Άντρη Ττοφή Τµήµα Επιστηµών της Αγωγής

Transcript

1 Η «καθαρότητα» πολιτισµικών ταυτοτήτων Η «ΚΑΘΑΡΟΤΗΤΑ» ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΤΑΥΤΟΤΗΤΩΝ: ΜΥΘΟΣ Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. ΠΩΣ ΝΕΕΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΖΟΥΝ ΥΒΡΙ ΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΩΝ. Άντρη Ττοφή Τµήµα Επιστηµών της Αγωγής 1. Εισαγωγή Τι είναι αυτό άραγε που ασυνείδητα ωθεί τους λαούς να αναπτύσσαν την ιδέα της ανωτερότητας του δικού τους έθνους την οποία µάλιστα εκδηλώνουν µέσα από την υποστήριξης µιας υπεροχή της δικής τους µοναδικής, αυθεντικής και ανεπηρέαστης από αλλά στοιχεία, πολιτισµικής ταυτότητας; Ποια είναι αυτή η εσωτερική κινητήρια δύναµη που ωθεί µια χώρα να τοποθετεί τη δική της κουλτούρα στο κέντρο του κόσµου ως µέτρο σύγκρισης και να εκτιµά τους άλλους ως ανώτερους ή ως κατώτερους και µε αυτό το τρόπο να περιορίζει τραγικά την ανθρωπότητα στα σύνορα της κοινότητας της; Μια πολύ µικρή αλλά καίρια νύξη στο ερώτηµα µας θα µπορούσε να αποτελέσει η στάση που τηρεί η «ευρωπαϊκή Τουρκία» έναντι σ ένα από τα πιο αξιόλογα και άξια παιδιά της, στο χώρο της λογοτεχνίας, τον Ορχάν Παµούκ. Είναι να διερωτάται κάνεις πως µια χώρα στις αρχές Σεπτεµβρίου 2005, λίγες µόνο µέρες πριν αρχίσει τις ενταξιακές διαπραγµατεύσεις µε την Ευρωπαϊκή Ένωση, προκαλεί µεγάλες αντιδράσεις στην Ευρώπη, µε το να απαγγείλει εις βάρος του Παµούκ κατηγορίες, επειδή τόλµησε να δηλώσει ότι «τριάντα χιλιάδες Κούρδοι και ένα εκατοµµύριο Αρµένιοι δολοφονήθηκαν στα εδάφη αυτά αλλά κανένας εκτός από εµένα δεν τολµάει να µιλήσει γι αυτό». Οι δηλώσεις αυτές προκάλεσαν πάταγο στην Τουρκία και πήραν συγκεκριµένη µορφή µιας και η Εισαγγελίας Πληµµελειοδικών της Κωνσταντινούπολης απήγγειλε πάραυτα κατηγορία εις βάρος του µε βάση σχετικό άρθρο του Τουρκικού Ποινικού Κώδικα που προβλέπει ότι «η δηµόσια υποτίµηση ή δυσφήµηση της τούρκικής ταυτότητας θεωρείται πληµµέληµα», φανερώνοντας έτσι την έντονη αντίδραση που προκάλεσαν οι δηλώσεις του Παµούκ στους εθνικιστικούς κύκλους της Τουρκίας. Μάλιστα ένας από τους πιο γνωστούς εθνικιστές Τούρκους και συγγραφείς και δηµοσιογράφους προχώρησε σε µήνυση εναντίον του Παµούκ, µε την αιτιολογία ότι οι δηλώσεις του προσβάλουν την τούρκικη ταυτότητα. Σχεδόν εννέα µήνες µετά τη συνέντευξη του Παµούκ στην Ελβετική εφηµερίδα, ο δηµόσιος κατήγορος της επαρχίας Σισλί της Ιστανµπούλ αποφάσισε ότι τα σχόλιά του παραβιάζουν τον ποινικό κώδικα της χώρας και τον δίωξε ποινικά για κατηγορίες «δηµόσιας σπίλωσης της Τουρκικής ταυτότητας». Η υπόθεση αυτή δεν έµεινε ασχολίαστη από την Ευρωπαϊκή οικογένεια, η οποία µάλιστα φάνηκε ότι έλαβε χώρα και στις συζητήσεις για το πλαίσιο του διαπραγµατευτικού πλαισίου της Τουρκίας και χρησιµοποιήθηκε παρασκηνιακά ως 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 867

2 Α. Ττοφή όπλο από τις χώρες που αντιτίθενται στην ένταξη της Τουρκίας. Την ίδια στιγµή η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις διαβουλεύσεις της µε το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών για την ετήσια έκθεση που ετοιµάζει για τη χώρα,ανακοίνωσε στους Τούρκους αξιωµατούχους ότι η υπόθεση Παµούκ και η αντιµετώπιση του συγγραφέα από την τουρκική κυβέρνηση θα τύχει ευρείας αναφοράς στην έκθεση, η οποία δεν περιέχει πολύ κολακευτικά σχόλια για την Τουρκία. Το πόσο βαρύτητα απέδωσε η Ε.Ε. στην υπόθεση Παµούκ, φαίνεται και από το γεγονός ότι ο επίτροπος αρµόδιος για τη ιεύρυνση, Όλι Ρεν, γνωστός για την υποστήριξη του στην ένταξη της Τουρκίας, επισκέφθηκέ τον Ορχάν Παµούκ και έκανε δηλώσεις περί της ελευθερίας του λόγου και το δικαίωµα έκφρασης στην Τουρκία. Από την πλευρά του ο Παµούκ επέλεξε να µη συµβιβασθεί, παρόλο που σύµφωνα µε δηµοσιογραφικούς κύκλους, οι κυβερνώντες µη µπορώντας να εκφράσουν ανοικτά την υποστήριξη τους προς το πρόσωπο του συγγραφέα, προσέγγισαν το Παµούκ ζητώντας του να βάλει νερό στο κρασί του για να µπορέσουν να το βοηθήσουν. Ο µεγάλος συγγραφέας όµως δε συµβιβάστηκε, απλώς πείσθηκε να φανεί περισσότερος διαλλακτικός για να πέσει η υπόθεση «στα µαλακά», για το καλό της Τουρκίας. Άλλωστε η Τουρκία που ονειρεύεται ο Ερντογάν µοιάζει πολύ µε την Τουρκία που ονειρεύεται ο Παµούκ. Το χωριατόπαιδο από τη Μαύρη Θάλασσα και ο κοσµοπολίτης Κωνσταντινουπολίτης παλεύουν στην ουσία για το ίδιο πράγµα: το δικαίωµα στην ελευθερία. Αυτό άλλωστε έγραψε ο Παµούκ στο βιβλίο του «Με λένε Κόκκινο», «Και η Ανατολή και η ύση του Θεού είναι» (Κοράνιο, Μπακάρα 115). Τις λογοτεχνικές επινοήσεις των µυθιστορηµάτων του Παµούκ έχει σκοπό να µελετήσει η παρούσα µελέτη και πως αυτές προσφέρονται για να κατασκευάσεις µια νέα ταυτότητα, της οποίας την καθαρότητα ίσως η Τουρκία φοβήθηκε ότι απειλούσε ο Παµούκ. Οι δηλώσεις του ίσως δεν ήταν µονό αυτές που ενόχλησαν, απλά ήταν η σταγόνα για να ξεχειλίσει το ποτήρι. Άραγε, ο τόσο καταξιωµένος συγγραφέας γιατί να συναντά το «µίσος και την έχθρα» της ίδιας του της πατρίδας; Τι είναι αυτό που απείλησε τα θεµέλια της οθωµανικής αυτοκρατορίας, ίσως η ανακάλυψη ότι η τουρκική ταυτότητα δεν είναι τόσο κρυστάλλινη και καθαρή όσο απαιτείται για να εξυπηρετεί τους σκοπούς για την οποία κάποιοι χιλιάδες χρόνια πριν κατασκεύασαν; Ένα από τα µυθιστορήµατα του Παµούκ, το κόκκινο, που εξετάζει η παρούσα µελέτη και διαπραγµατεύεται την καθαρότητα της τουρκικής πολιτισµικής ταυτότητας αποτελεί από τα πλέον σηµαντικά του συγγραφέα µιας και τον έβαλε για καλά στο χάρτη της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Σχετικά τώρα µε την λογοτεχνική αξία των έργων του, τα τεκµήρια είναι αδιαµφισβήτητα µιας και το Μάη, επιλέχθηκε για το Τέταρτο Βραβείο Πεζογραφήµατος του BBC Samuel Johnson για το βιβλίο "Ιστανµπούλ", ένα προσωπικό χρονικό της ενηλικίωσής του στη µεγαλύτερη και πιο δραστήρια πόλη της Τουρκίας. Ακόµη σε άρθρο που δηµοσιεύθηκε στην «The New Yorker» τον Αύγουστο του προηγούµενου έτους, ο Τζον Απντάικ ανέφερε ότι ο Παµούκ αποτελεί τον "πιθανότερο υποψήφιο της Τουρκίας για το Βραβείο Νόµπελ", βραβείο που δε πήρε τελικά όχι γιατί µειονεκτούσε αλλά µιας και η Σουηδική Ακαδηµία προβληµατίστηκε 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 868

3 Η «καθαρότητα» πολιτισµικών ταυτοτήτων έντονα για τη χροιά και τη σκοπιµότητα,της όποιας της παρέµβασης, ενόψει ενταξιακών διαπραγµατεύσεων της Τουρκίας. Ο µεγάλος κατάλογος βραβείων που έχει κερδίσει ο Παµούκ για τα µυθιστορήµατά του περιλαµβάνει το Λογοτεχνικό Βραβείο του ουβλίνου Impac το 2003 για το βιβλίο ''Το Όνοµά Μου είναι Κόκκινο'' και το αναγνωρισµένου κύρους βραβείο ειρήνης της Ένωσης Γερµανών Εκδοτών και Βιβλιοπωλών, το οποίο απονεµήθηκε νωρίτερα αυτό το έτος. Όπως επισηµαίνει στην ανακοίνωσή της η Ένωση των εκδοτών, ο Ορχάν Παµούκ καταγράφει καλύτερα από κάθε άλλον τις επιρροές της ύσης στην Ανατολή και τις επιρροές της Ανατολής στη ύση. Το βραβείο Ειρήνης, απονέµεται σε προσωπικότητες που αφιερώνουν το έργο τους στην προώθηση της συνεργασίας και της κατανόησης µεταξύ των λαών. Αυτούς τους δυο άξονες, θα επιδιώξει η παρούσα µελέτη να εντοπίσει, πώς δηλαδή οι διαφορετικοί τροπισµοί της λογοτεχνίας του Άλλου µπορεί να αναδείξουν κρυµµένες πτυχές και επιρροές στην πολιτισµική του ταυτότητα που προκύπτουν µέσα από διαπολιτισµικές συναντήσεις και στοιχεία διαδανεισµού και πως η σωστή προσέγγιση της λογοτεχνίας κάνει τον αναγνώστη να σκεφτεί πιο κριτικά επιτρέποντας του να αποµυθοποιήσει την εικόνα του άλλου και να κατασκευάζει ένα νέο εαυτό. 2. Θεωρητικό Υπόβαθρο Η προβληµατική της έννοιας "καθαρότητας" της Ταυτότητας του «Άλλου» Συζητώντας για καθαρότητα ή µη των πολιτισµικών ταυτοτήτων, δε θα µπορούσε να απαλειφθεί η έννοια της εθνικής ταυτότητας, η οποία είναι άριχτα συνδεδεµένη µε αυτή, µάλιστα κάποιοι Έλληνες ακαδηµαϊκοί, πολύ πρόσφατα πρωτοπόρησαν και αναφέρθηκαν στον όρο «ανακαίνιση» της εθνικής ταυτότητας θέλοντας να υποστηρίξουν ότι σαν αντικείµενο µελέτης αποτελούν αρκετά ενδιαφέρουσες οι διαδικασίες συγκρότησης σε έθνος, γιατί µέσα από αυτές το παλαιότερο πολιτισµικό υλικό ανασηµασιοδοτήθηκε, µπήκε σε νέα συµφραζόµενα, σε διαφορετικές συστοιχίες από εκείνες στις οποίες ως τότε ανήκε. Με αυτόν τον τρόπο και στην ιστορία του έθνους διαπιστώθηκε αυτό το οποίο αναζητούνταν αναδροµικά. Η συζήτηση για το έθνος στις κοινωνικές επιστήµες είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί, γιατί θεωρούνταν ως µια κατηγορία λιγότερο δυναµική σε σχέση µε άλλες κοινωνικές πραγµατικότητες. H δεκαετία του '80 αποτέλεσε καµπή, καθώς κυκλοφόρησαν πολλές και αξιόλογες µελέτες οι οποίες άλλαξαν το επιστηµονικό παράδειγµα αντίληψης του έθνους. H αναβίωση των εθνικισµών τη δεκαετία του 1990 επανέφερε το έθνος στην πρώτη γραµµή ακαδηµαϊκής ζήτησης. Ασφαλώς η έννοια του έθνους είναι µια δύσκολη κατηγορία, γιατί ακόµη ζούµε µέσα σε έθνη, γιατί οι νοητικές κατηγορίες προσδιορίζονται από αυτό και επίσης γιατί η οργάνωση των σπουδών είναι σε µεγάλο βαθµό ακόµη εθνική. Ωστόσο δεν θα 'πρεπε να υποτιµάµε το γεγονός ότι σήµερα µπορούµε να έχουµε ένα πανόραµα εθνικών περιπτώσεων σε όλον τον κόσµο που δεν περιορίζεται, όπως παλιότερα στην Ευρώπη ότι σήµερα βλέπουµε µια ροή σχηµατισµού εθνών σε διαδοχικές φάσεις, από τα µεταναπολεόντεια έθνη, τα έθνη του 1848, εκείνα που σχηµατίστηκαν καθώς έληγε ο 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 869

4 Α. Ττοφή A Παγκόσµιος Πόλεµος, στη µετα-αποικιακή εποχή, και ακόµη στη σηµερινή µετακοµµουνιστική εποχή ότι έχουµε τη δυνατότητα άµεσης παρατήρησης, ιδίως µέσω της κοινωνικής ανθρωπολογίας, η οποία εµπλούτισε την οπτική των ιστορικών τέλος ότι έχουµε ένα διεθνές δίκτυο και πεδίο σπουδών που απαιτεί µια κοινή γλώσσα, εποµένως τη µετάφραση των εννοιών που χρησιµοποιούνται. Αν και δεν υπάρχει καθόλου οµοφωνία στις νεότερες προσεγγίσεις για το έθνος, εν τούτοις όλες µοιράζονται δύο παραδοχές. H πρώτη είναι µια κριτική στάση απέναντι στους αυτο-ορισµούς του έθνους. Παράδειγµα: είναι εκτός συζήτησης πλέον το να παίρνει κανείς τους ισχυρισµούς της γενιάς του '30 για την «ελληνικότητα» ως πραγµατικότητα, αλλά είναι εντός το να τους εξετάζει ως κατασκευή. H δεύτερη παραδοχή αφορά την ικανότητα να µην ταυτίζουµε την ιστορία, το παρελθόν, µε την εθνική ιστορία και το εθνικό παρελθόν. Για τον περισσότερο κόσµο η ιστορία ταυτίζεται µε την πατριδογνωσία. Όταν, π.χ., στο άρθρο του ο κ. N. Βαγενάς ρωτά «αν τα έθνη τα δηµιουργεί ο εθνικισµός, τότε ποιος δηµιουργεί τον εθνικισµό;» δείχνει ότι δεν µπορεί να κατανοήσει αυτή τη διάκριση. Να αντιληφθεί δηλαδή ότι µπορεί να υπάρχουν δυνάµεις και διαδικασίες ευρύτερες από εκείνες τις οποίες µπορεί να περικλείσει ένα έθνος, και οι οποίες µπορούν να οδηγήσουν στην ανάγκη συγκρότησης εθνών ως τρόπων κοινωνικής οργάνωσης. Άλλωστε τον εντοπισµό αυτών των δυνάµεων αφορά το µεγαλύτερο µέρος της σύγχρονης βιβλιογραφίας για το έθνος και η οποία µάλιστα ονοµάζεται µεταµοντέρνα. Τι αλλάζει δηλαδή στην αντίληψή µας αν δεχτούµε ότι τα έθνη δεν είναι αρχέγονα, αλλά σχηµατίζονται στην εποχή της νεωτερικότητας; H απάντηση είναι ότι στρέφουµε την προσοχή µας από το επίπεδο της αναζήτησης των καταβολών στο επίπεδο της κατανόησης των διαδικασιών συγκρότησης σε έθνος. H αφετηριακή υπόθεση είναι ότι οι διαδικασίες αυτές πυροδοτούνται µέσα από τις αλλαγές που προκαλεί στην κοινωνία ό,τι ονοµάστηκε νεωτερικότητα. Μας ενδιαφέρουν εποµένως αυτές οι διαδικασίες συγκρότησης και όχι τα στοιχεία που χρησιµοποιήθηκαν και τα οποία µπορούσαν να ανήκουν σε παλαιότερα πολιτισµικά σχήµατα, όπως ο Ελληνισµός, η Ορθοδοξία, η παράδοση της Αυτοκρατορίας κτλ. Μας ενδιαφέρουν αυτές οι διαδικασίες συγκρότησης, γιατί µέσα από αυτές το παλαιότερο πολιτισµικό υλικό ανασηµασιοδοτήθηκε, µπήκε σε νέα συµφραζόµενα, σε διαφορετικές συστοιχίες από εκείνες στις οποίες ως τότε ανήκε. Με αυτόν τον τρόπο και στην ιστορία του έθνους διαπιστώθηκε αυτό το οποίο αναζητούνταν αναδροµικά. Αυτές τις διαδικασίες συγκρότησης δεν πρέπει να τις δούµε µόνο ως προς το εσωτερικό της κοινότητας που δηµιούργησαν, αλλά και ως προς το εξωτερικό, ως προς τη διεθνή δηµόσια σφαίρα. Τι θα άλλαζε αν στρέψουµε την προσοχή µας από την εθνοροµαντική, στη «διαδικασιακή» και «συγκροτησιακή» αντίληψη του έθνους; H πρώτη απάντηση είναι ότι έτσι µεταθέτουµε την προσοχή µας από τους αρχέγονους (primordial) στους πολιτικούς (civic) δεσµούς τού συνανήκειν. Αυτή η στροφή είναι αναγκαία για να καταλάβουµε τις διαδικασίες αλλαγής και επανασυγκρότησης των πολιτικών κοινοτήτων µέσα στις οποίες ζούµε σήµερα. Για να καταλάβουµε δηλαδή τη σχέση του 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 870

5 Η «καθαρότητα» πολιτισµικών ταυτοτήτων ελληνικού συνανήκειν µε το διαµορφούµενο ή διαµφισβητούµενο ευρωπαϊκό για να καταλάβουµε αν και πώς µπορεί να δηµιουργηθεί συνανήκειν µε τους µετανάστες και αλλοεθνείς που ζουν µαζί µας για να καταλάβουµε πως αλλάζει η κοινότητά µας αλλά και πως µπορεί να διατηρήσει την αλληλεγγύη της σε συνθήκες παγκοσµιοποίησης για να καταλάβουµε ευρύτερα τη σχέση µεταξύ πολιτισµικής διαφοροποίησης και αλληλεγγύης στη συγκρότηση κοινοτήτων. H εθνική ταυτότητα έχει να κάνει µε τους προσανατολισµούς και τις προτεραιότητες που θέλει να επιβάλει σε όσους τη µοιράζονται. Από καιρό έχει γίνει αισθητή η ανάγκη ανακαίνισής της. Μέσα σ αυτή τη νέα προοπτική, µια έννοια που αλληλοσυµπληρώνει αυτή της εθνικής ταυτότητας αποτελεί και η πολιτισµική ταυτότητα, της οποία ο ρόλος και η λειτουργικότητα µέσα από το πρίσµα της «ανακαίνισης» της εθνικής ταυτότητας, τίθενται υπό αµφισβήτηση σε θέµατα αυθεντικότητας ή καθαρότητας. Ως αποτέλεσµα αυτού του νέου τρόπου σκέψης - ο οποίος εν µέρει υποστηρίζει και την ύπαρξη υβριδικών στοιχείων στην κατασκευή των ταυτοτήτων - έχουµε µια επαναλαµβανόµενη αναφορά, από αυτούς που θέλουν να ονοµάζονται φύλακες της ιεράς εθνικής και πολιτισµικής παρακαταθήκης του παρελθόντος, που παίρνει συχνά τη µορφή της ψύχωσης στην πολιτισµική ταυτότητα και έχει πριν απ όλα, αµυντικό χαρακτήρα, υπό την έννοια της απώλειας των σηµείων αναφοράς. Με τη διεκδίκηση της ταυτότητας βρισκόµαστε επίσης, όπως ισχύει για όλους τους φονταµενταλισµούς, µπροστά σε µια αντίδραση εναντίον των υπερβάσεων της νεωτερικότητας καθώς και για µια αναζήτηση της ασφάλειας που παρέχουν οι ρίζες, οι κοινές καταβολές και οι καθαρά προσδιορισµένοι κανόνες 3. Μεθοδολογία Έρευνας Μέσα από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για το πώς διαµορφώνεται η εικόνα του άλλου µέσα από την λογοτεχνία προέκυψε η ανάγκη να προσεγγίσουµε τη λογοτεχνία του άλλου και να την εξετάσουµε κριτικά έτσι ώστε µέσα από τη διενέργεια συγκρίσεων του τρόπου γραφής είτε διαφορετικών συγγραφέων είτε του ίδιου να απαντηθούν τα ερωτήµατα της παρούσας µελέτης. Τα λογοτεχνικά κείµενα τα οποία αποτελούν το δείγµα της παρούσας µελέτης αποτελούν έργα Ελλήνων και Τούρκων συγγραφέων και µια από τις αιτίες επιλογής τους έχει να κάνει µε µια αντίφαση. Από τη µια η εθνική καταγωγή των συγγραφέων τους προϋποθέτει ότι και οι δύο χώρες έχουν αποτελούν σύµφωνα µε τη Φραγκουδάκη αδιαµφισβήτητα από τα πλέον εθνικιστικά κράτη του 21 ου αιώνα. Τα βιβλία όµως που προσεγγίστηκαν δεν είχαν σε κανένα βαθµό να αποδείξουν αυτό που θεωρείται αυτονόητο µιας και οι δυο συγγραφείς αποτελούν µέσω της δική τους «διαφορετικής» αφηγηµατικής του τεχνικής 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 871

6 Α. Ττοφή Ειδικότερα είναι «Ο βίος του Ισµαήλ Φερίκ» της Ρέας Γαλανάκη, «Ο Τούρκος στον κήπο» του Γιάννη Ξανθόπουλου, «Με λένε Κόκκινο» και «Το λευκό κάστρο» του Ορχάν Παµούκ. Ο Τούρκος στον κήπο Ιούλιος του 1958-Νοέµβριος του Μεσολάβησαν σαράντα ακριβώς χρόνια ανάµεσα σ αυτά τα δύο κρίσιµα «οκτάρια» του πρόσφατα τελειωµένου αιώνα. Θα µπορούσαν ΟΛΑ να συµβούν και γρηγορότερα, όµως τα µοιραία χρονοδιαγράµµατα καθορίζουν ερήµην των ηρώων µιας ιστορίας τα παιχνίδια τους. Κι αυτό ακριβώς συνέβη στο κήπο του παλιού αρχοντικού του µακαρίτη Ζάννου Ριζούδη εκ Ρουµανίας που µύριζε ντοµάτα και κάρβουνο. Φαίνεται πως όλα ήταν έτοιµα από καιρό και περίµεναν το κατάλληλο πρόσωπο για να ξεκινήσει ο µηχανισµός του δράµατος. Έτσι τον Ιούλιο του 1958, παραµονές της γιορτής του Προφήτη Ηλία, ένας εντεκάχρονος ήρθε να ξυπνήσει πλήθος σκιών και παθών-χωρίς βέβαια, να χει καµιά τέτοια πρόθεση. εν υπήρχαν προθέσεις γενικώς. Υπήρχε µόνο η µισοσβησµένη φήµη µιας παραγράφου της επίσηµης Ιστορίας. Όχι της δικής µου. Αυτή που συστηµατικά παραµερίζει τις ευαισθησίες και τη δράση των δευτεραγωνιστών, για να φωτιστούν καλύτερα οι Πρώτοι. Τα εντεκάχρονα παιδιά δεν έχουν λόγο να ξέρουν κάτι τέτοιο. Ίσα ίσα που εµπιστεύονται απολύτως την ενήλικη λογική. Τα συνηθισµένα εντεκάχρονα των συνηθισµένων κήπων. Όχι όµως ο δικός µου εντεκάχρονος Ηλίας, ο γιος του κηπουρού. Με λένε Κόκκινο: 1590, Κωνσταντινούπολη. Ο Σουλτάνος αναθέτει κρυφά στους µικρογράφους του να του κατασκευάσουν ένα πολύ σηµαντικό βιβλίο - δοξαστικό της αυτοκρατορίας και της ζωής του. Όµως αυτό το βιβλίο θα είναι διαφορετικό από τ' άλλα, επειδή οι µικρογράφοι θα προσπαθήσουν να υιοθετήσουν µεθόδους και τεχνοτροπίες φράγκικες, εγχείρηµα πολύ επικίνδυνο εκείνη την εποχή του άκρατου φονταµενταλισµού. Όταν ένας από τους µικρογράφους δολοφονείται, ο Αρχιµικρογράφος και δάσκαλός του αναγκάζεται ν' αποκαλύψει τον δολοφόνο. Άραγε ο δολοφονηµένος µικρογράφος ήταν θύµα επαγγελµατικού ανταγωνισµού, ερωτικής αντιζηλίας ή θρησκευτικού φανατισµού; Τελικά ο αναγνώστης οδηγείται στην εξιχνίαση του εγκλήµατος µέσα από τις µισοτελειωµένες ζωγραφιές. Το λευκό κάστρο: Ένας νεαρός Βενετός αστρονόµος αιχµαλωτίζεται από Τούρκους πειρατές στο δρόµο του για τη Νάπολη και καταλήγει σκλάβος ενός Τούρκου λόγιου, που στο πρόσωπο του ανακαλύπτει µια πολύτιµη πηγή γνώσης για τα επιστηµονικά επιτεύγµατα της ύσης. Κι ενώ οι ζωές των δυο αντρών συνδέονται αξεδιάλυτα και οι ταυτότητές τους συγχέονται όλο και πιο πολύ, αφέντης και σκλάβος θα βρεθούν µαζί στο στρατό του Σουλτάνου, σ ένα ταξίδι που τελικά θα τους οδηγήσει στο Λευκό Κάστρο. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 872

7 Η «καθαρότητα» πολιτισµικών ταυτοτήτων 4. Συµπεράσµατα Στα πλαίσια της παρούσας µελέτης, µέσα από τα ποιοτικά αποτελέσµατα που προέκυψαν από τη µικροερευνα, εντοπίστηκαν συµπεράσµατα που είχαν να κάνουν µε τον ορθό τρόπο προσέγγισης της λογοτεχνίας και το συσχετισµό των νέων λογοτεχνικών τροπισµών µε την καθαρότητα των πολιτισµικών ταυτοτήτων. Ο τρόπος µε τον οποίο χειριζόµαστε τη λογοτεχνική παραγωγή (φωνές των συγγραφέων), τις εικόνες του Εαυτού και του Άλλου και τις ερµηνείες του αναγνώστη παίζει καθοριστικό ρόλο στην καλλιέργεια του κοσµοπολιτισµού και προετοιµάζει τα άτοµα για την οικουµενική - κοσµοπολίτικη ταυτότητα. Ανάλογα το πως προσεγγίζεται η λογοτεχνία µπορεί να καλλιεργήσει την αυτογνωσία στο άτοµο, την ικανότητα δηλαδή του ατόµου να βλέπει πιο καθαρά τον Εαυτό του σε σχέση µε τον Άλλο. Παράλληλα, µέσα από την ποικιλία θεµάτων που πραγµατεύεται η Λογοτεχνία, ο αναγνώστης συνειδητοποιεί ότι οι οικείες του επιλογές δεν είναι και οι µόνες δεν είναι και οι µόνες που υπάρχουν και ότι κατά κάποιο τρόπο είναι «κανονικές» και «φυσικές» για όλους τους ανθρώπους. Επιπρόσθετα, η πολυφωνία και ο διάλογος ανάµεσα στον Εαυτό και τον Άλλο καθιστά ικανό το άτοµο να αναγνωρίζει στους ανθρώπους τα ουσιώδη χαρακτηριστικά τους, τα οποία αξίζουν σεβασµό και αποδοχής, αφού η διαφορά παρουσιάζεται - προσεγγίζεται µέσα από τη Λογοτεχνία ως ένα φυσικό χαρακτηριστικό των ανθρώπων. Από τα πιο πάνω γίνεται φανερό πως ο στόχος για η διαµόρφωση πολιτών µιας κοσµοπολίτικης κοινωνίας δεν πετύχαινεται τόσο µε το περιεχόµενο και τις ιδέες του λογοτεχνικού κειµένου, αλλά µε τον τρόπο µε τον οποίο χειριζόµαστε και προσεγγίζουµε τα λογοτεχνικά κείµενα. Εξάλλου, το ιδεώδες του κοσµοπολιτισµού πιστεύω πως µόνο µέσα από πολλαπλές γνήσιες, αληθινές «φωνές» µπορεί να καλλιεργηθεί αφού στόχος δεν είναι να εξαλειφθεί η διαφορά στο µέλλον, αλλά να αλλάξει ο τρόπος µε τον οποίο αντιµετωπίζουµε και «βλέπουµε» τη διαφορά, είτε τη δική µας είτε του άλλου. Περνώντας τώρα στα δικά µας δεδοµένα, η Κύπρος µέσα από τη σηµερινή κατάσταση που επικρατεί, µε το άνοιγµα των οδοφραγµάτων, δεν µπορεί να βιώνει µια µεταµοντέρνα κατάσταση. Αν αυτό συνέβαινε η κάθε κοινότητα Ελληνοκυπριακή και Τουρκοκυπριακή, θα έπρεπε να είχε τη δική της συλλογική µνήµη, κάτι που είναι αδύνατο µιας και η µοίρα των δυο κοινοτήτων ταξιδεύει παράλληλα και κουβαλά µαζί της µια ταυτότητα µοναδική και παράξενη για τους δυο λαούς. Ταυτότητα αδιαµφισβήτητα «καθαρή» ακόµα και από Κύπριους εθνικιστές, που γνωρίζουν ότι η οµοιότητα στη γλώσσα, στο τρόπο σκέψης, τις καθηµερινές συνήθειες των δυο κοινοτήτων όλο και πιο πολύ µικραίνουν τις αποστάσεις που τους χωρίζουν, η καθηµερινή επαφή, οι πολιτισµικές συναντήσεις καθηµερινά φανερώνουν σ αυτούς που έχούν τα µάτια τους «καθαρά» από τη µισαλλοδοξία, ότι διαδανεισµοί υπάρχουν και στις δύο ταυτότητες από πολύ παλιά, από τότε που για πρώτη φορά έφτασε το µουσουλµανικό στοιχείο στο νησί. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 873

8 Α. Ττοφή Σήµερα όταν µιλούµε για ιαπολιτισµικότητα στην Κύπρο, έχει αναπτυχθεί µια καθ όλα διαφορετική άποψη απ ότι τα συµπεράσµατα αυτής της µικροέρευνας µας οδηγούν. Η ιαπολιτισµικότητα εννοείται ως συµπλήρωµα της Πολυπολιτισµικότητας στην Κύπρο και η κυπριακή πολιτισµική ταυτότητα θα µπορούσε να συµβολισθεί σαν µια µεγάλη σαπουνόφουσκα καλά θεµελιωµένη σε θεσµούς και µύθους µε τη τοποθέτηση του Άλλου - σαν ένα µικρό κύκλο - ούτε καν πάνω στη τοµή αυτής κυκλικής σαπουνόφουσκας, αλλά πολύ πιο έξω. Ως αποτέλεσµα αυτού του τρόπου σκέψης δεν δηµιουργείται καν ένα σηµείο επαφής για να προκύψει το πλαίσιο των πολιτισµικών συναντήσεων και γιατί όχι του διαδανεισµού, ανάµεσα στις δυο κοινότητες. Η συνάντηση αυτή µε τον Άλλο µπορεί να έχει ήδη προκύψει από πολύ παλιά στο παρελθόν, όπως συµβαίνει και στα µυθιστορήµατα µας αλλά και στην περίπτωση της Κύπρου. Στα µυθιστορήµατα βλέπουµε ότι οι διαπολιτισµικές συναντήσεις µεταξύ των διαφορετικών πολιτισµικών ταυτοτήτων προκύπτουν µέσα από το εσωτερικό της ίδιας της κυρίαρχης κουλτούρας, µέσα στην καρδιά της, ανακαλύπτονται ακριβώς µέσα στο ναό της καθαρότητας από τη µια τα στοιχεία µη-καθαρότητας - υβριδιακά από την άλλη. Αυτό το πολύ σηµαντικό στοιχείο είναι που δε γίνεται κατανοητό, ότι αντί να ψάχνουµε να βρούµε αυτές τις διαπολιτισµικές συναντήσεις και να ανακαλύψουµε τα οποία στοιχεία διαδανεισµού µας ενώνουν µε τον Άλλο, να ανιχνεύσουµε το πλούτο της ταυτότητας µας και γιατί όχι και την ποικιλία µας µέσα στο δικό µας Τοπ Καπί, αναλωνόµαστε στην διαφορά του Άλλου και πως θα µας επηρεάσει. Σίγουρα, αυτό το συγχρονικό µοντέλο απεικόνισης των ταυτοτήτων που αναφέρθηκε πιο πάνω, δεν είναι στατικό και αναλλοίωτο µέσα στην πάροδο του χρόνου, µιας και ο άξονας του χρόνου, βρίσκεται και πάνω στους δύο κύκλους. Αυτό δε θα µπορούσε όµως να µην επηρεάσει τη διαπολιτισµικές συναντήσεις µιας και η συνάντηση µε τον Άλλο διαµεσολαβείτε και µε το τι θεωρείτε ότι συνέβηκε πολύ πιο πριν στο παρελθόν αλλά και παράλληλα µε το επιδιώκεται να γίνει στο µέλλον. Έτσι, ανάλογα µε τη συγκεκριµένη χρονική στιγµή, ο τρόπος που νοηµατοδοτείς τον Άλλο σε φέρνει πιο κοντά στο ποιος είναι ο Εαυτός σου. 5. Επίλογος Οι δηµόσιες αντιπαραθέσεις πάνω στην ιστορία και την καθαρότητα των πολιτισµικών ταυτοτήτων δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο. Στην ηπειρωτική Ευρώπη συζητούν ακόµη, και συζητούν έντονα, για τον B Παγκόσµιο Πόλεµο, τον ναζισµό και το Ολοκαύτωµα, για τον χαρακτήρα του δωσιλογισµού και της Αντίστασης. Στην Αγγλία και στην Αµερική η αντιπαράθεση αφορά την κριτική του κανόνα της εθνικής ιστορίας σε σχέση µε την µετα-αποικιακή ή την πολυπολιτισµική κριτική. Γύρω από αυτά τα δύο ζητήµατα, δηλαδή τα τραύµατα του 20ού αιώνα και το ερώτηµα «ποιοι είµαστε», που υπονοεί το «πώς πρέπει να είµαστε», διεξάγονται συζητήσεις στις περισσότερες χώρες του κόσµου. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 874

9 Η «καθαρότητα» πολιτισµικών ταυτοτήτων Αν οι αντιπαραθέσεις των ιστορικών αντικατέστησαν τις ιδεολογικές αντιµαχίες, δεν είναι γιατί ενδιαφερόµαστε περισσότερο για το παρελθόν σε σχέση µε το µέλλον, αλλά γιατί και οι τρεις διαστάσεις του χρόνου καθορίζουν µαζί και τις µνήµες και τις προσδοκίες µας. Συζητώντας δηλαδή για το παρελθόν διαµορφώνουµε στάσεις για το µέλλον. Αντίστοιχα, διαµορφώνοντας προσδοκίες, αναδιαπραγµατευόµαστε τις εικόνες του παρελθόντος. Γι αυτό µέσω της λογοτεχνίας προσφέρεται η κατάλληλη πλατφόρµα για να δούµε και να ανακαλύψουµε τις εικόνες του παρελθόντος που κάνουν πιο ξεκάθαρο το µέλλόν µας και πιο καθαρή την πολιτισµική µας ταυτότητα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθανασόπουλο, Β. (2005). Oι ιστορίες του κόσµου. Tρόποι της γραφής και της ανάγνωσης του οράµατος. Αθήνα.Eκδόσεις Πατάκη Antonette, L.(1998). The rhetoric of diversity and the traditions of the American Literary Study-Critical Multiculturalism in English. London: Bergin & Garvey Βαγενάς, Ν.(2002). "Μεταµοντερνισµός και Λογοτεχνία" Αθήνα. Εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Γαλανάκη, Ρ. (1991). Ο βίος του Ισµαήλ Φερίκ πασά. Αθήνα. Εκδόσεις: Άργα. Γκέφου-Μαδιανού,. (1999). Πολιτισµός και Εθνογραφία. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Derrida, Jacques. Signature Event Context Trans. Alan Bass, Margins of Philosophy. Chicago: University of Chicago Press, 1982 Fish, S( ). Υπάρχει κάποιο κείµενο σ αυτή την αίθουσα; Ποίηση. 18, Jameson, Frederic. Postmodernism and Consumer Culture. In Hal Foster (editor), The Anti-Aesthetic: Essays on Postmodern Culture. Seattle: Bay Press, 1983 Jameson, Frederic. Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism. Durham: Duke University Press, 1991 Κανακίου, Ε., & Παπαγιάννη, Β.(1994). ιαπολιτισµική Αγωγή. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα Lyotard, Francois. The postmodernism Condition: A Report on Knowledge [1979]. Trans. Geoff Bennington and Brian Massumi. Minneapolis: University of Minessota Press, Μήλλας, Ηρ. (2001). «Εικόνες» Ελλήνων και Τούρκων. Σχολικά βιβλία, Ιστοριογραφία, Λογοτεχνία και Εθνικά Στερεότυπα. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Calotychos. V. (2000). (Pre)occupied Spaces: Hyphens, Apostrophes, and Over-sites in the Literari Imagining of Cyprus. Step-Mothertongue. From Nationalism to Multiculturalism: Literatures of Cyprus, Greece and Turkey. Middlesex University Press. p.p ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 875

10 Α. Ττοφή Nussbaum, M. (1999). Υπέρ Πατρίδος: Πατριωτισµός ή Κοσµοπολιτισµός. Αθήνα: Σκρίπτα. Ξανθούλης, Γ. (2001). Ο Τούρκος στον κήπο. Αθήνα. Εκδόσεις: Καστανιώτη. Κωνσταντοπούλου, Χρ., Μαράτου-Αλιµπράντη, Λ. Γερµανός,. & Οικονόµου, Θ. επιµ. (1999). «Εµείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και στα Σύµβολα. Αθήνα: Τυπωθητώ. Παµούκ, Ο. (1991). Το λευκό κάστρο. Αθήνα. Εκδόσεις: Ροδαµός Παµούκ, Ο. (1998). Με λένε Κόκκινο. Εκδόσεις: Ωκεανίδα ΑΕ. Papastefanou, M.(2004). Globalization, Globalism and Cosmopolitanism as an educational ideal. Educational Philosophy and Theory.. Pavlovic, S.(2003). Literature, Social poetics, and identity construction in Montenegro. International Journal of Politics, Culture and Society, 17(1), Συρίγου-Ρήγου, Ελένη (επιµέλεια). Συζητώντας µε τη Λίντα. Μια Αλβανίδα µετανάστρια µιλάει για τη ζωή της. Αθήνα: Ανοικτά σύνορα, 2000 Taylor, Ch. (1997). Πολυπολιτισµικότητα: Εξετάζοντας την πολιτική της αναγνώρισης. Αθήνα: Πόλις 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 876