ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ Ή ΤΩΝ ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ Εισαγωγικές παρατηρήσεις - Τα ερωτήματα και η αξία τους

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΙΤΙΩΝ Ή ΤΩΝ ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ 3.1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις - Τα ερωτήματα και η αξία τους Γιατί ο άνθρωπος εγκληματεί; Αυτό είναι το πιο καίριο, αλλά και το πιο ανεπίδεκτο μιας σαφούς και αδιαμφισβήτητης απάντησης, ερώτημα του εγκληματολογικού κλάδου. Συναφές με αυτό το ερώτημα είναι και μία σειρά από άλλα υ- ποερωτήματα όπως: - γιατί μία χώρα (ή μία περιοχή της ή μία συνοικία μιας πόλης) έχει περισσότερη (ή λιγότερη ) εγκληματικότητα από μίαν άλλη; - μήπως κληρονομείται η εγκληματική συμπεριφορά; - άραγε, το περιβάλλον (οι κοινωνικές δομές) ή η κληρονομικότητα επηρεάζουν κυρίως ή περισσότερο τη συμπεριφορά ενός ατόμου; - γιατί σε ορισμένες εποχές (οικονομικής κρίσης, ανεργίας, ευημερίας ή ακόμη και του έτους) αυξάνεται (ή μειώνεται) η εγκληματικότητα; - γιατί ορισμένα άτομα χαρακτηρίζονται ως εγκληματικά (ή μη εγκληματικά) και ορισμένες συμπεριφορές ως εγκληματικές (ή μη εγκληματικές, σύννομες, κοινωνικά αποδεκτές); - γιατί ορισμένα άτομα δεν εγκληματούν; -ή μήπως όλοι εγκληματούμε ή είμαστε εν δυνάμει εγκληματίες;

2 176 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 3.2. Η αιτιολογική προσέγγιση Ερωτήματα τέτοιας φύσης, έχουν εκτός από μία καθαρά επιστημονική, θεωρητική προέλευση, και μία πρακτική αξία για ορισμένους επιστήμονες. Και αυτό γιατί η γνώση της αιτίας ή του αιτίου οδηγεί και στην πρόληψη ή την αποτελεσματική αντιμετώπιση του αιτιατού, του αποτελέσματος - της εγκληματικότητας στην προκείμενη περίπτωση. Για άλλους, η αιτιολογική προσέγγιση δεν αποτελεί πλέον τον κορμό της εγκληματολογίας. Και τούτο γιατί, κατά μία άποψη που θα δούμε αμέσως πιο κάτω, το έγκλημα κατασκευάζεται είναι, εν μέρει τουλάχιστον μία κοινωνική κατασκευή 1. Κατασκευάζεται από τα ΜΜΕ, από την κρατική εξουσία και από το κοινωνικό σύνολο, όταν προκαλείται «ηθικός πανικός» 2 με ορισμένες συμπεριφορές. Άλλωστε, η έλλειψη γνώσεων για την εγκληματογένεση δεν ματαιώνει κάθε προσπάθεια πρόληψης των εγκλημάτων. Υφίστανται στρατηγικές και προγράμματα πρόληψης της εγκληματικότητας τα οποία επιτρέπουν ορισμένες αποτελεσματικές ενέργειες. Για παράδειγμα, κάποιες πρωτόγονες κοινωνίες θεράπευαν την ελονοσία με φυτά κινίνης χωρίς να γνωρίζουν πώς μεταδίδονται οι ελώδεις πυρετοί. Έτσι, από το 1970, ειδικότερα οι ριζοσπάστες εγκληματολόγοι 3, ε- στίασαν τη μελέτη τους στο πώς «κατασκευάζονται» το «έγκλημα» και ο «εγκληματίας». Σύμφωνα δε με σύγχρονες αντιλήψεις, η συζήτηση και οι έρευνες γύρω από την αναζήτηση των αιτίων της εγκληματικής συμπεριφοράς είναι μία δραστηριότητα όχι μόνο μάταιη αλ- 1. S. Henry/D. Milovanovic, The Constitution of a Constitutive Criminology: A Postmodern Approach to Criminological Theory, σε: D. Nelken (ed.) The futures of Criminology, σ Όρος που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά ο Stanley Cohen (Folk Devils and Moral Panics, London 1972), και σημαίνει τη δυσανάλογη και εχθρική αντίδραση της κοινωνίας προς πρόσωπα ή ομάδες που προσδιορίζονται στερεοτυπικά από τις αναπαραστάσεις των ΜΜΕ ως απειλή για τις κοινωνικές αξίες. Στη συνέχεια, η αντίδραση αυτή δημιουργεί απαιτήσεις για περισσότερο κοινωνικό έλεγχο και μία κλιμακούμενη σπειροειδή αντίδραση. 3. Για τη «νέα» κριτική, ριζοσπαστική, μαρξιστική κλπ. εγκληματολογία, βλ. παραπάνω

3 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 177 λά και επιβλαβής, γιατί αποσπά την προσοχή των εγκληματολόγων από τη διαχείριση της εγκληματικότητας, την πρόληψη των εγκλημάτων και την ανάλυση των πολιτικών για την αντιμετώπιση του ε- γκλήματος 4. Πράγματι, για πολλές δεκαετίες η εγκληματολογική επιστήμη «διαιώνιζε την αυταπάτη» σχετικά με τη δυνατότητα διατύπωσης μιας «γενικής θεωρίας αιτιολογίας της εγκληματικότητας» 5. Από τη δεκαετία του 1960 όμως δημιουργείται ένα ρεύμα υποβάθμισης της αιτιολογικής προσέγγισης και ο όρος «αιτία» δεν αναφέρεται πλέον τόσο συχνά από εγκληματολόγους, ενώ ορισμένοι από αυτούς τονίζουν ότι απλά πρότυπα (μοντέλα) «αιτίου» και «αποτελέσματος» δεν είναι κατάλληλα για την εξήγηση κοινωνικών φαινομένων» 6. Από την άλλη πλευρά, η ύπαρξη ενός μεγάλου «σκοτεινού αριθμού» 7 αποτελεί ένδειξη ότι ο συνδυασμός: (α) κατάλληλων περιστάσεων, (β) ενός ενδεχόμενου δράστη και (γ) ενός θύματος, μπορεί να καταστήσει οποιονδήποτε από εμάς δράστη εγκλήματος 8. Ωστόσο, παρά τις ιδεολογικές ή μεθοδολογικές επιφυλάξεις που μπορεί να έχει κανείς σχετικά με την αιτιολογική προσέγγιση του εγκληματικού φαινομένου, η πορεία μέσα στην εγκληματολογική σκέψη και στις εγκληματολογικές θεωρίες ή σχολές εξακολουθεί να έχει πάντα μία ιδιαίτερη γοητεία. Γι' αυτό και επιχειρείται μία τέτοια σύντομη αναφορά και κυρίως κριτική ανασκόπησή τους. 4. J. Muncie / E. McLaughlin / M.Langan, (eds.), Criminological Perspectives, London, etc. 1996, σ S. Cohen, The Failures of Criminology, 1973, όπως αναφέρεται από τον A. Keith Bοttomley, Criminology in Focus, 1978, σ L. Wilkins, όπως αναφέρεται από τον H. Mannheim, Comparative Criminology, τ. 1, 1970, σ Δηλαδή, πολλών εγκλημάτων που δεν διαλευκαίνονται ή των οποίων οι δράστες δεν διώκονται ή δεν καταδικάζονται, σύμφωνα με στοιχεία από έρευνες σε θύματα (έρευνες θυματοποίησης) ή σε δράστες (έρευνες αυτο-ομολογούμενης ε- γκληματικής συμπεριφοράς. Βλ. για περισσότερα παρακάτω. 8. Πρβλ. A. Keith Bοttomley, ό.π., σ

4 178 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 3.3. Ορισμοί Η αιτία, το αίτιο, οι παράγοντες Ήδη χρησιμοποιήθηκαν ορισμένες έννοιες που απαιτούν μία οριοθέτηση. Ως αιτία, με τη φιλοσοφική και επιστημονική σημασία της λέξης, ορίζεται «ο λόγος δι ον συμβαίνει τι» 9. Ο όρος «αίτιο» είναι μεταγενέστερος και είναι ταυτόσημος με την αιτία. Στην εγκληματολογική συζήτηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αίτιο το γεγονός του οποίου η επενέργεια ή η μεταβολή ή η ύπαρξη επάγεται τη γένεση άλλου γεγονότος (του εγκλήματος) ή πλειόνων γεγονότων (εγκλημάτων) που συμβαίνουν είτε συγχρόνως, ομαδικά είτε σε αλληλουχία. Κάθε τέτοια συζήτηση αναφέρεται δηλαδή στην εγκληματογένεση. Ο Κ. Γαρδίκας στον τίτλο του πρώτου τόμου της Εγκληματολογίας του έκανε χρήση του όρου «αίτιο» στον πληθυντικό αριθμό: «τα γενικά και τα ατομικά αίτια των εγκλημάτων» και υπήγαγε στην πρώτη κατηγορία τέτοιων αιτίων το κλίμα, τις εποχές του χρόνου, την πόλη και την ύπαιθρο, το οινόπνευμα, τα ναρκωτικά, τον εταιρισμό, τα τυχερά παίγνια, τη δεισιδαιμονία κλπ. Στη δεύτερη κατηγορία που αφορούσε τα ατομικά αίτια περιέλαβε το φύλο, την ηλικία, την παιδεία, την οικογενειακή κατάσταση, τις σωματικές και ψυχικές ιδιότητες των εγκληματιών κλπ. Υπό αυτή την έννοια ο όρος «αίτια» χρησιμοποιείται ως συνώνυμο με τον όρο «παράγοντες». Οι παράγοντες όμως διαφέρουν, διότι ο καθένας από αυτούς και όλοι μαζί σε αλληλενέργεια συντελούν στην επέλευση του αποτελέσματος «έγκλημα» ή «εγκληματικότητα». Η διάκριση ανάμεσα σε «αίτια» και «παράγοντες» γίνεται εμφανής στη γνωστή άποψη του φιλοσόφου John Stuart Mill σχετικά με το επαρκές ή αναγκαίο αίτιο: Αν το Ε γεγονός σε κάθε περίπτωση ακολουθεί το Α, ανεξάρτητα αν συμβούν ή δεν συμβούν (και) άλλα γεγονότα, τότε το Α θεωρείται επαρκές αίτιο - αλλά όχι ανα- 9. Μέγα Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, Δ. Δημητράκου, τ. Α', Αθήνα 1964, λήμμα «αιτία».

5 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 179 γκαίο (Α > Ε). Αν όμως το Ε γεγονός έπεται του Α, μόνον όταν το Α και ορισμένοι άλλοι παράγοντες είναι παρόντες, τότε το Α είναι αναγκαίο αίτιο - αλλά όχι επαρκές. (Α+Φ+Χ+Ψ+Ω > Ε). Στην ε- γκληματολογία έως σήμερα δεν φαίνεται να έχει εντοπισθεί ένα «επαρκές αίτιο». (Λ.χ. αν όλοι οι εγκληματίες είχαν τη χρωμοσωματική ανωμαλία ΧΥΥ ανωμαλία που δεν έχει εντοπισθεί παρά σε ορισμένους εγκληματίες αλλά και μη εγκληματίες 10 τότε αυτή θα ήταν το επαρκές αίτιο.) Είναι αδιαμφισβήτητο, ότι ούτε η εγκληματικότητα γενικά, ούτε και κάποιο είδος εγκλήματος μπορεί να οφείλεται σε ένα μόνο αίτιο που να δημιουργεί σε κάθε περίπτωση αυτό το αποτέλεσμα. Έτσι, στην περιοχή της εγκληματικής συμπεριφοράς δεν μπορεί κανείς να εντοπίσει καταστάσεις στις οποίες τα εγκλήματα ακολουθούν πάντα ένα συγκεκριμένο γεγονός ή ορισμένο χαρακτηριστικό. Η εγκληματική συμπεριφορά δεν έπεται πάντα της ανεργίας ή της φτώχειας, αν και είναι δυνατό να υπάρχει έγκλημα όπου υ- πάρχει ανεργία ή φτώχεια. Το ίδιο και η παραβατική συμπεριφορά ανηλίκων. Δεν είναι πάντα αποτέλεσμα μιας διαλυμένης οικογένειας, αν και είναι δυνατόν να παρατηρηθεί κάτω από τέτοιες συνθήκες. Είναι, επομένως, ορθότερο να γίνεται λόγος για «αναγκαίους» στην παραγωγή του εγκλήματος «παράγοντες» που επενεργούν σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες 11. Η διαδικασία εξήγησης της αιτίας αποκαλείται αιτιολογία. Ο ό- ρος αυτός παραπέμπει στην ιατρική επιστήμη και ιδίως στην αιτιολογία των νόσων. Με αυτή την έννοια μεταφέρεται και στον εγκληματολογικό κλάδο και σημαίνει την έρευνα των αιτίων ή με άλλη διατύπωση: τη διερεύνηση των μορφολογικών και λειτουργικών διαταραχών, σε ατομικό (βιολογικό ή ψυχολογικό) ή κοινωνικό επίπεδο που συντελούν στην ύπαρξη του εγκλήματος. Ο διάδοχος του Κ. Γαρδίκα, στην τότε έδρα της Εγκληματολογίας στο Νομικό Τμήμα του ΕΚΠΑ 12, ο ποινικολόγος και εγκληματολόγος, Ι. Δασκαλόπουλος αναφέρεται σε εγκληματογόνους όρους 10. Βλ. παρακάτω Μέγα Λεξικόν, ό.π., λήμμα «αιτία». 12. Βλ. παραπάνω

6 180 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων (κίνητρα και αίτια) του εγκλήματος 13. Ως κίνητρο ορίζει ένα ψυχικό συμβάν (π.χ. συναίσθημα, ορμή, τάση, αναστολή κλπ.) από το ο- ποίο εκπηγάζει άλλο ψυχικό συμβάν. Το άλλο ψυχικό συμβάν είναι «απόρροια» και όχι αιτιατό, γιατί τα ψυχικά συμβάντα δεν έχουν αίτια αλλά κίνητρα 14. Τα κίνητρα είναι σπάνια επαρκώς συνειδητά 15, συνήθως είναι ανομολόγητα, ταπεινά, εγκληματικά 16 (λ.χ. η ανθρωποκτονία που τέλεσε ο Δ είχε ως κίνητρο τη ζήλια) Οι θεωρίες Με την αναζήτηση των αιτίων των εγκλημάτων συνδέονται οι ε- γκληματολογικές θεωρίες. Στην περίπτωση αυτή γίνεται λόγος για αιτιολογικές θεωρίες. Ο όρος θεωρία στις κοινωνικές επιστήμες έχει τουλάχιστον οκτώ διαφορετικές έννοιες. Ενδέχεται να σημαίνει: (α) μεθοδολογία, (β) κατευθυντήριες γραμμές, (γ) ανάλυση εννοιών, (δ) ερμηνεία post factum, (ε) εμπειρικές γενικεύσεις, (στ) επαγωγική ή παραγωγική μέθοδο 17, (ζ) θεωρία υπό στενή έννοια και (η) θεωρία υπό ευρεία έννοια. Στην τελευταία αυτή έννοια θα μπορούσε κανείς να εντάξει και τον όρο «παράδειγμα», κατά μία άποψη. Και μάλιστα τα εννοιολογικά παραδείγματα, όπως η αντίθεση μεταξύ Gemeinschaft και Gesellschaft του Tönnies, τα αναλογικά παραδείγματα, όπως η έλξη και απώθηση που μεταφέρεται στη μετανάστευση και παλιννόστηση ή τα τυπικά παραδείγματα, όπως η λειτουργική ανάλυση του R. K. Merton 18. Είναι αυτονόητο ότι οι ειδικότερες αναπτύ- 13. Ι. Μ. Δασκαλόπουλου, Στοιχεία Εγκληματολογίας, τόμος Πρώτος, Γενική Εγκληματολογία, τεύχος Πρώτον, Η φύσις του εγκλήματος, Αθήναι 1972, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Υπενθυμίζουμε ότι επαγωγική μέθοδος σημαίνει συναγωγή γενικών επιστημονικών νόμων από ατομικές προτάσεις βάσης, ενώ παραγωγική σημαίνει συναγωγή πορισμάτων σχετικά με τα εκάστοτε προβλήματα στηριζόμενη σε ήδη θεμελιωμένες προτάσεις. Βλ. διεξοδικότερα: Θ. Πελεγρίνη, Λεξικό της Φιλοσοφίας, Αθήνα 2004, αντίστοιχα λήμματα. 18. Βλ. R. Boudon/F. Bourricaud, Dictionnaire Critique de la Sociologie, 3 e ed. 1990, σ , και Δ. Ν. Κούτρα, Θέματα Φιλοσοφίας, Αθήνα 1991, σ. 20.

7 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 181 ξεις των εννοιών «θεωρία» και «παράδειγμα» εκφεύγουν από τους σκοπούς ενός πανεπιστημιακού συγγράμματος εγκληματολογίας. Ορισμένες όμως πρόσθετες επισημάνσεις θεωρούνται απαραίτητες για την κριτική αξιολόγηση των εγκληματολογικών θεωριών ή για την κατανόηση ορισμένων εγκληματολογικών παραδειγμάτων. Στις ημέρες μας, ίσως ο γενικότερα αποδεκτός ορισμός της θεωρίας είναι εκείνος που διατυπώθηκε από τον Karl Popper 19. «Στις επιστήμες εργαζόμαστε με θεωρίες, δηλαδή με επαγωγικά συστήματα. Και αυτό για δύο λόγους. Πρώτον, μία θεωρία ή ένα επαγωγικό σύστημα είναι μία προσπάθεια εξήγησης και άρα μία δοκιμή για την επίλυση ενός επιστημονικού προβλήματος. Και δεύτερον, μία θεωρία, δηλαδή ένα επαγωγικό σύστημα, υπόκειται μέσω των συμπερασμάτων του σε ορθολογική κριτική. [Μία θεωρία] είναι, κατά συνέπεια, μία προσπάθεια επίλυσης [ενός προβλήματος], η οποία [επίλυση] υπόκειται σε ορθολογική κριτική» 20. Συνοπτικότερος είναι ο ορισμός του Π. Γέμτου: «Θεωρίες είναι σύνολα συνδεδεμένων μεταξύ τους υποθέσεων που συστηματοποιούν, ενοποιούν και εξηγούν ορισμένη περιοχή της πραγματικότητας» Το «παράδειγμα» Η έννοια του «παραδείγματος» εξελίχθηκε από τον Kuhn τη δεκαετία του Αν υπεραπλουστεύσει κανείς το θέμα και παραμερίσει τις απόψεις λ.χ. των Popper, Lakatos και Feyerbend, μπορεί μόνο να τονίσει ότι η επιστημονική κοινότητα και οι αντίστοιχοι επιστημονικοί κλάδοι, κινούνται συνήθως (εργάζονται «φυσιολογικά», κατά την έκφραση του Kuhn) στο πλαίσιο κυρίαρχων παραδειγμάτων, όπως αυτά που έχουν καθιερωθεί από τον Νεύτωνα, τον Αινστάϊν ή 19. M. Killias, Précis de criminologie, 1991, σ K. Popper, Auf der Suche nach einer besseren Welt, Vorträge und Aussätze aus dreissig Jahren, 5. Auflage München/Zürich 1990, σ Π. Α. Γέμτου, Η Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα 1987, τ. 2, σ. 50.

8 182 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων τον Freud 22 ή όσα μόλις προαναφέρθηκαν. Κάθε κλάδος έχει τα δικά του «παραδείγματα», δηλαδή σύνολα διαδικασιών, αξιών, αντιλήψεων και προτύπων (μοντέλων) που προσδίδουν στην επιστημονική κοινότητα τη συνεκτικότητά της 23. Στην καλύτερη περίπτωση τα παραδείγματα αυτά βασίζονται στη συναίνεση και σε μία πίστη σχετικά με τη χρησιμότητα και εγκυρότητά τους. Στην εγκληματολογία γίνεται λόγος για το αιτιολογικό παράδειγμα 24, καθώς και για τα τρία βασικά παραδείγματα: το θετικιστικό, της διάδρασης και το σοσιαλιστικό με τις αντίστοιχες κατευθύνσεις: θετικιστική, πλουραλιστική και σύγκρουσης Οι Σχολές Τέλος, ο όρος «σχολή εγκληματολογίας» περιλαμβάνει τους θεμελιωτές ή/και οπαδούς μιας θεωρίας ή απλώς μιας προσέγγισης που αναφέρεται στα αίτια των εγκλημάτων και στις πολιτικές ή τεχνικές ελέγχου τους που απορρέουν από αυτή 26. Ο χαρακτηρισμός «σχολή» χρησιμοποιείται κυρίως για την κλασική και τη θετική σχολή, καθώς και τη λεγόμενη σχολή του Σικάγου. Ορισμένες σχολές δεν βασίζονται σε θεωρία αλλά απλώς σε παραδοχές (π.χ. η κλασική) Σχολές - θεωρίες - ρεύματα Οι πρωτο-εγκληματολογικές αντιλήψεις, ορισμένες θεωρίες ή ρεύματα του 20 ού αιώνα, και λιγότερο τα σύγχρονα εγκληματολογικά παραδείγματα, αποτελούν τις τρεις αναγκαίες περιοχές, στις οποίες θα κινηθεί η εξέταση της αιτιολογικής προσέγγισης του εγκληματι- 22. Βλ. H. J. Kerner, Kriminologie Lexikon, 4. Auf. 1991, σ.241 επ. και R. Boudon / F. Bourricaud, ό.π., σ. 106 επ. 23. Όπως αναφέρεται στο: S. Auroux/Yvonne Weil, Vocabulaire des études philosophiques, Paris 1993, σ G. Kaiser, Kriminologie, 9 Auf. 1993, σ H. J. Kerner, ό.π., σ Πρβλ. E. H. Sutherland / D. R. Cressey, Criminology, 9 th ed., Philadelphia / New York/Toronto 1974, σ. 49.

9 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 183 κού φαινομένου. Στον Πίνακα 3.1 που ακολουθεί απεικονίζεται η εξέλιξη των προσπαθειών αναζήτησης άλλοτε της αιτίας και άλλοτε των παραγόντων που συντελούν στην ερμηνεία του εγκληματικού φαινομένου. Οι βασικές σχολές παρουσιάζονται με έντονα γράμματα και ακολουθούν τα παρακλάδια των σύγχρονων προεκτάσεων Η κλασική σχολή και οι προεκτάσεις της Οι πρωτοπόροι: Beccaria και Bentham Ο Mannheim αρχίζει το βιβλίο του «οι πρωτοπόροι της εγκληματολογίας» με τη γέννηση του Cesare Beccaria το 1735 και τελειώνει με το θάνατο του Gustave Aschaffenburg το Επειδή, φυσικά, η αναφορά σε όλους τους θεμελιωτές του εγκληματολογικού κλάδου δεν είναι δυνατή, εδώ περιοριζόμαστε κυρίως σε εκείνους που έθεσαν τους προβληματισμούς με μορφή φιλοσοφικής εικασίας σε α- ντιδιαστολή με εκείνους που προχώρησαν στη διατύπωση, έστω και χωρίς πληρότητα, μιας εγκληματολογικής θεωρίας. Στην Ευρώπη του Μεσαίωνα αλλά ακόμη και μέχρι το 18 ο αιώνα, οι νόμοι ήταν ανίσχυροι και οι ποινές απάνθρωπες και γι αυτό πανίσχυρες. Στην εποχή του Διαφωτισμού, όμως, ένας Ιταλός μαθηματικός οικονομολόγος και πολιτικός επιστήμων, ο Beccaria ( ), και ένας Βρετανός νομικός και φιλόσοφος, ο Bentham ( ), αντέδρασαν στην αυθαιρεσία και την αγριότητα του ποινικο-σωφρονιστικού συστήματος και έθεσαν έτσι τις βάσεις της αποκαλούμενης πλέον κλασικής σχολής. Ας σημειωθεί ότι παρόμοιες απόψεις υποστήριξε και ο Γερμανός ποινικολόγος Anselm v. Feuerbach ( ).

10 184 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων ΠΙΝΑΚΑΣ 3.1 Συνοπτική παρουσίαση Σχολών, θεωριών, ρευμάτων της εγκληματολογίας ΣΧΟΛΕΣ / ΘΕΩΡΙΕΣ / ΡΕΥΜΑΤΑ Κλασική Σχολή Σύγχρονα ρεύματα: - Θεωρία γενικής πρόληψης - Ορθολογική Επιλογή Θετική Σχολή ή Βιολογικός Θετικισμός Σύγχρονα ρεύματα: - Βιο-Κοινωνιολογικές Θεωρίες Ψυχολογικές και Ψυχιατρικές προσεγγίσεις Μαρξιστική θεωρία Σύγχρονα ρεύματα: - Θεωρία κοινωνικής σύγκρουσης ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ / ΕΡΓΑ Beccaria: Περί εγκλημάτων και ποινών (1764) Bentham: Υπολογισμός ηδονής / δυσαρέσκειας (1789) Packer: Τα όρια της ποινικής κύρωσης (1968) Martinson: Τί αποδίδει (1974) Andenaes: Τιμωρία και εκφοβισμός (1974) J. Q. Wilson: Σκεπτόμενοι Το έγκλημα (1975) Lombroso: Ο εγκληματίας άνθρωπος (1863) Ferri:Εγκληματική Κοινωνιολογία (1884) Garofalo: Εγκληματολογία (1885) Hooton: Ο αμερικανός εγκληματίας (1939) Sheldon: Σωματότυποι (1940) Gluecks: Σωματική διάπλαση και παραβατικότητα (1950) E. O. Wilson Κοινωνιοβιολογία (1975) Tarde: Ποινική Φιλοσοφία (1912) (Θεωρία του μιμητισμού) Freud: Γενική Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση (1920) Bandura:Επιθετικότητα (1973) Marx: Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848) Bonger: Εγκληματικότητα και οικονομικές συνθήκες (1940) Dahrendorf: Τάξη και ταξική σύγκρουση στη βιομηχανική κοινωνία (1959) Taylor / Walton / Young: Η νέα εγκληματολογία ΜΕΘΟΔΟΣ στοχα- Φιλοσοφικός σμός Θεωρητική ανάλυση Δευτερογενής ανάλυση ερευνών Θεωρητική ανάλυση Θεωρητική ανάλυση Πειραματική Θεωρητική ανάλυση Θεωρητική ανάλυση Πειραματική Πειραματική Πειραματική Συνθετική Θεωρητική ανάλυση Ψυχαναλυτική θεωρία και κλινική εμπειρία Θεωρία συμπεριφοράς Θεωρητική ανάλυση και οικονομικά δεδομένα Οικονομικά και εγκληματολογικά δεδομένα Θεωρητική ανάλυση Θεωρητική ανάλυση

11 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 185 Κοινωνιολογικές θεωρίες 1. Θεωρίες κοινωνικής δομής Θεωρίες κοινωνικής διαδικασίας Durkheim: Η αυτοκτονία (1897) Park/Burges et al: Η πόλη (1925) (Οικολογική Σχολή Σικάγου) Merton: Κοινωνική δομή και ανομία (1938) Sellin: Πολιτισμική σύγκρουση και εγκληματικότητα (1938) Cloward / Ohlin: Παραβατικότητα και ευκαιρία (1960) Sutherland: Στοιχεία Εγκληματολογίας (1939) (Θεωρία διαφοροποιούσας συναναστροφής - θεωρίες εκμάθησης) Lemert: Κοινωνική παθολογία (1951) (Θεωρίες ετικέτας) Hirshi: Αίτια παραβατικότητας (1969) (Θεωρίες ελέγχου / κοινωνικών δεσμών) Στατιστικά δεδομένα Ερευνητικά δεδομένα Κοινωνιολογική θεωρία Κοινωνιολογική θεωρία και ερευνητικά δεδομένα Κοινωνιολογική θεωρία και ερευνητικά δεδομένα Κοινωνιολογική θεωρία Κοινωνιολογική θεωρία και ερευνητικά δεδομένα Πηγές: L. J. Siegel: Criminology, Theories, Patterns, and Typologies, 4 th ed., 1992, σ. 47 και E. Sutherland / D. C. Cressey: Criminology, 9 th ed., 1974, σ. 49. Συνδυαζόμενες οι αντιλήψεις των κυριότερων εκπροσώπων της ονομαζόμενης πλέον κλασικής σχολής συνοψίζονται στα εξής: - Η κοινωνία στηρίζεται σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο. - Έμφαση δίνεται στο έγκλημα και μάλιστα στο νομικό ορισμό του. - Το άτομο έχει ελευθερία βουλήσεως. - Η συμπεριφορά του είναι σκόπιμη και ρυθμίζεται από την αρχή του ηδονισμού (επίδραση ηδονιστικής ψυχολογίας του 18 ου αιώνα). Δηλαδή επιδιώκει την ευχαρίστηση, την ηδονή, και αποφεύγει τη δυσαρέσκεια, τον πόνο (μιας ποινής) και μάλιστα η αναμενόμενη ευχαρίστηση από την τέλεση μιας πράξης (του εγκλήματος) σταθμίζεται με την αναμενόμενη δυσαρέσκεια από ένα άλλο γεγονός (την τιμωρία). Κατά συνέπεια, ο «ηδονιστικός υπολογισμός» και απολογισμός αρκεί για την αιτιολογία της εγκληματικής συμπεριφοράς. - Η αρχή του ωφελιμισμού (utilitarismus) διέπει την ανθρώπινη συμπεριφορά και έτσι επιτυγχάνεται η μέγιστη ευτυχία για το μέγιστο αριθμό των ανθρώπων. Άρα η ποινή πρέπει να προλαμβάνει

12 186 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων όλα τα εγκλήματα και ιδίως τα χειρότερα και να λειτουργεί με το μικρότερο δυνατό κόστος (Bentham). - Η ποινή πρέπει να είναι τόσο αυστηρή ώστε η δυσαρέσκεια να είναι μεγαλύτερη από την ευχαρίστηση που συνεπάγεται η παραβίαση του νόμου. Και πάντως η ποινή πρέπει να είναι (α) ορισμένη, (β) ανάλογη με το έγκλημα, και (γ) η ίδια για τα ίδια εγκλήματα. - Η μέθοδος που ακολουθήθηκε από τους ιδρυτές της σχολής αυτής είναι της φιλοσοφικής θεώρησης. - Ο στόχος τους ήταν η αναμόρφωση του ποινικού δικαίου και του σωφρονιστικού συστήματος. Σε μία, έστω και σύντομη, αξιολόγηση της κλασικής σχολής θα πρέπει να τονιστεί ότι: (α) η σχολή αυτή σηματοδότησε την απαρχή της επιστημονικής αναζήτησης των αιτίων της εγκληματικής συμπεριφοράς, (β) κατέστησε ευχερές το έργο του ποινικού δικαστή, ο οποίος πλέον απλώς καλείται να εφαρμόσει το νόμο και (γ) οι αρχές της ενέπνευσαν το Γαλλικό Ποινικό Κώδικα του 1791 έστω και αν αυτός δεν εφαρμόστηκε προτού τροποποιηθεί αλλά και γενικά το σύγχρονο ποινικό δίκαιο 27. Εξάλλου στις ατέλειες της σχολής αυτής θα πρέπει να καταγραφεί ότι ο αλγεβρικός υπολογισμός ευχαρίστησης-δυσαρέσκειας, αν ισχύει, είναι νοητός μόνο σε ορισμένα εγκλήματα που απαιτούν περίσκεψη, προετοιμασία και υπολογισμό, ό- πως είναι κατεξοχήν τα οικονομικά εγκλήματα. Επομένως, δεν δίνει ικανοποιητική απάντηση στην αιτιολογία όλων των εγκλημάτων. Ε- πιπλέον, στηρίζεται στην ελευθερία της βουλήσεως με τρόπο τέτοιο ώστε να αποκλείει οποιαδήποτε περαιτέρω αναζήτηση αιτίων Η νεο-κλασική σχολή Τον 19 ο και 20 ό αιώνα, βαθμιαία, δημιουργήθηκε η νεο-κλασική σχολή το πνεύμα της οποίας καθοδήγησε την τροποποίηση του 27. G. B. Vold / T. J. Bernard / J. B. Snipes, Theoretical Criminology, 4 th ed., New York / Oxford, 1998, σ (εφεξής: G. B. Vold et. al., 4 th ed.). 28. Βλ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκλημάτων, Αθήνα-Κομοτηνή 1982 (ανατύπωση 1995), σ

13 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 187 Γαλλικού Ποινικού Κώδικα το 1810 αλλά και πολλούς άλλους Ευρωπαϊκούς Ποινικούς Κώδικες. Η ουσιαστική διαφορά μεταξύ κλασικής και νεο-κλασικής σχολής βρίσκεται στη μετατόπιση της έμφασης από την έννοια της βλάβης που προκαλεί το έγκλημα στην έννοια της ποινικής ευθύνης του δράστη. Ορισμένα άτομα, όπως οι ανήλικοι και ψυχικά ασθενείς, δεν έχουν ελεύθερη βούληση και ε- πομένως θεωρούνται ακαταλόγιστοι. Κατά συνέπεια, δεν πρέπει να τιμωρούνται, γιατί η ποινή δεν λειτουργεί αποτρεπτικά. Η κυρίαρχη τάξη, φαίνεται ότι ανακάλυψε ξανά και υιοθέτησε τις αντιλήψεις της κλασικής σχολής. Και τούτο γιατί, ιδιαίτερα το κοινωνικό συμβόλαιο και η συνεπακόλουθη υπακοή στους νόμους ακόμη και αν αυτοί είναι άδικοι καθώς και η ποινή που λειτουργεί ως μηχανισμός επιβολής κοινωνικού ελέγχου, διευκόλυναν το έργο της. Ωστόσο, σύμφωνα με σύγχρονες απόψεις, που εκφράζονται από τους νεο-κλασικιστές, η τάξη αυτή επέλεξε ορισμένες μόνο από τις θέσεις του Beccaria. Οι θεωρητικοί του κοινωνικού συμβολαίου δεν έλαβαν υπόψη τους ότι το κόστος ορισμένων ομάδων που α- ποδέχονται το συμβόλαιο αυτό είναι μικρό και τα οφέλη τους μεγάλα, ενώ για άλλες ομάδες, κατωτέρων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο Η θεωρία της ορθολογικής επιλογής Στη δεκαετία μεταξύ 1960 και 1970 αναζωογονήθηκε το ενδιαφέρον για τις απόψεις της κλασικής σχολής με τη μορφή της «ορθολογικής επιλογής» ή της οικονομετρίας και της «γενικής πρόληψης». Σε αυ- 29. Πρβλ. την περικοπή από τον Beccaria στην οποία παρουσιάζεται ένας κλέφτης να συλλογίζεται: «Τί είναι αυτοί οι νόμοι τους οποίους υποτίθεται ότι πρέπει να σέβομαι...; Ποιός έκανε αυτούς τους νόμους; Πλούσιοι και ισχυροί άνθρωποι... Ας σπάσουμε αυτούς τους δεσμούς που είναι μοιραίοι για την πλειονότητα και χρήσιμοι μόνο για τους ράθυμους τυράννους...». Το απόσπασμα αυτό αναφέρεται από τους G. B. Vold / T. J. Bernard, Theoretical Criminology, 3 rd ed. 1986, σ. 29 και όχι στην 4 η έκδοση. Επειδή η 3 η έκδοση βρίσκεται πιο κοντά στο πνεύμα του αρχικού συγγραφέα και διαφέρει σημαντικά από την 4 η, στο κείμενο αυτό χρησιμοποιούνται και οι δύο εκδόσεις.

14 188 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων τό συνετέλεσε η απογοήτευση από: (α) την αδυναμία εντοπισμού των εγκληματογόνων χαρακτηριστικών και παραγόντων (χαμηλή νοητική ικανότητα ή τάξη, διαλυμένη οικογένεια, κλπ.), (β) τις αποτυχίες της αναμόρφωσης των εγκληματιών, και (γ) τη σημαντική αύξηση της εγκληματικότητας. Έτσι, για πολλούς εγκληματολόγους θεωρήθηκε λογικότερη η στροφή της μελέτης προς τη διαδικασία λήψης αποφάσεων από τον εγκληματία παρά στους εγκληματογόνους παράγοντες και στη μάταιη απόπειρα αναμόρφωσης ή σωφρονισμού του 30. Σύμφωνα με την πρώτη προσέγγιση, η οποία εκπροσωπείται από πλειάδα επιστημόνων με αξιόλογες σχετικές μελέτες, η τέλεση ενός εγκλήματος αποτελεί μία προσωπική επιλογή, μία ορθολογική επιλογή 31. Οι δράστες επηρεάζονται από την απειλή της ποινής ή από την εφαρμογή της με τη σύλληψη και την καταδίκη. Κατά τη διδασκαλία της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής, όσο πιο αυστηρή, βέβαιη και χρονικά πλησίον στην τέλεση του εγκλήματος είναι η ποινή, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες ελέγχου της εγκληματικής δραστηριότητας. Επίσης, οι θεωρητικοί της ορθολογικής επιλογής υποστηρίζουν ότι οι δράστες δεν εμπλέκονται τυχαία σε αντικοινωνική συμπεριφορά. Ερευνητικά δεδομένα υποδηλώνουν ότι εξετάζουν πρώτα το στόχο τους, τις δεξιοτεχνίες τους, τις ανάγκες τους, τα κίνητρά τους, τους φόβους τους. Συνεπώς, το έγκλημα μπορεί να προληφθεί ή απλώς να μετατοπιστεί, αν πεισθούν οι ενδεχόμενοι δράστες, ότι οι κίνδυνοι από την παράβαση μιας ποινικής διάταξης είναι μεγαλύτεροι από το όφελος που θα αποκομίσουν από την παράβαση αυτή Η θεωρία της γενικής πρόληψης Από την άλλη πλευρά, οι θεωρητικοί της γενικής πρόληψης και μά- 30. Βλ. L. J. Siegel, Criminology, Theories, Patterns, and Typologies, 4 th ed., 1992, σ Στο ίδιο. 32. Βλ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη των εγκλημάτων, ό.π., σ

15 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 189 λιστα της εκφοβιστικής, δέχονται ότι αν πράγματι οι εγκληματίες δρουν ορθολογικά, θα πρέπει να υφίσταται μία αντίστροφη σχέση μεταξύ ποινής και εγκλήματος. Οικονομολογικές μελέτες βασίζονται στην αρχή ότι ο ενδεχόμενος δράστης υπολογίζει το κόστος και το όφελος της εγκληματικής του δραστηριότητας, όπως η οικονομική άνεση. Έχει λεχθεί μάλιστα χαρακτηριστικά, ότι αν για τον δράστη η πιθανότητα σύλληψης και τιμωρίας είναι 1/10 και η απειλούμενη χρηματική ποινή για το συγκεκριμένο έγκλημα είναι λ.χ ευρώ, τότε το κόστος αυτού του εγκλήματος είναι ελάχιστο. Η οικονομική θεωρία προσφέρει όμως και απάντηση στην πολιτική καταπολέμησης της εγκληματικότητας μέσω κατάλληλων παρεμβάσεων του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης. Για παράδειγμα, αν οι σύγχρονες κοινωνίες της ελεύθερης αγοράς επέλεγαν να πληρώσουν το υψηλό κοινωνικό κόστος του εγκλήματος - δηλαδή, εκτός από τη σημαντική αύξηση των σχετικών κονδυλίων για τους κατασταλτικούς μηχανισμούς, αποδέχονταν και την πιθανότητα να καταδικασθούν και ορισμένοι αθώοι, λόγω ιδιαίτερου ζήλου, τότε η εγκληματικότητα θα μειωνόταν σημαντικότατα. Κατά συνέπεια, διατηρούμε την εγκληματικότητα στο συγκεκριμένο επίπεδο, επειδή δεν είμαστε διατεθειμένοι να επωμισθούμε ένα υψηλότερο κοινωνικοοικονομικό κόστος 33. Ωστόσο, το εγκληματικό φαινόμενο είναι ιδιαίτερα πολύπλοκο. Υπεισέρχονται σε αυτό πολλοί παράγοντες και έτσι τέτοιοι υπολογισμοί, μαθηματικοί ή μηχανιστικοί, δεν επαρκούν για την αιτιολόγηση ή για την πρόληψη της εγκληματικότητας Κριτική αποτίμηση Οι οπαδοί των δύο προαναφερόμενων θεωριών έχουν κατακριθεί διότι: (α) στηρίζονται στην παραδοχή ότι οι εγκληματίες ενεργούν ορθολογικά πριν από την τέλεση ενός εγκλήματος, (β) αγνοούν τις ιδιαιτερότητες του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης, και (γ) δεν λαμβάνουν υπόψη τους κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες 33. Πρβλ. G. B. Vold / T. J. Bernard, ό.π., σ Κ. Δ. Σπινέλλη, Η γενική πρόληψη, ό.π., σ. 42 επ.

16 190 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων που ενδέχεται να επηρεάσουν την εγκληματική συμπεριφορά. Άλλωστε, τα συμπεράσματα ερευνών με αντικείμενο τη διερεύνηση της εγκυρότητας ή αποτελεσματικότητας της εκφοβιστικής λειτουργίας της ποινής δεν τεκμηριώνουν ότι οι αυστηρές, εκφοβιστικές ποινές μειώνουν τους δείκτες της εγκληματικότητας 35. Γεγονός παραμένει, πάντως, το ότι η σύγχρονη πολιτική για την πρόληψη της εγκληματικότητας στην Ευρώπη και στην Αμερική διαπνέεται ακόμη, σε μεγάλο βαθμό, από τις αρχές της γενικής και ειδικής πρόληψης. (Παρενθετικά σημειώνεται ότι η «ειδική πρόληψη», που αναφέρεται όχι στον οποιονδήποτε ενδεχόμενο δράστη γενικά αλλά μόνο σε εκείνο που έχει ήδη εγκληματήσει, δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τους ιδρυτές της κλασικής σχολής). Η προσήλωση στις γενικο- και ειδικο- προληπτικές λειτουργίες της ποινής ίσως συνεχίζεται, γιατί η υιοθέτηση άλλων θεωριών, οι οποίες απαιτούν λ.χ. ισότητα στην κατανομή των ευκαιριών για εκπαίδευση και εργασία ή άλλες δομικές κοινωνικές μεταβολές, δεν οδηγεί σε εύκολα εφαρμόσιμες λύσεις κάτω από τις κρατούσες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Γι αυτό οι σχεδιαστές της σχετικής πολιτικής αρκούνται στις αυξομειώσεις των κυρώσεων και στην κατάλληλη διαχείριση του συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης Η θετική σχολή Lombroso - o ένας από τους τρεις μεγάλους Περίπου εκατό χρόνια μετά την εμφάνιση της κλασικής σχολής παρουσιάζεται η θετική. Αν η πρώτη είχε γονιμοποιηθεί από τις ιδέες του Διαφωτισμού και κυρίως των γάλλων Voltaire, Rousseau και Montesquieu, η θετική σχολή επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τις αντιλήψεις των Comte και Darwin. Στις παρακάτω σελίδες αναφέρονται ιδίως οι απόψεις της ιταλικής, λεγόμενης και «ανθρωπολογικής» σχολής. Μνεία στις θέσεις της γερμανικής ή κοινωνιολογικής σχο- 35. Βλ. και L. J. Siegel, ό.π., ιδίως σ. 150.

17 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 191 λής, η οποία έχει κυριότερο εκπρόσωπο τον ποινικολόγο Franz v. Liszt ( ), δεν γίνεται, γιατί αυτή η κατεύθυνση παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον για το ποινικό δίκαιο. Οι βασικές παραδοχές της θετικής σχολής βρίσκονται σχεδόν στον αντίποδα της κλασικής: - Η μέθοδος που ακολουθείται είναι της ανθρωπολογικής ε- γκληματολογίας. Είναι η πειραματική, και όχι ο φιλοσοφικός στοχασμός. - Σημασία έχει ο εγκληματίας και όχι το έγκλημα - και πάντως δεν ενδιαφέρει η νομική έννοια του εγκλήματος αλλά το έγκλημα ως φυσικό γεγονός (Garofalo) Το άτομο δεν έχει ελεύθερη βούληση. Γεννιέται, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, «προγραμματισμένο» να εγκληματήσει. Ε- πομένως, δεν έχει ευθύνη. Υπάρχει μόνο κοινωνική ευθύνη που θεμελιώνεται στην επικινδυνότητά του. - Η ποινή πρέπει να είναι αόριστη. - Στόχος είναι η αναμόρφωση του εγκληματία. Κάτω από τη στέγη της θετικής σχολής φιλοξενούνται εγκληματολόγοι τουλάχιστον δύο κατηγοριών με πλούσιες υποκατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει τόσο εκείνους που αιτιολογούν την εγκληματική συμπεριφορά μονιστικά, δηλαδή με ένα μόνο (κυρίως) αίτιο όσο και εκείνους που αναγνωρίζουν μία πλειάδα άλλων συντελεστικών παραγόντων. Υποκατηγορία αποτελούν εκείνοι που δίνουν προβάδισμα στην κληρονομικότητα (π.χ. ο Goring και η άποψή του για τους γενετικούς παράγοντες μη κληρονομικά μεταβιβαζόμενους ή ο Jacobs και το σύνδρομο ΧΥΥ) 37. Ο Cesare Lombroso ( ), ο Enrico Ferri ( ) και ο Raffaele Garofalo ( ) αναφέρονται από όλες τις πηγές ως οι τρεις σημαντικότεροι εκπρόσωποι της (ιταλικής) θετικής σχολής. Η θεωρία του Lombroso για τον γεννημένο εγκληματία τουλάχιστον στην αρχική της διατύπωση που περιλαμβανόταν σε 252 σελίδες δεν είχε πολλά κοινά με τις αντιλήψεις των δύο προα- 36. Σχετικά με τον Garofalo, βλ. παραπάνω Βλ. παρακάτω

18 192 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων ναφερόμενων μαθητών του. Δηλαδή, ο Ferri και ο Garofalo στην αιτιολογία του εγκλήματος συμπεριέλαβαν παράγοντες βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς 38. Στις σελίδες που ακολουθούν θα περιοριστούμε στη συμβολή του Lombroso. Για τον Ferri και τον Garofalo υπάρχουν αναφορές σε άλλο τμήμα αυτού του τόμου 39. Ο Lombroso, στην ένατη έκδοση του μνημειώδους βιβλίου του «Ο εγκληματίας άνθρωπος», το οποίο είχε έκταση πάνω από σελίδες, αναγνώρισε τη σημασία των ψυχολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, καθώς και την ύπαρξη και άλλων τύπων ε- γκληματιών, εκτός του γεννημένου εγκληματία 40. Αυτός αποτελεί μόνο το 1/3 περίπου των εγκληματιών και ανήκει σε ένα ξεχωριστό ανθρωπολογικό τύπο, όπως ορισμένα πτηνά ανήκουν στα αρπακτικά και κάποια φυτά στα παρασιτικά. Γεννήθηκε εγκληματίας με stigmata hereditatis, σωματικά και ψυχικά. Ανάμεσα στα δεκαοκτώ χαρακτηριστικά ή στίγματα που ξεχώρισε ο Lombroso σε 383 κρατουμένους συγκρίνοντάς τους με μη εγκληματίες, ήταν: οι διάφορες αποκλίσεις στο μέγεθος ή στο σχήμα της κεφαλής, η ασυμμετρία κρανίου ή προσώπου, η προεξέχουσα γνάθος, το ασύνηθες μέγεθος των αφτιών, κάποιες ιδιομορφίες στα μάτια, στη μύτη, στα χείλη, στα δόντια, στην τριχοφυΐα ή στο θώρακα, το πιθηκοειδές σαγόνι, οι υπερβολικές ρυτίδες, κλπ. Σαράντα τρία τοις εκατό των εγκληματιών είχαν πέντε ή περισσότερα από τα παραπάνω «στίγματα» και μόνο 21% είχε ένα 41. Εκτός από τους «γεννημένους εγκληματίες» ο Lombroso διέκρινε τελικά και άλλους τύπους εγκληματιών. Έτσι, η θετική σχολή, με τη συμβολή και του Ferri, αναγνωρίζει πέντε κατηγορίες εγκληματιών, δύο κατηγορίες στις οποίες κυριαρχούν οι ανθρωπολογικοί παράγοντες και τρεις στις οποίες προεξέχουν οι κοινωνικοί: - εγκληματίες εκ γενετής, 38. G. B. Vold /T. J. Bernard, ό.π., σ Βλ. Κ. Δ. Σπινέλλη, Εγκληματολογία, ό.π., σ G. B. Vold et. al., 4 th ed. ό.π., σ G. B. Vold / T. J. Bernard, ό.π., σ

19 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων εγκληματίες ψυχοπαθείς, - εγκληματίες από πάθος, - εγκληματίες περιστασιακοί και - εγκληματίες από έξη. Η σχολή προτείνει για κάθε κατηγορία εγκληματιών μία εξατομικευμένη μεταχείριση με σειρά κυρώσεων που αποβλέπουν στην εξουδετέρωση και εξάλειψη της κάθε κατηγορίας 42. Με την καθιέρωση της τυπολογίας των εγκληματιών η θετική σχολή υποδηλώνει την ύπαρξή της στις ποινικές επιστήμες ακόμη και σήμερα. Κληρονομιά της θετικής σχολής είναι και οι συγκρίσεις ανάμεσα σε μία πειραματική ομάδα (εγκληματιών, κρατουμένων) και μία ομάδα ελέγχου (μη εγκληματιών, λ.χ. στρατιωτών) με σκοπό να εντοπιστούν αιτιολογικές συναρτήσεις Από το γεννημένο εγκληματία στην κληρονομική και οργανική κατωτερότητα Από την εποχή του Ομήρου και του δύσμορφου Θερσίτη 43, των φυσιογνωμιστών, όπως ο Ελβετός Johan Caspar Lavater ( ) 44 και των μελετητών της «φρενολογίας», όπως ο ανατόμος Franz Joseph Gall ( ) ως τις ημέρες μας, καταβάλλονται 42. Για περισσότερα βλ. αντί άλλων Κ. Γ. Γαρδίκα, Εγκληματολογία, τόμ. Α', Τα γενικά αίτια των εγκλημάτων, 5 η έκδ., Αθήναι 1966, σ Πρβλ. Ομήρου Ιλιάδα, μετάφραση: Ν. Καζαντζάκη / Ι. Θ. Κακριδή, Ραψωδία Β, , «μόνο ο Θερσίτης ο ατσαλόστομος φωνοσκοπούσε ακόμα, / λόγια στο νου του που χεν άπρεπα πολλά, και τα πετούσε / δίχως ντροπή καμιά, μαλώνοντας με τους ρηγάδες πάντα, / φτάνει ν απάντεχε πως θ' άσκωνε μες στους Αργίτες γέλοιο. / Άντρας δεν έφτασε ασκημότερος κάτω απ' της Τροίας το κάστρο / κουτσός από το 'να πόδι, αλλήθωρος, με χωνιασμένους ώμους, / που απά στο στήθος του εκαλύβωναν και πιο ψηλά θωρούσες / κεφάλι μυτερό, που απάνω του χνούδι πετούσε ανάριο.» 44. Αντί άλλων βλ. σχετικά Γ. Α. Πανούση, Φυσιογνωμική, μία σύγχρονη ε- γκληματολογική προσέγγιση, Αθήνα-Κομοτηνή Στη μονογραφία αυτή παρατίθενται αναλυτικά, εκτός από τις θέσεις του Lombroso, όλες οι προ- και μετά- λομπροζιανές αντιλήψεις καθώς και οι σημερινές προεκτάσεις τους (λ.χ. ρατσισμός, στιγματισμός κλπ.). Σχετικά με τον Lavater και τον Gall, βλ. σ. 50 (και υποσ.) και σ. 55 επ., καθώς και σ

20 194 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων προσπάθειες να απομονωθούν τα ιδιαίτερα σωματικά ή ψυχικά χαρακτηριστικά των εγκληματιών. Την αταβιστική θεωρία του Lombroso ανέλαβε να κατάρριψη ο Goring με τη μελέτη τριών χιλιάδων άγγλων καταδίκων τους οποίους συνέκρινε με φοιτητές, γιατρούς, υπηρετούντες στο βρετανικό στρατό, ασθενείς νοσοκομείων κ.ά. Αν η μελέτη του Lombroso είχε μεθοδολογικές ατέλειες, και η έρευνα του Goring δεν ήταν αψεγάδιαστη. Λόγου χάρη στηρίχτηκε στην «κληρονομική κατωτερότητα» και δεν τεκμηρίωσε επαρκώς το ότι δεν υπάρχει ένας ξεχωριστός φυσικός τύπος: ο εγκληματικός τύπος ανθρώπου. Όπως ήταν επόμενο, τα ερευνητικά δεδομένα του Goring αμφισβητήθηκαν. Ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Hooton, απογοητευμένος και από τους δύο προηγούμενους ερευνητές, προσπάθησε σε μία εντυπωσιακή έρευνα ατόμων, από τα οποία ήταν κρατούμενοι, να ανακαλύψει, κατά την άποψή του, τα ιδιαίτερα σωματικά χαρακτηριστικά κάθε είδους εγκληματία (ανθρωποκτόνου, ληστή, βιαστή, κλέφτη) μετρώντας εκατόν επτά διάφορα χαρακτηριστικά. Και αυτή όμως η έρευνα, παρά τα θετικά της στοιχεία, περιείχε πολλές αδυναμίες. Από τις σημαντικότερες είναι τα μεθοδολογικά ατοπήματα στη δειγματοληψία των καταδίκων και κυρίως η έλλειψη ορισμού για τον όρο-κλειδί «οργανική / σωματική κατωτερότητα». Πάντως, ό,τι και αν είναι αυτή, η οργανική / σωματική κατωτερότητα, που μεταβιβάζεται κληρονομικώς κατά τον Hooton, εντοπίστηκε στους εγκληματίες-κρατουμένους! Οι μετα-λομπροζιανοί ερευνητές Εισαγωγικά Η κληρονομική μεταβίβαση ορισμένων γενετικών χαρακτηριστικών (λ.χ. χρώμα δέρματος ή οφθαλμών) δημιούργησε το ερώτημα: «μήπως κληρονομείται και η (εγκληματική) συμπεριφορά;» 'Η σε πιο σύγχρονη διατύπωση: «μήπως και η εγκληματική συμπεριφορά εί-

21 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 195 ναι θέμα γονιδίων» 45. Ανάλογο, όσο και παραπλανητικό, είναι και το ερώτημα: η κληρονομικότητα ή το περιβάλλον ευθύνεται για την ε- γκληματική συμπεριφορά;» Μελέτες γενεαλογικών δέντρων Οι πρώτες προσπάθειες να αποδειχθεί ένας γενετικός κρίκος με την εγκληματική συμπεριφορά ήταν απλοϊκές. Αφορούσαν οικογένειες με εγκληματικούς προγόνους και απογόνους. Η γνωστότερη έρευνα σε γενεαλογικό δέντρο εγκληματιών έγινε από τον Dugdale (1877) και εστιάστηκε στην οικογένεια με την ψευδωνυμία Jukes. Η οικογένεια αυτή ήταν γνωστή για την πενία της και για το ότι πολλά μέλη της επιδίδονταν στην πορνεία και άλλα ήταν εγκληματικά. Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι το υψηλό ποσοστό των εγκληματιών της οικογενείας δεν συνδεόταν με γενετικούς ή κληρονομικούς παράγοντες 46. Η ορθότερη εκδοχή βρίσκεται στην ομοιότητα του περιβάλλοντος στο οποίο ανατρέφονταν όλα τα μέλη της οικογένειας στην εκμάθηση της εγκληματικής συμπεριφοράς και των μεθόδων της μέσα στην οικογένεια. Κάποιες νεότερες μελέτες, όπως αυτή των Sheldon και Eleanor Glueck 47 περιείχαν στοιχεία, κατά τους ερευνητές, τα οποία αποδείκνυαν, ότι η εγκληματική συμπεριφορά του πατέρα αποτελούσε τον καλύτερο προγνωστικό παράγοντα για τη μελλοντική εγκληματική πορεία του γιου. Και σε αυτήν όμως την περίπτωση θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει το επιχείρημα ότι το δεδομένο αυτό δεν επαρκεί για να ερμηνεύσει τη μεταβίβαση της εγκληματικότητας μέσω των γονιδίων. Η διαπαιδαγώγηση από τον πατέρα και η επιρροή του στο παιδί ενδέχεται να έ- χουν συντελέσει στη δημιουργία του αποτελέσματος. 45. Το θέμα είχε απασχολήσει και το «The Economist», December 26- January 8, 1993, σ και Για περισσότερα βλ. S. E. Brown / Finn-Aage Esbensen / G. Geis, Criminology, Explaining Crime and its Context, Cincinnati, Ohio 1991, σ S. and E. Glueck, Unravelling Juvenile Delinquency, New York 1950.

22 196 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων Μελέτες σωματικών τύπων Η σχολή της βιο-τυπολογίας βασίζεται στην αντίληψη ότι συναρτάται ο βιολογικός τύπος με την εγκληματική δραστηριότητα. (Πρβλ. Το λεγόμενο: «Οία η μορφή τοιάδε και η ψυχή»). Για ορισμένους, όπως για τον Γερμανό ψυχίατρο Kretchmer 48, η σωματική διάπλαση συσχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τον χαρακτήρα του ατόμου. Ο Kretchmer αναλύοντας περισσότερα από τέσσερις χιλιάδες άτομα διέκρινε τέσσερις βασικούς ανθρώπινους τύπους (α) τον λεπτόσωμο ή ασθενικό που υπερτερεί στις μικροκλοπές και απάτες, (β) τον αθλητικό που τελεί συνήθως εγκλήματα βίας, (γ) τον πυκνικό κοντό και ευτραφή που κυριαρχεί μεταξύ των απατεώνων, και (δ) τον δυσπλαστικό ή μικτό τύπο που επιδίδεται σε εγκλήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας και σε εγκλήματα βίας. Ωστόσο, το έργο του Kretchmer περιέχει γενικότητες και αφορισμούς και δεν βασίζεται σε στατιστικές μελέτες και αναλύσεις. Άλλοι, όπως ο Αμερικανός Sheldon και οι συνεργάτες του 49, πρεσβεύουν ότι ο σωματικός τύπος που καθορίζεται από την εποχή της εμβρυακής ζωής δημιουργεί ξεχωριστούς τύπους ανθρώπων με ξεχωριστά χαρακτηριολογικά στοιχεία. Τους τύπους αυτούς ταξινομούν: - στον ενδομορφικό τύπο: μάλλον ευτραφής, εξωστρεφής, άνετος, και αγαπά την πολυτέλεια, - στον μεσομορφικό τύπο: μυώδης, δραστήριος, δυναμικός, ε- πιθετικός, και - στον εκτομορφικό τύπο: αδύνατος, εύθραυστος, εσωστρεφής, με αλλεργίες και χρόνια αϋπνία. Αυτοί οι βασικοί τύποι, παρουσιάζονται με παραλλαγές στις οποίες μπορεί να κυριαρχούν λ.χ. τα εκτομορφικά χαρακτηριστικά ή τα μεσομορφικά. Ο Sheldon σε μελέτη του με αντικείμενο νεαρούς 48. E. Kretchmer, Körperbau und Charakter, Berlin 1921, όπως αναφέρεται από G. B. Vold / T. J. Bernard, ό.π., σ Βλ. π.χ. W. H. Sheldon, Varieties of Human Physique, New York/London 1940, και Atlas of Man, New York/London 1954.

23 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 197 παραβάτες βρήκε ότι αυτοί υπερτερούσαν στα μεσομορφικά χαρακτηριστικά και υστερούσαν στα εκτομορφικά. Αντίθετα, η ομάδα φοιτητών που χρησιμοποίησε για σύγκριση (ως ομάδα ελέγχου), υπερτερούσε και αυτή στα μεσομορφικά χαρακτηριστικά (3,8 έναντι 4,6 της ομάδας των παραβατών) αλλά είχε και πολλά εκτομορφικά στοιχεία (3,4 έναντι 2,7 της ομάδας των παραβατών). Μεταγενέστερη μελέτη στηριζόμενη στα ίδια δεδομένα έδειξε ότι οι μεσομορφικοί τύποι υπερτερούσαν στην ομάδα των παραβατών 50. Η συσχέτιση μεταξύ μεσομορφικών τύπων και παραβατών ε- παληθεύτηκε και σε νεότερες έρευνες πεντακοσίων ανηλίκων παραβατών και πεντακοσίων μη παραβατών των Glueck. Μεσομορφικοί τύποι ήταν περίπου το 60% των παραβατών αλλά σημαντικά λιγότεροι (περίπου 31%) οι μη παραβάτες. Οι Glueck εντόπισαν ακόμη στους μεσομορφικούς τύπους γενικά χαρακτηριστικά, όπως επιθετικότητα, φυσική ρώμη, ενεργητικότητα, τάση να εκφράζουν τις ψυχικές εντάσεις και απογοητεύσεις με αντικοινωνική συμπεριφορά με παράλληλη έλλειψη σχετικών αναστολών, ευπάθεια σε παιδικές μολυσματικές ασθένειες, συναισθήματα ανεπάρκειας, συναισθηματική αστάθεια κλπ. Η εργασία των Glueck, παρά την ορθή μεθοδολογία και τις προσεκτικές μετρήσεις από ειδικούς (ανθρωπολόγους, ψυχιάτρους, κοινωνικούς λειτουργούς κλπ.) δεν αποδεικνύει τον «βιολογικό ντετερμινισμό». Τα ευρήματά τους υποδηλώνουν μάλλον μία διαδικασία «κοινωνικής επιλογής». Οι ανήλικοι παραβάτες αλλά και οι μπασκετμπολίστες δεν στρατολογούνται ανάμεσα στους σωματικά εύθραυστους ή ευτραφείς! Πάντως, η τάση να αναζητεί κανείς την αντανάκλαση χαρακτηριολογικών στοιχείων σε φυσικά χαρακτηριστικά συναντάται και στις μέρες μας. Καναδική μάλιστα μελέτη αναδεικνύει το πρόβλημα επηρεασμού της δικαστικής κρίσης από τη μορφή των δραστών. Έτσι, οι μη ελκυστικοί δράστες έχουν αυστηρότερη μεταχείριση από τους δράστες με συμπαθητική ή αδιάφορη αισθητικά εμφάνιση G. B. Vold et. al., ό.π., σ Στο ίδιο, σ. 51.

24 198 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα σχετικά στοιχεία που συνέλεξε ο Cortes στη δεκαετία του 1970 από παραβάτες και μη παραβάτες (άρρενες και θήλεις). Οι μεσομορφικοί μη παραβάτες είχαν υψηλή βαθμολογία στην ανάγκη για πραγμάτωση επιδιώξεων (από έναντι 200 των παραβατών), ενώ οι μεσομορφικοί παραβάτες είχαν υψηλή βαθμολογία στην ανάγκη για ισχύ (230 έναντι 0.92 των μη παραβατών) 52. Τέλος, στη δεκαετία του 1960 ο σουηδός Kinberg αναμοχλεύει τις γενετικές αντιλήψεις προβάλλοντας την έννοια της «βιολογικής μη προσαρμοστικότητας». Σύμφωνα με αυτήν κάθε άτομο αντιδρά στα εξωτερικά ερεθίσματα ανάλογα με τη βιολογική του δομή Μελέτες διδύμων Οι μελέτες διδύμων, λόγω της γενετικής τους ομοιότητας, αποτέλεσαν πρόσφορο ερευνητικό έδαφος για την εγκληματολογία. Ο Γερμανός ψυχίατρος Joannes Lange εγκαινίασε τις μελέτες μονοζυγωτικών ή μονοωογενών (ΜΖ) και διζυγωτικών ή δυοωογενών (ΔΖ) διδύμων ανδρικού φύλου που βρίσκονταν σε γερμανικές φυλακές με σκοπό να συγκρίνει τη συμπεριφορά τους. Η εργασία του με τον εύγλωττο τίτλο «έγκλημα ως πεπρωμένο» 54 αποκάλυψε, ότι η συμπεριφορά δέκα (10) από τα δεκατρία (13) ζεύγη ΜΖ διδύμων, ήταν ομοιόμορφη (δηλαδή και τα δύο αδέλφια είχαν ποινικό μητρώο σε ποσοστό 77%), ενώ μόνο σε δύο (2) από τα δεκαεπτά (17) ζεύγη ΔΖ διδύμων η συμπεριφορά ήταν ομοιόμορφη. Άλλη μελέτη, λίγο μεταγενέστερη, πάλι με μικρά δείγματα, έδειξε 66% ομοιόμορφη ε- γκληματική συμπεριφορά σε ΜΖ ζεύγη διδύμων και σε λίγο μικρότερο ποσοστό (54%) ομοιόμορφη συμπεριφορά σε ΔΖ Στο ίδιο, σ R. Gassin, Criminologie, 2 e ed., Paris 1990, σ J. Lange, Verbrechen als Schiksal, Leipsig 1929,όπως αναφέρεται από S. E. Brown/Finn-Aage Esbensen/G. Geis, Criminology, Explaining Crime and its Context 1991, σ Βλ. σχετικά Κ. Γ. Γαρδίκα, ό.π., σ Η σύγκριση μονοζυγωτικών και διζυγωτικών διδύμων προσφέρει ενδιαφέροντα στοιχεία για τη «γενετική υπό-

25 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 199 Μία πολύ νεότερη εμπεριστατωμένη έρευνα του K. O. Christiansen εκπονήθηκε στη Δανία, όπου τηρούνται, εκτός από το ποινικό μητρώο, αρχεία διδύμων και εμπεριστατωμένα αστυνομικά αρχεία από το 19 ο αιώνα. Αναφέρεται, λοιπόν, σε διδύμους γεννημένους μεταξύ 1880 και 1910 και παρουσιάζει ενδιαφέροντα ευρήματα. Η έρευνα που εντοπίστηκε σε ζεύγη και τελικά περιέλαβε 799 ζεύγη που βρίσκονταν σε ένα αρχείο, έδειξε (εγκληματική) ομοιόμορφη συμπεριφορά σε 35% των ΜΖ ζευγών αρρένων διδύμων και μόνο σε 13% των ΔΖ ζευγών διδύμων. Στα θήλεα ΜΖ ζεύγη το ποσοστό (εγκληματικής) ομοιόμορφης συμπεριφοράς ήταν 21% και μόνο 8% στα ΔΖ ζεύγη. Τα ποσοστά της πρόσφατης σχετικά έρευνας ήταν πολύ χαμηλότερα των προηγουμένων αλλά εξακολουθεί να διαφαίνεται μία μεγαλύτερη (εγκληματική) ομοιομορφία συμπεριφοράς μεταξύ των ΜΖ διδύμων. Ωστόσο, ο Christansen δεν κατέληξε σε συμπεράσματα παρόμοια με των προηγουμένων που έδιναν προβάδισμα στην κληρονομικότητα. Άφησε και περιθώρια επίδρασης από το περιβάλλον, τονίζοντας ότι το περιβάλλον στα ΜΖ ζεύγη, τείνει να συμπεριφέρεται προς αυτά με τον ίδιο τρόπο 56. θεση» της σχιζοφρένειας. Τόσο στην περίπτωση της σχιζοφρένειας όσο και της εγκληματικής συμπεριφοράς «η σύγκριση μονοζυγωτικών και διζυγωτικών διδύμων είναι η καθιερωμένη από τον Galton μέθοδος μελέτης για την επισήμανση γενετικής προελεύσεως συντελεστών, δεδομένου ότι τόσο τα μονοζυγωτικά όσο και τα διζυγωτικά δίδυμα υποτίθεται ότι εκτίθενται στις αυτές περιβαλλοντικές συνθήκες και έχουν τα μεν μονοζυγωτικά το αυτό τα δε διζυγωτικά διαφορετικό γενετικό υλικό.» Κ. Στεφανή, Σχιζοφρένεια, στον τόμο: Στεφανή και συνεργ., «Θέματα Ψυχιατρικής», Αθήναι χ.χρ., σ Βλ. K. O. Christiansen, A Preliminary study of Criminality among Twins, και του ίδιου, A Review of Studies of Criminality among Twins, στο: S. A. Mednick / K. O. Christiansen (eds) Biosocial Basis of Criminal Behavior, 1977, σ και σ αντίστοιχα, όπως αναφέρεται στο: S. E. Brown/Finn-Aage Esbensen/G. Geis, ό.π., σ. 289, και σ

26 200 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων Μελέτες συνδρόμου ΧΥΥ Στο τμήμα αυτό περιοριζόμαστε σε μελέτες χρωμοσωματικών ανωμαλιών και κυρίως στην ανωμαλία του συνδρόμου XYY. Από το 1961 που εντοπίστηκε η ανωμαλία αυτή, δημιούργησε ενδιαφέρον για την τυχόν ύπαρξη εγκληματιών με τέτοιου είδους ανωμαλία. Από τα εικοσιτρία ζεύγη φυσιολογικών ανθρώπινων χρωμοσωμάτων, ένα ζεύγος προσδιορίζει το φύλο: οι θήλεις έχουν ένα ζεύγος ΧΧ, ενώ οι άρρενες XY. Μεταξύ των ανωμαλιών φυλετικών χρωμοσωμάτων αναφέρεται: (α) το σύνδρομο Klinefelter ή ΧΧΥ που απαντάται σε αναλογία 2% περίπου των νεογέννητων αρρένων. Σε αυτό αποδίδεται η γυναικομαστία, η στειρότητα, οι ομοφυλοφιλία, οι φαντασιώσεις κλπ., (β) το σύνδρομο ΧΧΧ που απαντάται σπάνια - σε συχνότητα ένα τοις χιλίοις στο σύνολο των νεογέννητων θηλέων ή στο 1% του συνόλου των νοητικά καθυστερημένων θηλέων και (γ) το σύνδρομο ΧΥΥ που παρουσιάζει συχνότητα 1,5% στο σύνολο των νεογέννητων αρρένων. Το σύνδρομο αυτό συνοδεύεται από μέτρια νοητική καθυστέρηση και διαταραχές της συμπεριφοράς α- ντικοινωνικού τύπου. Το ανάστημα των ατόμων αυτής της κατηγορίας είναι υψηλό 57. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι το επιπλέον χρωμόσωμα Υ που ενδέχεται να υπάρχει στον καρυότυπο ενός άνδρα προσδίδει στο άτομο αυτό εκτός από μεγαλύτερο ύψος, επιθετικότητα και ροπή προς το έγκλημα. Καταρχάς σε μελέτη που έγινε στη Σκοτία σε εκατόν ενενήντα επτά (197) κρατουμένους βρέθηκε ένας σημαντικός αριθμός ατόμων με XYY και δημιουργήθηκε η ε- ντύπωση ότι συναρτάται η ανωμαλία αυτή με τη βίαιη εγκληματική συμπεριφορά. Η θεωρία είχε κάποια επίδραση στη δικαστική πρακτική. Στη Γαλλία, τουλάχιστον στην περίπτωση του Daniel Hugon που σκότωσε μία πόρνη 65 ετών, το δικαστήριο επέτρεψε στην υ- περάσπιση να προσκομίσει στοιχεία σχετικά με το σύνδρομο ΧΥΥ και τελικά, παρά το γεγονός ότι δεν δέχθηκε μειωμένο καταλογισμό γι αυτό το λόγο, το στοιχείο αυτό χρησιμοποιήθηκε για να επιμε- 57. Βλ. Α. Ραμπαβίλα, (Δια)νοητική καθυστέρηση, στον τόμο: Στεφανή και συνεργ., ό.π., σ. 109.

27 Η αναζήτηση των αιτιών ή των γενεσιουργών παραγόντων των εγκλημάτων 201 τρηθεί μία ηπιότερη ποινή. Στην Αυστραλία, άλλος κατηγορούμενος για ανθρωποκτονία, για τον οποίο το σύνδρομο αποτέλεσε αποδεικτικά υλικό για να στηρίξει την έλλειψη καταλογισμού, τελικά δεν καταδικάστηκε. Σε δικαστήρια των ΗΠΑ το σύνδρομο ΧΥΥ δεν φαίνεται να έχει επηρεάσει τις δικαστικές αποφάσεις 58. Από την άλλη πλευρά, οι σχετικές βιολογικές έρευνες αποδεικνύουν ότι η συγκεκριμένη ανωμαλία βρίσκεται σε μικρό ποσοστό του πληθυσμού. Λ.χ. σε μελέτη στη Δανία σε τέσσερις χιλιάδες υ- ψηλά άτομα μόνο δώδεκα είχαν την ανωμαλία αυτή και, από αυτούς τους δώδεκα, 42% είχε καταδικαστεί για μία ή περισσότερες αξιόποινες πράξεις και 9% είχε μία μόνο εγκληματική καταδίκη. Επειδή το σύνδρομο είναι στατιστικά σπάνιο φαινόμενο, και επειδή δεν έχει διαπιστωθεί επαρκώς η σχέση μεταξύ αυτής της ανωμαλίας και της βίαιης συμπεριφοράς, δεν θα μπορούσε κανείς να καταλήξει στο ότι ανακαλύφθηκε το «χρωμόσωμα του εγκλήματος» Μελέτες υιοθεσιών Οι μελέτες σε υιοθετημένα παιδιά είναι σχετικά πρόσφατες. Η υπόθεση που επιχειρείται να επαληθευθεί σε αυτές είναι η ακόλουθη: εάν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στην εγκληματικότητα του βιολογικού γονέα και ιδιαίτερα του πατέρα και του υιοθετημένου παιδιού το οποίο έχει δοθεί για εξω-οικογενειακή υιοθεσία έγκαιρα και προτού υποστεί τις εγκληματογόνες επιδράσεις του περιβάλλοντος, τότε υπάρχει σχέση μεταξύ εγκληματικότητας και γενετικών παραγόντων. Εξέχουσα θέση στην περιοχή αυτή κατέχει η δανο-αμερικανική έρευνα σε υιοθετημένα παιδιά που είχαν γεννηθεί μεταξύ Η μεθοδολογία της έρευνας είναι αξιοπρόσεκτη, όπως και η αμερόληπτη διερεύνηση όλων των παραγόντων. Λ.χ. εξετάστηκε ακόμη και το ενδεχόμενο του χαρακτηρισμού ή της «ετικετο- 58. S. Titus Reid, Crime and Criminology, Hinsdale, Ill. 1976, σ Βλ. R. Gassin, ό.π.,σ. 441 και Επίσης, S. E. Brown/Finn-Aage Esbensen / G. Geis, ό.π., σ και S. Titus Reid, ό.π., σ