ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΟΝΤΟΘΑΝΑΣΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ-ΚΩΝ/ΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

Transcript

1 ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΡΗΝΕΣ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ (ΑΝΟΙΚΤΕΣ & ΚΛΕΙΣΤΕΣ) - ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΙΣ - ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΓΗΣ ΚΟΝΤΟΘΑΝΑΣΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ-ΚΩΝ/ΝΑ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΡ ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΟΔΟΜΟΣ ΒΑΡΕΛΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ II. ΚΡΗΝΗ-ΒΡΥΣΗ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ III. ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΩΝ ΚΡΗΝΩΝ IV. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ V. ΛΑΤΡΕΙΑ ΕΘΙΜΑ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ VI. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΕΡΙΓΥΡΟΣ VII. ΟΙ ΚΡΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ i) ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ - ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΡΗΝΩΝ ΤΗΣ ΑΡΚΑΔΙΑΣ ii) ΘΡΥΛΟΙ & ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ VIII. ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΗΝΩΝ IX. ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΙΣ ΚΡΗΝΩΝ X. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1

3 I) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο λαός μας έχει συνδέσει την παραδοσιακή του δημιουργία με την ομορφιά και την αλήθεια. Το παρατηρούμε σ' όλες τις εκδηλώσεις του, το διακρίνουμε και στην τέχνη του, στην παραδοσιακή μας αρχιτεκτονική. Παλιά σπίτια, κάστρα, γεφύρια, εκκλησίες, καλντερίμια, μύλοι, περιστερώνες, ξωκλήσια, προσκυνητάρια και άλλες κατασκευές οργανώνουν τον παραδοσιακό χώρο και δείχνουν την ευαισθησία και την ποιητική φαντασία του δημιουργού τεχνίτη. Είναι αυτό που αποκαλούμε μεράκι, αγάπη για το ίδιο το έργο, και παραμένει πεντακάθαρο και στις παραδοσιακές κατασκευές και σ' όλες τις εκδηλώσεις του λαού μας. Τα παραδοσιακά αυτά στοιχεία που συνθέτουν την εθνική πολιτιστική μας ταυτότητα, ανέλαβε να συγκεντρώσει και να συστηματοποιήσει η επιστήμη της Λαογραφίας. Αντικείμενο της Λαογραφίας είναι ο λαός. Αλλά ποιος λαός; Αυτός που έχει διατηρήσει την παράδοση, έχει υποστεί δηλαδή τις λιγότερες ξενικές επιδράσεις και αποτελεί την πλειοψηφία του εθνικού κράτους, ο λαός της υπαίθρου που διατηρεί τα γνήσια στοιχεία της εθνικής ταυτότητας. Η ελληνική Λαογραφία όμως, που αναπτύχθηκε από τα μέσα του 19ου αιώνα, δεν έδειξε το ίδιο ενδιαφέρον για όλα τα στοιχεία της παράδοσης. Οι έλληνες λαογράφοι ανταποκρίθηκαν στο ιδεολογικό αίτημα της εποχής, που ήταν να αποκρούσουν την κατηγορία του Φαλμεράιερ, ότι «ουδέ σταγών αίματος αρχαίου ελληνικού ρέει εις τας φλέβας των νεωτέρων Ελλήνων» και αναζήτησαν «τα μνημεία της αρχαιότητος τα ζώντα παρά τω νυν ελληνικώ λαώ» Προσπάθησαν δηλαδή να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνικού έθνους με αρχαιολογικά τεκμήρια, που ανέσυραν από τη ζωή του σύγχρονου Έλληνα, και όχι να μελετήσουν και να ανασυγκροτήσουν την πρόσφατη ιστορία του παραδοσιακού μας πολιτισμού. Ο προσανατολισμός της ελληνικής Λαογραφίας δεν ήταν ιστορικός, αλλά αρχαιολογικός. Η στάση αυτή άρχισε βέβαια να μεταβάλλεται στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν οι δημοτικιστές αντικατέστησαν τον «κλασικισμό» των αρχαϊστών με το δικό τους «λαϊκισμό», αλλά έστρεψαν το ενδιαφέρον 2

4 τους κυρίως στα καλλιτεχνικά και ηθικά πρότυπα (δημοτικό και κλέφτικο τραγούδι, ήθη, έθιμα, παραδόσεις, λατρείες κ.α.), που είχε δημιουργήσει ο ελληνικός λαϊκός πολιτισμός από την εποχή της τουρκοκρατίας. Μια σειρά λοιπόν λαϊκών παραδοσιακών κτισμάτων έμειναν στο περιθώριο. Αγνοημένα από τους ειδικούς, δεν εκτιμήθηκαν και από τους απλούς ανθρώπους. Εγκαταλείφθηκαν και ερειπώθηκαν, παράλληλα με την ερήμωση της υπαίθρου που σημειώθηκε μετά το Β' παγκόσμιο πόλεμο, ή καταστράφηκαν ανεξέλεγκτα για να παραχωρήσουν τη θέση τους στις νέες μορφές, που επέβαλε η εισβολή του βιομηχανικού τρόπου ζωής. Από την άλλη μεριά στην Ελλάδα μέχρι και σήμερα δε διαμορφώθηκε μια πολιτική συστηματικής έρευνας της παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής. Αν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες η μελέτη των αντίστοιχων στοιχείων αποτέλεσε την τελευταία τουλάχιστον εικοσαετία αντικείμενο μέριμνας και προβολής από το κράτος, στην Ελλάδα μάταια θα αναζητούσαμε κάτι τέτοιο με τη μορφή ενός συντονιστικού κέντρου - ινστιτούτου ή άλλου- που να δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές της έρευνας και της μελέτης. Όσα γνωρίζουμε κυρίως για την καθαρά λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική οφείλονται σ' ένα άθροισμα ατομικών προσπαθειών, γι' αυτό και οι γνώσεις μας γι' αυτή είναι ελλιπείς και αποσπασματικές. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια κινήθηκε και η έρευνα αυτή για τις κρήνες, μια παραδοσιακή κατασκευή περίτεχνη και πολύπλοκη, δεμένη στενά με τη λαϊκή φαντασία, που ξεχασμένη στην ύπαιθρο δεν κέρδισε μέχρι σήμερα το ενδιαφέρον της έρευνας. Ελάχιστες αναφορές γι' αυτή, συμπτωματικές θα 'λεγε κανείς, βρίσκουμε μέχρι σήμερα στη σχετική με τη λαϊκή αρχιτεκτονική βιβλιογραφία. Η συνδρομή στην έρευνα, που ζητήθηκε από κάποια λαογραφικά κέντρα, ήταν ανύπαρκτη, ίσως από παντελή έλλειψη στοιχείων για το αντικείμενο μας, εκτός από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Αναγκαστικά λοιπόν η έρευνα στηρίχτηκε στη δική μας πρωτοβουλία. Βασική δυσκολία ήταν να εντοπίσουμε τις παραδοσιακές βρύσες της Αρκαδίας. Με πολύμηνες αναζητήσεις και με τις πληροφορίες που πρόθυμα μας έδιναν οι 3

5 άνθρωποι της υπαίθρου επισημάναμε αξιόλογες παραδοσιακές βρύσες. Κι αν ακόμα μας διέφυγαν μερικές, ελπίζουμε ότι η εργασία μας αυτή θα είναι αφορμή για τη συνολική καταγραφή, διάσωση και μελέτη αυτής της λαϊκής κατασκευής. Στο κείμενο δίνουμε γενικά στοιχεία για την κρήνη-βρύση: την ονομασία και την ιστορία της, τους δημιουργούς της, την τεχνική και τη διακόσμηση της, το δέσιμο της με το χώρο, τη σύνδεση της με το δημοτικό τραγούδι, τα έθιμα και τη λαϊκή λατρεία, και ακόμα όσες συγκεκριμένες ιστορικές πληροφορίες ήταν δυνατό να συγκεντρώσουμε. Ελπίζουμε ότι θα αποτελέσει μια συμβολή-αφορμή για την πληρέστερη διερεύνηση του φαινομένου και μια προσφορά στη μελέτη της λαϊκής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μας. Δ.Π.-Β./Κ.Κ. 4

6 II) ΚΡΗΝΗ-ΒΡΥΣΗ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Κρήνη, κρουνός, βρύση, βρυσούλα, κρυόβρυση, κρυοπηγή, κεφαλάρι είναι οι συνηθισμένες ονομασίες της παραδοσιακής κατασκευής ύδρευσης, που βρίσκουμε ακόμα και σήμερα σε πόλεις και κυρίως στα χωριά. Οι λέξεις αυτές είναι παλιές και συνδέονται με τις ρίζες της ελληνικής γλώσσας. Το όνομα «κρήνη», που είναι το αρχαιότερο, προέρχεται από τη ρίζα κρας του Ιωνικού και επικού τύπου «κάρηκάρητος» (αντί κάρα)= κεφάλι και με την έννοια αυτή δηλώνει κυρίως το κεφαλό-βρυσο, το κεφαλάρι, το μέρος όπου έβγαινε πολύ νερό. Η νεότερη ονομασία «βρύση» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα βρύω = αναβλύζω και δηλώνει το μέρος όπου ρέει λίγο κατά κανόνα νερό (το αναβρύειν). Φαίνεται πως αρχικά ονόμαζαν έτσι τις πηγές, τις τοποθεσίες όπου έτρεχε λίγο ή πολύ νερό, συνήθως ένα απλό κοίλωμα σκαμμένο στο βράχο. Γρήγορα όμως στις θέσεις αυτές δημιουργήθηκε κάποιο κτίσμα για τη συγκέντρωση, φύλαξη, λήψη και διανομή του νερού της πηγής, που σιγά σιγά απέκτησε ολοκληρωμένη μορφή με διάρθρωση αρχιτεκτονική και σχήμα ανάλογο με τη θέση του και την ποσότητα του νερού. Η απόλυτη σύνδεση του ανθρώπου με το νερό, το πρωταρχικό αυτό στοιχείο ζωής, διαπιστώνεται σ' όλες τις φάσεις της ανθρώπινης εξέλιξης και σ' όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. Στη μυθολογία γεννήτωρ των πάντων αναφέρεται ο Ωκεανός και δεσπόζουν τα μυθικά πρόσωπα του Πόντου, του Νηρέα, του Πρωτέα, του Τρίτωνα, όλα συνδεδεμένα με το νερό. Στη φιλοσοφία ο Θαλής, πρώτος εκπρόσωπος της Ιωνικής φιλοσοφίας και ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας, παρατηρώντας ίσως ότι η τροφή όλων είναι υγρή, ότι η φύση όλων των σπερμάτων είναι υγρή, ότι το νερό φέρνει μέσα του ζωή και ευνοεί την ανάπτυξη της, διατύπωσε την άποψη ότι «το ύδωρ είναι αρχή όλων των πραγμάτων». Ο Θεοφάνης υποστήριζε «γη και ύδωρ πάντ' έσθ' όσα γίνονται ηδέ φύονται», και ο Εμπεδοκλής θεώρησε το νερό ένα απ' τα τέσσερα ριζώματα, που μαζί με τα άλλα τρία, -τη γη, τον αέρα και τη 5

7 φωτιά- συνθέτουν το σύμπαν. Αργότερα βρίσκουμε το ευαγγελικό «ζων ύδωρ», το «αθάνατο νερό» του παραμυθιού και ένα σωρό ακόμα μύθους και λατρείες, παραδόσεις, έθιμα και δεισιδαιμονίες, που έχουν πυρήνα τους το νερό ή συνδέονται μ' αυτό. Και σήμερα ακόμα στην καθημερινή μας ομιλία πάμπολλες είναι οι παροιμίες και οι εκφράσεις που, διανθίζοντας τα λεγόμενα μας, αποδεικνύουν τη σχέση και τη σύνδεση μας με το νερό, άρα και με τη βρύση. Ας θυμηθούμε μερικές παροιμίες για τη βρύση: «Από μια βρύση πίνετε ούλοι σας» (Ι. Κακριδή, Κορινθία 1924), «την εκκλησία στην πόρτα σου τη βρύση στην αυλή σου» (Λακωνία), «και στη βρύση πηγαίνει και νερό δε βρίσκει» (Χ. Κορύλλος, Πάτραι), «να τρέχει η βρύση κι ας τρέχει κι από λίγο» (Χ. Κορύλλος, Πάτραι), και μερικές σχετικές με το νερό: «ας κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα», «κόρη σαν τα κρύα νερά», «ρίχνω νερό στο κρασί μου», «δε δίνει τ' αγγέλου του νερό», «τον έφερε στα νερά του», «πιε νερό να έχεις το κεφάλι γερό», «διάβα και νερό είν' για όλο το χωριό», «μπήκε το νερό στ' αυλάκι», «τρεχούμενο νερό μαχαίρι δεν το κόβει», «τ' ακίνητο νερό βρομάει», «το καλύτερο πιοτό είν' το κρύο το νερό», «ήπιε τ' αθάνατο νερό», «στάλα τη στάλα το νερό το μάρμαρο τρυπάει», «του μικρού είν' το νερό και του μεγάλου το φαΐ» κ.λπ. Η κρήνη, λοιπόν, που είναι ο χώρος απ' όπου οι άνθρωποι έπαιρναν το καθαρό, το πόσιμο νερό, είναι γνωστή στον ελληνικό χώρο από τα πολύ παλιά χρόνια και ως όνομα και ως κατασκευή. Στον Όμηρο βρίσκουμε αρκετές φορές τη λέξη «κρήνη» και τις πρώτες αναφορές για τις τοποθεσίες που βρίσκονταν και τις σχέσεις των ανθρώπων μ' αυτές. Στην Ιλιάδα αναφέρει δυο συγκεκριμένες κρήνες, τη Μεσσηίδα και την Υπέρεια, που η θέση τους δεν έχει εντοπιστεί ούτε από τη φιλολογική κριτική, ούτε από την αρχαιολογική έρευνα. «Και κεν εν Άργει εούσα προς άλλης ιστόν υφαίνοις, και κεν ύδωρ φορέοις Μεσσηίδος ή Υπερείης πόλλ' αεκαζομένη, κρετερή δ' επικείσετ' ανάγκη» - και στο Άργος θα υφαίνεις έπειτα στον αργαλειό μιας ξένης, και από τη Μεσσηίδα ή την Υπάρεια νερό θα κουβαλάς, πολύ άθελα σου, μα ανημπόρετη θα σε βαραίνει ανάγκη (Ζ, ). Σε άλλο σημείο με μια 6

8 παρομοίωση αναφέρεται αόριστα σε κάποια κρήνη: «αν δ' Αγαμέμνων ίστατο δάκρυ χέων ως τε κρήνη μελάνυδρος, ήτε κατ' αιγίλιπος πέτρης δνοφερόν χέει ύδωρ» - σηκώθηκε ο Αγαμέμνονας μπροστά στους θρηνώντας, σαν μαύρη νερομάνα, που από ψηλά κρεμάει κατάγκρεμα τα σκοτεινά νερά της (Ι, 13-15). Στην Οδύσσεια αναφέρει δυο κρήνες που βρίσκονταν σε οικισμούς (Ο, : «Σωπάτε τώρα και κανείς απ' όλους τους συντρόφους μη μου μιλήσει, όταν με δει στο δρόμο ή και στη βρύση, μην τρέξει κάποιος και το πει του γέρου στο παλάτι» και Υ, : «κι άλλες ας πάνε για νερό να φέρουν απ' τη βρύση κι ας μην αργήσουν») κι άλλες δυο που βρίσκονταν στην ύπαιθρο, μια σε δάσος (Ζ, : «Στο δρόμο τ' όμορφο θα ιδείς της Αθηνάς το δάσος όλο από λεύκες, μια βρύση κι ολόγυρα λιδάδι») και μια σε βοσκοτόπι (Ν, : «Σιμά στους χοίρους θα τον βρεις να κάθεται, που βόσκουν κοντά στην κορακόπετρα στην Αρετούσα βρύση, και τρων βελάνια πληθερά, νερό καθάριο πίνουν»). Από το τέλος του Ζ' αιώνα π.χ. και ως τη ρωμαϊκή εποχή η δημόσια κρήνη παίρνει ουσιαστική θέση ανάμεσα στις κατασκευές κοινής ωφέλειας των πόλεων. Η παροχή νερού σε κάθε σπίτι χωριστά, εκτός φυσικά από το πηγάδι, ήταν άγνωστη. Αν το νερό βρισκόταν μακριά, το διοχέτευαν στις κρήνες με υδραγωγεία, όπως το περίφημο υδραγωγείο του Ευπαλίνου στη Σάμο, το υδραγωγείο των Μεγάρων, το πώρινο υδραγωγείο των Αθηνών που τροφοδοτούσε την ονομαστή Εννεάκρουνο κ.α. Οι ακροπόλεις των Μυκηνών, της Τίρυνθας και των Αθηνών είχαν εγκαταστάσεις με μορφή κλιμακωτών σηράγγων που οδηγούσαν από το εσωτερικό του τείχους σε υπόγειες πηγές ή φλέβες νερού και εξασφάλιζαν την ασφαλή και άνετη ύδρευση του φρουρίου σε περίπτωση πολιορκίας. Στην κλασική και την ελληνιστική εποχή κτίζονται κρήνες μέσα στις πόλεις, που εξυπηρετούν την ανάγκη άντλησης νερού, αλλά έχουν και ωραία αρχιτεκτονική μορφή. Ο παραδοσιακός τύπος των δημόσιων κρηνών μέχρι αυτή την εποχή ήταν: κάτοψη τετράγωνη ή σε σχήμα Γ. Ένας τοίχος με κρουνούς σε σχήμα λεοντοκεφαλής, απ' όπου τρέχαν τα 7

9 νερά σε μια γούρνα και μπροστά μια κιονοστοιχία-πρόσοψη. Αργότερα οι κρήνες-κτίρια διατηρούν αυτό το γενικό σχήμα, αλλά είναι διακοσμημένες με περισσότερα αρχιτεκτονικά στολίδια και μερικές φορές μπροστά στο κυρίως κτίσμα υπάρχει μια αυλή. Η κρήνη λοιπόν από τα αρχαία χρόνια γίνεται απαραίτητο λειτουργικό αλλά και καλλιτεχνικό στοιχείο των πόλεων και συνδυάζεται με τις ανάγκες της καθημερινής ζωής. Εξυπηρετεί την ύδρευση πρώτα πρώτα. Σε περιοχές μάλιστα άνυδρες, όπως η αρχαία Αθήνα, από τον 4ο αιώνα π.χ. υπήρχε ειδικός υπάλληλος, ο «επιστάτης των κρηνών», που παρακολουθούσε το σοβαρό πρόβλημα της ύδρευσης. Το αξίωμα ήταν τόσο σπουδαίο, που η εκλογή του γινόταν με ψηφοφορία. Ψήφισμα μάλιστα του 399 π.χ., τιμά τον Πενθέα από το δήμο Αλωπεκής «αρετής ένακα και δικαιοσύνης περί την επιμέλειαν των κρηνών». Οι κρήνες χρησιμεύουν ακόμη ως χώροι καθαριότητας και καλλωπισμού ανδρών και γυναικών, όπως φαίνεται σε αγγειογραφίες του 6ου και 5ου αι. π.χ., αλλά εκπληρώνουν και άλλες κοινωνικές λειτουργίες, καθώς ήταν αναγκαστικά σημεία συνάντησης και επικοινωνίας των ανθρώπων. Από τις πιο παλιές ελληνικές κρήνες, λείψανα των οποίων σώζονται ακόμη και σήμερα, αναφέρουμε την Περσεία των Μυκηνών, την Εννεάκρουνο των Αθηνών, την Πειρήνη και τη Γλαυκή της Κορίνθου της Φιγάλειας, των Λυκόσουρων κ.α. Στη ρωμαϊκή εποχή υπερίσχυσε η δημόσια κρήνη με αποκλειστικά ωφελιμιστικό χαρακτήρα. Οι πόλεις εκείνης της εποχής ήταν σπαρμένες από απλές πέτρινες λεκάνες κατά μήκος των δρόμων και στα σταυροδρόμια, στις οποίες διοχετευόταν νερό από ένα εκτεταμένο δίκτυο αγωγών. Την εποχή αυτή όμως οι μεγάλες και πυκνοκατοικημένες πόλεις που δημιουργήθηκαν απαιτούν όλο και περισσότερο νερό και υποχρεώνουν τους αρχιτέκτονες να κατασκευάσουν μεγάλα υδραγωγεία, πολλά από τα οποία είναι περίφημα έργα τεχνικής, που διοχετεύουν νερό και λύνουν με αξιοθαύμαστο τρόπο το πρόβλημα της ύδρευσης των μεγάλων πόλεων. Επιπλέον την ίδια εποχή δημιουργήθηκαν και οι θέρμες, χαρακτηριστικό ρωμαϊκό κτίριο κατασκευασμένο ειδικά για τις 8

10 εγκαταστάσεις των λουτρών, που πλαισιωνόταν όμως και από άλλα παραρτήματα (παλαίστρα, εξέδρες, κήπους, βοηθητικούς χώρους, ακόμα και βιβλιοθήκη) και χρησίμευε ως τόπος συνάντησης της ρωμαϊκής κοινωνίας. Έτσι λοιπόν οι μεγάλοι αγωγοί κατευθύνονταν προς τις θέρμες και τα κρηναία οικοδομήματα, που είναι γνωστά ως νυμφαία (από την αρχαιότητα οι ονομαστές πηγές έπαιρναν το όνομα της νύμφης που κατοικούσε εκεί). Οι μεγάλες δημόσιες κρήνες έγιναν αντικείμενο μεγάλης φροντίδας και η αρχιτεκτονική τους γνώρισε καινούρια λάμψη. Πολυώροφες προσόψεις με αλλεπάλληλες σειρές κιόνων, κόγχες με αγάλματα, βλαστοί θριγκοί, αετωματικές και τοξωτές απολήξεις σε άπειρους συνδυασμούς και με πολύχρωμα μάρμαρα δίνουν ένα φαντασμαγορικό χαρακτήρα στα κτίρια αυτά. Συχνά το νερό τρέχει από μαρμάρινα αγγεία που τα κρατούν νύμφες, σάτυροι, ποτάμιοι θεοί και άλλες προσωποποιήσεις της φύσης. Από τα πιο λαμπρά παραδείγματα κρηναίων οικοδομημάτων στον ελληνικό χώρο της εποχής είναι το Νυμφαίο του Ηρώδη του Αττικού στην Ολυμπία, έργο του 2ου αι. μ.χ. (σελ. 13). Παράλληλα στην αυτοκρατορική εποχή, οπότε κάθε αρχιτεκτονική μορφή παίρνει μνημειακό χαρακτήρα, δημιουργούνται και ωραιότατες ιδιωτικές κρήνες μέσα σε κήπους, ανάκτορα και βίλες, με γλυπτικό διάκοσμο που συναγωνίζεται την αρχιτεκτονική τους. Πάντως οργανωμένο δίκτυο διανομής νερού στις κατοικίες δεν υπήρξε κατά πάσα πιθανότητα σε καμιά πόλη σ' όλη την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. Ο χριστιανισμός έδωσε στο νερό τη μορφή αγιάσματος και συνέδεσε την κρήνη με το ναό. Η χριστιανική κρήνη τοποθετείται μπροστά στο ναό και μερικές φορές μέσα στο νάρθηκα του ναού. Στο Βυζάντιο μάλιστα δημιουργήθηκε και ένας νέος τύπος κρήνης, η φιάλη. Είναι ένα περίκεντρο κτίριο συνήθως οκταγωνικό που στεγάζεται με τρούλο φερόμενο από αψίδες που πατούν πάνω σε λεπτούς κίονες. Τη συναντάμε συνήθως στις αυλές των μοναστηριών. Αξιόλογα δείγματα φιαλών σώζονται στο Άγιο Όρος. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας οι βρύσες, όπως άλλωστε όλα τα 9

11 δημόσια έργα, κατασκευάζονται και διαμορφώνονται από τις τότε κρατικές αρχές. Ωστόσο, στις γειτονιές των Ελλήνων, στους ορεινούς οικισμούς και στα τσιφλίκια οι κατασκευές αυτές είναι μέλημα των Ελλήνων και συγκεκριμένα της κοινότητας και της εκκλησίας, που ασκούν μια μορφή αυτοδιοίκησης, ή του τσιφλικά. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα έργα γίνονταν με αγγαρείες και χορηγοί ήταν διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες, καθώς και πλούσιοι ιδιώτες ευεργέτες, που έκαναν για τη σωτηρία της ψυχής τους, ένα ψυχικό συνήθως κάτι για το καλό των οδοιπόρων. Ανάμεσα στα έργα αυτά ξεχωρίζουν οι κοινόχρηστες βρύσες, που χτίζονταν στο κέντρο της κοινότητας, κοντά στην εκκλησία, ή πάνω στους μεγάλους εμπορικούς δρόμους. Υπάρχουν άφθονα παραδείγματα από κοινόχρηστες βρύσες της τουρκοκρατίας, συχνά χρονολογημένα, όπως οι καμαρωτές βρύσες του Μυστρά, η «Τρανή Βρύση» στην Ανδρίτσαινα, η βρύση -«πηγάδι» στο Νομιτσί Μάνης κ.α. Από το 19ο αι. με την επικράτηση των πολεοδομικών αντιλήψεων της εποχής και με τις ευκολίες των επιστημονικών κατασκευών που μεταφέρουν το νερό μέσα στο σπίτι, η δημόσια βρύση εξαφανίζεται ή έχει μόνο διακοσμητικό χαρακτήρα στους αστικούς οικισμούς. Στην ελληνική ύπαιθρο όμως διατήρησε μέχρι τα τελευταία χρόνια την παλιά της ποίηση και την πρωτόγονη αγιοσύνη της. Τα τελευταία δείγματα κοινόχρηστης βρύσης που έχουν απομείνει στις πόλεις και κυρίως στα χωριά, μπορούν να θεωρηθούν χαρακτηριστικά παραδείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, της οικοδομικής δηλαδή τέχνης που γεννήθηκε άμεσα από τις ανάγκες ενός λαού, χωρίς τη μεσολάβηση ειδικού επιστήμονα με συνειδητές καλλιτεχνικές προθέσεις. Γι' αυτό εκφράζει τον τρόπο ζωής του λαού αυτού, τις αξίες του και γενικά τον πολιτισμό του σε μια δεδομένη εποχή. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η αξία της, αλλά και η διαφορά της από την επίσημη ή λόγια ή έντεχνη αρχιτεκτονική που τα έργα της τα δημιουργούν ειδικοί επιστήμονες και εκφράζουν περισσότερο τις αντιλήψεις και την κοσμοθεωρία μιας εκλεκτής ομάδας ειδικών ή ενός ατόμου, του αρχιτέκτονα, παρά τις αξίες και τη ζωή ενός λαού, όπως 10

12 πραγματικά τις ζει η πλειοψηφία του. Η λαϊκή αρχιτεκτονική επικρατεί στην προβιομηχανική εποχή, όταν η κοινωνία είναι κυρίως αγροτική και δεν επιζητεί την πρωτοτυπία, αλλά ικανοποιείται με την παράδοση και στηρίζεται σ' αυτήν. Γι' αυτό η λαϊκή αρχιτεκτονική λέγεται και παραδοσιακή. Και είναι παραδοσιακή, γιατί για να δημιουργηθεί ένας τύπος λαϊκής αρχιτεκτονικής συνεργάζονται πολλοί άνθρωποι σε πολλές γενιές. Η πείρα κάθε γενιάς μεταδίδεται στις επόμενες. Όλοι συμμετέχουν, όλοι γνωρίζουν τους κανόνες της και καλούν τον τεχνίτη μόνο γιατί γνωρίζει περισσότερα για τις λεπτομέρειες. Έτσι, δε χρειάζονται σχέδια ούτε αρχιτέκτονες. 11

13 III) ΟΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΩΝ ΚΡΗΝΩΝ Δημιουργοί των κρηνών, άλλοτε επώνυμοι και άλλοτε ανώνυμοι, είναι οι παραδοσιακοί χτίστες από την Αρκαδία και άλλες περιοχές. Είναι οι λαϊκοί αρχιτέκτονες, που για να ικανοποιήσουν τις κάθε λογής ανάγκες των ανθρώπων έχτιζαν σε πόλεις και χωριά σπίτια, εκκλησίες, μοναστήρια, πύργους, γεφύρια, μύλους, αλώνια και κάθε είδους ιδιωτικά ή δημόσια κτίσματα. Ανάμεσα σ' αυτά και τις βρύσες, έργα με κατεξοχήν κοινωνικό χαρακτήρα στις παραδοσιακές αγροτικές κοινωνίες. Ορισμένες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας ήταν ονομαστές από το 18ο αι. για τα μπουλούκια των χτιστών, τα σινάφια των μαστόρων, των Κουδαραίων, όπως λέγονταν. Πρόκειται συνήθως για περιοχές ορεινές και φτωχές με κοινό χαρακτηριστικό την αδυναμία τους να εξασφαλίσουν με άλλους τρόπους τους απαραίτητους πόρους για τη συντήρηση των κατοίκων τους. Δεν είναι τυχαίο ότι η κατεξοχήν ορεινή και άγονη περιοχή της Ηπείρου θεωρείται μαστορομάνα και κοιτίδα των περισσότερων παραδοσιακών επαγγελμάτων. Για την Αρκαδία -και Πελοπόννησο γενικότερα- οι κυριότερες εστίες παραδοσιακών χτιστών ήταν τα χωριά της Γορτυνίας και των Καλαβρύτων, οι περιοχές της Κυνουρίας και ιδιαίτερα της Τσακωνιάς, και ακόμα οι περιοχές της Λακωνίας, της Φενεού στην ορεινή Κορινθία, και της Μάνης. Οι λαϊκοί αυτοί τεχνίτες-οικοδόμοι ήταν οργανωμένοι σε μικρές παρέες των 5-10 ατόμων, σε κομπανίες που είχαν μαστόρους, εκτός από τους βοηθούς και τους παραγιούς, αλλά και σε πολύ μεγάλα σινάφια που είχαν ως εκατό μαστόρους. Σε κάθε παρέα υπήρχαν όλες οι ειδικότητες: χτιστάδες, νταμαρτζήδες που έκαναν την εξόρυξη της πέτρας, λασπολόγοι και κουβαλητάδες που έφτιαχναν και κουβαλούσαν τη λάσπη και τις πέτρες, πελεκητάδες που πελεκούσαν τις πέτρες, λιθοξόοι που έφτιαχναν τις γλυπτές πέτρες για τις προσόψεις και τη διακόσμηση, σοβατζήδες, ζωγράφοι, ξυλόγλυπτες κ.α. Όλοι αυτοί οι μαστόροι ταξίδευαν από τόπο σε τόπο, όπου έβρισκαν δουλειά, και συντηρούσαν την παλιά παράδοση της οικοδομικής τέχνης χωρίς 12

14 απαραίτητα να διαδίδουν ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό ύφος. Πολλές φορές, όπου πήγαιναν προσπαθούσαν να εκφράσουν την ιδιαίτερη παράδοση της περιοχής, πλούτιζαν τις ιδέες και τις γνώσεις τους, δέχονταν επιδράσεις στη μορφή και την τεχνική των κτιρίων, αφομοίωναν δημιουργικά ξένα πρότυπα και έτσι ακολουθώντας τη διαδικασία «πρότυπο με παραλλαγές, στα πλαίσια μιας παράδοσης σεβαστής από ολόκληρη την κοινωνία», στάθηκαν οι κυριότεροι φορείς της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστούν με ακρίβεια οι περιοχές, όπου ανέπτυξε δραστηριότητα κάθε «τοπικό οικοδομικό εργαστήρι», μαστόροι δηλαδή που προέρχονταν από μια συγκεκριμένη περιοχή. Σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι στο χώρο της κεντρικής Πελοποννήσου, στην ορεινή Αρκαδία όπου σώζονται πολλές παραδοσιακές βρύσες, κυριάρχησαν οι Λαγκαδινοί, οι χτίστες δηλαδή που προέρχονταν από τα ορεινά και άγονα Λαγκάδια της Γορτυνίας και τα γύρω χωριά (Σέρβο, Λευκοχώρι, Λυσσαρέα, Δόξα, Βυζίκι, Αετοράχη, Ψάρι, Περδικονέρι). Τα Λαγκάδια ακόμα και σήμερα που έχουν χάσει την παλιά μαστορική αίγλη τους, είναι γνωστά στην Πελοπόννησο περισσότερο ως μαστοροχώρι, παρά ως πατρίδα των Δεληγιαννέων και πολλά οικοδομικά έργα στην Πελοπόννησο φέρουν τη σφραγίδα της τέχνης των Λαγκαδινών χτιστών. Στις περιοχές Καλαβρύτων, Κορινθίας και Ναυπλίας φαίνεται ότι έχτισαν κυρίως οι Καλαβρυτινοί μαστόροι, οι Κλουκινοχωρίτες, χτίστες που δεν κατάγονταν από την ιστορική κωμόπολη των Καλαβρύτων, αλλά από τις Κλουκίνες ή Κλουκινοχώρια. Έτσι ονόμαζαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας τα χωριά του άλλοτε δήμου Νωνάκριδος, το Σόλο, την Περιστέρα, το Μεσορρούγι, τα Χαλκιάνικα και ιδιαίτερα την Αγία Βαρβάρα, το κυριότερο μαστοροχώρι των Κλουκινών (Αγιοβαρβαρίτες ή Βαρβαρίτες). Οι μαστόροι της περιοχής αυτής ήταν οι σοβαρότεροι ανταγωνιστές των Λαγκαδινών ως την τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα. Στην Πελοπόννησο όμως έχτισαν κατά καιρούς και μαστόροι από άλλες περιοχές. Ηπειρώτικα μπουλούκια στη ΒΔ Πελοπόννησο, 13

15 Σπετσιώτες στην Κυνουρία και την Ερμιονίδα, Κρητικοί στη ΝΑ Πελοπόννησο, αλλά και μαστόροι από άλλες χώρες, την Ιταλία, την Ανατολή, όπως μαρτυρούν επιγραφές σε βρύσες της Κυνουρίας, και τη Μάλτα, όπως φαίνεται από την επιγραφή της βρύσης της Καρδαμύλης στη Μεσσηνιακή Μάνη. Πολλές από τις βρύσες βέβαια μπορεί να χτίστηκαν από τους ντόπιους μαστόρους κάθε περιοχής, αλλά σίγουρα η τεχνική τους είναι επηρεασμένη από τα ονομαστά οικοδομικά εργαστήρια που κυριαρχούσαν στην Πελοπόννησο εκείνα τα χρόνια. Οι περισσότερες από τις παραδοσιακές κρήνες της Πελοποννήσου και κυρίως οι πιο παλιές, είναι έργα ανώνυμων δημιουργών. Το ίδιο συμβαίνει με πολλά από τα έργα της λαϊκής τέχνης, που έφτασαν ως εμάς ανώνυμα. Οι λαϊκοί καλλιτέχνες, την παλαιότερη ιδίως εποχή, συνήθως δεν υπέγραφαν τα έργα τους και έτσι πολλά ονόματα με τον καιρό λησμονήθηκαν. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η κοινότητα προς την οποία απευθύνονταν δε γνώριζε τους τεχνίτες. Στον καιρό τους οι μεγάλοι μαστόροι ήταν όλοι γνωστοί και περιζήτητοι. Η καταξίωση τους στη συνείδηση της κοινότητας πήγαζε τόσο από την προσωπική τους αξιοσύνη, όσο και από τη φαμίλια τους και την πατρίδα τους, αφού η λαϊκή τέχνη είναι πατροπαράδοτη και ασκείται σχεδόν αποκλειστικά από τους κατοίκους ενός συγκεκριμένου τόπου. Όλος ο κόσμος ήξερε π.χ. ότι οι Καλαβρυτινοί και οι Λαγκαδινοί είναι χτίστες. Το γεγονός λοιπόν ότι οι λαϊκοί τεχνίτες σπάνια υπογράφουν τα έργα τους σχετίζεται περισσότερο με την επωνυμία παρά με την ανωνυμία τους. Στις κλειστές κοινωνίες όλοι είναι επώνυμοι, και, πολύ περισσότερο ο καλλιτέχνης. Ο λαϊκός τεχνίτης εμπιστεύεται τη φήμη και την υστεροφημία του στην προφορική παράδοση, πράγμα φυσικό σε ανθρώπους αγράμματους, που ο πολιτισμός τους είναι αναγκαστικά ακουστικός και μνημονικός. Οι παλαιότεροι όμως λαογράφοι και οι λόγιοι περιφρόνησαν τους λαϊκούς δημιουργούς και άφησαν να ξεχαστούν τα ονόματα τους. Οι χτίστες βέβαια ασκούσαν ένα χειρωνακτικό επάγγελμα, μια «βάναυσον τέχνην», όπως θα έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, και γι' αυτό πολλοί από τους αναθρεμμένους με τα νάματα της κλασικής παιδείας λογίους μας δε 14

16 θεώρησαν προσφιλή θέματα μελέτης τους τεχνίτες αυτούς και την τέχνη τους και δεν καταδέχτηκαν να ασχοληθούν ούτε με τους χτίστες των χωριών τους. Την υποτιμητική γνώμη, που είχαν οι παλαιότεροι για τους μαστόρους, έρχεται να ανατρέψει το ενδιαφέρον των σύγχρονων ερευνητών για τους παραδοσιακούς χτίστες. Το ενδιαφέρον αυτό οφείλεται στη νέα αντίληψη για τις βάναυσες τέχνες, που διαμορφώθηκε στα πλαίσια των προοδευτικών ιδεών και που καταξιώνει τη χειρωνακτική εργασία στη συνείδηση του λαού. Στη νεότερη περίοδο βέβαια, από το τέλος του 18ου αι. και ύστερα, πραγματοποιείται μια σταδιακή έξοδος από την πατροπαράδοτη ανωνυμία και προβάλλεται κυρίως ο αρχιμάστορας ως πρόσωπο με ικανότητες και κύρος. Ονόματα τέτοιων δημιουργών βρίσκουμε γραμμένα πάνω σε εντοιχισμένες πλάκες σε πολλές κρήνες της περιόδου αυτής. Στις επιγραφές αυτές βρίσκουμε πολλές φορές και το όνομα του χορηγού μόνο του ή παράλληλα με το όνομα του τέκτονα. Το φαινόμενο που παρατηρείται με τους χτίστες επαναλαμβάνεται και με τους χορηγούς. Είναι άγνωστοι οι χορηγοί των εξόδων για την κατασκευή των παλαιότερων κυρίως παραδοσιακών κρηνών. Στην περίοδο βέβαια της τουρκοκρατίας οι βρύσες, όπως και τα άλλα κοινωφελή έργα, γίνονται από την κοινότητα, «υπό της χώρας», όπως αναφέρεται στην επιγραφή της Τρανής Βρύσης στην Ανδρίτσαινα, αλλά με την έγκριση της κρατικής εξουσίας του κατακτητή που δεν αφήνει ίσως περιθώρια για την προβολή του χορηγού, όπου τυχόν υπάρχει. Αργότερα αρχίζουν σιγά σιγά να αναγράφουν σε επιγραφές ονόματα δωρητών. Τις περισσότερες φορές η δαπάνη καταβάλλεται από την κοινότητα και οι κοινοτάρχες με την επιγραφή «δι' εξόδων της κοινότητος» παρουσιάζουν τις βρύσες ως δείγματα κοινωφελούς δραστηριότητας τονίζοντας την κοινωνική πολιτική τους. Παρόμοια δραστηριότητα ανέπτυξαν και διάφοροι σύλλογοι, είτε πολιτιστικοί των κατοίκων του χωριού, είτε σύλλογοι των χωριανών μεταναστών που βρίσκονται συγκεντρωμένοι σε κάποιο αστικό κέντρο και με τη χορηγία τους για τη δημιουργία βρύσης δείχνουν τόσο το ενδιαφέρον τους, όσο 15

17 και τον άρρηκτο δεσμό τους με την ιδιαίτερη πατρίδα τους. Το ίδιο κάνουν και οι σύλλογοι ή μεμονωμένα άτομα της ομογένειας, της Αμερικής κυρίως, που με τη δωρεά τους τονίζουν εκτός των άλλων τη νοσταλγία τους για την πατρίδα, αλλά ίσως και την καλύτερη μοίρα και τον πλούτο που πέτυχαν ν' αποκτήσουν στο νέο κόσμο. Την τελευταία περίοδο τα έξοδα για τη δημιουργία κοινόχρηστων κρηνών προσφέρουν άτομα ή οικογένειες όχι μόνο για λόγους υστεροφημίας, αλλά και για θρησκευτικούς λόγους, για τη σωτηρία δηλαδή της ψυχής τους ή της ψυχής αποθανόντων προσφιλών τους προσώπων, όπως φανερώνουν επιγραφές «εις μνήμην των γονέων» κ.α. Δε λείπουν βέβαια και κρήνες που έχουν κατασκευαστεί από διάφορες υπηρεσίες (Υπηρεσία Οδών και Οδοστρωμάτων, Αγροφυλακή κ.λπ.). 16

18 IV) Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ Η ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ Ο αρχιτεκτονικός τύπος των παραδοσιακών κρηνών της Πελοποννήσου παρουσιάζει αρκετές ποικιλίες και παραλλαγές στη μορφή, στην κατασκευή και στη διακόσμηση. Όλες βέβαια οι παραδοσιακές βρύσες είναι πέτρινες ή μαρμάρινες κατασκευές άλλοτε αυτοτελείς και ανεξάρτητες και άλλοτε ενταγμένες σε κάποιο άλλο κτίσμα ή ενσωματωμένες σε έναν απλό τοίχο. Μπορεί να είναι ανοιχτές, κατασκευές δηλαδή που καταλήγουν συνήθως σε ένα αέτωμα ή τοξωτό υπέρθυρο χωρίς στέγη, και σκεπαστές, σκεπασμένες δηλαδή με θόλο, με κολόνες ή οποιοδήποτε άλλο τρόπο. Ανοιχτές αυτοτελείς βρύσες βρίσκουμε συνήθως σε δρόμους μέσα ή έξω από τους οικισμούς και σε πλατείες. Τις περισσότερες φορές όμως είναι φτιαγμένες σε κάποιους αναβαθμούς του εδάφους ή ενσωματωμένες σε τοίχους, σε εκκλησίες ή σε κάποιο άλλο δημόσιο κτίσμα. Η μορφή και τα σχήματα τους είναι ποικίλα. Συνήθως είναι καμαρωτές με μία ως και έξι καμάρες ομοιόμορφες κατά κανόνα και με μέγεθος μιας μικρής ή μεγάλης πύλης. Άλλοτε είναι τοξωτές, έχουν δηλαδή σχήμα τοξωτής πύλης με μεγάλο πλάτος και ύψος. Βρίσκουμε όμως και βρύσες με απλή επίπεδη επιφάνεια, τετράγωνη ή παραλληλόγραμμη, που μπορεί να καταλήγει σε τοξωτό ή δίρριχτο αέτωμα, καθώς και τετράπλευρες στήλες με κρουνούς σε κάθε τους πλευρά. Σε όλους τους τύπους η πρόσοψη είναι πάντα επιμελημένη με γείσα, εσοχές και εξοχές, απομιμήσεις κιόνων και άλλα σχήματα, που σε συνδυασμό με τις γούρνες και τους κρουνούς απ' όπου τρέχει το νερό δίνουν τον ιδιαίτερο τύπο κάθε βρύσης. Οι σκεπαστές είναι συνήθως αυτοτελή κτίσματα στεγασμένα με θόλο βάθους 1-5 μέτρων και ύψους 2-3 μέτρων. Μερικές φορές βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο από εκείνο του εξωτερικού χώρου, οπότε πέτρινα σκαλιά οδηγούν στο δάπεδο τους. Οι θόλοι μπορεί να είναι και δύο, παράλληλοι και ομοιόμορφοι με ίσο ή και διαφορετικό μέγεθος. Στο βάθος του θόλου βρίσκονται οι πέτρινες γούρνες ή οι κρουνοί, πέτρινοι ή 17

19 σιδερένιοι, απ' όπου τρέχει το νερό. Στη μια ή και στις δυο πλευρές του θόλου υπάρχουν συνήθως πέτρινα πεζούλια, ειδικοί χώροι για τις «πλύστρες», όπου οι γυναίκες έκαναν την μπουγάδα τους, και θυρίδες στους τοίχους για να βάζουν τάσια, σαπούνια και διάφορα άλλα αντικείμενα. Οι στέγες, επίπεδες, δίρριχτες ή κυρτές, είναι συνήθως καλυμμένες με πλάκες. Το νερό τις περισσότερες φορές σ' αυτού του είδους τις κατασκευές αποθηκεύεται στο πίσω μέρος της βρύσης, σε ιδιαίτερο θάλαμο θολοσκέπαστο κι αυτόν με κατάλληλη δεξαμενή. Άλλες φορές όμως η δεξαμενή του νερού βρίσκεται κάτω ακριβώς από το θόλο της βρύσης και λειτουργεί ως πηγάδι. Στην περίπτωση αυτή υπάρχει πέτρινο στόμιο που ασφαλίζει με καπάκι, είτε διαχωρίζεται από το βατό μέρος της βρύσης μ' ένα χαμηλό διάφραγμα. Τα υλικά ο λαϊκός τεχνίτης τα βρίσκει στο άμεσο περιβάλλον. Από τα βουνά γύρω του παίρνει την πέτρα ή το μάρμαρο. Σπάνια τη χρησιμοποιεί ακατέργαστη. Συνήθως οι πελεκάνοι λαξεύουν με επιμέλεια και υπομονή τις πέτρες δίνοντας τους σχήμα τετράγωνο, παραλληλόγραμμο ή πολυγωνικό για τις προσόψεις, τραπεζοειδές για τις αψίδες, τα τόξα και τις καμάρες, ευρηματικά σχήματα για το γείσο, την οροφή, τη στέγη. Με ξεχωριστή τέχνη και επιμέλεια οι πελεκάνοι δούλευαν τις γλυπτές γούρνες, που χρησίμευαν κυρίως για το πότισμα των ζώων, αλλά τις περισσότερες φορές είναι πραγματικά καλλιτεχνήματα, ομοιόμορφες και ισομεγέθεις σε κάθε βρύση που είχε περισσότερες από μία, είτε είναι από πελεκητή πέτρα, είτε από γλυπτό μάρμαρο. Σημαντικό υλικό είναι και ο ασβέστης. Ανακατεμένος με άμμο ή κοινό αμμόχωμα και νερό κάνει τα γνωστά κονιάματα για χτίσιμο και σοβάτισμα. Με ασβέστη και τουβλόσκονη κάνουν το κορασάνι, στέρεο και στεγανό κονίαμα για τους θόλους. Οι πέτρες χτίζονται κάθε φορά αρμονικά και με αναλογίες, ιδιαίτερα στις προσόψεις και στα τόξα, έτσι που να δίνουν κάθε φορά το καλύτερο δυνατό αισθητικό αποτέλεσμα. Υπάρχουν κρήνες που έχουν κατασκευαστεί εξ ολοκλήρου με ομοιόμορφες παραλληλόγραμμες πέτρες σε ισόδομη κατασκευή, τοποθετημένες δηλαδή έτσι ώστε η κάθετη ένωση τους να πέφτει 18

20 ακριβώς στη μέση της αποκάτω πέτρας. Γενικά οι λαϊκοί τεχνίτες φαίνεται ότι αξιοποιούν τα διαθέσιμα υλικά με εφευρετικότητα, σοφία και πνεύμα οικονομίας, όταν μάλιστα στο άμεσο περιβάλλον δεν υπήρχαν τα απαραίτητα υλικά και χρειαζόταν να μεταφερθούν από μακρινές αποστάσεις, και δημιουργούν απλές και πρακτικές κατασκευές χωρίς να καταφεύγουν σε περιττά και εξεζητημένα σχήματα και σχέδια, που να ξεφεύγουν από την παραδοσιακή αισθητική. Η λαϊκή βρύση όμως είναι ένα κτίσμα προορισμένο να εξυπηρετήσει όχι μόνο πρακτικές αλλά και πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων και οπωσδήποτε είναι ένα μέσον καλλιτεχνικής έκφρασης. Η καλλιτεχνική διάθεση και οι πνευματικές ανησυχίες των λαϊκών δημιουργών της κρήνης εκφράζονται κυρίως με τα διακοσμητικά στοιχεία και τις συμβολικές παραστάσεις που αποτυπώνονται στις παραστάδες, στο τύμπανο, στο γείσο και προπάντων στην κύρια πρόσοψη πάνω από τις γούρνες ή τους κρουνούς που τρέχει το νερό. Ο διάκοσμος της βρύσης δεν είναι έργο βέβαια του αρχαίου λιθοξόου με τους υψηλούς οραματισμούς, αλλά του ίδιου του χτίστη που τη δημιούργησε ή του ταπεινού αυτοσχέδιου πελεκάνου, που ήταν απαραίτητο μέλος στις κομπανίες των χτιστάδων. Συνεχίζει πάντως την πανάρχαιη και λαμπρή παράδοση της λιθογλυπτικής στην Ελλάδα, που στην εποχή της άνθησης του λαϊκού πολιτισμού εκφράζεται ελεύθερα με ποικιλία θεμάτων και συμβόλων. Είναι γνωστό άλλωστε πως η επικράτηση του χριστιανισμού που θεωρούσε ειδωλολατρική τέχνη την απεικόνιση του ανθρώπινου σώματος, αναχαίτισε την περίοπτη, την τρισδιάστατη γλυπτική του ελληνικού κόσμου, που δημιουργούσε γλυπτές εικόνες νέων ανδρών και κοριτσιών (κούρους και κόρες), για να τα βλέπει η θεότητα και να αγάλλεται (αγάλματα), και περιόρισε τη βυζαντινή γλυπτική σε διακοσμητικά γεωμετρικά μοτίβα και σχηματοποιημένα ζώα ή φυτά. Έτσι η λαϊκή μας γλυπτική από το 18ο αϊ. και ύστερα εμπνέεται και διασταυρώνει στοιχεία από τρεις πηγές: την Ανατολή, τη Δύση και το αυτόχθονα λαογραφικό στοιχείο. Οι ανατολικές επιδράσεις εκφράζονται κατά κανόνα με κυπαρίσσια, γλάστρες, ρόδακες, 19

21 δένδρα ζωής (δυο ζώα και στη μέση ένα δέντρο), ανθέμια και άλλες άκαμπτες συνθέσεις. Οι δυτικές επιρροές εμφανίζονται με μεγάλα εύπλαστα και ευκίνητα ανθοφόρα ή φρουτοφόρα αγγεία, αχιβάδες, κέρατα της αφθονίας, γαλλικούς κρίνους, φυτικές συνθέσεις, σκηνογραφικά στοιχεία και άλλα μοτίβα με τη σφραγίδα του δυτικού μπαρόκ. Το αυτόχθονο λαογραφικό στοιχείο εκφράζεται με συμβολικά και αποτρεπτικά μοτίβα που συνδέονται με λαϊκές δεισιδαιμονίες σχετικές με το νερό και τις πηγές. Ο γλυπτικός διάκοσμος της βρύσης εκτός ή παράλληλα με το διακοσμητικό του χαρακτήρα έχει και σκοπό φυλακτικό-αποτρεπτικό, να προστατέψει δηλαδή το νερό, την πηγή της ζωής, από τα κακά πνεύματα. Ως διακοσμητικά στοιχεία στις παραδοσιακές βρύσες της Αρκαδίας βρίσκουμε διάφορα γεωμετρικά σχήματα από την αρχαία ελληνική και βυζαντινή παράδοση με τις ανατολικές επιδράσεις (έλικες, μαιάνδρους, ρόδακες, ανθέμια) ή μορφές από το φυσικό περιβάλλον, όπως ψάρια, πουλιά, πάπιες, παγώνι και δένδρα, όπως το φοίνικα και κυρίως το κυπαρίσσι, το πιο αγαπητό μοτίβο της λαϊκής τέχνης, που το βρίσκουμε συνήθως στις κρήνες των μοναστηριών. Τα φυλακτικά σύμβολα ανάλογα με τις αντιλήψεις που εκφράζουν είναι άλλοτε θρησκευτικά και άλλοτε γενικότερα μαγικά. Το πιο συνηθισμένο θρησκευτικό φυλακτικό σύμβολο είναι ο σταυρός, το φυλακτικότερο σύμβολο της χριστιανικής θρησκείας, που πιστεύεται ότι έχει ακαταμάχητη δύναμη και ότι μόνο η θέα του ή η σημείωση του στον αέρα διώχνει στη στιγμή τα κακά πνεύματα. Ο σταυρός, σε διάφορους τύπους και μεγέθη, εικονίζεται πάντοτε στο κέντρο της βρύσης χαραγμένος είτε στην κεντρική πέτρα στην κορυφή του τύμπανου, είτε σε πέτρα ή εντοιχισμένη πλάκα σε κεντρικό σημείο πάνω από τους κρουνούς ή τις γούρνες. Άλλο συνηθισμένο φυλακτικό-αποτρεπτικό σύμβολο είναι σε πολλές βρύσες οι κρουνοί σε σχήμα λεοντοκεφαλής, μαρμάρινοι ή μπρούντζινοι, κατασκευασμένοι με ιδιαίτερη τέχνη και ομοιομορφία, μια και συνήθως είναι περισσότεροι από ένας σε κάθε βρύση, και μάλιστα άλλοτε φυσιολογικοί και άλλοτε τερατόμορφοι έτσι που καμιά φορά να μοιάζουν 20

22 με μορφή σατύρου. Βρίσκουμε ακόμα χαραγμένες σε πέτρα ολόσωμες μορφές λιονταριού, σκύλων, αετού, σατύρων κ.α. με μαγικό ή διακοσμητικό χαρακτήρα. Τέλος, πάνω σε νεότερες κρήνες συνηθίζεται να τοποθετείται μαρμάρινη προτομή του δωρητή τους. Διακοσμητικά μοτίβα με δυτικές επιδράσεις, που είναι πολύ συνηθισμένα στη νησιωτική κυρίως Ελλάδα, λείπουν από τις βρύσες της Αρκαδίας. Το πράγμα εξηγείται ιστορικά αν λάβουμε υπόψη μας ότι η Αρκαδία, υποταγμένη στον τουρκικό ζυγό, ήταν αποκομμένη από τη Δύση και σπάνια από την ύστερη τουρκοκρατία και μετά, εποχή στην οποία τοποθετούνται οι πιο παλιές παραδοσιακές κρήνες που σώζονται σήμερα, ερχόταν σε συχνή επαφή με τους δυτικούς λαούς και τον πολιτισμό τους. Ο νησιωτικός χώρος αντίθετα, που πάντοτε επικοινωνούσε συχνότερα με τη Δύση και πολλές φορές, και μέχρι πρόσφατα μάλιστα, βρέθηκε υπό δυτική κυριαρχία, ήταν φυσικό να δεχτεί άφθονες δυτικές επιδράσεις. Στο διάκοσμο της βρύσης πρέπει να εντάξουμε και τις μνημειακού κυρίως χαρακτήρα επιγραφές, που αναφέρονται κατά κανόνα στη χρονολογία κατασκευής ή επισκευής τους, στους χορηγούς της δαπάνης κατασκευής τους και στα ονόματα των κατασκευαστών και κυρίως του αρχιμάστορα. Τις βρίσκουμε χαραγμένες σε πέτρες πάνω από τους κρουνούς, στο κέντρο του τύμπανου ή σε κάποια γωνία της πρόσοψης, αλλά και σε εντοιχισμένες πέτρινες ή μαρμάρινες πλάκες. Άλλοτε είναι καλλιτεχνικές και άλλοτε κακογραμμένες και δυσανάγνωστες με κεφαλαία συνήθως γράμματα. Σε μικρή βρύση της Μεσσηνιακής Μάνης υπάρχει επιγραφή με μικρογράμματη γραφή, ενώ σε βρύσες της Κυνουρίας βρίσκουμε επιγραφές με αραβικά στοιχεία, πράγμα που επιβεβαιώνει το πέρασμα Αράβων από την Πελοπόννησο και την επίδραση της Ανατολής στην τέχνη της κρηνοποιίας στην Ελλάδα. 21

23 V) ΛΑΤΡΕΙΑ - ΕΘΙΜΑ - ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ Η σχετική με τη βρύση και το νερό πανάρχαιη λαϊκή δεισιδαιμονία δεν επηρέασε μόνο το γλυπτικό διάκοσμο της βρύσης, αλλά δημιούργησε και μια σειρά από μαγικές πράξεις και έθιμα, που ξεκίνησαν από την αρχαιότητα και επιβίωσαν στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση. Η βρύση θεωρείται χώρος που προστατεύεται από τη θεία δύναμη. Ένα τόσο πολύτιμο αγαθό, όπως το νερό ήταν φυσικό να συνδεθεί από πολύ νωρίς με τη λατρεία. Ο Ηρόδοτος, ο Στράβων, ο Πλίνιος, ο Πλούταρχος, ο Παυσανίας και τα Προσκυνητάρια αναφέρουν πολλές περιπτώσεις «όπου το ύδωρ κατέχει μαγικήν δύναμην», και πλήθος από παράδοξα φαινόμενα που συνδέονται με την πίστη των αρχαίων σε υπερφυσικές ιδιότητες του νερού, τόσο στις ανατολικές και ιδιαίτερα στις σημιτικές χώρες, όσο και στην αρχαία Ελλάδα. Σ' όλα τα γεωγραφικά πλάτη της γης αναπτύχθηκε μια λατρευτική πραγματικότητα στηριγμένη στη θρησκευτική πίστη αλλά και στη φυσική αλήθεια, ότι το νερό είναι το πρωταρχικό και απαραίτητο στοιχείο της ζωής. Η ανανεωτική δύναμη του στη βλάστηση, η καθαρτική του επίδραση, με τη λευκότητα και την αέναη ροή, και η μαγική σημασία της εκπήγασής του από τα σπλάχνα της μητέρας Γης, έκαναν τους ανθρώπους να το προσέξουν με δέος και ευγνωμοσύνη, και να το θεοποιήσουν ή να το θέσουν στην προστασία θεών. Ιερές πηγές και λατρείες υδάτων ήταν γνωστότατες από την αρχαιότητα, γιατί το νερό ήταν πάντα θεϊκό δώρο και μάλιστα όταν τύχαινε, εξαιτίας της ορυκτής του προέλευσης, να παρουσιάζει και θεραπευτικές ιδιότητες. Και στη χριστιανική παράδοση το νερό εμφανίζεται με θαυματουργικές ιδιότητες. Αρκεί να θυμηθούμε τις ιαματικές κολυμβήθρες Βηθεσδά και Σιλωάμ, το ιερό νερό του Ιορδάνη, όπου βαπτίστηκε ο Χριστός, και το σημερινό αγιασμό των υδάτων την ημέρα των Θεοφανίων. Οι θαυματουργικές αυτές ιδιότητες του νερού έκαναν και τη βρύση τόπο μαγικό στη λαϊκή φαντασία. Πολλές είναι οι λαϊκές παραδόσεις και οι θρύλοι για υπερφυσικούς φύλακες των πηγών, δράκοντες, αράπηδες, 22

24 λάμιες, νύμφες, νεράιδες, τελώνια, που «κρατούν» το νερό και παίρνοντας διάφορα σχήματα και μορφές παρουσιάζονται και τιμωρούν εκείνους που πλησιάζουν να πιουν ή να αντλήσουν νερό. Οι θρύλοι αυτοί είναι επιβιώσεις αρχαίων δοξασιών, που συνδέονται με τις προσωποποιήσεις των νερών και με στοιχειά που αντιστοιχούν στο Δράκοντα της πηγής της Δίρκης ή στον Πύθωνα της πηγής του Μαντείου των Δελφών. Συνέπεια των αντιλήψεων αυτών είναι οι πολυάριθμες μαγικές και δεισιδαίμονες πράξεις του ελληνικού λαού, που αποβλέπουν στην εξουδετέρωση της βλαπτικής δύναμης του στοιχειού, και τα ποικιλόμορφα έθιμα της νεότερης ελληνικής ζωής που συνδέονται με τη βρύση. Το σημείο του σταυρού, που κάνουν οι χωρικοί πριν να πάρουν νερό, το άναμμα του καντηλιού, που μερικές φορές κρέμεται από το θόλο της βρύσης, είναι μαγικές λαϊκές ενέργειες, που αποβλέπουν στην αποτροπή του κακού, που μπορεί να προκαλέσει η παρουσία του στοιχειού. Πολλά νεοελληνικά γαμήλια έθιμα είναι αναπόσπαστα δεμένα με την κρήνη του χωριού. Για το ζύμωμα των γαμοκούλουρων χρησιμοποιείται «αμίλητο νερό», που μεταφέρει κάποια παρθένα από τη βρύση. Η σιωπηρή μεταφορά του νερού γινόταν για να μη διαταραχτεί η θεότητα που έδρευε στην πηγή και που μπορούσε να είναι ευνοϊκή στο σκοπό για τον οποίο γινόταν η άντληση του νερού. Το λουτρό των νεόνυμφων, που γίνεται πριν τη στέψη, συνήθως το Σάββατο ή την Παρασκευή ή το πρωί της Κυριακής, γίνεται τελετουργικά με μεταφορά και πάλι του νερού από παρθένες, που πηγαίνουν για το σκοπό αυτό σε κοντινές πηγές. Και στην αρχαιότητα το λουτρό γινόταν με νερό που μετέφερε παιδί «αμφιθαλές», που είχε δηλαδή ζωντανούς και τους δυο γονείς του, από ιερή πηγή. Σε μερικά χωριά συνηθίζουν να χύνουν νερό στα πόδια της νύφης, πριν βγει από το πατρικό της σπίτι ή στα πόδια των νεόνυμφων κατά την ώρα της στέψης, με την έννοια του καλού οιωνού. Τη Δευτέρα ή την Τρίτη μετά το γάμο γίνεται η πανηγυρική μεταφορά της νεόνυμφης στην πηγή για μεταφορά νερού στο σπίτι. Πριν από την άντληση ρίχνονται στο νερό νομίσματα, στάρι, ρύζι, σταφίδες, η νύφη προσκυνάει τρεις φορές, ρίχνει στη λεκάνη της βρύσης μερικά νομίσματα ή πετάει προς τα πάνω ένα 23

25 κομμάτι ψωμί και χάλκινα νομίσματα «για να τρέξουν το στάρι και τα γρόσια στο σπίτι της, όπως τρέχει το νερό στη βρύση», και γεμίζει το λαγήνι νερό. Οι παρευρισκόμενοι προσπαθούν ν' αρπάξουν το ψωμί και όποιος το πετύχει θεωρείται τυχερός. Με τις προσφορές αυτές πίστευαν ότι η θεότητα που κατοικούσε στην πηγή θα έχει ευνοϊκή διάθεση προς τη νέα γυναίκα, που θα αντλούσε πλέον νερό από τη βρύση αυτή. Στην αγροτοποιημένη ζωή του λαού μας υπάρχουν μια σειρά από έθιμα σχετικά με τη βρύση, που γίνονται τακτικά σε διάφορες μέρες του χρόνου. Την Πρωτοχρονιά, πριν ξημερώσει πηγαίνουν στη βρύση και αποθέτουν γλυκά και άλλα ζαχαρωτά για τις μοίρες της χρονιάς. Οι χωρικοί πιστεύουν πως οι μοίρες, πριν ξημερώσει, θα φάνε τα γλυκά, θα γλυκαθούν, οπότε «θα γλυκάνει και ο χρόνος και θα πάει καλά η χρονιά». Αν δεν τα φάει και τα βρει η ημέρα πιστεύουν πως η χρονιά θα είναι κακή και ανάποδη. Την Πρωτομαγιά, που σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη όλα στο σπίτι πρέπει να ανανεωθούν, αδειάζουν από το βράδυ τ' αγγεία με το νερό μέχρι στάλα και το πρωί, νύχτα, παίρνουν τα κορίτσια τις στάμνες και πάνε αμίλητα στη βρύση. Τη στολίζουν με λουλούδια, που μάζεψαν στο δρόμο, την αλείφουν με βούτυρο, παίρνουν νερό και το φέρνουν σπίτι. Με το νερό αυτό πλένονται όλοι, πλένουν τις καρδάρες και τους κάδους όπου κοπανούν το γάλα, και βάζουν τα μικρά παιδιά να βρέξουν και τα πρόβατα στο μαντρί, για να φύγουν τα κακά πνεύματα. Στις 23 Ιουνίου παραμονή τ' Αϊ Γιάννη, του «Ριζικάρη» όπως τον λένε, γιατί φανερώνει το ριζικό, τελείται το πανάρχαιο έθιμο του Κλήδονα. Ένα αγόρι ή κορίτσι αμφιθαλές φέρνει από τη βρύση αμίλητο νερό. Το αδειάζει σ' ένα αγγείο και οι νέοι και νέες, που έχουν μαζευτεί στο σπίτι, ρίχνουν μέσα το «ριζικάρι» τους, ένα δαχτυλίδι, ένα σκουλαρίκι, μια καρφίτσα ή άλλο χρυσαφικό. Σκεπάζουν το νερό μ' ένα κόκκινο πανί, το κλειδώνουν με μια κλειδαριά και το εκθέτουν τη νύχτα στο ύπαιθρο, για να «το δει το αστέρι». Κλειδώνοντας το αγγείο με το αμίλητο νερό και τ' αντικείμενα λένε: «Κλειδώσατε τον Κλήδονα τ' Άγιου Γιαννιού τη χάρη, κι όποιος είν' καλορίζικος πρωί θε να το πάρει». Φυλάνε όλη τη νύχτα 24

26 τον Κλήδονα και το πρωί, όταν βγει ο ήλιος, τον ανοίγουν. Τον ξεκλειδώνει το παιδί που τον κλείδωσε και κάνουν διάφορα μαγικά απ' το νερό του Κλήδονα και το κόκκινο πανί ή μαντεύουν την τύχη τους από τα στίγματα που φέρνουν τα ριζικάρια τους με την επίδραση του νερού. Συνήθως οι κοπέλες κάνουν κύκλο γύρω από τον Κλήδονα, καθεμιά απαγγέλλει ένα δίστιχο και το παιδί βγάζει ένα ένα τα ριζικάρια. Το δίστιχο που απαγγέλθηκε θεωρείται χρησμός για το πρόσωπο στο όνομα του οποίου μελετήθηκε το ριζικάρι. Αφού πάρει η καθεμιά το ριζικάρι της στήνουν χορό γύρω από τον Κλήδονα μέχρι το βράδυ. Κι όταν τελειώνει ο χορός γεμίζει η καθεμιά το στόμα της με νερό απ' το δοχείο και στέκονται η μια μετά την άλλη στο παράθυρο περιμένοντας ν' ακούσουν κάποιο όνομα, που βέβαια θα είναι το όνομα του μέλλοντος συζύγου. Το είδος αυτό της μαντείας είναι συνδυασμός κληρομαντείας και κληδονισμού, του οποίου παλαιότερο παράδειγμα είναι η ομηρική όσσα ή φήμη. Εντελώς όμοιος με το σημερινό κλήδονα ήταν ο κληδονισμός των Βυζαντινών. Τον Ιούλιο, μετά το αλώνισμα, οι γεωργοί πηγαίνουν τον πρώτο καρπό στο μύλο και με το πρώτο αλεύρι οι νοικοκυρές ζυμώνουν το πρώτο ψωμί. Φτιάχνουν από το ίδιο ζύμωμα κι ένα κουλούρι, που το πάνε και το κρεμάνε στην πιο κοντινή βρύση, για να τρέχουν τα καλά του σπιτιού όπως τρέχουν τα νερά της βρύσης. Όποιος πάει πρώτος για νερό, το παίρνει και πιστεύει πως θα έχει καλοτυχία. Την ημέρα των Εισοδίων της Παναγίας, της «Πολυσπορίτισσας», στις 21 Νοεμβρίου, συνηθίζουν οι γεωργοί να βράζουν μαζί όσπρια και δημητριακά (καλαμπόκι, σιτάρι, ρεβίθια, κουκιά, φασόλια, φακές κ.α.). Μ' αυτά πρωί πρωί πάνε και ταΐζουν τις βρύσες, για το καλό των σπαρμένων σιταριών. Οι τσοπάνηδες συνηθίζουν να δίνουν και στα ζωντανά τους πολυσπόρια. Την παραμονή, τέλος, των Χριστουγέννων στις δώδεκα τα μεσάνυχτα σε πολλά μέρη γινόταν το «κέρασμα» της βρύσης με προσφορές στο πνεύμα, που πίστευαν πως κατοικεί μέσα σ' αυτή. Το πρωί πάλι αγόρια και κορίτσια ή γυναίκες πήγαιναν στη βρύση και την «καλάντιαζαν» τοποθετώντας κοντά της αλάτι, στάρι ψημένο και 25

27 κλαδί ελιάς. Κατόπιν αντλούσαν «αμίλητα» νερό πριν την ανατολή του ήλιου, στο οποίο απέδιδαν μαγικές ιδιότητες και μ' αυτό παρασκεύαζαν το προζύμι όλου του χρόνου. Υπάρχουν βέβαια και άλλες λαϊκές παραδόσεις για πηγές αγιάσματα, για βρύσες που χαρίζουν ευτεκνία, ή για το «αθάνατο νερό», που αποτελούν επιβιώσεις αρχαίων λατρευτικών δοξασιών και εκφράζονται με ένα πλήθος μαγικών και συμβολικών πράξεων του ελληνικού λαού. 26

28 VI) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΠΕΡΙΓΥΡΟΣ Η παραδοσιακή βρύση όμως έχει συνδεθεί και με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Δεν εξασφαλίζει μόνο την υδροδότηση της κοινότητας, αλλά αποτελεί και το κέντρο του οικισμού. Όλοι οι δρόμοι του χωριού είναι χαραγμένοι έτσι που οδηγούν στη δημόσια βρύση και κάθε δρομάκι στο βουνό ή στον κάμπο οδηγεί σε κάποια βρύση, που είναι θεμέλιο κάθε δραστηριότητας και παίζει πρωταρχικό ρόλο στη ζωή. Πολλές φορές η πηγή και η βρύση με το νερό ήταν το δασικό κριτήριο για τη θέση της δημιουργίας του οικισμού και η διαμόρφωση του γινόταν έτσι ώστε να εξυπηρετείται από μια ή περισσότερες βρύσες. Η στενή σύνδεση του χώρου με τη βρύση φαίνεται και από το πλήθος των τοπωνυμιών που έχουν σχέση μ' αυτή. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη σημερινή Πελοπόννησο βρίσκουμε τριάντα τουλάχιστον χωριά, που το όνομα τους σχετίζεται με τη βρύση και το νερό: Βρύσες, Βρυσούλες, Κρύα Βρύση, Δούκα Βρύση, Κεφαλόβρυσο, Ψηλή Βρύση, Περδικόβρυση, Κρυόβρυση, Πλατανόβρυση, Κρυσταλλόβρυση, Μυρόβρυση, Βρομόβρυση, Γλυκόβρυση, Κρυονέρι, Περδικονέρι, Βρομονέρι, Καλονέρι, Κρυόνερο, Καλό Νερό, Κεφαλάρι, Κρήνη, Δροσοπηγή, Αναβρυτό, Πηγές κ.α. Δεν υπάρχει βέβαια περιοχή, πόλη ή χωριό, που να μην έχει δώσει σε κάποια τοποθεσία όνομα σχετικό με τη βρύση και το νερό. Στενή είναι ακόμα η σύνδεση της βρύσης και με την οικονομία των παραδοσιακών αγροτικών οικισμών. Το νερό της δεν είναι απαραίτητα μόνο για να πίνουν οι άνθρωποι, αλλά και για να ποτίζουν οι γεωργοί τα ζώα τους και οι κτηνοτρόφοι τα κοπάδια τους. Για το πότισμα των ζώων κυρίως έχουν κατασκευαστεί οι μικρές πέτρινες γλυπτές γούρνες και είναι τοποθετημένες σε κάθε βρύση σε ύψος που να εξυπηρετούνται τα ζώα, ενώ για το πότισμα των κοπαδιών υπάρχουν πολλές φορές μεγάλες κορύτες-ποτίστρες μπροστά ή δίπλα από τη βρύση. Ο τόπος όπου θα δημιουργήσει ο τσοπάνης τη στάνη, τη στρούγκα, το μαντρί του είναι 27

29 τέτοιος ώστε να υπάρχει εύκολη και γρήγορη πρόσβαση προς το νερό κάποιας βρύσης ή κάποιας πηγής για να ποτίζει το κοπάδι του. Το νερό της βρύσης όμως χρησιμοποιείται πολλές φορές και για αρδευτικούς σκοπούς και στηρίζει σε μεγάλο βαθμό τη σχετική οικονομική αυτάρκεια των παραδοσιακών αγροτικών οικισμών. Κοντά στη βρύση του χωριού κάθε οικογένεια δημιουργεί τον κήπο της, που της εξασφαλίζει τα απαραίτητα φρούτα και λαχανικά. Ο «επιστάτης των κρηνών» της αρχαιότητας επιβιώνει στη νεότερη εποχή με το «νεροκράτη», τον άνθρωπο δηλαδή που είναι αρμόδιος για τη διάθεση του νερού, τηρεί την προτεραιότητα και ρυθμίζει τη σειρά με την οποία θα χρησιμοποιήσουν οι χωριανοί το νερό της βρύσης για την άρδευση των κήπων τους. 28

30 VII) ΟΙ ΚΡΗΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΚΑΔΙΑ Στους αρχαίους χρόνους η Αρκαδία κατείχε το μεσόγειο χώρο της Κεντρικής Πελοποννήσου και είχε γεωγραφική έκταση αρκετά μεγαλύτερη από τη σημερινή. Επικοινωνία με τη θάλασσα δεν είχε γιατί η Κυνουρία ανήκε στην Αργολίδα ή τη Λακωνία ανάλογα με την έκβαση των μαχών ανάμεσα στις δύο δυνατές πόλεις της αρχαιότητας, το Αργός και τη Σπάρτη. Το οδοιπορικό μας δεν θα ακολουθήσει πιστά τα χνάρια του Παυσανία, που επισκέφθηκε την Αρκαδία το 174 π.χ., αλλά θα βαδίσουμε στα σημερινά όρια του νομού. Η ανάγκη για επικοινωνία, ανάπτυξη και ευημερία, οδήγησε τους κατοίκους της Αρκαδίας στη γεφύρωση των ποταμών της με πολλά και αξιόλογα πετρόκτιστα γεφύρια. Αυτοδίδακτοι λαϊκοί τεχνίτες "έδωσαν ζωή στη πέτρα γιατί έχτιζαν με τη ψυχή τους", πέταξαν καμάρες πάνω από τα ποτάμια και έδεσαν τις όχθες τους. Δίχως σπουδές, με τη πέτρα και το κορασάνι (κονίαμα που φτιαχνόταν από άμμο ή χώμα, ασβέστη, τριμμένο κεραμίδι και σε κάποιες περιπτώσεις ασπράδι αυγών και μαλλιά Στη βρύση του Αγιοβασίλη,

31 ζώων), έχτισαν τα περισσότερα γεφύρια. Λαγκαδιανοί μάστοροι και άλλοι από τα γύρω χωριά (Λευκοχώρι, Περδικονέρι, Σέρβου, Λυσσαρέα, Δόξα) ήταν αυτοί που έκτισαν την πλειοψηφία των γεφυριών (Κούκου, Κυράς, Καμενίτσας, Αγιάννη, Φούσκαρη κ.α.) αλλά και τις περισσότερες βρύσες των Αρκαδικών χωριών (Δήμητρας, Κερασιάς, Ράδου κ.ά.). Οργάνωναν τα μπουλούκια τους τα οποία αποτελούνταν από τον πρωτομάστορα, χτίστες, λιθαράδες, λασπιτζίδες, πελεκάνους, τα μαστορόπουλα και τα ζώα τους. Έπαιρναν μαζί τους λοστάρια, βαριές, κασμάδες, χτένια, πικούνια, σφυριά, ζύγια και μπαρούτη και έφευγαν για να κτίσουν γεφύρια, σπίτια, εκκλησίες, και βρύσες. Αλλά και η ορεινή Κυνουρία είχε το δικό της ξεχωριστό οικοδομικό εργαστήριο. Οι Τσάκωνες μαστόροι έκτιζαν στα χωριά του Πάρνωνα και της Λακωνίας ενώ στα Καστριτοχώρια έβγαιναν καλοί πελεκάνοι και μαρμαράδες. Ακόμη, σε διάφορα σημεία του Αρκαδικού χώρου, δούλεψαν ντόπιοι μαστόροι, Ακοβίτες έκτισαν το γεφύρι στο Παλιομονάστηρο, Καστρίτες τα γεφύρια του Τάνου (Ξεριά και Άβορου) και τις βρύσες στο Ορεινό Κορακοβούνι και τον Κοσμά. Λίγες οι δουλειές που έμεναν για τα ξένα μπουλούκια. Επιγραφές διασώζουν πως έκτισε το 1691 το καθολικό της Νέας Μονής Φιλοσόφου ο Γ. Αρβανίτης από τη Β. Ήπειρο, το 1888 Πυρσογιαννίτες έκτισαν το καμπαναριό του Αγίου Χαραλάμπους στη Δημητσάνα και το 1912 το σχολείο του Λουκά οι Λ. & Ι. Φλίνδροι. Στη μνήμη των γερόντων επίσης καταγράφηκε πως Ηπειρώτες ήταν εκείνοι που έκτισαν το 1864 το γεφύρι του Κοντού στη Δημητσάνα. Μακεδόνες, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, δούλεψαν το 1900 στη Μονή Ελεούσας στη Βλαχέρνα και μια παράδοση μεταφέρει πως αυτοί έκτισαν το γεφύρι του Τάνου στα Τριπόταμα (Κυνουρία). Άλλους ξένους μαστόρους συναντάμε, Καρπάθιους στη Τριπολιτσά, Μαυροβούνιους σε γεφύρια του Φαλάνθου και βρύση του Βυζικίου και Ιταλούς που έκτισαν τα Τραινογέφυρα και τα γεφύρια της Μπαρμπουτσάνας και της Δημητσάνας. Τέλος, μαστόροι από την Λαμία έκτισαν το γεφύρι της Έλωνας στο Λεωνίδιο. 30