Η μυθική μέθοδος στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου: Από την Τέταρτη Διάσταση στο Στοιχεία Ταυτότητας. Δέσποινα Πραφτσιώτη

Transcript

1 Η μυθική μέθοδος στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου: Από την Τέταρτη Διάσταση στο Στοιχεία Ταυτότητας Δέσποινα Πραφτσιώτη 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή i) H περίπτωση του αρχαιοελληνικού μύθου...σελ. 3 ii) Μυθική μέθοδος και μυθολογία...σελ. 3 iii)σκοποθεσία...σελ. 4 Μέρος πρώτο i)γραμματολογικές και ιστορικές διαστάσεις της Τέταρτης Διάστασης...σελ. 5 ii)γραμματολογικά και ιστορικά στοιχεία του Στοιχεία ταυτότητας...σελ. 6 Μέρος Δεύτερο i)εντοπίζοντας τη μυθολογία του Γιάννη Ρίτσου μέσα από τον ποιητικό μύθο...σελ. 6 ii)η αισθητική ματιά...σελ. 10 Βιβλιογραφία...σελ. 13 2

3 Εισαγωγή I. Η περίπτωση του αρχαιοελληνικού μύθου Ο μύθος αποτελεί ένα από τα πιο ιδιαίτερα λογοτεχνικά είδη, και αυτό γιατί, όπως παρατηρούμε από την αρχαιοελληνική μυθολογία μέχρι τη σύγχρονη επεξεργασία της, ο σκοπός του κάθε μύθου διαφέρει ριζικά ο ένας από τον άλλον. Ο μύθος έχει χρησιμοποιηθεί στη διάρκεια των αιώνων, για να εξηγήσει τη δημιουργία του κόσμου, την ανθρώπινη συμπεριφορά, έχει υπάρξει φορέας ιδεολογίας και κοσμοθεωρίας και έχει αξιοποιηθεί από ιστοριογράφους, φιλοσόφους και λογοτέχνες. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως ενώ ο μύθος δεν αφηγείται αληθινά γεγονότα, δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να ταυτιστεί με το παραμύθι:...πρέπει να διακρίνουμε αυτό που στην ελληνική περίπτωση δεν συνιστά πια ένα σώμα μύθων αλλά μια μυθολογία, δηλαδη ένα ενοποιημένο αφηγηματικό σύνολο που αναπαριστά, με το εύρος του πεδίου του και την εσωτερική του συνοχή, ένα πρωτότυπο σύστημα σκέψης όσο το δυνατόν σύνθετο και ακριβές, με ένα διαφορετκό ύφος, μια φιλοσοφική σύνθεση 1. II) Μυθική μέθοδος και μυθολογία Διαβάζοντας το παραπάνω απόσπασμα από το βιβλίο Μύθος και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, καταλαβαίνει κανείς πως, για να αποκωδικοποιήσει κάποιος τον μύθο και να κατορθώσει να βρεί την κρυμμένη αλήθεια του, δεν πρέπει απλώς να δει με αλληγορική ματιά το κείμενο. Ο αποσυμβολισμός του και το βαθύτερο νόημά του βρίσκεται εκεί όπου συναντιούνται η τέχνη με την επιστήμη(είτε θετική, είτε ανθρωπιστική). Αυτός είναι ο κύριος λόγος που επέλεξα την ποίηση του Γιάννη Ρίτσου. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ο ποιητής στα περισσότερα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης αξιοποιεί πρόσωπα του αρχαιοελληνικού μύθου και στήνει ένα περιβάλλον θεατρικών μονολόγων. Αυτή είναι η προφανής μυθική του μέθοδος. Μέλημά του όμως δεν είναι απλώς να ερμηνεύσει τους χαρακτήρες ή να επαναλάβει την ιστορία τους. Αυτό που συμβαίνει στην Τέταρτη Διάσταση, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, είναι ότι ο Ρίτσος ντύνει με αρχαιοελληνική μάσκα την εποχή του, τους αγώνες του λαού του, και πάνω απ' όλα το κοσμοείδωλό του, όχι για να τα κρύψει αλλά όντας πιστός στις αρχές και στην ιδεολογία του, να μας παρουσιάσει τη φιλοσοφική του τοποθέτηση με μία νέα αισθητική. Έτσι λοιπόν, δεν κάνουμε απλώς λόγο για την μυθική μέθοδο στην ποίηση του Γιάννη Ρίτσου, αλλά για την δική του μυθολογία, στην οποία η επικαιρότητα συναντά το μύθο και η φιλοσοφία την ποίηση. 1 βλ. Jean-Pierre Vernant: Μύθος και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα,Μεταίχµιο 2003(για την ελληνική γλώσσα),σελ217. 3

4 III) Σκοποθεσία Σκοπός αυτής της εργασίας είναι να εντοπιστεί η μυθολογία του Γιάννη Ρίτσου,όπως αυτή παρουσιάζεται στην Τέταρτη Διάσταση και στη συνέχεια, για να επαληθευτεί η άποψη για την ιδιαίτερη μυθολογία του ποιητή, να εντοπιστούν τα ίδια στοιχεία εκ νέου σε ένα ποίημα που δεν ανήκει στην ίδια ποιητική συλλογή, δεν κάνει σαφή αναφορά σε κάποιο μυθικό πρόσωπο ή γεγονός, αλλά αναφέρεται στο ίδιο το πρόσωπο του ποιητή: το ποίημα είναι το Στοιχεία Ταυτότητας (1982). Για το λόγο αυτό, η αναφορά στην Τέταρτη Διάσταση θα περιοριστεί στην σύντομη επεξεργασία των ποιημάτων που κάνουν σαφή αναφορά σε πρόσωπα του αρχαιοελληνικού μύθου και στη συνέχεια, η εκτενέστερη ανάλυση και επεξεργασία θα γίνει στην Ιθάκη της παρούσης εργασίας:στο ποίημα Στοιχεία Ταυτότητας. 4

5 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ i ) Γραμματολογικές και ιστορικές διαστάσεις της Τέταρτης Διάστασης Η Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου αποτελείται από δεκαεπτά ποιήματα, γραμμένα από το 1956 ως το 1974.Η συλλογή κυκλοφορεί για πρώτη φορά το 1972 με δεκαέξι ποιήματα και το 1978 εκδίδεται αυτοτελώς με την προσθήκη της Φαίδρας( ). Όλα τα ποιήματα είναι μεγάλης έκτασης και, ενώ δεν προορίζονταν για θέατρο, θυμίζουν θεατρικά μονόπρακτα, με έναν πρωταγωνιστή- ομιλητή, έναν βουβό συνομιλητή/ακροατή και με σκηνοθετικές-σκηνογραφικές οδηγίες στην αρχή και το τέλος κάθε ποιήματος. Τα ποιήματα δεν είναι τοποθετημένα με χρονολογική σειρά,όπως συνήθιζε ο Ρίτσος στις προηγούμενες ποιητικές του συλλογές, αλλά με νοηματική: Τα τέσσερα αρχικά κείμενα αυτής της ποιητικής συλλογής, δηλαδή η πρώτη ενότητα, εκτυλίσσονται σε σύγχρονο περιβάλλον και είναι προπομποί των πιο περίπλοκων που ακολουθούν, αυτών του μυθολογικού περιεχομένου 2. Ο στίχος είναι ελεύθερος και αφηγηματικός. Ο πρώτος στίχος της κάθε στροφής σε πολλά σημεία δεν είναι ολοκληρωμένος νοηματικά, αλλά εισάγει την νοηματική ενότητα, η οποία συνήθως ταυτίζεται με μια νέα στροφή. Ο τρόπος που επιλέγει να δομήσει τις στροφές, φτιάχνοντας τους πρώτους στίχους με ελλιπή νοήματα, δεν είναι απλώς ένας νεωτερισμός και δεν ταυτίζεται με τη μορφή ποιημάτων άλλων ποιητών, όπως του Αναγνωστάκη ή του Λειβαδίτη. Στον Ρίτσο, έχουμε μία συνεχή μουσικότητα με τους στίχους να παίζουν το ρόλο του νέου μοτίβου της ενότητας ή του μαέστρου παραπέμποντας σε νέους χρωματισμούς, μιλώντας μουσικά. Για παράδειγμα στο ποίημα Ισμήνη αρχίζει μία στροφή με τον εξής στίχο: Πόλεμοι, επαναστάσεις, αντεπαναστάσεις(πόσες φορές ξανάγιναν τα ίδια). Στη συνέχεια της στροφής παρατηρούμε την ένταση της εξωτερικής πραγματικότητας και την ταχύτητα των γεγονότων. Η επόμενη στροφή αρχίζει ως εξής: Ένα απόγευμα και ακολουθεί η αντανάκλαση του εξωτερικού κόσμου στον εσωτερικό, με τον φωτισμό να χαμηλώνει(από τη μέρα φτάνουμε στο απόγευμα) και ολοκληρώνεται με την πλήρη στροφή προς την εσωτερικότητα που είναι ο πρώτος στίχος της επόμενης στροφής: Μα ήμουν νέα τότε,. Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί είναι απλό και σε πολλά σημεία αντι-λυρικό και αντιμυθικό. Ο στόχος του είναι να φέρει πιο κοντά στη γη και στο σήμερα το μυθικό ποιητικό υποκείμενο και να του προσδώσει χαρακτηριστικά του ανθρώπου της εποχής που γράφει ο Ρίτσος. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ο μύθος δεν είναι αυτοσκοπός. Το να εξυμνήσει ένα 2Από οµιλία της Αγάθης Μαρκάτη µε τίτλο: Η Τέταρτη ιάσταση.προσεγγίσεις-από τη Φυσική στην Ποιητική του Γ.Ρίτσου βλ. Πρακτικά διεπιστηµονικής Ηµερίδας: Γιάννης Ρίτσος, Ποιητής της Λογιοσύνης του λαού,έκδοση Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραµµατολογίας,Θεσσσαλονίκη 2010,σελ43. 5

6 λαμπρό πολιτιστικό παρελθόν του τόπου του θα ήταν λίγο για τον ποιητή. Θα σταματήσουμε όμως εδώ, με την υπόσχεση το ερώτημα για το ποια είναι η μυθολογία του Γιάννη Ρίτσου να απαντηθεί στο δεύτερο μέρος αυτής της εργασίας. ii) Γραμματολογικά και ιστορικά στοιχεία του Στοιχεία ταυτότητας Το Στοιχεία ταυτότητας ανήκει στη συλλογή Μονοβασιά ( 1982). Πρόκειται για ένα αυτοβιογραφικό ποίημα: το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζεται με τον ποιητή. Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται από τον τόπο, τη χρονιά γέννησης και το επάγγελμα του ποιητικού υποκειμένου, έτσι όπως μας δίνεται στο ποίημα:"τα τελευταία χρόνια μου 'δωσαν την πλέον απίθανη ημερομηνία της γέννησής μου, 1909, τόπος της γέννησής μου: Άκρα Μινώα, Επάγγελμά μου: λόγια και λόγια. Ο στίχος είναι ελεύθερος και το λεξιλόγιο είναι απλό, χωρίς πομπώδεις εκφράσεις, έτσι ώστε να αποδίδει στο ποίημα ένα ύφος προφορικότητας και σαρκασμού π.χ. Ρακοσυλλέκτη με είπαν, Βολεύτηκα μ'αυτήν και μένω, Οι ανίδεοι δεν 'ξέραν, Γι' αυτό ακριβώς, για την ωραία τους άγνοια κ.ά. Το ποίημα χωρίζεται σε τέσσερεις στροφές, οι οποίες, καθώς συνδέονται, δημιουργούν την αίσθηση της απάντησης στην ερώτηση που δίνεται κατά κάποιο τρόπο στον τίτλο: ποια είναι τα στοιχεία ταυτότας; ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ i) Εντοπίζοντας τη μυθολογία του Γιάννη Ρίτσου μέσα από τον ποιητικό μύθο Το περιβάλλον των ποιημάτων της Τέταρτης Διάστασης είναι σκοτεινό και στενάχωρο. Είναι πάντα νύχτα και οι μόνες πηγές φωτός είναι το φεγγάρι και μία επιτραπέζια λάμπα. Τα στοιχεία αυτά μας ετοιμάζουν για ένα πιο εσωστρεφές ποιητικό γεγονός. Παρατηρούμε πως τα περισσότερα από τα μυθικά πρόσωπα της ποιητικής συλλογής έχουν εμπλακεί- άμεσα ή έμμεσα- στον Τρωικό Πόλεμο: Ελένη, Αγαμέμνων, Ορέστης, Ιφιγένεια, Χρυσόθεμις, Αίας, Νεοπτόλεμος( είναι το ομιλoύν πρόσωπο στο ποίημα Φιλοκτήτης). Αυτό όμως που συνδέει όλα τα μυθικά πρόσωπα είναι η τραγική σχέση που έχουν με το θάνατο. Ο χρόνος, ο χώρος και ο θάνατος είναι το κλειδί για την είσοδο στο δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης της Τέταρτης Διάστασης. Πιο αναλυτικά: Ο Αγαμέμνων συνομιλώντας με τη σύζηγό του, κουρασμένος από τον πόλεμο σκέφτεται για το ανώφελο του πολέμου και συγκεκριμένα λέει σε έναν στίχο: 6

7 Τα λάφυρα όλα κρατήστε τα ή μοιράστε τα-τίποτα δεν θέλω. Ο Ορέστης μιλά για τον ατομικό, κοινωνικό του θάνατο, καθώς είχε μια ζωή ρυθμισμένη από τους άλλους : Πώς γίνεται οι άλλοι να ορίζουν λίγο-λίγο τη μοίρα μας, να μας την επιβάλλουν κ' εμείς να το δεχόμαστε;... Και πώς γίνεται να το αποδέχεται η δική μας μοίρα, ν' αποσύρεται και να κοιτάει σαν ξένη εμάς του ίδιους.... Στη συνέχεια η Ιφιγένεια σχολιάζει: Πες μου, λοιπόν, γιατί όλ' αυτά;- τι ήταν; τι είναι;- Φόνοι, εκστρατείες, αντεκδικήσεις, βουλιαγμένα καράβια, ερειπωμένες πολιτείες.... Η Χρυσόθεμις σχολιάζει τη μοναξιά της μετά τον χαμό των δικών της: Κ' ύστερα πάλι ησυχία. Τίποτε πια δεν περιμένω. Εδώ τελειώνω. Η Περσεφόνη, η κόρη του κάτω κόσμου παρατηρεί τον κόσμο μέσα από το σκοτάδι: Κλείσε, λοιπόν, τις κουρτίνες. Δεν αντέχω εδώ πέρα. Τούτο το φως με τρυπάει με χαλιάδες βελόνες....η Ισμήνη σχολιάζει το χαμό της αδερφής της: Τους έβλεπα χωρίς καθόλου θλίψη,-ωραίοι, σαν ταγμένοι στον έρωτα. Ώσπου ήρθαν οι δικοί μας νεκροί και με μιας μεγαλώσαμε. Είδα την αδελφή μου στην αυλή τα χαράματασημαδεμένη από τη μοίρα.... Ο Αίας, μιλά για το μάταιο παρελθόν του: Δεν θέλω τίποτε από αυτά-ποιο τ'όφελος τάχα;- να μου λείπουν. Σαν ψέματα μου φαίνονται οι παλιοί μου άθλοι. Η Φαίδρα λέει για την αμαρτία και τη σχέση με τους θεούς: Την αγιότητα πριν απ' την αμαρτία δεν την πιστεύω- ανημπόρια τη λέω, δειλία τη λέωτ'αφιερώματα στους θεούς: προσχήματα για ν'αποφύγουμε τη δοκιμασία-... Τέλος, η Ελένη είναι πλέον μόνη έχοντας χάσει και την ομορφιά αλλά και θυσιάζοντας τόσα χρόνια εξαιτίας του πολέμου: Ναι,ναι-εγώ είμαι. Κάτσε λίγο. Κανένας πια δεν έρχεται. Κοντεύω να ξεχάσω τα λόγια. Τα θέματα που εντοπίσαμε στους ήρωες, όπως η ματαιότητα των θυσιών και του ηρωισμού κατά τη διάρκεια επεκτατικών πολέμων, οι σχέσεις μεταξύ των προσώπων που έχουν κάποια εξουσία, η μάταιη επιμονή στο εγώ, δεν αποτελούν θεματικές μόνο των αρχαιοελληνικών μύθων. Αποτελούν σίγουρα κοινωνική κριτική από τη μεριά του Ρίτσου και έχουν σαν σημείο αναφοράς τους καιρούς που έζησε ολόκληρη η ανθρωπότητα( θα μπορούσε να πει κανείς και τους καιρούς που συνεχίζει να ζει). Κρατάμε λοιπόν τα στοιχεία αυτά και περνάμε στο κύριο κομμάτι της εξέτασης αυτής της εργασίας που είναι το ποίημα Στοιχεία ταυτότητας. Λόγω της μικρής έκτασης του ποιήματος το παραθέτω ολόκληρο: 7

8 Γιάννης Ρίτσος - Στοιχεῖα Ταυτότητος (ἀπὸ τὴ Μονοβασιά, Κέδρος 1982) Χρονολογία τῆς γέννησής μου πιθανὸν τὸ 903 π.x. - ἐξίσου πιθανὸν τὸ 903 μ.x. Ἐσπούδασα ἱστορία τοῦ παρελθόντος καὶ τοῦ μέλλοντος στὴ σύγχρονη Σχολὴ τοῦ Ἀγῶνα. Ἐπάγγελμά μου: λόγια καὶ λόγια, - τί νά κανα; Ρακοσυλλέκτη μὲ εἶπαν. Καὶ τᾦντι. Σύναξα ἕνα σω ρὸ φτερὰ στρουθοκαμήλου ἀπ τὰ καπέλα τῆς ὑπόγειας Κόρης, κουμπιὰ ἀπὸ χλαῖνες στρατιω τῶν, ἕνα κράνος, δυὸ φθαρμένα σαντάλια, μάζεψα ἀκόμη δυὸ σπιρτόκουτα καὶ τὴν καπνοσακούλα τοῦ Μεγάλου Τυφλοῦ. Στὸ Ληξιαρχεῖο, τὰ τελευταῖα χρόνια, μοῦ δω σαν τὴν πλέον ἀπίθανη χρονολογία τῆς γέννησής μου: Βολεύτηκα μ αὐτήν, καὶ μένω. Τέλος, τὸ 3909 κάθισα στὸ σκαμνί μου νὰ καπνίσω ἕνα τσιγάρο. Τότε κατάφτασαν οἱ κόλακες μὲ προσκυνοῦσαν μοῦ περνοῦσαν στὰ δάχτυλα λαμπρὰ δαχτυλίδια. Οἱ ἀνίδεοι δὲν ξέραν πὼς τά χα φτιάξει ἐγὼ μὲ τ ἄδεια τους φυσίγγια πού χαν μείνει στοὺς λόφους. Γι αὐτὸ ἀκριβῶς, γιὰ τὴν ὡραία τους ἄγνοια, τοὺς ἀντάμειψα πλούσια μὲ ἀληθινὰ πετράδια καὶ διπλάσιες κολακεῖες. Πάντω ς τὸ μόνο σίγουρο: τόπος τῆς γέννησής μου: ἡ Ἄκρα Mινώα. 8

9 Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, το ποίημα είναι μία σύντομη αυτοβιογραφία του ποιητή. Ο Ρίτσος τοποθετεί χρονολογικά τον εαυτό του στο κάποτε, στο τώρα και στο πάντα- βρίσκεται στο 903 π.χ., στο 903 μ.χ., αμφιβόλως τη στιγμή της γέννησής του το 1909 και 2000 χρονια αργότερα στα Είναι φανερή η ύπαρξη της ιστορικής συνέχειας. Ο ποιητής, καθώς είναι κομμάτι της ανθρωπότητας, βρίσκεται σε όλες τις φάσεις που περνάει: στους ηρωικούς αγώνες, στους μάταιους πολέμους, στις μέρες που θα 'ρθουν, ακόμα και αν δεν τις ζήσει. Είναι αυτό το κομμάτι της μυθολογίας του, εμπνευσμένο από την μαρξιστική θεώρηση της ιστορίας που βλέπει την πορεία της ανθρωπότητας να πορεύεται σε μία ευθεία και ο ίδιος σαν κομμάτι αυτής της ιστορίας φέρει πάνω του όλο το παρελθόν και ευθύνεται για το μέλλον. Σπούδασε, όπως μας λέει στην πρώτη στροφή του ποιήματος, την ιστορία του παρελόντος και του μέλλοντος στη Σύγχρονη Σχολή του Αγώνα. Το παρόν του,λοιπόν, καθώς οράται υπό το πρίσμα της κομμουνιστικής κοσμοθεωρίας, μόνο έτσι μπορεί να αντιμετωπίσει τον ιστορικό χρόνο. Η πάλη των τάξεων(στο ποίημα η Σύγχρονη σχολή του Αγώνα )είναι αυτή που δημιουργεί την ιστορία. Η απίθανη γι' αυτόν χρονολογία γέννησής του σχετίζεται με ένα θέμα που είχα αναπτύξει σε μία άλλη εργασία μου-αυτό της μαρξιστικής θεώρησης του χρόνου. 3 Συνοπτικά αναφέρω πως σημασία για έναν κομμουνιστή δεν έχει τόσο ο ατομικός χρόνος και ο φυσικός θάνατος, όσο ο συλλογικός χρόνος και ο κοινωνικός θάνατος. Ο Ρίτσος στο ποίημά του ''Όταν έρχεται ο Ξένος'' είχε γράψει:" Είναι πάντα μια γέννησηέλεγε ο Ξένος- κι ο θάνατος μια πρόθεση, όχι αφαίρεση. Τίποτα δεν χάνεται ''... '' αρκεί να σπάσουμε την πολιορκία της στιγμής". Και μέσα σε αυτήν την απειρότητα του χρόνου ο ποιητής επιλέγει να αποδώσει με σιγουριά τον τόπο: Πάντως το μόνο σίγουρο: τόπος της γέννησής μου: η Άκρα Μινώα. Είναι μια διαπίστωση αρκετά ταιριαστή στον ποιητή της Ρωμιοσύνης. Διαβάζουμε στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος : Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα.δεν μπορείς να τους πάρεις αυτό που δεν έχουν. Μα μια και το προλεταριάτο πρέπει πρώτα να κατακτήσει την πολιτική εξουσία, να ανυψωθεί σε εθνική τάξη, να συγκροτηθεί το ίδιο σαν έθνος, είναι και το ίδιο επίσης εθνικό, αν και σε καμιά περίπτωση με την έννοια της αστικής τάξης. 4 Συμπληρώνω με την εύστοχη παρατήρηση του Peter Bien... η φυσικότητα, με την οποία τα νεοελληνικά γράμματα έβγαλαν, στην περίπτωση του Γιάννη Ρίτσου, ένα μαρξιστή ποιητή(...) που χρησιμοποιεί μυθικά θέματα με άνεση και ελευθερία, χωρίς να φοβάται πως περιορίζει έτσι το κοινό του ή πως λιποτακτεί μπροστά στην πραγματικότητα για χάρη κάποιου ψευδαισθητικού οράματος ή κάποιας άδολης αισθητικής απόλαυσης.κανένας Ευρωπαίος ποιητής δε θα μπορούσε ν' αποκαταστήσει εύκολα μια τέτοια σχέση με το μύθο. 5 3Προτυχιακή εργασία για το µάθηµα ΝΕΦ310 Λογοτεχνία και Φιλοσοφικές προεκτάσεις:πραφτσιώτη έσποινα -Η Μαρξιστική θεώρηση του χρόνου στο έργο '' Η τελευταία προ Ανθρώπου εκατονταετία'' του Γιάννη Ρίτσου 4 βλ.μαρξ-ενγκελς:μανιφέστο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος,Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή,Αθήνα 1985(για την ελληνική γλώσσα),σελ44. 5 βλ.peter Bien: Ο µύθος στα νεοελληνικά γράµµατα και ο Φιλοκτήτης του Γιάννη Ρίτσου, Γιάννης Ρίτσος:Μελέτες για το έργο του, Εκδόσεις ιογένης,αθήνα 1975, σελ67. 9

10 Έτσι, λοιπόν, συνοψίζοντας τα ευρήματά μας, έχουμε απαντήσει σε ικανοποιητικό βαθμό τα ερωτήματα που προέκυψαν προηγουμένως. Τα στοιχεία ταυτότητας του ποιητή δεν είναι άλλα από την ίδια τη μυθολογία του και η μυθολογία του αποτελεί προέκταση της ποίησής του. Κοινός τόπος για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι η Ελλάδα ή ακόμη καλύτερα ο λαός της. Στόχος και χρέος του ποιητή να μιλήσει για τους αγώνες του λαού του, για το ιστορικό παρελθόν και για την πορεία προς το μέλλον. Η μυθική μέθοδος-απ'όπου δηλαδή ξεκινήσαμε την αναζήτησή μας- είναι η μαρξιστική-λενινιστική θεωρία σε συνδυασμό με την ατομική αισθητική του Γιάννη Ρίτσου. Η φιλοσοφία ενός κομμουνιστή συναντά την τέχνη του και η τέχνη του αναπόφευκτα πηγάζει από την ίδια τη ζωή. Επιλέγω να κλείσω αυτό το κεφάλαιο με τα λόγια του Γιάννη Ρίτσου:'' Η ποίηση είναι απέραντη σαν τη ζωή, ένα διαρκές γίγνεσθαι (...). Μέσα και πάνω στις λέξεις του ποιητή αποτυπώνονται πολιτιστικές μνήμες αιώνων, θησαυρίεται η παγκόσμια ιστορία. Το ποίημα ξεκινάει από μιαν ανάγκη να αποδοθεί η σιωπή, από μια εντολή της ανθρώπινης προϊστορίας, ιστορίας και μεθιστορίας. Μια εντολή δίνεται στον ποιητή άθελά του κι εκφράζεται μέσα σ'αυτόν. Γράφοντας ποίηση, κάνει χωρίς να το θέλει, μια μάχη σώμα με σώμα με το θάνατο. Κι όταν λέμε θάνατο, δεν εννοούμε μόνο το φυσικό, αλλά και όλες τις μορφές του κοινωνικού θανάτου. Η καταπίεση, η σκλαβιά, οι επιθυμίες που δεν εκπληρώνονται, όλα αυτά είναι μια καθημερινή εκτέλεση, ένας θάνατος. Κι όσο υπάρχει ο θάνατος, θα υπάρχει και η αντίσταση στο θάνατο. Μια αναμέτρηση μ' αυτή τη μορφή του θανάτου είναι η πολιτική ποίηση ή, τουλάχιστον, η δική μου πολιτική ποίηση, μια μάχη για να φτάσουμε στο ''αταξικό γαλάζιο''. ii) Η αισθητική ματιά Ο ίδιος ο Γιάννης Ρίτσος στα Μελετήματα είχε δηλώσει πως η αισθητική εμπειρία είναι σχεδόν αμετάδοτη 6 και είναι αληθές, καθώς η ένταση καθεαυτή του ποιητή μόνο να ιδωθεί μπορεί από τον αναγνώστη. Εμείς μπορούμε να μιλήσουμε μόνο γι' αυτό το σχεδόν. Έτσι, με τρόπο απλό, μπορώ απλώς να παραθέσω μερικές δυνατές στιγμές των ποιημάτων που διάβασα: Το παράθυρο: κατάντικρυ στον απαιτητικό ουρανό και στην άμετρη θάλασσα. Χρονικό: ή κάποτε μ'αυτό το παρατεταμένο βιολετί που διεκδικεί ένα νόημα που δεν έχει Σονάτα του Σεληνόφωτος: η πολιτεία τσιμεντένια κι αέρινη, ασβεστωμένη με φεγγαρόφωτο, τόσο αδιάφορη κι άυλη τόσο θετική σαν μεταφυσική Αγαμέμνων: Μόνον εκείνο το σταχτοδοχείο με τον λαξευμένο τρίποδα(αν σώζεται) που άφηνα κάποτε τις νύχτες το τσιγάρο μου να καπνίζει μοναχό του σαν μακρινός καπνοδόχος σε μιαν ελάχιστη Ιθάκη ή σαν ένα προσωπικό αστέρι, όταν εσύ κοιμόσουν πλάι μου, θα το'θελα. Ορέστης: Ακόμη και τ'ανθοδοχεία του σπιτιού λες κι αντιτάσσουν στους ολολυγμούς 6 Βλ. Γιάννης Ρίτσος, Μελετήµατα, Κέδρος 1974, σελ97. 10

11 της μια κίνηση επιείκειας λίγων ευαίσθητων τριαντάφυλλων Το νεκρό σπίτι:την ώρα που βραδιάζει κι όλα σκύβουν χαμηλά στο ζεστό χώμα,εδώ το ψύχος είναι οξύ σαν ένα ξίφος να κόψεις την επιθυμία μιας νέας σύμβασης ή την ελπίδα Η επιστροφή της Ιφιγένειας: Έτσι το πιάνο ανώφελο, βαρύ επιβλητικό μέσα στη μουγγαμάρα του, θυμίζοντάς μας εκδικητικά πως σωπαίνει, έτσι με τις βαθιές του σκεπασμένες φωνές είναι, ένα μαύρο κασόνι γεμάτο κόκκαλα, κουμπιά, σκεβρωμένα παπούτσια και πλήθος παράταιρα σκουλαρίκια. Κάτω απ' τον Ίσκιο του βουνού: Θυμάσαι εκείνα τ'απογεύματα;- είχαν μια γκρίζα εχθρότητα μες στην ευγενική τάχα χλωμάδα τους Χρυσόθεμις: Εκείνο τον παλιό καιρό, μια μέρα, κάτω στον κήπο,-θυμάμαι-η μουσική των τζιτζικιών, όπως απόψε περίπου, κατέβαινε απ'τα πεύκα μέσα στο θορυβώδες φως, το διακοπτόμενο κάποτε απ' την πνοή μιας αύρας. Περσεφόνη: Τούτο το φως το αναστάσιμο, θάνατος.τράβηξε τις κουρτίνες. Μεγάλο, αμείλικτο, εχθρικό καλοκαίρι. Ισμήνη: Τα μεγάλα ρολόγια στους τοίχους σταμάτησαν-κανείς δεν τα κουρντίζει. Κι αν κάποτε στέκομαι μπροστά τους. Δεν είναι για να δω την ώρα, μα το ίδιο μου το πρόσωπο,καθρεφτισμένο στο γυαλί τους, περίεργα άσπρο, απαθές, σαν έξω απ το χρόνο, ενώ στο σκοτεινό τους βάθος οι σταματημένοι δείχτες, πίσω ακριβώς απ' το είδωλό μου, είναι ένα ασάλευτο νυστέρι... Αίας: Μια βάρκα είχε ένα κόκκινο ζωνάρι γύρω-γύρω. Τ'αντιφέγγισμά της μες στο νερό πιο κόκκινο και δροσερό σαν μια φωτιά σβησμένη. Φιλοκτήτης: μαζί κ'εκατοντάδες επιτύμβιες στήλες με ωραίους, γυμνούς εφήβους,πάντοτε όρθιους, μεταμφιέζοντας, με την κάθετη στάση τους, το αιώνιο οριζόντιο της αιωνιότητας. Η Ελένη: Στον αέρα μένει βαρειά η ανάσα της σιωπής, κι ο βόμβος της σιωπής κάτω απ τ' άδεια καθίσματα, μαζί με φλούδες από ηλιόσπορους και στριμμένα εισιτήρια, με κάτι κουμπιά, ένα μαντήλι δαντελένιο ένα κομμάτι κόκκινο σπάγγο. Φαίδρα: Η ακρίβεια του ρυθμού δείχνει μιαν αυστηρή θέληση που κινδυνεύει. Όταν έρχεται ο ξένος: Ευτυχισμένα τ'άστρα, πράα, ευοίωνα, δίχως καθόλου προαίσθημα θανάτου, δίχως καθόλου θάνατο. Στοιχεία Ταυτότητας: Σύναξα ένα σωρό φτερά στρουθοκαμήλου απ' τα καπέλα της υπόγειας Κόρης. Είναι ανώφελο εώς και αφελές να ασχοληθούμε με τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Γιάννη Ρίτσος στα ποιήματά του, καθώς ο αριθμός τους είναι μη μετρήσιμος.το σίγουρο είναι πως διαβάζοντας τα ποιήματά του όλες οι αισθήσεις θυμούνται και ταυτόχρονα με αυτήν την αισθητηριακή ενεργοποίηση, το μυαλό σαν κατασκευαστής των εννοιών πλάθει εικόνες συναισθηματικά φορτισμένες και νοηματοδοτούμενες. Κλείνω το κεφάλαιο και την εργασία με τα λόγια του Τάσου Λειβαδίτη για τον Γιάννη Ρίτσο: Η ποίηση είναι γλώσσα, όπως είπαμε. Δηλαδή, λέξεις. Κι οι λέξεις στην ποίηση του Ρίτσου είναι πάντοτε υπερφορτισμένες. Τα ουσιαστικά του, ενώ κρατούν όλη την καταγωγική τους καθαρότητα και την αγιοσύνη της χρησιμότητάς τους, μπορούν κάθε 11

12 στιγµή, µ ένα επίθετο να πάρουν τεράστιες και διαφορετικές σηµασίες. Το ρήµα του πάντα σε κίνηση, κρατάει αδιάπτωτη την ενέργεια. Όσο για τα επίθετά του, ο Ρίτσος τα χρησιµοποιεί σαν αληθινός εκατοµµυριούχος, που η περιουσία του δεν πρόκειται ποτέ να εξαντληθεί. 7 7 βλ.τάσος Λειβαδίτης:Η ποίηση του Γιάννη Ρίτσου-Μικροί διαλογισµοί πάνω σ' ένα µεγάλο θέµα,γιάννης Ρίτσος:Μελέτες για το έργο του, ιογένης,αθήνα 1975,σελ

13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βαγγέλης Κάσσος:Η Τέταρτη Διάσταση του Γιάννη Ρίτσου(Μια ανάγνωση), Εκδόσεις Καστανιώτη,Αθήνα Γιάννης Ρίτσος: Μελέτες για το έργο του,εκδόσεις Διογένης, Αθήνα Γιάννης Ρίτσος: Μελετήματα, Εκδόσεις Κέδρος Γιάννης Ρίτσος: Τέταρτη Διάσταση, Εκδόσεις Κέδρος Αθήνα Μαρξ-Ένγκελς: Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή,Αθήνα Πρακτικά διεπιστημονικής Ημερίδας: Γιάννης Ρίτσος,Ποιητής της λογιοσύνης του λαού, Έκδοση Εργαστηρίου Συγκριτικής Γραμματολογίας,Θεσσαλονίκη Jean-Pierre Vernant: Μύθος και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Μεταίχμιο,Αθήνα 2003(για την ελληνική γλώσσα). 13