὶ ἡ διάμετρος δυσὶ μετρεῖται καὶ ἡ πλευρά, καὶ τὰ μεγέθη πάντα. οὕτω δὴ πάντων μέτρον τὸ ἕν, ὅτι γνωρίζομεν ἐξ ὧν ἐστὶν ἡ οὐσία διαιροῦντες ἢ κατὰ τὸ ποσὸν ἢ κατὰ τὸ εἶδος. [20] καὶ διὰ τοῦτο τὸ ἓν ἀδιαίρετον, ὅτι τὸ πρῶτον ἑκάστων ἀδιαίρετον. οὐχ ὁμοίως δὲ πᾶν ἀδιαίρετον, οἷον ποὺς καὶ μονάς, ἀλλὰ τὸ μὲν πάντῃ, τὸ δ εἰς ἀδιαίρετα πρὸς τὴν αἴσθησιν θετέον, ὥσπερ εἴρηται ἤδη: ἴσως γὰρ πᾶν συνεχὲς διαιρετόν. [24] ἀεὶ δὲ συγγενὲς τὸ μέτρον: μεγεθῶν μὲν γὰρ μέγεθος, καὶ καθ ἕκαστον μήκους μῆκος, πλάτους πλάτος, φωνῆς φωνή, βάρους βάρος, μονάδων μονάς. οὕτω γὰρ δεῖ λαμβάνειν, ἀλλ οὐχ ὅτι ἀριθμῶν ἀριθμός: καίτοι ἔδει, εἰ ὁμοίως: ἀλλ οὐχ ὁμοίως ἀξιοῖ ἀλλ ὥσπερ εἰ μονάδων μονάδας ἀξιώσειε μέτρον ἀλλὰ μὴ μονάδα: ὁ δ ἀριθμὸς πλῆθος μονάδων. [31] καὶ τὴν ἐπιστήμην δὲ μέτρον τῶν πραγμάτων λέγομεν καὶ τὴν αἴσθησιν διὰ τὸ αὐτό, ὅτι γνωρίζομέν τι αὐταῖς, ἐπεὶ μετροῦνται μᾶλλον ἢ μετροῦσιν. ἀλλὰ συμβαίνει ἡμῖν ὥσπερ ἂν εἰ ἄλλου ἡμᾶς μετροῦντος ἐγνωρίσαμεν πηλίκοι ἐσμὲν τῷ τὸν πῆχυν ἐπὶ τοσοῦτον ἡμῶν ἐπιβάλλειν. 8

10 Tak samo w muzyce, jako najmniejszy półton, w mowie głoska. A wszystko to czymś jednym nie tak, żeby było połączone jakimś wspólnym jedno, tylko tak, jak to przedstawiliśmy. I nie zawsze jednostka miary jest arytmetycznie jedna, niekiedy jest ich więcej. Tak np. dwa są półtony, choć nie akustycznie, tylko pojęciowo rozróżniane, więcej też jest dźwięków do pomiaru głosu, dwiema różnymi jednostkami mierzy się przekątną i bok kwadratu oraz wszelkie wymiary. W tym to rozumieniu coś jednego w każdej dziedzinie pełni rolę jednostki miary, że poznajemy, z czego składa się istota, rozkładając ją czy to wedle ilości, czy wedle pojęcia gatunkowego. A dlatego takie jedno uznajemy za niepodzielne, że to co pierwsze w czymkolwiek, jest niepodzielne. Nie wszystko wszelako w ten sam sposób traktujemy jak niepodzielne, inaczej np. długość stopy, inaczej jednostkę arytmetyczną. Tę drugą mianowicie uznajemy za niepodzielną absolutnie, pierwsza ma za niepodzielną tylko uchodzić, jakeśmy już mówili. Bo ściśle biorąc, cokolwiek ciągłe, to podzielne. Jednostka miary należy zawsze do określonej rodziny przedmiotów; dla wielkości geometrycznych jest nią takaż wielkość, a szczegółowo: długości miarą długość, płaszczyzn płaszczyzna; dalej: dźwięków dźwięk, ciężaru ciężar... A jednostek arytmetycznych takaż jednostka; bo tak to należy ująć, a nie że miarą liczb liczba, jak by może pasowało przez analogię. Nie byłoby tu jednak ścisłej analogiii, jako że liczba jest wielością jednostek, i powinno by być miarą jednostek są jednostki, w liczbie mnogiej, nie pojedynczej: jednostka! A mówi się też, że miarą jest wiedza umysłowa, jak i zmysłowa; a to przecież tylko dzięki temu może być miarą, że to my dostarczamy jej danych, jako że wiedza jest bardziej odbiorcą naszych pomiarów, niż ich twórcą. To tak, jakby nas kto inny mierzył, przykładając tyle to a tyle razy do nas łokieć, i myśmy zdobyli wiedzę, jakiego jesteśmy wzrostu. 9

11 [35] Πρωταγόρας δ ἄνθρωπόν φησι πάντων εἶναι μέτρον, ὥσπερ ἂν εἰ τὸν [1053 b] ἐπιστήμονα εἰπὼν ἢ τὸν αἰσθανόμενον: τούτους δ ὅτι ἔχουσιν ὁ μὲν αἴσθησιν ὁ δὲ ἐπιστήμην, ἅ φαμεν εἶναι μέτρα τῶν ὑποκειμένων. οὐθὲν δὴ λέγοντες περιττὸν φαίνονταί τι λέγειν. [4] ὅτι μὲν οὖν τὸ ἑνὶ εἶναι μάλιστά ἐστι κατὰ τὸ ὄνομα ἀφορίζοντι μέτρον τι, καὶ κυριώτατα τοῦ ποσοῦ, εἶτα τοῦ ποιοῦ, φανερόν. ἔσται δὲ τοιοῦτον τὸ μὲν ἂν ᾖ ἀδιαίρετον κατὰ τὸ ποσόν, τὸ δὲ ἂν κατὰ τὸ ποιόν: διόπερ ἀδιαίρετον τὸ ἓν ἢ ἁπλῶς ἢ ᾗ ἕν. 10

12 A jeszcze Protagoras powiada, że człowiek jest miarą wszystkiego, a to tak, jakby powiedział: miarą jest istota myśląca, albo miarą jest istota zmysłowa, ta ostatnia ze względu na wiedzę zmysłową, pierwsza umysłową. A to przecież o tych rodzajach wiedzy mówi się, że są miarami otaczających nas przedmiotów. Niczego tedy nadzwyczajnego nie mówi, kto to powiedzenie powtarza. Jak więc widzimy, to czym jest jedno, jeśli się trzymać sensu słowa, to w pierwszym rzędzie miara, w tym głównie miara ilości, a dalej jakości. Rzecz, która te warunki spełnia, byłaby więc niepodzielną albo wedle ilości, albo wedle jakości. Stąd niepodzielnym będzie nie tylko jedno samo, ale i to, co jest jednym, pod tym względem, że jedno. 11

13 2. [9] κατὰ δὲ τὴν οὐσίαν καὶ τὴν φύσιν ζητητέον ποτέρως ἔχει, καθάπερ ἐν τοῖς διαπορήμασιν ἐπήλθομεν τί τὸ ἕν ἐστι καὶ πῶς δεῖ περὶ αὐτοῦ λαβεῖν, πότερον ὡς οὐσίας τινὸς οὔσης αὐτοῦ τοῦ ἑνός, καθάπερ οἵ τε Πυθαγόρειοί φασι πρότερον καὶ Πλάτων ὕστερον, ἢ μᾶλλον ὑπόκειταί τις φύσις καὶ [πῶς] <προσδεῖ> 1 γνωριμωτέρως λεχθῆναι καὶ μᾶλλον ὥσπερ οἱ περὶ φύσεως: ἐκείνων γὰρ ὁ μέν τις φιλίαν εἶναί φησι τὸ ἓν ὁ δ ἀέρα ὁ δὲ τὸ ἄπειρον. [16] εἰ δὴ μηδὲν τῶν καθόλου δυνατὸν οὐσίαν εἶναι, καθάπερ ἐν τοῖς περὶ οὐσίας καὶ περὶ τοῦ ὄντος εἴρηται λόγοις, οὐδ αὐτὸ τοῦτο οὐσίαν ὡς ἕν τι παρὰ τὰ πολλὰ δυνατὸν εἶναι (κοινὸν γάρ) ἀλλ ἢ κατηγόρημα μόνον, δῆλον ὡς οὐδὲ τὸ ἕν: τὸ γὰρ ὂν καὶ τὸ ἓν καθόλου κατηγορεῖται μάλιστα πάντων. ὥστε οὔτε τὰ γένη φύσεις τινὲς καὶ οὐσίαι χωρισταὶ τῶν ἄλλων εἰσίν, οὔτε τὸ ἓν γένος ἐνδέχεται εἶναι διὰ τὰς αὐτὰς αἰτίας δι ἅσπερ οὐδὲ τὸ ὂν οὐδὲ τὴν οὐσίαν. [24] ἔτι δ ὁμοίως ἐπὶ πάντων ἀναγκαῖον ἔχειν. λέγεται δ ἰσαχῶς τὸ ὂν καὶ τὸ ἕν: ὥστ ἐπείπερ ἐν τοῖς ποιοῖς ἐστί τι τὸ ἓν καί τις φύσις, ὁμοίως δὲ καὶ ἐν τοῖς ποσοῖς, δῆλον ὅτι καὶ ὅλως ζητητέον τί τὸ ἕν, ὥσπερ καὶ τί τὸ ὄν, ὡς οὐχ ἱκανὸν ὅτι τοῦτο αὐτὸ ἡ φύσις αὐτοῦ. [29] ἀλλὰ μὴν ἔν γε χρώμασίν ἐστι τὸ ἓν χρῶμα, οἷον τὸ λευκόν, εἶτα τὰ ἄλλα ἐκ τούτου καὶ τοῦ μέλανος φαίνεται γιγνόμενα, τὸ δὲ μέλαν στέρησις λευκοῦ ὥσπερ καὶ φωτὸς σκότος τοῦτο δ ἐστὶ στέρησις φωτός. ὥστε εἰ τὰ ὄντα ἦν χρώματα, ἦν ἂν ἀριθμός τις τὰ ὄντα, ἀλλὰ τίνων; δῆλον δὴ ὅτι χρωμάτων, καὶ τὸ ἓν ἦν ἄν τι ἕν, οἷον τὸ λευκόν. 1 Eliminuję, jak ogół uczonych, πῶς, a w zamian wprowadzam, idąc za notą marginesową rękipisu E oraz sugestią Christa προσδεῖ. 12

14 2. Wedle istoty, czyli natury rozpatrywać należy, jakeśmy to roztrząsali w Aporiach, obydwie kwestie: co jest jednym, i jak powinno się je traktować. Czy w ten sposób, że Jedno samo jest pewną istotą, jak twierdzili najpierw pitagorejczycy, a potem Platon, czy raczej określa ono jakiś podmiot? I zachodzi potrzeba bardziej zrozumiałego wysławiania się, raczej tak, jak badacze natury. Bo oto jeden z nich orzekł, że jednością jest Zgoda, inny powietrze uznał za jedno, jeszcze inny Nieograniczone... Skądinąd nic ogólnego nie może być istotą, jak to stwierdzone zostało w księdze o istocie i orzecznikowym byciu. Otóż skoro owo bycie nie może mieć charakteru istoty, jako czegoś jednego poza wielu orzecznikami, jest wszak przy każdym z nich, samo tylko jako orzecznik będące, to i nie może być istotą jedno. Albowiem tak samo jak orzecznikowe będące, także jedno, orzeka się najogólniej. A zatem ani rodzaje nie są czymś w sensie odrębnych od wszystkiego innego istot, ani jedno nie może być nawet rodzajem, z tych samych powodów co orzecznikowe bycie czy istota. A sytuacja wszystkich orzeczników jest podobna. Ile ich możliwych przy słowie być, tyle i zastosowań określenia jedno. Toteż jeśli w dziedzinie jakości jest coś jednym, tzn. jakąś określoną istnością, a i tak samo w dziedzinie ilości, to i w ogóle wszędzie tam, gdzie jest konkretny orzecznik do być, upatrywać trzeba coś jednego, jako że nie wystarczy stwierdzić, że taka to a taka jest natura jedna. Otóż to w świecie barw tym jednym jest barwa, jak np. białe, skoro to z niego i z czarnego powstają inne. Czerń zaś to brak bieli, tak jak względem światła ciemność, ona bowiem jest brakiem światła. Toteż jeśli weźmiemy jako orzeczniki do być barwy, to będziemy tu mieć wyrażaną liczbą ilość, ale czego? Oczywiście kolorów. A pojedynczym będzie np. białe jako coś jednego. 13

15 [34] ὁμοίως δὲ καὶ εἰ μέλη τὰ ὄντα ἦν, ἀριθμὸς ἂν ἦν, διέσεων μέντοι, ἀλλ οὐκ ἀριθμὸς ἡ οὐσία αὐτῶν: καὶ τὸ ἓν ἦν ἄν τι οὗ ἡ οὐσία οὐ [1054 a] τὸ ἓν ἀλλὰ δίεσις. ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν φθόγγων στοιχείων ἂν ἦν τὰ ὄντα ἀριθμός, καὶ τὸ ἓν στοιχεῖον φωνῆεν. καὶ εἰ σχήματα εὐθύγραμμα, σχημάτων ἂν ἦν ἀριθμός, καὶ τὸ ἓν τὸ τρίγωνον. [4] ὁ δ αὐτὸς λόγος καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων γενῶν, ὥστ εἴπερ καὶ ἐν τοῖς πάθεσι καὶ ἐν τοῖς ποιοῖς καὶ ἐν τοῖς ποσοῖς καὶ ἐν κινήσει ἀριθμῶν ὄντων καὶ ἑνός τινος ἐν ἅπασιν ὅ τε ἀριθμὸς τινῶν καὶ τὸ ἓν τὶ ἕν, ἀλλ οὐχὶ τοῦτο αὐτὸ ἡ οὐσία, καὶ ἐπὶ τῶν οὐσιῶν ἀνάγκη ὡσαύτως ἔχειν: ὁμοίως γὰρ ἔχει ἐπὶ πάντων. [9] ὅτι μὲν οὖν τὸ ἓν ἐν ἅπαντι γένει ἐστί τις φύσις, καὶ οὐδενὸς τοῦτό γ αὐτὸ ἡ φύσις τὸ ἕν, φανερόν, ἀλλ ὥσπερ ἐν χρώμασι χρῶμα ἓν ζητητέον αὐτὸ τὸ ἕν, οὕτω καὶ ἐν οὐσίᾳ οὐσίαν μίαν αὐτὸ τὸ ἕν. [13] ὅτι δὲ ταὐτὸ σημαίνει πως τὸ ἓν καὶ τὸ ὄν, δῆλον τῷ τε παρακολουθεῖν ἰσαχῶς ταῖς κατηγορίαις καὶ μὴ εἶναι ἐν μηδεμιᾷ, οἷον οὔτ ἐν τῇ τί ἐστιν οὔτ ἐν τῇ ποῖον, ἀλλ ὁμοίως ἔχει ὥσπερ τὸ ὄν, καὶ τῷ μὴ προσκατηγορεῖσθαι ἕτερόν τι τὸ εἷς ἄνθρωπος τοῦ ἄνθρωπος, ὥσπερ οὐδὲ τὸ εἶναι παρὰ τὸ τί ἢ ποῖον ἢ πόσον, καὶ τῷ εἶναι τὸ ἑνὶ εἶναι τὸ ἑκάστῳ εἶναι. 14

16 Podobnie jeśli z będące zwiąże się w charakterze orzeczników tony muzyczne, też będą liczby, tym razem najmniejszych tonów. Nie znaczy to wszakże, żeby liczba była ich istotą. Również jednostkowym dźwiękiem nie będzie taki, którego istotę stanowi jedno, tylko najmniejszy ton. Tak samo rzecz się ma z dźwiękami w sensie elementów mowy, tu także będziemy mieć do czynienia z liczbowo wyrażaną ilością i jednością głosek. I w przypadku figur płaskich można mówić o liczbie takich figur, a jednostkową byłby trójkąt. To samo dotyczy wszelkich typów orzeczników. I tak, jeśli w dziedzinie doznań, jakości, cech ilościowych, w sferze ruchu, mamy do czynienia z liczbowo określaną ilością, i w każdej z nich też z odpowiednią jednostką, to liczba jest tam zawsze liczbą czegoś, jednostka zaś czymś jednym z tej dziedziny, a jedność nie stanowi tego istoty. A musi tak być i z kategorią istot. Bo podobnie ze wszystkim. Widać stąd, że we wszystkich dziedzinach jedno oznacza jakąś istność, a nie stanowi samo istoty czegokolwiek. Ale tak jak wśród barw będziemy szukać jedności jako jednej jakiejś barwy, tak w przypadku istoty jedność będzie znaczyć jedna istota. A jedno wyraża w języku prawie tyle samo, co nastawione na orzecznik będące, co się uwidacznia w tym, że występować może z orzecznikami tyluż co ono kategorii. Pod żadną z nich wszakże samo nie podpada, tj. ani pod to czym co jest, ani pod to jakim, nie inaczej, jak ów imiesłów od być. Przekonuje o tym i to, że bycie jednym człowiekiem nie wyraża nic więcej, niż po prostu bycie człowiekiem. I tak jak nie ma bycia poza byciem czymś, byciem jakimś, albo jakiejś wielkości, również bycie jednym rozciąga się na bycie orzecznikiem dowolnej kategorii. 15

17 3. [20] ἀντίκειται δὲ τὸ ἓν καὶ τὰ πολλὰ κατὰ πλείους τρόπους, ὧν ἕνα τὸ ἓν καὶ τὸ πλῆθος ὡς ἀδιαίρετον καὶ διαιρετόν: τὸ μὲν γὰρ ἢ διῃρημένον ἢ διαιρετὸν πλῆθός τι λέγεται, τὸ δὲ ἀδιαίρετον ἢ μὴ διῃρημένον ἕν. ἐπεὶ οὖν αἱ ἀντιθέσεις τετραχῶς, καὶ τούτων κατὰ στέρησιν λέγεται θάτερον, ἐναντία ἂν εἴη καὶ οὔτε ὡς ἀντίφασις οὔτε ὡς τὰ πρός τι λεγόμενα. [26] λέγεται δὲ ἐκ τοῦ ἐναντίου καὶ δηλοῦται τὸ ἕν, ἐκ τοῦ διαιρετοῦ τὸ ἀδιαίρετον, διὰ τὸ μᾶλλον αἰσθητὸν τὸ πλῆθος εἶναι καὶ τὸ διαιρετὸν ἢ τὸ ἀδιαίρετον, ὥστε τῷ λόγῳ πρότερον τὸ πλῆθος τοῦ ἀδιαιρέτου διὰ τὴν αἴσθησιν. [29] ἔστι δὲ τοῦ μὲν ἑνός, ὥσπερ καὶ ἐν τῇ διαιρέσει τῶν ἐναντίων διεγράψαμεν, τὸ ταὐτὸ καὶ ὅμοιον καὶ ἴσον, τοῦ δὲ πλήθους τὸ ἕτερον καὶ ἀνόμοιον καὶ ἄνισον. [32] λεγομένου δὲ τοῦ ταὐτοῦ πολλαχῶς, ἕνα μὲν τρόπον κατ ἀριθμὸν λέγομεν ἐνίοτε αὐτό, τὸ τοῦτο δ 2 ἐὰν καὶ λόγῳ καὶ ἀριθμῷ ἓν ᾖ (οἷον σὺ σαυτῷ) 3 καὶ τῷ εἴδει καὶ τῇ ὕλῃ ἕν: [35] ἔτι δ ἐὰν ὁ λόγος [1054 b] ὁ τῆς πρώτης οὐσίας εἷς ᾖ, οἷον αἱ ἴσαι γραμμαὶ εὐθεῖαι αἱ αὐταί, καὶ τὰ ἴσα καὶ ἰσογώνια τετράγωνα, καίτοι πλείω: ἀλλ ἐν τούτοις ἡ ἰσότης ἑνότης. [3] ὅμοια δὲ ἐὰν μὴ ταὐτὰ ἁπλῶς ὄντα, μηδὲ κατὰ τὴν οὐσίαν ἀδιάφορα τὴν συγκειμένην, κατὰ τὸ εἶδος ταὐτὰ ᾖ, ὥσπερ τὸ μεῖζον τετράγωνον τῷ μικρῷ ὅμοιον, καὶ αἱ ἄνισοι 2 Przyjmuję lekcję rękopisu A b, która nie każe odróżniać tu dwu stanowisk, lecz wprowadza uściślenie postawionego wcześniej. 3 Egzempliikację odnoszę tylko do wcześniejszych słów, nie wiążąc z nią następnych, które uważam za kontynuację tamtych. 16

18 3. Jedno i wiele są sobie przeciwne na kilka sposobów, a jeden z tych sposobów to jedność wobec wielości jako niepodzielne wobec podzielnego. Albowiem o czymś podzielnym albo podzielonym mówimy, że to czegoś wiele, a o niepodzielonym lub niepodzielnym że jedno. A że przypomnijmy jest cztery typy przeciwstawności, w naszym zaś przypadku drugie wyraża brak pierwszego, to pozostają one w stosunku przeciwieństwa, choć nie w sensie absolutnego wykluczania czy tylko relatywnego odniesienia. Od swego przeciwieństwa bierze jedno swoje określenie i objaśnienie: od podzielnego niepodzielne. Dzieje się tak dlatego, że łatwiej uchwytna jest wielość, czyli podzielne bardziej, niż niepodzielne, a stąd, konsekwentnie, wielość ma pojęciowe pierwszeństwo przed niepodzielnym, stosownie do pojawiania się w myśli. Pod Jedno zaś, jak to rozpisaliśmy na tym oto wykazie przeciwieństw, podpada takie samo, podobne, równe, natomiast pod Wiele różne, niepodobne, nierówne. Wyjdźmy od takie samo, a wiemy, że rozumie się je wielorako, i na jeden sposób używamy niekiedy tego określenia w sensie ilościowym jako tożsame. A skoro to będzie jednym nie tylko pojęciowo, ale i liczebnie (jak ty z sobą), to będzie jednym i co do postaci gatunkowej i materiału. Przejdźmy do równe. Oto weźmy jedno pojęcie podstawowej istoty, a niech taką będą równe odcinki, tej samej długości, czy równe co do boków i kątów (przystające) kwadraty; mimo jednego pojecia istoty, może ich być mnogość. W ich przypadku o jedności stanowi równość. Podobne to wprawdzie nie wprost takie same czy nierozróżnialne co do istoty, gdy chodzi o istotę w pełnym składzie, wszakże uznamy je za takie same co do postaci gatunkowej jako czynnika formalnego. W tym ujęciu większy kwadrat podobny jest do mniejszego, a to samo dotyczy nierównych 17

19 εὐθεῖαι: αὗται γὰρ ὅμοιαι μέν, αἱ αὐταὶ δὲ ἁπλῶς οὔ, 4 τὰ δὲ ἐὰν τὸ αὐτὸ εἶδος ἔχοντα, ἐν οἷς τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἐγγίγνεται, μήτε μᾶλλον ᾖ μήτε ἧττον. [9] τὰ δὲ ἐὰν ᾖ τὸ αὐτὸ πάθος καὶ ἓν τῷ εἴδει, οἷον τὸ λευκόν, σφόδρα καὶ ἧττον, ὅμοιά φασιν εἶναι ὅτι ἓν τὸ εἶδος αὐτῶν. τὰ δὲ ἐὰν πλείω ἔχῃ ταὐτὰ ἢ ἕτερα, ἢ ἁπλῶς ἢ τὰ πρόχειρα, οἷον καττίτερος ἀργύρῳ <μὴ> χρυσῷ 5, χρυσὸς δὲ πυρὶ ᾗ ξανθὸν καὶ πυρρόν. [13] ὥστε δῆλον ὅτι καὶ τὸ ἕτερον καὶ τὸ ἀνόμοιον πολλαχῶς λέγεται. καὶ τὸ μὲν ἄλλο ἀντικειμένως καὶ τὸ ταὐτό, διὸ ἅπαν πρὸς ἅπαν ἢ ταὐτὸ ἢ ἄλλο. τὸ δ ἐὰν μὴ καὶ ἡ ὕλη καὶ ὁ λόγος εἷς, <καὶ ὁ λόγος ἴδιος> 6, διὸ σὺ καὶ ὁ πλησίον ἕτερος. τὸ δὲ τρίτον ὡς τὰ ἐν τοῖς μαθηματικοῖς. [18] τὸ μὲν οὖν ἕτερον ἢ ταὐτὸ διὰ τοῦτο πᾶν πρὸς πᾶν λέγεται, ὅσα λέγεται ἓν καὶ ὄν. οὐ γὰρ ἀντίφασίς ἐστι τοῦ ταὐτοῦ, διὸ οὐ λέγεται ἐπὶ τῶν μὴ ὄντων (τὸ δὲ μὴ ταὐτὸ λέγεται), ἐπὶ δὲ τῶν ὄντων πάντων: ἢ γὰρ ἓν ἢ οὐχ ἓν πέφυχ ὅσα ὂν καὶ ἕν. [22] τὸ μὲν οὖν ἕτερον καὶ ταὐτὸν οὕτως ἀντίκειται, διαφορὰ δὲ καὶ ἑτερότης ἄλλο. τὸ μὲν γὰρ ἕτερον καὶ οὗ ἕτερον 4 Stawiam w tym miejscu przecinek idąc za Christem, co sprawia, że następująca potem uwaga odnosi się do wcześniej wymienionych obiektów: ta\ <au)ta/>. 5 Odrzucam koniekturę Rossa jako zbyt dowolną: ᾗ λευκόν, gotów wprowadzić własną, <μὴ> χρυσῷ, albo <μᾶλλον> ἢ χρυσῷ. 6 Pojawiające się w rękopisach słowo ἴδιος ( własny ), w kodeksie A b w tekście, w E na marginesie, należy moim zdaniem włączyć do tekstu, celem usprawiedliwienia przykładu z dwoma uczniami, z których każdy ma swoje imię własne. Wahania kopistów usprawiedliwia łatwość uznania za pomyłkę powtórzenia zespołu liter: διος w sąsiadujących wyrazach ἴδιος i διὸ σὺ. 18

20 co do długości odcinków, boć i one są podobne, acz nie ściśle takie same; w obiektach zaś takich, choć mają tę samą postać gatunkową nie w większym lub mniejszym stopniu, występuje więcej i mniej. Inne przypadki związane są z własnością tą samą, tj. jedną gatunkowo. Weźmy barwę biały, w stopniu najczystszym i gorszym. Nazwiemy te stopnie białości podobnymi, jako że ich postać gatunkowa jest jedna. Jeszcze inne przedmioty mogą być podobne, kiedy mają więcej takiego samego, niż różnego, czy to z gruntu, czy takie sprawiają wrażenie. Tak np. cyna podobna do srebra, nie do złota, a złoto do ognia, jako coś żółtoczerwonego. A skoro wieloznaczne są takie samo i podobne, to i różne i niepodobne, i do takie samo możemy mieć w opozycji jako różne inne, i wtedy cokolwiek względem czegokolwiek musi być albo takie samo, albo inne. A może też być różne jako odrębne, kiedy nie jest jeden i ten sam czynnik materiałowy i pojęcie, w tym imię własne. Dlatego ty i twój sąsiad jesteście różni. Trzeci przypadek różności spotykamy w matematyce. Rozumiemy więc, z jakiego powodu uznaje się cokolwiek za różne, albo za takie same, względem czegokolwiek, do czego odnoszą się: jedno oraz orzecznikowe jest (czymś, jakimś etc.). Różne nie wyraża wszak wykluczania z takie samo, dlatego nie mówi się o rzeczach negatywnie nie są różne, (choć nie takie same, owszem), a zawsze tylko pozytywnie: są różne. Bo czy by się powiedziało pozytywnie: jest jednym, czy negatywnie jest nie jednym, to i tak w gruncie rzeczy chodzi o coś, co pozytywnie jest czymś, czyli jednym. Tak się tedy przedstawia przeciwstawienie różne i takie samo, zaś różnica to co innego niż różność. To bowiem, co jest różne od czegoś, jak i to, od czego jest różne, 19

21 οὐκ ἀνάγκη εἶναι τινὶ ἕτερον: πᾶν γὰρ ἢ ἕτερον ἢ ταὐτὸ ὅ τι ἂν ᾖ ὄν: τὸ δὲ διάφορον τινὸς τινὶ διάφορον, ὥστε ἀνάγκη ταὐτό τι εἶναι ᾧ διαφέρουσιν. τοῦτο δὲ τὸ ταὐτὸ γένος ἢ εἶδος: [27] πᾶν γὰρ τὸ διαφέρον διαφέρει ἢ γένει ἢ εἴδει, γένει μὲν ὧν μὴ ἔστι κοινὴ ἡ ὕλη μηδὲ γένεσις εἰς ἄλληλα, οἷον ὅσων ἄλλο σχῆμα τῆς κατηγορίας, εἴδει δὲ ὧν τὸ αὐτὸ γένος. λέγεται δὲ γένος ὃ ἄμφω τὸ αὐτὸ λέγονται κατὰ τὴν οὐσίαν τὰ διάφορα. [31] [τὰ δ ἐναντία διάφορα, καὶ ἡ ἐναντίωσις διαφορά τις.] 7 ὅτι δὲ καλῶς τοῦτο ὑποτιθέμεθα, δῆλον ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς: πάντα γὰρ διαφέροντα τε 8 φαίνεται καὶ ταὐτά 9, οὐ μόνον ἕτερα ὄντα ἀλλὰ τὰ μὲν τὸ γένος ἕτερα τὰ δ ἐν τῇ αὐτῇ συστοιχίᾳ [1055 a] τῆς κατηγορίας, ὥστ ἐν ταὐτῷ γένει καὶ ταὐτὰ τῷ γένει. διώρισται δ ἐν ἄλλοις ποῖα τῷ γένει ταὐτὰ ἢ ἕτερα. <τὰ δ ἐναντία διάφορα, καὶ ἡ ἐναντίωσις διαφορά τις.> 7 Zdanie rozbija tok wywodów i nie jest tu na właściwym miejscu, na co zwraca uwagę Bonitz. Należy bardziej do następnego rozdziału, dlatego przenoszę je w tym na koniec. 8 Nie opuszczam tej partykuły, jak niektóre rękopisy i niektórzy uczeni. 9 Tutaj także przyjmuję tę lekcję, nie, jak niektórzy, τaῦτa. 20

22 nie muszą być różne dzięki czemuś jeszcze. Zawsze bowiem, przy wszelkim byciu czymś, jakimś etc. mamy do czynienia z różne lub takie samo. Co natomiast odróżnia od czegoś różnica, ma tę różnicę osadzoną w czymś, tak, że musi być coś jedno i to samo, na gruncie czego różnica między nimi zachodzi, a czymś takim może być ten sam rodzaj lub gatunek. Albowiem cokolwiek odróżnia się różnicą, odróżniane jest co do rodzaju albo gatunku. Co do rodzaju różnią się człony nie mające wspólnego czynnika materiałowego, ani możliwości przechodzenia jedno w drugie, a tak jest z tym, co podpada pod odmienny typ kategorii orzeczników. Co do gatunku różnią się człony należące do tego samego rodzaju. Rodzaj zaś to to, ze względu na co uważa się za takie same dwa człony, co do istoty wyodrębnione różnicą. Trafność proponowanych tu objaśnień potwierdźmy następującym uogólnieniem: Cokolwiek się różni od czegoś przez różnicę, okazuje się też w pewnym aspekcie takim samym jak to, od czego się różni, tak, że są to czynniki nie tylko różne. I jest oto tak: mogą być rzeczy odmienne ze względu na różny rodzaj, a są także czynniki przynależne do tego samego typu kategorii orzeczników, i mamy wtedy w ramach tego samego rodzaju czynniki takie same rodzajowo. A gdzie indziej przeprowadzone było rozróżnienie, jakie to rzeczy są rodzajowo takie same, jakie różne. Rzeczy znów przeciwne odróżniają się przez różnicę, i przeciwieństwo jest swego rodzaju różnicą. 21

23 4. [3] ἐπεὶ δὲ διαφέρειν ἐνδέχεται ἀλλήλων τὰ διαφέροντα πλεῖον καὶ ἔλαττον, ἔστι τις καὶ μεγίστη διαφορά, καὶ ταύτην λέγω ἐναντίωσιν. ὅτι δ ἡ μεγίστη ἐστὶ διαφορά, δῆλον ἐκ τῆς ἐπαγωγῆς. [6] τὰ μὲν γὰρ γένει διαφέροντα οὐκ ἔχει ὁδὸν εἰς ἄλληλα, ἀλλ ἀπέχει πλέον καὶ ἀσύμβλητα: τοῖς δ εἴδει διαφέρουσιν αἱ γενέσεις ἐκ τῶν ἐναντίων εἰσὶν ὡς ἐσχάτων,τὸ δὲ τῶν ἐσχάτων διάστημα μέγιστον, ὥστε καὶ τὸ τῶν ἐναντίων. [10] ἀλλὰ μὴν τό γε μέγιστον ἐν ἑκάστῳ γένει τέλειον. μέγιστόν τε γὰρ οὗ μὴ ἔστιν ὑπερβολή, καὶ τέλειον οὗ μὴ ἔστιν ἔξω λαβεῖν τι δυνατόν. τέλος γὰρ ἔχει ἡ τελεία διαφορά, ὥσπερ καὶ τἆλλα τῷ τέλος ἔχειν λέγεται τέλεια, τοῦ δὲ τέλους οὐθὲν ἔξω: ἔσχατον γὰρ ἐν παντὶ καὶ περιέχει, διὸ οὐδὲν ἔξω τοῦ τέλους, οὐδὲ προσδεῖται οὐδενὸς τὸ τέλειον. [16] ὅτι μὲν οὖν ἡ ἐναντιότης ἐστὶ διαφορὰ τέλειος, ἐκ τούτων δῆλον: πολλαχῶς δὲ λεγομένων τῶν ἐναντίων, ἀκολουθήσει τὸ τελείως οὕτως ὡς ἂν καὶ τὸ ἐναντίοις εἶναι ὑπάρχῃ αὐτοῖς. τούτων δὲ ὄντων φανερὸν ὅτι οὐκ ἐνδέχεται ἑνὶ πλείω ἐναντία εἶναι: οὔτε γὰρ τοῦ ἐσχάτου ἐσχατώτερον εἴη ἄν τι, οὔτε τοῦ ἑνὸς διαστήματος πλείω δυοῖν ἔσχατα. [22] ὅλως τε εἰ ἔστιν ἡ ἐναντιότης διαφορά, ἡ δὲ διαφορὰ δυοῖν, ὥστε καὶ ἡ τέλειος. ἀνάγκη δὲ καὶ τοὺς ἄλλους ὅρους ἀληθεῖς εἶναι τῶν ἐναντίων. καὶ γὰρ πλεῖστον διαφέρει ἡ τέλειος διαφορά. 22

24 4. Skoro na zasadzie różnicy można różnić się więcej lub mniej, to pewna różnica będzie maksymalną, i tę nazwiemy przeciwieństwem. Do przyjęcia różnicy maksymalnej przekonuje następujący wywód: Między rzeczami różniącymi się rodzajem nie ma przejścia, są zbyt oddalone i nieporównywalne. Natomiast przy rzeczach mających różnicę gatunkową może coś powstawać z leżących na przeciwległych krańcach przeciwieństw. A między przeciwległymi krańcami odstęp jest największy, co można odnieść i do przeciwieństw. A znów to, co największe, w dowolnej dziedzinie, jest, oczywista, w pełni zakończone. Albowiem tak jak z jednej strony przez największe rozumiemy, co nie ma żadnego ponad, tak przez zakończone co nie dopuszcza żadnego poza. Kres ma bowiem zakreślona różnica, tak jak zakończonymi nazywamy rzeczy dlatego, że są zamknięte elementem końcowym, poza końcem zaś już nic nie ma. On, jako ostatni, definitywnie zamyka i obejmuje. Dlatego to nic nie może być poza elementem końcowym, a zakończone nie potrzebuje żadnego uzupełnienia. Uwagi te wyjaśniają fakt, że przeciwieństwo stanowi dokładnie zakreśloną różnicę. A przy różnorodności zastosowań określenia przeciwne, dokładna zakreśloność pozwoli ustalić, w jaki sposób to bycie przeciwnymi odnośnym rzeczom przysługuje. Zgodnie z tym nie możemy, rzecz jasna, przyznać czemuś jednemu większej ilości cech przeciwnych. Ani bowiem poza tym, co ostatnie, nie może być czegoś bardziej ostatniego, ani jedna odległość nie może mieć więcej niż dwa krańce. Ogólnie biorąc, jeśli przeciwieństwo sprowadza się do pewnej różnicy, a różnica zachodzi między dwoma członami, to i do różnicy dokładnie zakreślonej. A musi być i więcej trafnych charakterystyk tego, co przeciwne, skoro jest m.in. najwyższy stopień różnienia się w postaci ściśle zakreślonej różnicy. 23

25 [25] τῶν τε γὰρ γένει διαφερόντων οὐκ ἔστιν ἐξωτέρω λαβεῖν καὶ τῶν εἴδει: δέδεικται γὰρ ὅτι πρὸς τὰ ἔξω τοῦ γένους οὐκ ἔστι διαφορά, τούτων δ αὕτη μεγίστη, καὶ τὰ ἐν ταὐτῷ γένει πλεῖστον διαφέροντα ἐναντία: μεγίστη γὰρ διαφορὰ τούτων ἡ τέλειος. [29] καὶ τὰ ἐν τῷ αὐτῷ δεκτικῷ πλεῖστον διαφέροντα ἐναντία. ἡ γὰρ ὕλη ἡ αὐτὴ τοῖς ἐναντίοις, καὶ τὰ ὑπὸ τὴν αὐτὴν δύναμιν πλεῖστον διαφέροντα: καὶ γὰρ ἡ ἐπιστήμη περὶ ἓν γένος ἡ μία, ἐν οἷς ἡ τελεία διαφορὰ μεγίστη. [33] πρώτη δὲ ἐναντίωσις ἕξις καὶ στέρησίς ἐστιν, οὐ πᾶσα δὲ στέρησις (πολλαχῶς γὰρ λέγεται ἡ στέρησις), ἀλλ ἥτις ἂν τελεία ᾖ. τὰ δ ἄλλα ἐναντία κατὰ ταῦτα λεχθήσεται, τὰ μὲν τῷ ἔχειν τὰ δὲ τῷ ποιεῖν ἢ ποιητικὰ εἶναι τὰ δὲ τῷ λήψεις εἶναι καὶ ἀποβολαὶ τούτων ἢ ἄλλων ἐναντίων. [38] εἰ δὴ ἀντίκειται μὲν ἀντίφασις καὶ στέρησις καὶ [1055 b] ἐναντιότης καὶ τὰ πρός τι, τούτων δὲ πρῶτον ἀντίφασις, ἀντιφάσεως δὲ μηδέν ἐστι μεταξύ, τῶν δὲ ἐναντίων ἐνδέχεται, ὅτι μὲν οὐ ταὐτὸν ἀντίφασις καὶ τἀναντία δῆλον. ἡ δὲ στέρησις ἀντίφασίς τίς ἐστιν: ἢ γὰρ τὸ ἀδύνατον ὅλως ἔχειν, ἢ ὃ ἂν πεφυκὸς ἔχειν μὴ ἔχῃ, ἐστέρηται ἢ ὅλως ἢ πὼς ἀφορισθέν: πολλαχῶς γὰρ ἤδη τοῦτο λέγομεν, ὥσπερ διῄρηται ἡμῖν ἐν ἄλλοις. ὥστ ἐστὶν ἡ στέρησις ἀντίφασίς τις ἢ ἀδυναμία διορισθεῖσα ἢ συνειλημμένη τῷ δεκτικῷ. 24

26 Jak obiekty różniące się rodzajem nie dopuszczają wykraczania poza rodzaj, tak i różniące się gatunkiem, bo jak było wykazane, różnica gatunkowa nie sięga tego, co poza rodzajem; a w tym i ta największa, jak i wykazujące w ramach tego samego rodzaju najwyższy stopień różnicy przeciwieństwa. Bo to z nich jest największa różnica, ta ściśle zakreślona. Również w obrębie tego samego podłoża wykazują najwyższy stopień różnicy czynniki przeciwne; bo pamiętamy, że przeciwieństwa mają ten sam czynnik materiałowy. A i w ramach tej samej sprawności mamy jak najbardziej różniące się między sobą przeciwieństwa; wszak i jedna umiejętność dotyczy jednej rodzajowo dziedziny przedmiotów, wśród których maksymalną jest różnica doskonale zakreślona. Podstawowe przeciwieństwo tworzy pozbawienie jako brak wobec określonego stanu pozytywnego. Brak wszelako nie dowolny (albowiem w różnym sensie używa się określenia brak ), a tylko ściśle zakreślony. Inne przypadki będzie się wedle tych kwalifikować jako przeciwne, na zasadzie posiadania tych czy innych czynników przeciwnych, sprawiania ich lub zdolności do nich, nabywania i utraty. Skoro tedy mamy typy opozycji: wykluczanie, pozbawienie, niezgodność, odniesienia relacyjne, a na pierwszym miejscu wykluczanie, przy którym nie ma czegoś pośredniego, tak jak możliwe jest ono w przypadku niezgodności, to oczywiste, że sprzeczność i przeciwieństwo to nie to samo. Pozbawienie natomiast przedstawia rodzaj wykluczania. Jako że czy to zachodzi w ogóle niemożliwość, czy coś zdolnego do wystąpienia faktycznie nie występuje, to czegoś tu zabrakło, albo całkowicie, albo w pewnym zakresie. A to już wyraża wieloznaczność, zgodnie z dokonanymi w innym miejscu rozróżnieniami. Tak więc brak jako niedostatek to rodzaj wykluczania, czy to jako niemożliwość w abstrakcji, czy w powiązaniu z podłożem. 25

27 [8] διὸ ἀντιφάσεως μὲν οὐκ ἔστι μεταξύ, στερήσεως δέ τινος ἔστιν: ἴσον μὲν γὰρ ἢ οὐκ ἴσον πᾶν, ἴσον δ ἢ ἄνισον οὐ πᾶν, ἀλλ εἴπερ, μόνον ἐν τῷ δεκτικῷ τοῦ ἴσου. [11] εἰ δὴ αἱ γενέσεις τῇ ὕλῃ ἐκ τῶν ἐναντίων, γίγνονται δὲ ἢ ἐκ τοῦ εἴδους καὶ τῆς τοῦ εἴδους ἕξεως ἢ ἐκ στερήσεώς τινος τοῦ εἴδους καὶ τῆς μορφῆς, δῆλον ὅτι ἡ μὲν ἐναντίωσις στέρησις ἂν εἴη πᾶσα, ἡ δὲ στέρησις ἴσως οὐ πᾶσα ἐναντιότης. αἴτιον δ ὅτι πολλαχῶς ἐνδέχεται ἐστερῆσθαι τὸ ἐστερημένον. ἐξ ὧν γὰρ αἱ μεταβολαὶ ἐσχάτων, ἐναντία ταῦτα. [17] φανερὸν δὲ καὶ διὰ τῆς ἐπαγωγῆς. πᾶσα γὰρ ἐναντίωσις ἔχει στέρησιν θάτερον τῶν ἐναντίων, ἀλλ οὐχ ὁμοίως πάντα: ἀνισότης μὲν γὰρ ἰσότητος ἀνομοιότης δὲ ὁμοιότητος κακία δὲ ἀρετῆς, [20] διαφέρει δὲ ὥσπερ εἴρηται: τὸ μὲν γὰρ ἐὰν μόνον ᾖ ἐστερημένον, τὸ δ ἐὰν ἢ ποτὲ ἢ ἔν τινι, οἷον ἂν ἐν ἡλικίᾳ τινὶ ἢ τῷ κυρίῳ, ἢ πάντῃ. διὸ τῶν μὲν ἔστι μεταξύ, καὶ ἔστιν οὔτε ἀγαθὸς ἄνθρωπος οὔτε κακός, τῶν δὲ οὐκ ἔστιν, ἀλλ ἀνάγκη εἶναι ἢ περιττὸν ἢ ἄρτιον. ἔτι τὰ μὲν ἔχει τὸ ὑποκείμενον ὡρισμένον, τὰ δ οὔ. [26] ὥστε φανερὸν ὅτι ἀεὶ θάτερον τῶν ἐναντίων λέγεται κατὰ στέρησιν: ἀπόχρη δὲ κἂν τὰ πρῶτα καὶ τὰ γένη τῶν ἐναντίων, οἷον τὸ ἓν καὶ τὰ πολλά: τὰ γὰρ ἄλλα εἰς ταῦτα ἀνάγεται. 26

28 Dlatego to mimo że wykluczająca sprzeczność nie ma członów pośrednich, to pewien rodzaj braków je dopuszcza. Wyjaśnijmy: co prawda wszystko jest albo równe, albo nierówne, ale równe lub nierówne nie wyczerpuje wszystkiego, ograniczone do podłoża, jakie musi mieć to równe. Jeśli zatem w procesie stawania się na materiałowym podłożu udział biorą przeciwieństwa, i stawanie się wychodzi albo od określonej postaci, tzn. jej posiadania, albo od pewnego braku w postaci, tj. formie, to przeciwieństwo czegoś byłoby zawsze tego brakiem, choć nie na odwrót, nie każdy brak przeciwieństwem. A wynika to stąd, że różnorako czegoś czemuś może brakować, jako że przeciwne czynniki stanowią te krańce, od których zaczynają się zmiany. Potwierdzają to i konkretne przypadki: oto każde przeciwieństwo ma jako jeden z członów brak, acz niejednakowo. Np. nierówność jako brak równości, niepodobieństwo podobieństwa, ale już wada jako brak zalety. A o różnicach, jakie tu zachodzą, mówiliśmy. Niekiedy po prostu, że czegoś nie dostaje, kiedy indziej z zastrzeżeniami, że brak chwilowy i ograniczony do czegoś, np. w pewnym okresie życia, czy dotyczący tego co ważne, albo też pod każdym względem. Toteż bywają stany pośrednie, a jest i tak, że człowiek nie jest ani dobry, ani zły, ale w pewnych przypadkach nie ma to miejsca, jak między nieparzystym i parzystym, gdzie musi być albo jedno, albo drugie. Ponadto jedne z przeciwieństw wymagają określonego podłoża, inne nie. I tak oto przekonaliśmy się, że jeden z członów przeciwieństw wprowadzany jest na zasadzie pozbawienia. Wystarczyłoby tyle co do podstaw i rodzajów przeciwieństw, takich jak jedno i wiele, inne się bowiem do nich dają sprowadzić. 27

29 5. [30] ἐπεὶ δὲ ἓν ἑνὶ ἐναντίον, ἀπορήσειεν ἄν τις πῶς ἀντίκειται τὸ ἓν καὶ τὰ πολλά, καὶ τὸ ἴσον τῷ μεγάλῳ καὶ τῷ μικρῷ. εἰ γὰρ τὸ πότερον 10 ἀεὶ ἐν ἀντιθέσει λέγομεν, οἷον πότε ρον λευκὸν ἢ μέλαν, καὶ πότερον λευκὸν ἢ οὐ λευκόν: [33] πότερον δὲ ἄνθρωπος ἢ λευκὸν οὐ λέγομεν, ἐὰν μὴ ἐξ ὑποθέσεως καὶ ζητοῦντες οἷον πότερον ἦλθε Κλέων ἢ Σωκράτης. ἀλλ οὐκ ἀνάγκη ἐν οὐδενὶ γένει τοῦτο. ἀλλὰ καὶ τοῦτο ἐκεῖθεν ἐλήλυθεν: τὰ γὰρ ἀντικείμενα μόνα οὐκ ἐνδέχεται ἅμα ὑπάρχειν: ᾧ καὶ ἐνταῦθα χρῆται ἐν τῷ πότερος ἦλθεν: [1056 a] εἰ γὰρ ἅμα ἐνεδέχετο, γελοῖον τὸ ἐρώτημα. εἰ δέ, καὶ οὕτως ὁμοίως ἐμπίπτει εἰς ἀντίθεσιν, εἰς τὸ ἓν ἢ πολλά, οἷον πότερον ἀμφότεροι ἦλθον ἢ ἅτερος. [3] εἰ δὴ ἐν τοῖς ἀντικειμένοις ἀεὶ τοῦ ποτέρου ἡ ζήτησις, λέγεται δὲ πότερον μεῖζον ἢ ἔλαττον ἢ ἴσον, τίς ἐστιν ἡ ἀντίθεσις πρὸς ταῦτα τοῦ ἴσου; οὔτε γὰρ θατέρῳ μόνῳ ἐναντίον οὔτ ἀμφοῖν: τί γὰρ μᾶλλον τῷ μείζονι ἢ τῷ ἐλάττονι; [7] ἔτι τῷ ἀνίσῳ ἐναντίον τὸ ἴσον, ὥστε πλείοσιν ἔσται ἢ ἑνί. εἰ δὲ τὸ ἄνισον σημαίνει τὸ αὐτὸ ἅμα ἀμφοῖν, εἴη μὲν ἂν ἀντικείμενον ἀμφοῖν. καὶ ἡ ἀπορία βοηθεῖ τοῖς φάσκουσι τὸ ἄνισον δυάδα εἶναι. ἀλλὰ συμβαίνει ἓν δυοῖν ἐναντίον: ὅπερ ἀδύνατον. [12] ἔτι τὸ μὲν ἴσον μεταξὺ φαίνεται μεγάλου καὶ μικροῦ, ἐναντίωσις δὲ μεταξὺ οὐδεμία οὔτε φαίνεται οὔτε ἐκ τοῦ ὁρισμοῦ δυνατόν: οὐ γὰρ ἂν εἴη τελεία μεταξύ τινος οὖσα, ἀλλὰ μᾶλλον ἔχει ἀεὶ ἑαυτῆς τι μεταξύ. 10 Rozważania prowadzone są na gruncie składni właściwej językowi greckiemu, gdzie pytanie rozłączne, które np. w języku polskim wyrażane jest dwa razy użytym czy, ma w pierwszym członie πότερον ( które z dwóch ). Jest to moment istotny dla wywodów i wyprowadzanych wniosków. 28

30 5. Skoro coś jednego przeciwne jest czemuś jednemu, to pojawia się trudność, co z opozycją: jedno wiele, a także: równe wielkie i małe. No bo rozważmy: rozłączne czy, tj. które z dwóch, stawiamy zawsze przy jakimś przeciwstawieniu, jak np.: które z dwóch, białe czy czarne?, które z dwóch, białe czy nie-białe? Nie pytamy jednak: które z dwojga: człowiek, czy białe?, chyba że nie na serio, przy dysputach, jak się np. drąży kwestię: co z dwojga: czy wszedł Kleon, czy Sokrates? O niewłaściwości pierwszego pytania nie przesądza niedostatek rodzaju. Wynika ona także stąd, że tylko przeciwne sobie obiekty nie mogą wystąpić razem, co ma zastosowanie i w tym pytaniu, który z dwóch wszedł. Jeśli bowiem mogli razem, to pytanie śmieszne. A skoro mogli, a mogli też nie, to także to podpada pod przeciwstawienie: jedno czy wiele?, gdy się powie np.: które z dwojga: czy wszedł jeden i drugi, czy jeden z dwóch? Jeśli więc dowiadywanie się, które z dwojga, ma miejsce zawsze przy opozycjach, a przecież pada też pytanie: które z dwojga: czy więcej, czy mniej, czy równo?, to jak będzie z przeciwstawieniem tego równo dwóm pierwszym? Nie może wszak być przeciwne tylko jednemu, tak jak nie może obydwu. No bo dlaczegóż by bardziej temu mniej, niż temu więcej? A jeszcze i nierównemu przeciwne równe, jest więc przeciwne więcej niż czemuś jednemu. A że nierówne jest tak samo nierównym jako większe i jako mniejsze, to będzie też w opozycji do jednego, i drugiego. Paradoks, który może być na rękę tym, co Nierówne głoszą jako Dwójnię. Ale wynikające stąd przeciwieństwo jednego dwojgu nie do przyjęcia. Poza tym miejsce równe zda się być między wielkim i małym, choć nie wygląda, żeby przeciwieństwo mogło być między, a wyklucza to też charakterystyka przeciwieństwa. Nie byłoby ono ściśle zakreślonym będąc między czymś, a raczej to wobec niego samego zawsze występuje jakieś między. 29

31 [15] λείπεται δὴ ἢ ὡς ἀπόφασιν ἀντικεῖσθαι ἢ ὡς στέρησιν. θατέρου μὲν δὴ οὐκ ἐνδέχεται: τί γὰρ μᾶλλον τοῦ μεγάλου ἢ μικροῦ; ἀμφοῖν ἄρα ἀπόφασις στερητική, διὸ καὶ πρὸςἀμφοῖν ἄρα ἀπόφασις στερητική, διὸ καὶ πρὸς ἀμφότερα τὸ πότερον λέγεται, πρὸς δὲ θάτερον οὔ, οἷον πότερον μεῖζον ἢ ἴσον, ἢ πότερον ἴσον ἢ ἔλαττον: ἀλλ ἀεὶ τρία. [20] οὐ στέρησις δὲ ἐξ ἀνάγκης: οὐ γὰρ πᾶν ἴσον ὃ μὴ μεῖζον ἢ ἔλαττον, ἀλλ ἐν οἷς πέφυκεν ἐκεῖνα. ἔστι δὴ τὸ ἴσον τὸ μήτε μέγα μήτε μικρόν, πεφυκὸς δὲ ἢ μέγα ἢ μικρὸν εἶναι: καὶ ἀντίκειται ἀμφοῖν ὡς ἀπόφασις στερητική, διὸ καὶ μεταξύ ἐστιν. καὶ τὸ μήτε ἀγαθὸν μήτε κακὸν ἀντίκειται ἀμφοῖν, ἀλλ ἀνώνυμον: πολλαχῶς γὰρ λέγεται ἑκάτερον καὶ οὐκ ἔστιν ἓν τὸ δεκτικόν: [27] ἀλλὰ μᾶλλον τὸ μήτε λευκὸν μήτε μέλαν. ἓν δὲ οὐδὲ τοῦτο λέγεται, ἀλλ ὡρισμένα πως ἐφ ὧν λέγεται στερητικῶς ἡ ἀπόφασις αὕτη: ἀνάγκη γὰρ ἢ φαιὸν ἢ ὠχρὸν εἶναι ἢ τοιοῦτόν τι ἄλλο. ὥστε οὐκ ὀρθῶς ἐπιτιμῶσιν οἱ νομίζοντες ὁμοίως λέγεσθαι πάντα, ὥστε ἔσεσθαι ὑποδήματος καὶ χειρὸς μεταξὺ τὸ μήτε ὑπόδημα μήτε χεῖρα, ἔπειπερ καὶ τὸ μήτε ἀγαθὸν μήτε κακὸν τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ κακοῦ, ὡς πάντων ἐσομένου τινὸς μεταξύ. οὐκ ἀνάγκη δὲ τοῦτο συμβαίνειν. [35] ἡ μὲν γὰρ ἀντικειμένων συναπόφασίς ἐστιν ὧν ἔστι μεταξύ τι καὶ διάστημά τι πέφυκεν εἶναι: [1056 b] τῶν δ οὐκ ἔστι διαφορά: ἐν ἄλλῳ γὰρ γένει ὧν αἱ συναποφάσεις, ὥστ οὐχ ἓν τὸ ὑποκείμενον. 30

32 Pozostawałoby wobec tego przeciwstawienie w sensie zanegowania lub pozbawienia. Wszelako żeby wobec jednego tylko, to nie do przyjęcia, no bo czemuż by raczej wielkiego, niż małego? A zatem dla obu negacja pozbawiająca, i stąd do obydwu na raz odnosi to które z dwu, nie do każdego z osobna, np. które z dwu, większe, czy równe?, albo: które z dwu, równe, czy mniejsze? No i stale trzy! A czynnik pozbawiający nie zawsze tu działa, równym jest wszak nie wszystko, co nie jest większe lub mniejsze, a tylko, co podlega alternatywie większe lub mniejsze. Równe nie jest, ściśle biorąc, ani wielkim, ani małym, podlega tylko alternatywie bycia albo tym, albo tym. A wyraża, jako negacja pozbawiająca, przeciwstawienie i jednego, i drugiego, dlatego jej miejsce pośrodku. Także i to, co nie jest ani dobre, ani złe, choć nie ma na to nazwy, jest przeciwstawne i jednemu, i drugiemu. A nie ma nazwy dlatego, że określenia dobre i złe stosuje się wielorako, a nie na jednym tylko gruncie. Lepiej przedstawia się rzecz z tym, co nie jest ani białe, ani czarne, chociaż i tutaj nie ma jednego określenia, aczkolwiek ograniczona przynajmniej jest ilość barw, do jakich odnosiłoby się to jako pozbawiająca negacja. Bo jakiś odcień, szary, blady, czy inny tego typu, musi tu mieć miejsce. Nieuzasadniona jest więc krytyka ze strony tych, którzy chcieliby na wszystko przenosić ten schemat, że musiałoby być coś między ręką i sandałem, co nie jest ani ręką, ani sandałem, skoro coś ani dobrego ani złego ma być między dobrym a złym. Tak jakby wszędzie musiało być między, a to jest błędny wniosek. Współnegacja rzeczy przeciwstawnych ma miejsce tylko tam, gdzie jest pewne między i sama natura tych rzeczy wyznacza pewien odstęp. W innych przypadkach nie występuje różnica, jako że każde z tych przeciwieństw, których współnegacja dotyczy, należy do innego rodzaju, tym samym nie mają jednego podłoża. 31

33 6. [3] ὁμοίως δὲ καὶ περὶ τοῦ ἑνὸς καὶ τῶν πολλῶν ἀπορήσειεν ἄν τις. εἰ γὰρ τὰ πολλὰ τῷ ἑνὶ ἁπλῶς ἀντίκειται, συμβαίνει ἔνια ἀδύνατα. τὸ γὰρ ἓν ὀλίγον ἢ ὀλίγα ἔσται: τὰ γὰρ πολλὰ καὶ τοῖς ὀλίγοις ἀντίκειται. [6] ἔτι τὰ δύο πολλά, εἴπερ τὸ διπλάσιον πολλαπλάσιον λέγεται δὲ κατὰ τὰ δύο: ὥστε τὸ ἓν ὀλίγον: πρὸς τί γὰρ πολλὰ τὰ δύο εἰ μὴ πρὸς ἕν τε καὶ τὸ ὀλίγον; οὐθὲν γάρ ἐστιν ἔλαττον. <τὸ ὀλίγον πλῆθός τι ἔσται, ὥστε τὸ ἓν πλῆθός τι, εἴπερ καὶ ὀλίγον: τοῦτο δ ἀνάγκη, εἰ τὰ δύο πολλά. > 11 [10] ἔτι εἰ ὡς ἐν μήκει τὸ μακρὸν καὶ βραχύ, οὕτως ἐν πλήθει τὸ πολὺ καὶ ὀλίγον, καὶ ὃ ἂν ᾖ πολὺ καὶ πολλά, καὶ τὰ πολλὰ πολύ. εἰ μή τι ἄρα διαφέρει ἐν συνεχεῖ ἀορίστῳ 12, [τὸ ὀλίγον πλῆθός τι ἔσται. ὥστε τὸ ἓν πλῆθός τι, εἴπερ καὶ ὀλίγον: τοῦτο δ ἀνάγκη, εἰ τὰ δύο πολλά.] ἀλλ ἴσως τὰ πολλὰ λέγεται μέν πως καὶ τὸ πολύ, ἀλλ ὡς διαφέρον, οἷον ὕδωρ πολύ, πολλὰ δ οὔ. ἀλλ ὅσα διαιρετά, ἐν τούτοις λέγεται, ἕνα μὲν τρόπον ἐὰν ᾖ πλῆθος ἔχον ὑπεροχὴν ἢ ἁπλῶς ἢ πρός τι, καὶ τὸ ὀλίγον ὡσαύτως πλῆθος ἔχον ἔλλειψιν, τὸ δὲ ὡς ἀριθμός, ὃ καὶ ἀντίκειται τῷ ἑνὶ μόνον. [20] οὕτως γὰρ λέγομεν ἓν ἢ πολλά, ὥσπερ εἴ τις εἴποι ἓν καὶ ἕνα ἢ λευκὸν καὶ λευκά, καὶ <ὥσπερ> 13 τὰ μεμετρημένα πρὸς τὸ μέτρον [καὶ τὸ μετρητόν] 14, οὕτως καὶ τὰ πολλαπλάσια λέγεται. πολλὰ γὰρ ἕκαστος ὁ ἀριθμὸς ὅτι ἕνα καὶ ὅτι μετρητὸς ἑνὶ ἕκαστος, καὶ ὡς τὸ ἀντικείμενον τῷ ἑνί, οὐ τῷ ὀλίγῳ. 11 Dokonałem przeniesienia z wierszy 12-13, zgodnie z treścią. 12 Przyjmuję tę lekcję za Ps.-Aleksandrem, potwierdzoną w rękopisach E i T, zamiast powszechnie obieranej εὐορίστῳ. Chodzi tu o przeciwstawienie wyraźnie rozgraniczanych zbiorów matematycznych od takich rodzajów continuum jak nie mające ściśle zakreślonych granic płyny (zob. dalej w. 16). 13 Wprowadzam, zgodnie z rozsądną propozycją Jaegera, ὥσπερ, przygotowujące do οὕτως z następnego wiersza. Przepisywacze mogli je opuścić, kierując się jego wystąpieniem w wierszu poprzednim. 14 Opuszczam te słowa, również za sugestią Jaegera, jak wcześniej Schweglera. Mogą one być glosą, włączoną pod wpływem μετρητός z następnego wiersza. 32

34 6. Podobną trudność implikuje jedno i liczne. Jeśli bowiem przeciwstawi się po prostu wiele jednu, wynikną paradoksy. Jedno wszak trzeba będzie uznać za mało,czyli niewiele, jako że wiele ma za przeciwieństwo niewiele. Ponadto dwa to wiele, gdyż pochodnym od dwa podwójnym określamy coś mnogiego. Konsekwentnie mało zastrzeżemy dla jeden. Względem czego bo dwa ma stanowić wiele, jak nie w stosunku do jeden, i zarazem do mało, nie ma wszak innego mniej. Mało stanowi pewną wielość, a stąd i jedno będzie pewną wielością, skoro taką jest mało. Taka jest konsekwencja uznania, że dwa to wiele. Ponadto jak w dziedzinie przestrzennej długie i krótkie, w dziedzinie wielości mamy dużo i mało, a czego dużo to wiele, tak jak czego wiele dużo, z wyjątkiem może substancji rozpłynnej. Wiele stosuje się prawie zamiennie z dużo, acz z zastrzeżeniem: wody np. może być dużo, ale to nie wielość. Otóż wiele odnosi się do tego co policzalne: raz kiedy ilość jest nadmierna, bezwzględnie lub relatywnie, tak jak mało to ilość niedostateczna; w innym rozumieniu wielość to po prostu liczba, przeciwstawna wtedy tylko jednu. Taki sens ma alternatywa: jedno lub wiele. To tak jakby się powiedziało: pojedyncze jedno i liczne «jedna», analogicznie jak pojedyncze białe i mnogość białych. A jak zmierzone w stosunku do miary, określa się też wielokrotności. Wielością bowiem wszelka liczba, ponieważ tworzą ją liczne jedna, i każda może być zmierzona jednem, a przeciwstawna jest jednu, nie zaś nielicznemu. W tym oto sensie i dwa to wiele, ale nie jest to wielość nadmierna, czy to względem czegoś, czy bezwzględnie, tylko pierwsza. To zaś, że mało jest tego, czego jest dwa, to już w sensie bezwzględnym. Jest to wszak wielość niewielka, pierwsza z takim defektem. Toteż słusznie Anaksagoras wycofał się ze stwierdzenia, że wszystkie rzeczy były razem, 33

35 [25] οὕτω μὲν οὖν ἐστὶ πολλὰ καὶ τὰ δύο, ὡς δὲ πλῆθος ἔχον ὑπεροχὴν ἢ πρός τι ἢ ἁπλῶς οὐκ ἔστιν, ἀλλὰ πρῶτον. ὀλίγα δ ἁπλῶς τὰ δύο: πλῆθος γάρ ἐστιν ἔλλειψιν ἔχον πρῶτον (διὸ καὶ [οὐκ] 15 ὀρθῶς ἀπέστη Ἀναξαγόρας εἰπὼν ὅτι ὁμοῦ πάντα χρήματα ἦν ἄπειρα καὶ πλήθει καὶ μικρότητι, ἔδει δ εἰπεῖν ἀντὶ τοῦ καὶ μικρότητι καὶ ὀλιγότητι : οὐ γὰρ ἄπειρα), ἐπεὶ τὸ ὀλίγον οὐ διὰ τὸ ἕν, ὥσπερ τινές φασιν, ἀλλὰ διὰ τὰ δύο. [32] ἀντίκειται δὴ τὸ ἓν καὶ τὰ πολλὰ τὰ ἐν ἀριθμοῖς ὡς μέτρον μετρητῷ: ταῦτα δὲ ὡς τὰ πρός τι, ὅσα μὴ καθ αὑτὰ τῶν πρός τι. διῄρηται δ ἡμῖν ἐν ἄλλοις ὅτι διχῶς λέγεται τὰ πρός τι, τὰ μὲν ὡς ἐναντία, τὰ δ ὡς ἐπιστήμη πρὸς ἐπιστητόν, τῷ λέγεσθαί τι ἄλλο [1057 a] πρὸς αὐτό. [1] τὸ δὲ ἓν ἔλαττον εἶναι τινός, οἷον τοῖν δυοῖν, οὐδὲν κωλύει: οὐ γάρ, εἰ ἔλαττον, καὶ ὀλίγον. τὸ δὲ πλῆθος οἷον γένος ἐστὶ τοῦ ἀριθμοῦ: ἔστι γὰρ ἀριθμὸς πλῆθος ἑνὶ μετρητόν, καὶ ἀντίκειταί πως τὸ ἓν καὶ ἀριθμός, οὐχ ὡς ἐναντίον ἀλλ ὥσπερ εἴρηται τῶν πρός τι ἔνια: ᾗ γὰρ μέτρον τὸ δὲ μετρητόν, ταύτῃ ἀντίκειται, διὸ οὐ πᾶν ὃ ἂν ᾖ ἓν ἀριθμός ἐστιν, οἷον εἴ τι ἀδιαίρετόν ἐστιν. [7] ὁμοίως δὲ λεγομένη ἡ ἐπιστήμη πρὸς τὸ ἐπιστητὸν οὐχ ὁμοίως ἀποδίδωσιν. δόξειε μὲν γὰρ ἂν μέτρον ἡ ἐπιστήμη εἶναι τὸ δὲ ἐπιστητὸν τὸ μετρούμενον, συμβαίνει δὲ ἐπιστήμην μὲν πᾶσαν ἐπιστητὸν εἶναι τὸ δὲ ἐπιστητὸν μὴ πᾶν ἐπιστήμην, ὅτι τρόπον τινὰ ἡ ἐπιστήμη μετρεῖται τῷ ἐπιστητῷ. [12] τὸ δὲ πλῆθος οὔτε τῷ ὀλίγῳ ἐναντίον, ἀλλὰ τούτῳ μὲν τὸ πολὺ ὡς ὑπερέχον πλῆθος ὑπερεχομένῳ πλήθει, οὔτε τῷ ἑνὶ πάντως: ἀλλὰ τὸ μὲν ὥσπερ εἴρηται, ὅτι διαιρετὸν τὸ δ ἀδιαίρετον, τὸ δ ὡς πρός τι ὥσπερ ἡ ἐπιστήμη ἐπιστητῷ, ἐὰν ᾖ ἀριθμὸς τὸ δ ἓν μέτρον. 15 Usuwam to οὐκ idąc za Christem, wbrew większości wydawców i tłumaczy. Czasownik ἀπέστη stwierdza, że Anaksagoras odstąpił od swej tezy. 34