ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΘΕΜΑ: «ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ-ΕΚΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΗΛΙΑΣ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΚΕΧΑΓΙΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΠΘ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΚΑΛΜΠΟΥΡΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΘΕΜΑ: «ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ-ΕΚΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΗΛΙΑΣ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΚΕΧΑΓΙΑΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΠΘ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΚΑΛΜΠΟΥΡΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΚΑΛΜΠΟΥΡΤΖΗ ΚΥΡΙΑΚΗ ΜΑΜΩΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΤΣΑΤΣΑΡΕΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Κεχαγιάς Μαργαρίτης Α.Π.Θ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΕΣ ΕΙΣΡΟΕΣ-ΕΚΡΟΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΗΛΙΑΣ ISBN Η έγκριση της παρούσης Μεταπτυχιακής Διατριβής από τη Σχολή Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέως (Ν.5343/1932, άρθρο 202,παρ.2) 2

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 3 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 5 SUMMARY ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΜΗΛΙΑ (Mallus pumila Mill) Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Η ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Η ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ ΜΟΝΑΔΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΡΥΚΤΑ ΚΑΥΣΙΜΑ MHXANHMATA ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ ΑΡΔΕΥΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΚΡΟΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΟ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΟΙ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΑΕΡΙΩΝ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στους καθηγητές Κ. Καλμπουρτζή και Κ. Τσατσαρέλη εκφράζω τις θερμές μου ευχαριστίες όχι μόνο για την ευκαιρία που μου έδωσαν να ασχοληθώ με ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα, αλλά και για την πολύτιμη βοήθεια, καθοδήγηση και συμπαράσταση που μου προσέφεραν καθ όλη τη διάρκεια συγγραφής της παρούσας εργασίας προκειμένου να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Ευχαριστώ θερμά τον επίκουρο καθηγητή κ. Μαμώλο Ανδρέα για τη πολύτιμη βοήθεια, τις συμβουλές και τις προτάσεις του για μια πιο ολοκληρωμένη εργασία. Ευχαριστώ τον λέκτορα κ. Γ. Μενεξέ για την ουσιαστικότατη συμβολή του στη στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Επίσης, τον επίκουρο καθηγητή Β. Τσιράκογλου για τις χρήσιμες συμβουλές και πληροφορίες σχετικά με την καλλιέργεια της μηλιάς Στον κ. Σλίμπα Αντώνιο, γεωπόνο στο Αγροτικό Συνεταιρισμό Άρνισσας του νομού Πέλλας θα ήθελα να εκφράσω ιδιαίτερες ευχαριστίες για τη βοήθειά του στην ενημέρωση και συγκέντρωση των παραγωγών καθώς και για τα στοιχεία που μου διέθεσε σχετικά με την καλλιέργεια του ροδακίνου στο νομό Πέλλας. Επίσης ευχαριστώ όλους τους παραγωγούς του νομού Πέλλας που αφιέρωσαν χρόνο από τις υποχρεώσεις τους ώστε να συμπληρωθούν τα ερωτηματολόγια και να λάβουμε τα στοιχεία που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή της έρευνάς μας. Τέλος, ευχαριστώ τον φίλο και συνάδελφο Μίχο Μάριο για τη βοήθειά του κατά τη διάρκεια της μεταπτυχιακής μου έρευνας, το φίλο Δανιήλ Δημήτρη για τη μορφοποίηση, τους γονείς μου και τη Ναταλί. 4

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μεταπτυχιακή εργασία γίνεται μια ενεργειακή ανάλυση και μια αποτίμηση των εκλυόμενων αερίων του θερμοκηπίου για τρία συστήματα καλλιέργειας μηλιάς (συμβατικό, ολοκληρωμένο και οργανικό). Σκοπός αυτής της ανάλυσης είναι η σύγκρισή τους ως προς την κατανάλωση ενέργειας στη διάρκεια ενός καλλιεργητικού έτους (από το τέλος της προηγούμενης συγκομιδής μέχρι και το τέλος της επόμενης), ώστε να εντοπιστεί ποιο εκ των τριών συστημάτων είναι το πλέον συμφέρον από ενεργειακής απόψεως (δηλαδή το λιγότερο ενεργοβόρο) και ποιο εκλύει λιγότερα αέρια θερμοκηπίου. Τα στοιχεία συλλέχθηκαν μέσω προσωπικών συνεντεύξεων και καταγραφή ημερολογίων από τους παραγωγούς του νομού Πέλλας κατά την περίοδο Συνολικά 18 παραγωγοί (6 συμβατικοί, 8 ολοκληρωμένοι και 4 οργανικοί) από το νομό συμμετείχαν στη έρευνα. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι μέσες εισροές και εκροές ενέργειας είναι χαμηλότερες για το βιολογικό σύστημα συγκρινόμενες με τα άλλα δύο γεωργικά συστήματα. Η ομαδοποίηση των παραγωγών ως προς τις εισροές δεν ταυτίστηκε με τα συστήματα παραγωγής. Οι 4 οργανικοί παραγωγοί ομοίαζαν με 5 ολοκληρωμένους και 1 συμβατικό συγκροτώντας την Ομάδα 1, οι υπόλοιποι συμβατικοί παραγωγοί συγκρότησαν την Ομάδα 2 και οι 3 εναπομείναντες ολοκληρωμένοι συγκρότησαν την Ομάδα 3. Η Ομάδα 1 παρουσίασε τις χαμηλότερες εισροές και εκροές ενέργειας ενώ η Ομάδα 3 τις υψηλότερες. Ως προς τα εκλυόμενα αέρια η Ομάδα 1 ανέδειξε τις χαμηλότερες εκλύσεις και η Ομάδα 3 τις υψηλότερες. 5

7 SUMMARY "Energy inputs, outputs in apple orchards". Margaritis Kechagias Energy analysis in apple farms is useful to decide best management strategies. The objective of this study was to evaluate a) the energy flow in conventional, integrated and organic farming systems and b) the effect of farming systems on greenhouse gas-emissions. Eighteen farms (6 conventional, 8 integrated, 4 organic) at Arnissa (prefecture of Pella) in North Greece were selected randomly during The organic system revealed the lowest energy inputs and outputs between the farming systems. The grouping of the farms did not coincide with the farming system. Four organic farms resembled to five integrated farms and one conventional farm constituting Group 1, the rest conventional farms constituted Group 2 and the remaining integrated farms constituted Group 3. Group 1 had the lowest inputs and outputs of energy while Group 3 had the highest. Concerning the emissions of greenhouse gases (CO 2, CH 4, N 2 O) they followed the same pattern with energy inputs and outputs. 6

8 1. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 1.1. ΜΗΛΙΑ (Mallus pumila Mill) Η μηλιά ανήκει στην οικογένεια Rosaceae και την υποοικογένεια pomoideae. Η Mallus pumila Mill θεωρείται γονέας των καλλιεργούμενων ποικιλιών και είναι αυτοφυής στα Βαλκάνια, στη Ν.Α. Ρωσία, στο Ιράν, στο Τουρκεστάν και στην Κεντρική Ρωσία (Πίνακας 1). Οι πιο διαδεδομένες ποικιλίες στη χώρα μας σήμερα είναι οι Starking Delicious με τις παραλλαγές της, Golden Delicious, Granny Smith και φιρίκια. Πίνακας 1. Κυριότερες ποικιλίες μήλων παγκοσμίως (University of Bristol 2002). Ποικιλία Έτος δημιουργίας Προέλευση Red Delicious 1874 Περού Royal Gala 1965 Νέα Ζηλανδία Fuji 1962 Ιαπωνία Jonagold 1968 Η.Π.Α. Pink Lady 1985 Αυστραλία Golden Delicious 1914 Η.Π.Α. Granny Smith 1868 Αυστραλία Cameo 1952 Η.Π.Α. Braeburn 1952 Νέα Ζηλανδία Newtown Pippin 1759 Η.Π.Α. Η μηλιά είναι δέντρο μετρίας ανάπτυξης και συναντάται σε ψυχρές και υγρές περιοχές. Απαιτεί δροσερό καλοκαίρι (μέγιστη θερμοκρασία 29 ο C) και αντέχει στις χαμηλές θερμοκρασίες μέχρι -40 ο C (Βασιλακάκης και Θεριός 1990). Προτιμά εδάφη γόνιμα, βαθειά, καλά αποστραγγιζόμενα και επαρκώς εφοδιασμένα με ασβέστιο. Οι μεγαλύτερες αποδόσεις απαντώνται στις πεδινές περιοχές, όπου υπάρχει η δυνατότητα εντατικής εκμετάλλευσης, και η καλύτερη ποιότητα στις ημιορεινές ή ορεινές, λόγω πιο ευνοϊκού κλίματος. 1.2 Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΜΗΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η μηλιά στη χώρα μας είναι μία δυναμική καλλιέργεια με καθοριστική οικονομική και κοινωνική σημασία για τις ημιορεινές, ορεινές και πεδινές ζώνες. Οι ζώνες με παράδοση στη μηλοκαλλιέργεια είναι: Ημαθία (Νάουσα, Ροδοχώρι), Πέλλα (Άρνισσα, Παναγίτσα), Καστοριά, Λάρισα (Αγιά), Μαγνησία (Ζαγορά), Κοζάνη (Πύργοι) και Αρκαδία με μέση καλλιεργούμενη έκταση τα 13,500 ha (Σχήμα 1). 7

9 Σχήμα 1. Καλλιεργούμενη έκταση μηλιών στην Ελλάδα από το 1980 έως το 2010 σε ha (FAO 2012) Η μέση ετήσια παραγωγή της χώρας τη δεκαετία ήταν Mg (Σχήμα 2). Η ποσοτική διαφοροποίηση της παραγωγής από χρονιά σε χρονιά οφείλεται σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Σχήμα 2. Παραγωγή μήλων σε Mg στην Ελλάδα από το 1980 έως το 2010 (FAO 2012) Η εσωτερική αγορά απορροφά περίπου το 80% της παραγωγής και περίπου το 20% τα τελευταία χρόνια εξάγεται (Ρωσία, Βουλγαρία, Αλβανία, Ρουμανία και άλλες χώρες). Οι εισαγωγές μήλων στην Ελλάδα πλησιάζουν τα τους τόνους από χώρες όπως η Ιταλία, Γαλλία, Αυστρία, Η.Π.Α., Χιλή, Πολωνία και άλλες, με συνέπεια η εγχώρια παραγωγή να αντιμετωπίζει σοβαρό ανταγωνισμό (Σχήμα 3). Οι πιο διαδεδομένες ποικιλίες στη χώρα μας σήμερα είναι οι Starking Delicious με τις παραλλαγές της, Golden Delicious, Granny Smith και φιρίκια. 8

10 Σχήμα 3. Εισαγωγές και Εξαγωγές μήλων σε Mg από το 1982 έως το 2010 (FAO 2012) 1.3 ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Η συμβατική γεωργία ήταν η απάντηση στο επισιτιστικό πρόβλημα που ταλάνιζε την ανθρωπότητα. Η αύξηση των εισροών στα αγροοικοσυστήματα που συνετέλεσε σε μια αύξηση της παραγωγής, θεωρήθηκε ως λύση και ακολουθήθηκε κατά κόρον από τους παραγωγούς αγροτικών προϊόντων. Η συμβατική γεωργία είναι η κύρια μορφή γεωργίας που εφαρμόζεται μέχρι και σήμερα. Βασίζεται στην εντατικοποίηση και στην έντονη εκμηχάνιση των καλλιεργειών. Αξιοποιεί ανεξέλεγκτα τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους, τα γεωργικά φάρμακα και τα λιπάσματα. Με τη συμβατική γεωργία εισάγονται στα αγροοικοσυστήματα μεγάλα ποσά ενέργειας, ώστε να καλυφθούν οι αυξημένες ανάγκες των δραστηριοτήτων της. Η μεγάλη κατανάλωση ενέργειας αυξάνει συνεχώς το κόστος καλλιέργειας και την εξάρτηση των παραγωγών από τις επιδοτήσεις (Κουλουρούδης 1996). Η εντατικοποίηση της γεωργίας και η πολιτική της μεγιστοποίησης της παραγωγής αποσταθεροποιεί τα αγροοικοσυστήµατα, εξαντλούν τους φυσικούς πόρους προκαλώντας παράλληλα επιπτώσεις στη χλωρίδα και στην πανίδα και υποβαθμίζει το ρόλο του εδάφους. Η μονοκαλλιέργεια, το συνηθέστερο σύστημα καλλιέργειας στη συμβατική γεωργία, καταστρέφει ή περιορίζει τη βιοποικιλότητα (Michos 2012). Η αλόγιστη χρήση των φαρμάκων και των λιπασμάτων ρυπαίνει το περιβάλλον (ρύπανση των υπόγειων και επιφανειακών νερών, του εδάφους και του αέρα). Επίσης, η χρήση μόνον ανόργανων λιπασμάτων, σε συνδυασμό με την εντατική μηχανική καλλιέργεια, οδηγεί στη μείωση του ποσοστού της οργανικής ουσίας του εδάφους και τη συμπύκνωση του εδάφους, με 9

11 αποτέλεσμα την υποβάθμιση της σταθερότητας της δομής του (Βερεσόγλου 2002). Με την αλόγιστη μηχανική κατεργασία, το έδαφος συμπιέζεται από τα συχνά περάσματα των μηχανημάτων και μειώνεται η περατότητα του προς τα κατώτερα στρώματα με συνέπεια αυξημένη επιφανειακή απορροή του νερού της βροχής που έχει οδηγήσει σε προβλήματα διάβρωσης. Επιπλέον, ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των παρασίτων που αναπτύσσουν ανθεκτικότητα στα χρησιμοποιούμενα, χημικώς συντιθέμενα φυτοφάρμακα συμβάλλει στη διόγκωση των προβλημάτων της γεωργίας (Κουλουρούδης 1996). Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή της συμβατικής γεωργίας εμφανίζονται και στην υγεία του ανθρώπου, είτε άμεσα (έκθεση σε γεωργικά φάρμακα), είτε έμμεσα (κατανάλωση γεωργικών προϊόντων τα οποία περιέχουν υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων). Η συμβατική γεωργία έχει οδηγήσει σήμερα στην εξαφάνιση των μικρών παραγωγών και των τοπικών συστημάτων αγορών. Παράλληλα συμβάλλει και στην ερημοποίηση της υπαίθρου δημιουργώντας τεράστια κοινωνικοπολιτικά προβλήματα (Κουλουρούδης 1996). Επίσης, η υπερπαραγωγή ορισμένων γεωργικών προϊόντων έχει δημιουργήσει σοβαρό πρόβλημα στη διάθεσή τους και είναι αμφίβολο αν το καθεστώς της απόσυρσης θα συνεχίζει να προστατεύει τους παραγωγούς (Michos 2012). Παρ όλες τις επιπτώσεις της συμβατικής γεωργίας, δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί και το βασικότερο πλεονέκτημά της, το οποίο είναι η αύξηση της παραγωγής. Δεδομένης μάλιστα της εξάπλωσης του ανθρώπινου είδους και των αυξημένων αναγκών του, η συμβατική γεωργία βοήθησε μέχρι σήμερα στην επιβίωσή του (Σύνδεσμος Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος 2003). Επίσης μέσω της συμβατικής γεωργίας, η χώρα μας κατάφερε όχι μόνο να είναι αυτάρκης σε βασικά είδη διατροφής αλλά και να εξάγει μεγάλες ποσότητες αγροτικών προϊόντων στη μεταπολεμική περίοδο. Σήμερα η Ελλάδα ανήκει στους παγκοσμίως μεγαλύτερους προμηθευτές και εξαγωγείς νωπών και επεξεργασμένων φρούτων και λαχανικών (Σφακιωτάκης 2000) ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Κατά τον IOBC (Διεθνής Οργανισμός Βιολογικής και Ολοκληρωμένης Καταπολέμησης Επιβλαβών Ζώων και Φυτών) και την ISHS (Διεθνής Οργάνωση της Εταιρίας Οπωροκηπευτικών) ως «Ολοκληρωμένη παραγωγή καρπών ορίζεται η οικονομική παραγωγή άριστης ποιότητας καρπών με οικολογικά παραδεκτές μεθόδους ελαχιστοποιώντας τις ανεπιθύμητες επιδράσεις και την χρήση φυτοφαρμάκων ώστε να εξασφαλίζεται η προστασία του περιβάλλοντος και η υγεία του καταναλωτή». Η φιλοσοφία του συστήματος αυτού, όπως εφαρμόζεται σε διάφορες καλλιέργειες, στηρίζεται στη 10

12 συνεχή επαγρύπνηση και τη στενή παρακολούθηση της φυτείας, έτσι ώστε οποιοδήποτε πρόβλημα να εντοπιστεί έγκαιρα, να αξιολογηθεί σωστά και να αντιμετωπιστεί με τον πιο κατάλληλο τρόπο (Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Γεωργίας, Κύπρος 2008). Βασική απαίτηση του συστήματος είναι να υπάρχει ένας γραπτός τρόπος ανίχνευσης, έτσι ώστε να μπορεί εύκολα να εντοπιστεί η εκμετάλλευση, ακόμα και το αγροτεμάχιο απ όπου έχουν παραχθεί τα συγκεκριμένα προϊόντα. Αυτό προϋποθέτει ότι ο παραγωγός θα τηρεί αρχείο που θα περιλαμβάνει τόσο τα νομικά έγγραφα που αφορούν τη φυτεία όσο και στοιχεία που αναφέρονται στο ιστορικό της φυτείας από την εγκατάστασή της, τις καλλιεργητικές φροντίδες που εφαρμόζει σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, τη συγκομιδή και την αποθήκευση των προϊόντων που παράγει (Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Τμήμα Γεωργίας, Κύπρος 2008). Με την ολοκληρωμένη διαχείριση επιδιώκεται η αύξηση της παραγωγής κύρια προς την κατεύθυνση της ποιότητας. Μειώνονται οι υπερβολικά υψηλές αποδόσεις, που είναι τις περισσότερες φορές σε βάρος της ποιότητας των καρπών και η κύρια αιτία της παρενιαυτοφορίας των περισσότερων ειδών καρποφόρων δέντρων (μηλιά, αχλαδιά, ελιά) (Σφακιωτάκης 2000). Με το σύστημα αυτό, εφαρμόζονται εκτός από τα συστήματα της ολοκληρωμένης καταπολέμησης των εχθρών και ασθενειών και καλλιεργητικές τεχνικές που έχουν ως σκοπόνα παράγεται προϊόν που καλύπτει τις ανάγκες της αγοράς και ικανοποιεί τον καταναλωτή χωρίς να επιβαρύνεται το περιβάλλον. Σύμφωνα με το Muller (1995), η ολοκληρωμένη παραγωγή καρπών έχει τρεις στόχους: α) Τη βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων, β) Τη μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος χωρίς μείωση της παραγωγής, γ) Το οικονομικό συμφέρον του παραγωγού. Το σύστημα ολοκληρωμένης διαχείρισης έχει εφαρμοστεί στις αγροτικές περιοχές των αναπτυσσόμενων χωρών σε μια προσπάθεια να διαφοροποιηθεί η αγροτική παραγωγή και να αυξηθούν οι οικονομικές αποδόσεις, ενισχύοντας ταυτόχρονα την αειφορία (Poot-Lopez κ.ά. 2009) ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Οργανική γεωργία είναι το παραγωγικό σύστημα το οποίο διατηρεί τη γονιμότητα των εδαφών, την ποικιλότητα των οικοσυσυστημάτων και την υγεία των ανθρώπων. Βασίζεται σε οικολογικές διεργασίες, στη προστασία της βιοποικιλότητας και σε πρακτικές προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες, αντίθετα με τη χρήση χημικώς συντιθέμενων εισροών οι οποίες μπορεί να έχουν επιζήμια για το περιβάλλον αποτελέσματα. Συνδυάζει τη παράδοση και την επιστήμη προς όφελος του περιβάλλοντος και προωθεί σχέσεις 11

13 δικαιοσύνης και καλή ποιότητα ζωής για όλους τους εμπλεκόμενους (I.F.O.A.M., 2008). Η IFOAM στο πλαίσιο της προσπάθειάς της για διάδοση της Οργανικής γεωργίας έχει θεσπίσει μια σειρά βασικών στόχων οι οποίοι αναθεωρούνται ανά τακτά χρονικά διαστήματα. Οι στόχοι αυτοί όπως αναθεωρήθηκαν για τελευταία φορά το Μάιο του 2005 είναι οι εξής (χωρίς σειρά προτεραιότητας): H Οργανική Γεωργία οφείλει να: Παράγει επαρκή ποσότητα και υψηλής ποιότητας τροφή καθώς και άλλα προϊόντα Βρίσκεται σε αρμονία με τους φυσικούς κύκλους μέσω του εδάφους, των φυτών και των ζώων Αναγνωρίζει τον ευρύτερο κοινωνικό και οικολογικό αντίκτυπο της οργανικής παραγωγής Να διατηρεί και να αυξάνει μακροπρόθεσμα την γονιμότητα του εδάφους και την βιολογική δραστηριότητα των εδαφών υιοθετώντας τοπικές πολιτιστικές, βιολογικές και μηχανικές μεθόδους σε αντίθεση με την εξάρτηση από χημικώς συντιθέμενες εισροές Να διατηρεί και να προάγει την βιοποικιλότητα των αγροτικών συστημάτων και των γειτονικών οικοσυστημάτων μέσω της χρήσης αειφορικών μεθόδων και της προστασίας των ενδιαιτημάτων Να διατηρεί τη γενετική ποικιλότητα Να προωθεί την υπεύθυνη χρήση και τη διατήρηση των υδατικών αποθεμάτων Να χρησιμοποιεί, όσο το δυνατό περισσότερο, ανανεώσιμους πόρους και να αποφεύγει την ρύπανση Να προωθεί τη τοπική παραγωγή και διανομή Να δημιουργεί μια αρμονική ισορροπία μεταξύ παραγωγής αγροτικών προϊόντων και κτηνοτροφίας Να παρέχει στα ζώα τις κατάλληλες συνθήκες που θα τους επιτρέψουν να εκφράσουν τις βασικές πτυχές της έμφυτης συμπεριφοράς τους Να χρησιμοποιεί βιοαποσυντιθέμενα, ανακυκλώσιμα και ανακυκλωμένα υλικά συσκευασίας Να παρέχει σε όλους τους εμπλεκόμενους ποιότητα ζωής που εξασφαλίζει τις βασικές τους ανάγκες μέσα σε ένα ασφαλές και υγιεινό περιβάλλον Να υποστηρίζει την εγκαθίδρυση μιας αλυσίδας παραγωγής, μεταποίησης και διανομής που θα είναι κοινωνικά δίκαιη και οικολογικά υπεύθυνη 12

14 Να αναγνωρίζει την σημασία, όπως και να προστατεύει, της τοπικής γνώσης και των παραδοσιακών καλλιεργητικών πρακτικών Στο παράρτημα Ι του Καν. 2092/91 της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσδιορίζονται τα μέτρα που πρέπει να χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση και αύξηση της ευφορίας και της βιολογικής δραστηριότητας του εδάφους, καθώς και για την αντιμετώπιση των εχθρών, των ασθενειών και των ζιζανίων. Έτσι, ο κανονισμός ορίζει πως η ευφορία, η γονιμότητα και η βιολογική δραστηριότητα του εδάφους πρέπει να διατηρούνται ή να αυξάνονται: με την καλλιέργεια ψυχανθών, με χλωρά λίπανση ή με την καλλιέργεια βαθύρριζων φυτών στα πλαίσια κατάλληλου πολυετούς προγράμματος αμειψισποράς. με την ενσωμάτωση στο έδαφος οργανικών αποσυντιθέμενων ή μη ουσιών (κοπριά, κομπόστα) που παράγονται σε εκμεταλλεύσεις συμμορφωμένες προς τις διατάξεις του κανονισμού 2092/91 και πληρούν συγκεκριμένες προδιαγραφές. Σε περίπτωση που τα παραπάνω αδυνατούν για οποιοδήποτε λόγο να καλύψουν τις θρεπτικές ανάγκες των φυτών, η νομοθεσία προβλέπει τη χρήση εγκεκριμένων οργανικών και ανόργανων λιπασμάτων. Παρομοίως, η αντιμετώπιση των εχθρών, των ασθενειών και των ζιζανίων πρέπει να πραγματοποιείται με την εφαρμογή των ακόλουθων μέτρων: επιλογή των κατάλληλων ειδών και ποικιλιών. εναλλαγή των καλλιεργειών με κατάλληλο πρόγραμμα αμειψισποράς. μηχανικές μέθοδοι καλλιέργειας. προστασία των φυσικών εχθρών των παρασίτων με τη λήψη κατάλληλων μέτρων (π.χ. φράκτες, φωλιές, διασπορά εχθρών). καταστροφή των ζιζανίων με φωτιά. Χρήση ακίνδυνων φυτοπροστατευτικών προϊόντων (Παράρτημα 2 του Καν. 2092/91) μόνο σε περιπτώσεις που η καλλιέργεια κινδυνεύει άμεσα. Ως αποτέλεσμα της αλλαγής της καλλιεργητικής τεχνικής στην οργανική γεωργία είναι δυνατό να επέλθει μια μικρότερη αλλαγή στα βασικά μικροοικονομικά μεγέθη που χαρακτηρίζουν την αγροτική παραγωγή και κυρίως στο κόστος, στη στρεμματική απόδοση και στην τιμή πώλησης του προϊόντος (Δεσσύλας και Elzakker 1996). Ο Καν. 2092/91 πλέον έχει καταργηθεί και αντικατασταθεί από το Κανονισμό 834/2007 ο οποίος αποτελεί το ισχύον νομικό πλαίσιο. Παρόλα αυτά, οι φυτοπροστατευτικές ουσίες και τα λιπάσματα (ανόργανα και οργανικά) που αναφέρονται στα παραρτήματα του Καν. 2092/91 εξακολουθούν να ισχύουν και να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους παραγωγούς. 13

15 1.3.4 Η ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η οργανική γεωργία, με τη σύγχρονη αντίληψη, εμφανίζεται στη χώρα μας από τις αρχές της δεκαετίας του 80 με την παραγωγή οργανικής σταφίδας στο Αίγιο. Το 1982 στην Αιγιαλεία, της Πελοποννήσου, μια ολλανδική εταιρεία ξεκινά ένα πρόγραμμα οργανικής σταφίδας προσφέροντας στους καλλιεργητές υψηλότερες τιμές (Τσιτούρα 2002, ΔΗΩ 2002). Το 1986 στη Μάνη, ένας Αυστριακός ονόματι Blauel οργάνωσε ένα πρόγραμμα οργανικής καλλιέργειας ελιάς, με σκοπό τη χρησιμοποίηση της για την παραγωγή λαδιού. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι η δημιουργία ενός μεγάλου δικτύου παραγωγής οργανικών προϊόντων (Θεοχαρόπουλος 2003). Στη συνέχεια, ορόσημο στην ανάπτυξη και επέκταση της οργανικής γεωργίας αποτελεί το 1993, χρονιά στην οποία άρχισε, με καθυστέρηση δύο ετών, η εφαρμογή του Κοινοτικού Καν. 2092/91 για την οργανική γεωργία. Από τότε αρχίζει και η επίσημη καταγραφή της πορείας της οργανικής γεωργίας στην Ελλάδα, παρουσιάζοντας ραγδαία εξέλιξη. Τα έτη 1993 και 1994 παρατηρείται μεγάλη αύξηση των εκτάσεων της οργανικής γεωργίας. Κύρια επίδραση φαίνεται πως έπαιξε ο Καν. 2078/92 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αφορά τις επιδοτήσεις για την παραγωγή οργανικών προϊόντων. Σύμφωνα με στοιχεία του 2001, η οργανική μέθοδος όσον αφορά τον τομέα της φυτικής παραγωγής εφαρμόστηκε σε έκταση ha δηλαδή σε ποσοστό 0,47 % της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης της χώρας. Σε επίπεδο γεωργικών εκμεταλλεύσεων, έχουν ενταχτεί στο σύστημα ελέγχου, συμπεριλαμβανομένου και ενός μικρού αριθμού μεταποιητικών μονάδων. Το 2005, η οργανικά καλλιεργούμενη έκταση της χώρας αποτελούσε το 0,86% της συνολικά καλλιεργούμενης έκτασης, συμπεριλαμβανομένων και των βοσκότοπων (ΔΗΩ 2005). Εντυπωσιακή είναι η ανισοκατανομή η οποία παρατηρείται μεταξύ των καλλιεργούμενων προϊόντων τα οποία έχουν ενταχθεί στην οργανική γεωργία. Το έτος 2001 τρεις κατηγορίες προϊόντων (ελιά 55,2%, αμπέλι 10,6%, εσπεριδοειδή 7,1%) αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της οργανικής γεωργίας της Ελλάδας, συγκεντρώνοντας σχεδόν το 72% της έκτασης των καλλιεργειών οι οποίες έχουν ενταχθεί στην οργανική γεωργία. Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί ενώ παράλληλα αυξάνονται τα ποσοστά και άλλων καλλιεργειών που εντάσσονται στην οργανική γεωργία. Στην Ελλάδα, η οργανική γεωργία εμφανίζει υψηλή συγκέντρωση σε λίγους μόνο νομούς της χώρας. Οι περισσότερες γεωργικές εκμεταλλεύσεις που καλλιεργούνται με βάση τις αρχές της οργανικής γεωργίας, βρίσκονται στη νότια και στην κεντρική Ελλάδα. Αυτό 14

16 συμβαίνει λόγω του γεγονότος ότι στις περιοχές αυτές βρίσκεται το μεγαλύτερο ποσοστό καλλιεργούμενων εκτάσεων ελαιώνων στο σύνολο της χώρας. (Καβαργύρης 2005). Οι εκτάσεις καλλιεργειών οργανικής παραγωγής και καλλιεργειών σε στάδιο μετατροπής κατά το έτος 2001 στην Ελλάδα ήταν ha (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων 2005). Σε αντίθεση με την Ευρώπη όπου οι καλλιεργούμενες εκτάσεις με τις μεθόδους της οργανικής γεωργίας κυμαίνονται σε ένα ποσοστό από 1-17%, στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στο 0,47% (Σγούρος 2001). 1.4 Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΓΕΩΡΓΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η ενέργεια αποτελεί την κινητήρια δύναμη για να γίνει οποιαδήποτε εργασία και κατά συνέπεια για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μιας χώρας ή περιοχής. Επιπλέον, επειδή η ενέργεια που χρησιμοποιείται σήμερα κατά το μεγαλύτερο ποσοστό της δεν είναι ανανεώσιμης μορφής, έχει μεγάλη σημασία η ορθή χρήση της (Fluck 1991). Έως τα μέσα του 19 ου αιώνα (αλλά ακόμη και σήμερα σε πολλές χώρες του επονομαζόμενου Τρίτου Κόσμου) οι ενεργειακές ανάγκες του ανθρώπου καλύπτονταν σχεδόν αποκλειστικά από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Τέτοιες πηγές ήταν τα φυτικά υλικά (αυτούσια ή ύστερα από μετατροπή τους σε ξυλοκάρβουνο), η ροή των ποταμών, ο άνεμος και η δύναμη των ζώων. Λίγες ήταν οι περιπτώσεις που χρησιμοποιούνταν μη ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως οι γαιάνθρακες (Γεράκης κ.ά. 2008). Τον 20 ο αιώνα η ανθρωπότητα άρχισε να χρησιμοποιεί μη ανανεώσιμες πηγές, όπως το πετρέλαιο, οι γαιάνθρακες, το φυσικό αέριο (τα επονομαζόμενα και ορυκτά καύσιμα) και την πυρηνική (Γεράκης κ.ά. 2008). To ενεργειακό ισοζύγιο άρχισε να συζητείται αρκετά στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν η παγκόσμια ενεργειακή κρίση έκανε τους ανθρώπους να αντιληφθούν ότι η ποσότητα ορυκτών καυσίμων είναι περιορισμένη (Ηulsbergen κ.ά. 2001). Οι σπουδαιότεροι προβληματισμοί όσον αφορά την αειφορία σχετίζονται με την παραγωγή και χρήση ενέργειας. Η έλλειψη ενεργειακών πόρων και οι παρενέργειες από την ακατάλληλη χρήση ενέργειας απαιτούν ακριβή σχεδιασμό και προσεκτική εκτίμηση της κατανάλωσης ενέργειας (Kizilaslan 2009) Η ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Σύμφωνα με τον FAO, ως ενέργεια ορίζεται η εισροή σε ένα σύστημα η οποία χρησιμοποιείται για ποικίλους λόγους όπως η αύξηση της παραγωγικότητας, η ενίσχυση της 15

17 διατροφικής ασφάλειας και η συμβολή στην εν γένει οικονομική ανάπτυξη του αγροτικού τομέα (FAO 2000). Σε παγκόσμια κλίμακα η αγροτική παραγωγή είναι υπεύθυνη για το 5% της ολικής χρησιμοποιούμενης ενέργειας (Deike κ.ά. 2008). Σε όλα τα οικοσυστήματα εισρέει ενέργεια από φυσικές πηγές, η σπουδαιότερη από τις οποίες είναι η άμεση ηλιακή ακτινοβολία, ιδίως η ορατή. Η ύπαρξη ζωής στηρίζεται στη μοναδική ικανότητα των φυτών να μετατρέπουν την ηλιακή ενέργεια σε χημική, την οποία και αποθηκεύουν. Η αποθηκευμένη αυτή ενέργεια χρησιμοποιείται στη συνέχεια από τους καταναλωτές που ζουν στο ίδιο οικοσύστημα, στους οποίους περιλαμβάνεται και ο άνθρωπος (Pimentel 1992). Ο σκοπός της γεωργικής παραγωγής είναι η συλλογή και αποθήκευση της ηλιακής ενέργειας μέσω των φυτικών και ζωικών προϊόντων και η μετατροπή της σε τροφή, δηλαδή σε ενέργεια για τον άνθρωπο. Στα οικοσυστήματα στα οποία είτε επεμβαίνει μερικώς ο άνθρωπος (π.χ. στα λιβαδικά), είτε επεμβαίνει πλήρως, (π.χ. στα αγροτικά), εισρέει και επιπλέον ενέργεια υπό μορφή εργασίας ανθρώπων και ζώων, καυσίμων για την κίνηση των μηχανημάτων, ηλεκτρικής ενέργειας για άντληση νερού κ.λ.π. Στην ενέργεια που εισρέει συμπεριλαμβάνεται και η ενέργεια που έχει καταναλωθεί για να παραχθούν τα λιπάσματα, τα γεωργικά φάρμακα, τα μηχανήματα και όλες οι άλλες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν στις καλλιεργητικές εργασίες (Γεράκης κ.ά. 2008). Η επικουρική αυτή ενέργεια εισάγεται από τους αγρότες στα αγροοικοσυστήματα ώστε να τα κατευθύνουν προς την παραγωγή των επιθυμητών προϊόντων και τη μεγιστοποίηση των στρεμματικών αποδόσεων (Γεράκης κ.ά. 2008). Οι κυριότερες μορφές εισρέουσας ενέργειας που απαιτεί η διαδικασία παραγωγής φυτικών και ζωικών προϊόντων είναι η θερμική και η ηλεκτρική ενέργεια. Για την κίνηση των μηχανών κατεργασίας του εδάφους, περιποίησης των φυτών, συγκομιδής και μεταφοράς των γεωργικών προϊόντων, καταναλίσκονται μεγάλες ποσότητες ορυκτών καυσίμων, ενώ για την άρδευση και την επεξεργασία των αγροτικών προϊόντων, οι οποίες είναι εξαιρετικά ενεργοβόρες διεργασίες, χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο η ηλεκτρική ενέργεια. Τα λιπάσματα και τα γεωργικά φάρμακα (εντομοκτόνα, μυκητοκτόνα, ζιζανιοκτόνα) τα οποία αποτελούν συμπυκνωμένη μορφή ενέργειας, είναι οι πιο εντατικές μορφές εισροών στην παραγωγική διαδικασία (Ακριτίδης 2005). Η κεντρική ιδέα της σύγχρονης γεωργίας παραμένει η ίδια και συνίσταται στη μετατροπή του περιβάλλοντος των οικοσυστημάτων, έτσι ώστε να ευνοείται η ανάπτυξη συγκεκριμένων φυτικών και ζωικών ειδών, τα οποία και θα παράγουν τα επιθυμητά γεωργικά προϊόντα. Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός απαιτείται πολλές φορές η διάθεση 16

18 μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας, πολλές φορές σε βαθμό δυσανάλογο των αποδόσεων που τελικά επιτυγχάνονται, όμως ο οικονομικός παράγοντας είναι αυτός που θα κρίνει τελικά την επιτυχία ή αποτυχία μιας γεωργικής καλλιέργειας (Pimentel 1992). Πιο συγκεκριμένα, η αγροτική παραγωγή που βασίζεται σε υψηλές ενεργειακές εισροές συχνά επιτυγχάνει αποδόσεις κοντά στο φυσιολογικό άριστο όριο των φυτών ή των ζώων. Πέρα από το όριο αυτό, η αύξηση των εισροών (και επομένως και του κόστους) επιτυγχάνει ελάχιστες αυξήσεις στη απόδοση οι οποίες κρίνονται ασύμφορες (Glendinig κ.ά. 2009). Επιπλέον, αν μια εισροή μειωθεί (π.χ. λίπανση) είναι πολύ πιθανόν η αναγκαία ποσότητα και άλλων εισροών να είναι μικρότερη (Glendinig κ.ά. 2009). Η παραγωγή γεωργικών προϊόντων στις ανεπτυγμένες χώρες είναι άμεσα εξαρτώμενη από την εισροή στα αγροικοσυστήματα μεγάλων ποσοτήτων ενέργειας προερχόμενης κυρίως από ορυκτά καύσιμα (τόσο αυτά που χρησιμοποιούνται άμεσα για την κίνηση των γεωργικών μηχανημάτων όσο και έμμεσα για την κατασκευή τους, την παραγωγή λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών ουσιών κ.ά.). Το κυριότερο πρόβλημα της εξάρτησης αυτής σχετίζεται με το γεγονός ότι ο ρυθμός κατανάλωσης της εν λόγω ενέργειας είναι μεγαλύτερος από το ρυθμό παραγωγής της (Conforti και Giampietro, 1997). To γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι οι παρούσες καλλιεργητικές πρακτικές δεν χαρακτηρίζονται αειφορικές καθώς η κατανάλωση ενέργειας μπορεί να μειώσει την διαθεσιμότητα κατανάλωσης για τις επόμενες γενιές. Επιπλέον, εναλλακτικές πηγές ενέργειας που μπορεί να ανακαλυφθούν στο μέλλον ίσως να μην αποδειχθούν τόσο αποδοτικές όσο τα ορυκτά καύσιμα (Conforti και Giampietro 1997) ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Η οικονομική εκμετάλλευση των καλλιεργειών επιβάλλει τη συνεχή μείωση του κόστους παραγωγής ώστε το καθαρό εισόδημα του παραγωγού να μεγαλώνει. Για τον συνεχή έλεγχο του κόστους σε όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας, χρησιμοποιούνται διάφορες οικονομετρικές μέθοδοι με τις οποίες όλοι οι συντελεστές της παραγωγής και τα αποδιδόμενα προϊόντα μιας καλλιέργειας αποτιμώνται σε νομισματικές μονάδες (Tsatsarelis 1991). Οι οικονομικές αυτές αναλύσεις βασίζονται σε από παλιά ανεπτυγμένες μεθόδους και τα αποτελέσματά τους είναι απολύτως κατανοητά από όλους όσους έχουν άμεσο πρακτικό, επιχειρηματικό ενδιαφέρον (Γεράκης κ.ά. 2008). Υπάρχει όμως και η δυνατότητα μιας ενεργειακής προσέγγισης, η οποία στηρίζεται στη μετατροπή όλων των προσφερόμενων συντελεστών της παραγωγής καθώς και όλων των αποδιδόμενων προϊόντων μιας καλλιέργειας σε ενεργειακές μονάδες. Έτσι, όλες οι 17

19 εισροές αλλά και οι εκροές εκφράζονται σε μονάδες ενέργειας. Με την προσέγγιση αυτή υπολογίζεται η επικουρική ενέργεια που εισρέει με κάθε μορφή στο οικοσύστημα κατά την παραγωγική διαδικασία και η ενέργεια που εκρέει με τα προϊόντα. Τα αποτελέσματα έχουν τόσο οικονομικό ενδιαφέρον, όσο και οικολογικό, στο σχεδιασμό διαχειριστικών σχεδίων (Κάλτσας 2005). Η αξιολόγηση και εκτίμηση των αγροοικοσυστημάτων από ενεργειακή σκοπιά, μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερης σημασίας όσον αφορά την σωστή ανακατανομή των πόρων και της αειφορικής διαχείρισης της αγροτικής παραγωγής (Chen κ.ά. 2006). Συνεπώς, αποτελεσματικότερη χρήση των ενεργειακών πόρων είναι ζωτικής σημασίας όσον αφορά την αύξηση της παραγωγής, της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας της γεωργίας. Έτσι, η ενεργειακή ανάλυση συνήθως χρησιμοποιείται για την εκτίμηση της ενεργειακής αποτελεσματικότητας και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στα παραγωγικά συστήματα (Ozcan κ.ά. 2007). H αποτελεσματική χρήση των ενεργειακών πόρων στη γεωργία είναι μια από τις προϋποθέσεις για την αειφορική αγροτική παραγωγή, καθώς παρέχει μείωση εξόδων, διατήρηση της ποσότητας των ορυκτών καυσίμων και μείωση της ρύπανσης (Pervanchon κ.ά. 2002). Επιπλέον, η σύγχρονη τάση της γεωργικής παραγωγής είναι η ανάπτυξη αγροτικών συστημάτων με μειωμένες εισροές που προέρχονται από ορυκτούς πόρους και έχουν υψηλή απόδοση (Dalgaard κ.ά. 2000). Η ενεργειακή ανάλυση δεν επηρεάζεται από τις εκάστοτε τιμές της αγοράς οπότε επιτρέπει συγκρίσεις μεταξύ όλων των οικοσυστημάτων ανεξάρτητα από τόπο και χρόνο (Γεράκης κ.ά. 2008). Η ενεργειακή ανάλυση θα μπορούσε να καταλήξει και σε οικονομικά αποτελέσματα εφόσον αποτιμηθεί η κάθε μορφή ενέργειας σε χρήμα, με τη βασική παρατήρηση ότι τιμή μονάδας κάθε μορφής εισρέουσας ή εκρέουσας ενέργειας είναι διαφορετική (Τσατσαρέλης 2000). Η ενεργειακή ανάλυση καταλήγει στη διαμόρφωση ενός ισοζυγίου, του ενεργειακού ισοζυγίου, το οποίο μπορεί να μας δώσει πολύτιμα στοιχεία ως προς την προσαρμοστικότητα των καλλιεργούμενων ειδών στο περιβάλλον στο οποίο καλλιεργούνται. Είναι λογικό τα πιο προσαρμοσμένα είδη να απαιτούν μικρότερα ποσά επικουρικής ενέργειας για την ανάπτυξή τους και για την επίτευξη μιας ικανοποιητικής παραγωγής σε σύγκριση με τα λιγότερο προσαρμοσμένα (Κάλτσας 2005). Αξιοσημείωτο είναι ότι για την παραγωγή ορισμένων ενεργοβόρων φυτικών τροφών, όπως για παράδειγμα των λαχανικών και κυρίως εκείνων που παράγονται σε θερμοκήπια εκτός εποχής, ο άνθρωπος χρειάζεται να χρησιμοποιήσει ως και δέκα φορές περισσότερη ενέργεια από την τροφική ενέργεια που θα συγκομίσει (Γεράκης κ.ά. 2008). 18

20 Επιπρόσθετα, τα δεδομένα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη σύγκριση μεταξύ συστημάτων παραγωγής, προκειμένου να ξεχωρίσει το αποδοτικότερο ενεργειακό σύστημα. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να επιδιώκεται η μέγιστη δυνατή απόδοση της εισρέουσας ενέργειας, σε συνδυασμό με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της κάθε περιοχής, με γνώμονα πάντα την αειφορική χρήση των πόρων και την προστασία του περιβάλλοντος (Κάλτσας 2005). Για παράδειγμα, η οργανική αγροτική παραγωγή τείνει να χρησιμοποιεί λιγότερους μη ανανεώσιμους ενεργειακούς πόρους ανά εκτάριο και γενικότερα έχει μεγαλύτερη παραγωγικότητα ενέργειας. (Guzman και Αlonso 2008), αν και αυτό δεν ισχύει πάντα (Pimentel κ.ά. 1983, Helander και Delin 2004). Αξίζει να αναφερθεί ότι δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη μέθοδος υπολογισμού του ενεργειακού ισοζυγίου. Οι μέθοδοι που παρουσιάζονται σε βιβλιογραφίες ποικίλουν όσον αφορά τα χωρικά και χρονικά όρια που έχουν επιλεγεί, τις ροές ενέργειας και υλικών που λαμβάνονται υπόψη καθώς και τα ενεργειακά ισοδύναμα των ροών αυτών (Hulsbergen κ.ά. 2001). Συνεπώς, όταν συγκρίνονται αποτελέσματα διαφορετικών αναλύσεων απαιτείται εκτενής πληροφόρηση σχετικά με την μεθοδολογία των υπολογισμών (Hulsbergen κ.ά. 2001). Η σύνταξη ενεργειακών ισοζυγίων στα αγροοικοσυστήματα έχει ιστορία μερικών δεκαετιών και η αφορμή που ώθησε τους επιστήμονες στη σύνταξη και αξιολόγηση τέτοιων ισοζυγίων ήταν η ανησυχία τους για τις συνέπειες του ενεργειακού προβλήματος της ανθρωπότητας (Γεράκης κ.ά. 2008). Η ενεργειακή ανάλυση δείχνει επίσης τρόπους μείωσης των ενεργειακών εισροών και παράλληλα αύξησης της παραγωγικότητας (Fluck και Baird 1982). Έτσι, μπορούν να καθοριστούν προτεραιότητες για δράσεις που θα μειώνουν το σύνολο της εισρέουσας ενέργειας (Γεράκης κ.ά.2008). Η εξοικονόμηση ενέργειας είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκής για την αύξηση του καθαρού εισοδήματος του παραγωγού. Για αυτό και ο συνδυασμός μιας οικονομικής και ενεργειακής ανάλυσης του συστήματος παραγωγής συμβάλλει στο σχεδιασμό καταλληλότερων στρατηγικών διαχείρισης των καλλιεργειών (Tsatsarelis 1993). 1.5 Η ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΕΙΣΡΟΩΝ ΣΕ ΜΟΝΑΔΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έχοντας ως βάση το ημερολόγιο του παραγωγού υπολογίζονται οι μονάδες των συντελεστών παραγωγής, που χρησιμοποιούνται σε κάθε καλλιεργητική εργασία ξεχωριστά. Το γινόμενο των χρησιμοποιούμενων μονάδων ενός συντελεστή παραγωγής με 19

21 την ισοδύναμη ενέργειά του ανά μονάδα μας δίνει το ενεργειακό κόστος χρήσης του συντελεστή στη συγκεκριμένη εργασία. Το άθροισμα του ενεργειακού κόστους όλων των συντελεστών παραγωγής δίνει το συνολικό ενεργειακό κόστος της συγκεκριμένης εργασίας. Όπως είναι λογικό, στη βιβλιογραφία υπάρχει μια πληθώρα ενεργειακών ισοδύναμων για κάθε συντελεστή παραγωγής. Έχει αναφερθεί ότι αυτό είναι αποτέλεσμα των διαφορών στις μεθόδους υπολογισμού (Hulsbergen κ.ά. 2001). Τα ενεργειακά ισοδύναμα δεν παραμένουν σταθερά για πάντα. Οφείλουν να προσαρμόζονται στις κατά τόπους συνθήκες και στις αλλαγές του τρόπου κατασκευής των μηχανημάτων, λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών ουσιών (Bonny 1993, Uhlin 1999). Η κατανάλωση ενέργειας σε ένα αγροοικοσύστημα μπορεί να είναι άμεση ή έμμεση. Η άμεση κατανάλωση αντιπροσωπεύει το 1/3 της συνολικής κατανάλωσης ενώ η έμμεση κατανάλωση τα 2/3 (Pimentel 1992). Ως άμεση κατανάλωση ενέργειας ορίζεται συνήθως το ποσό ενέργειας που δαπανάται κατά τη διάρκεια της ανθρώπινης εργασίας και την κατανάλωση καυσίμου ή/και ηλεκτρικής ενέργειας για τη λειτουργία των αγροτικών μηχανημάτων και των αρδευτικών συστημάτων έτσι ώστε να πραγματοποιηθούν οι απαραίτητες καλλιεργητικές εργασίες. Ως έμμεση κατανάλωση ενέργειας ορίζεται συνήθως το ποσό ενέργειας που δαπανάται για την παρασκευή, επεξεργασία, συσκευασία και μεταφορά των λιπασμάτων και ειδικότερα των αζωτούχων λιπασμάτων, την εξόρυξη, διύλιση και μεταφορά μέχρι στον αγρό των υγρών καυσίμων (Pimentel 1980), την παραγωγή, μεταφορά και επιδιόρθωση των μηχανημάτων και των εργαλείων, την εξόρυξη, μεταφορά και μετατροπή του γαιάνθρακα σε ηλεκτρική ενέργεια, και την παρασκευή, επεξεργασία, συσκευασία και μεταφορά των φυτοπροστατευτικών ουσιών που εφαρμόζονται (Pimentel 1992). Η ενέργεια που καταναλώνεται έμμεσα μπορεί να θεωρηθεί ότι συμμετέχει στην παραγωγική διαδικασία και άρα ανήκει και πρέπει να υπολογιστεί στις εισροές. Αυτός είναι ίσως και ο μοναδικός τρόπος πραγματικής και αντικειμενικής ποσοτικής αποτίμησης των εισροών (Καβαργύρης 2005). Συνήθως, η μετάβαση από το συμβατικό στο βιολογικό σύστημα καλλιέργειας δε συνεπάγεται θεαματικές αλλαγές ως προς τη χρήση μηχανημάτων και την άμεση κατανάλωση ενέργειας. Στη σύγχρονη γεωργία εξάλλου, η εκμηχάνιση των εργασιών είναι δεδομένη και ως ένα μεγάλο βαθμό επιβεβλημένη (Κάλτσας 2005). Εκείνο που κυρίως αλλάζει είναι οι εισροές σε φυτοπροστατευτικές ουσίες και λιπάσματα. 20

22 1.5.2 ΟΡΥΚΤΑ ΚΑΥΣΙΜΑ Από τις εισροές ενέργειας, άμεσες ή έμμεσες, με τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται στη γεωργία, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο κυριαρχούν καταλαμβάνοντας περίπου το 80% του συνόλου των καυσίμων. Το υπόλοιπο 20% καταλαμβάνουν οι γαιάνθρακες και άλλα καύσιμα. Στο σύνολο της άμεσης χρήσης των καυσίμων στη γεωργία, το πετρέλαιο συμμετέχει με ποσοστό 65%, το φυσικό αέριο με 25% και οι γαιάνθρακες με τα υπόλοιπα καύσιμα με 10% (Καβαργύρης 2005). Όλα τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται στη γεωργία πρέπει πρώτα να εξορυχθούν, να επεξεργαστούν και στη συνέχεια να μεταφερθούν στον αγρό. Αυτή η πρόσθετη ενέργεια που απαιτείται για να γίνουν τα καύσιμα διαθέσιμα στον αγρό πρέπει να υπολογιστεί (Pimentel 1980) MHXANHMATA ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ Η ενέργεια που έχει ενσωματωθεί στα γεωργικά μηχανήματα και εργαλεία περιλαμβάνει την ενέργεια για την παραγωγή των υλικών κατασκευής (π.χ. χάλυβας, σίδηρος, χαλκός, αλουμίνιο, μόλυβδος, καουτσούκ κ.ά.), κατασκευή και συναρμολόγηση των επιμέρους τμημάτων τους όπως μηχανικών μερών, ελαστικών κ.λ.π., (86,38 MJ kg -1, Pimentel κ.α.1973), την ενέργεια για τις επισκευές και τη συντήρησή τους, (55% της ενέργειας κατασκευής τους, Fluck 1985) και την ενέργεια για τη μεταφορά τους στον αγρό (8,8 MJ kg -1, Loewer κ.ά. 1977). Το άθροισμα των παραπάνω ισοδυναμεί με ενέργεια 142,7 MJ kg -1. Σήμερα, γίνονται διάφορες προσπάθειες με στόχο την αποδοτικότερη χρήση των μηχανημάτων. Οι προσπάθειες αυτές επικεντρώνονται κυρίως στην εξοικονόμηση πετρελαίου κατά τη χρήση των μηχανημάτων (Καβαργύρης, 2005). Από το παραπάνω προκύπτει ότι ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας, η επιλογή του κατάλληλου ελκυστήρα όσον αφορά την ιπποδύναμη και το βάρους του αλλά και η επιλογή της κατάλληλης ταχύτητας κατά τη χρήση όσο και η σωστή συντήρηση αυτού, μπορούν να εξοικονομήσουν μεγάλα ποσά ενέργειας ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Έχει υπολογιστεί ότι τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα καταλαμβάνουν περίπου το 15% της συνολικής εισρέουσας ενέργειας στη γεωργία (USDA 1981). Η παρασκευή των φυτοπροστατευτικών ουσιών απαιτεί μεγάλη ποσότητα ενέργειας, άμεσης ή έμμεσης και πραγματοποιείται από μια σειρά χημικών αντιδράσεων (Green 1987). Τα βασικά συστατικά 21

23 των περισσότερων από αυτές τις ουσίες είναι παράγωγα του αιθυλενίου και του προπυλενίου ύστερα από καταλυτική διάσπαση των υδρογονανθράκων του αργού πετρελαίου, του μεθανίου που προέρχεται από το φυσικό αέριο και του βενζενίου και άλλων αρωματικών ενώσεων που προέρχονται από την πίσσα. Η παραγωγή των ζιζανιοκτόνων πλησιάζει κατά μέσο όρο τα 239 MJ kg -1, των εντομοκτόνων τα 184 MJ kg -1 και των μυκητοκτόνων τα 92 MJ kg -1 (Helsel 1992). Επιπρόσθετη ενέργεια απαιτείται για την επεξεργασία των ουσιών αυτών κατά την οποία παράγονται τέσσερις κυρίως κατηγορίες σκευασμάτων, τα γαλακτώματα (20 MJ kg -1 ), οι βρέξιμες σκόνες (30 MJ kg -1 ), τα κοκκώδη 10 MJ kg -1 ) και οι μικροκάψουλες (20 MJ kg -1 ). Ενέργεια 2 MJ kg -1 απαιτείται επίσης για τη συσκευασία και διανομή τους. Τέλος ενέργεια 1-5 MJ kg -1 απαιτείται για τη μεταφορά τους από το εργοστάσιο παρασκευής μέχρι τον αγρό (Green 1987). Η συνολική ενέργεια παραγωγής ποικίλει ανάλογα με τις πρώτες ύλες υδρογονανθράκων καθώς και με τα ποσά καυσίμων και ηλεκτρισμού που χρησιμοποιήθηκαν για την παρασκευή τους (Helsel 1992). Οι φυτοπροστατευτικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στην οργανική γεωργία είναι ουσίες ως επί το πλείστον μη συνθετικές, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις απαντώνται στη φύση αυτούσιες και έχουν βιολογική δράση. Στην οργανική γεωργία χρησιμοποιούνται επίσης διάφορα μικροβιακά σκευάσματα τα οποία περιέχουν μικροοργανισμούς που έχουν βιολογική δράση (π.χ. Bacillus thuringiensis). Για την παραγωγή των οργανικών αυτών σκευασμάτων, τα οποία περιέχουν συνήθως ένα μεγάλο αριθμό αρπακτικών οργανισμών, απαιτείται επίσης ένα ποσό ενέργειας το οποίο όμως είναι μικρότερο από αυτό που απαιτεί ή παραγωγή ενός σκευάσματος της συμβατικής γεωργίας (Καβαργύρης 2005). Ορισμένα σκευάσματα, όπως ο χαλκός και το θείο, μπορούν να χρησιμοποιηθούν τόσο στη συμβατική όσο και στην οργανική γεωργία, με κάποιους περιορισμούς βέβαια ως προς την ένταση χρήσης τους στην οργανική γεωργία. (Καβαργύρης 2005). Σήμερα, γίνονται διάφορες προσπάθειες με στόχο την αποδοτικότερη χρήση των φυτοπροστατευτικών ουσιών και τελικά την εξοικονόμηση ενέργειας. Η εφαρμογή ή όχι μιας φυτοπροστατευτικής ουσίας ανάλογα με τα όρια της ανεκτής προσβολής μιας καλλιέργειας, η περίοδος, η δόση και η μέθοδος με την οποία θα γίνει η εφαρμογή της, καθώς και η επιλογή του κατάλληλου εξοπλισμού για την εφαρμογή της, είναι οι κύριοι οδοί μέσω των οποίων οι ερευνητές αναζητούν τρόπους εξοικονόμησης ενέργειας (Helsel 1992). 22

24 1.5.5 ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ Τα βασικά μακροστοιχεία, τα οποία χρησιμοποιούνται και σε μεγαλύτερες ποσότητες από τα φυτά είναι το άζωτο, ο φώσφορος και το κάλιο. Η ενέργεια που έχει ενσωματωθεί στα λιπάσματα περιλαμβάνει την ενέργεια για την παραγωγή, επεξεργασία, συσκευασία και μεταφορά τους. Αξιοσημείωτο είναι ότι από όλα τα αζωτούχα λιπάσματα η ουρία είναι σήμερα αυτό που χρησιμοποιείται περισσότερο σε όλο τον κόσμο, παρόλο ότι απαιτεί το μεγαλύτερο ποσό ενέργειας για την παραγωγή της (Helsel 1992). Οι ενεργειακές εισροές που απαιτούνται για την παραγωγή των φωσφορικών και καλιούχων λιπασμάτων είναι πολύ μικρότερες από αυτές για την παραγωγή αζωτούχων. Ωστόσο, υπάρχουν πολύ μικρές διαφορές μεταξύ των τριών αυτών λιπασμάτων όσον αφορά την απαιτούμενη ενέργεια για την επεξεργασία, συσκευασία και μεταφορά τους στον αγρό (Καβαργύρης 2005). Όσον αφορά τα αζωτούχα λιπάσματα, είναι γενικά παραδεκτό ότι οι ενεργειακές απαιτήσεις για την παραγωγή τους έχουν μειωθεί σε μεγάλο βαθμό. Σύμφωνα με τον Appl (1976), MJ ήταν αναγκαία για την παραγωγή 1kg αμμωνίας στις αρχές του 20 ου αιώνα. Οι ενεργειακές απαιτήσεις μειώθηκαν από 62 MJ kg -1 στη δεκαετία του 40 και σε 35 MJ kg -1 στη δεκαετία του 80. Το θεωρητικό ελάχιστο είναι 23 MJ kg -1 αμμωνίας (Mudahar και Hignet 1987). Oι Van Dasselar και Pothoven (1994) χρησιμοποιώντας δεδομένα από την Ολλανδία βρήκαν ότι το ενεργειακό ισοδύναμο μειώθηκε από 60 σε 38,3 MJ kg -1 την δεκαετία Σύμφωνα με τον Uhlin (1999), οι ενεργειακές εισροές για την παραγωγή 1kg N ήταν 151,9 MJ kg -1 τo 1956 και 83,5 MJ kg -1 τo Το 1999 ήταν 39.6 MJ kg -1. H τιμή αυτή, έρχεται σε συμφωνία με Refsgaard κ.ά. (1998) που αναφέρει ότι η εισροή ενέργειας ανέρχεται σε 38 MJ kg -1 N. Ωστόσο, άλλοι ερευνητές αναφέρουν άλλες τιμές όπως 47.1 MJ (Hulsbergen κ.ά. 2001), 55,5 MJ (Hulsbergen κ.ά ), 87,9 MJ (Pimentel 1993), ΜJ (Stout 1990). O Lewis (1982) υπολόγισε 65,1 MJ για το νιτρικό αμμώνιο και 77,8 MJ για την ουρία. Όσον αφορά το φώσφορο και κάλιο, οι Southwell και Rothwell (1977) υπολόγισαν 15 MJ kg -1 P 2 O 5 για τα υπερφωσφορικά και 8 MJ kg -1 Κ 2 Ο. Ο Lewis (1982) υπολόγισε 17,8-18,7 MJ kg -1 P 2 O 5 και 7,9-8,2 MJ kg -1 Κ 2 Ο για διάφορα λιπάσματα. Ο Stout (1990) υπολόγισε MJ kg -1 P 2 O 5 και 7-9 MJ kg -1 Κ 2 Ο. Τα ενεργειακά ισοδύναμα για τα λιπάσματα είναι αναγκαίο να λαμβάνονται σοβαρά υπόψιν, λόγω του γεγονότος ότι η εφαρμογή λιπασμάτων επιδρά στον καθορισμό των ενεργειακών εισροών (Greef κ.ά.1993). Σήμερα, στη γεωργία χρησιμοποιούνται ευρέως τα σύνθετα χημικά λιπάσματα. Για την παραγωγή των σύνθετων λιπασμάτων απαιτείται ένα επιπλέον ποσό ενέργειας για την επεξεργασία τους, ανάλογα με τον τύπο του λιπάσματος που πρόκειται να παραχθεί (κοκκώδες, υγρό, σε μορφή σκόνης κ.ά.). Για τη διευκόλυνση 23

25 του υπολογισμού του ενεργειακού ισοδυνάμου των χημικών λιπασμάτων δίνονται από τη βιβλιογραφία τιμές για κάθε θρεπτικό στοιχείο ξεχωριστά (Tsatsarelis 1993). Έτσι, το ενεργειακό ισοδύναμο ενός λιπάσματος ισούται με το άθροισμα των ενεργειακών ισοδυνάμων των θρεπτικών στοιχείων που το αποτελούν. Για την αποδοτικότερη χρήση των λιπασμάτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορες τεχνικές όπως η μείωση της διάβρωσης του εδάφους, η εφαρμογή των λιπασμάτων την κατάλληλη χρονική περίοδο, ο καθορισμός των πραγματικών θρεπτικών αναγκών των φυτών, η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου εφαρμογής καθώς και του τύπου λιπάσματος (Helsel 1992). Ειδικά για την οργανική γεωργία, έχει μεγάλη σημασία ή διατήρηση των θρεπτικών στοιχείων στα οργανικά υλικά που προστίθενται στο έδαφος. Η μέθοδος του κομπόστ συντελεί στη διατήρηση των θρεπτικών στοιχείων (Helsel 1992). Ένας τρόπος μείωσης της χρήσης των εμπορικών λιπασμάτων είναι η αποτελεσματικότερη χρήση της κοπριάς των αγροτικών ζώων (Pimentel κ.α. 1973). Έχει υπολογιστεί ότι το 50% περίπου της ποσότητας των βασικών θρεπτικών στοιχείων (N,P,K) που περιέχονται στην κοπριά χάνεται κατά την εφαρμογή της με τις σημερινές καλλιεργητικές τεχνικές (Fluck 1991) ΑΡΔΕΥΣΗ Η κατανάλωση ενέργειας για την άρδευση μπορεί να διαχωριστεί σε άμεση και έμμεση. Η άμεση κατανάλωση αφορά κυρίως την ενέργεια που απαιτείται από τα μηχανήματα άντλησης του νερού (π.χ. από γεωτρήσεις, κανάλια, λίμνες κ.ά.) και την ενέργεια που απαιτείται για τη μεταφορά του νερού με κατάλληλη πίεση στον αγρό, μέσω των αγωγών μεταφοράς και εφαρμογής. Η έμμεση κατανάλωση αφορά κυρίως την ενέργεια που απαιτείται για την κατασκευή και μεταφορά του αρδευτικού συγκροτήματος στον αγρό, την κατασκευή δεξαμενών και καναλιών, την κατασκευή μεταφορά στον αγρό και λειτουργία λοιπού εξοπλισμού όπως π.χ. μιας μονάδας ελέγχου κ.ά. (Sloggett 1992). Η ηλεκτρική ενέργεια και το φυσικό αέριο κυριαρχούν στη λειτουργία των αρδευτικών συστημάτων (USDA 1981). Ακολουθούν το πετρέλαιο και η βενζίνη. Για την παραγωγή 1 MJ ηλεκτρικής ενέργειας απαιτούνται 4 MJ ενέργειας από γαιάνθρακες. Στην ενέργεια αυτή περιλαμβάνεται και η εξόρυξη, μεταφορά και η μετατροπή του γαιάνθρακα σε ηλεκτρική ενέργεια. Η ηλεκτρική ενέργεια είναι δυνατό να μετατραπεί σε θερμική ενέργεια. Αυτό είναι επιθυμητό για ορισμένες κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις (Pimentel 1980). Σήμερα, η εξοικονόμηση ενέργειας όσον αφορά την άρδευση μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους. Οι προσπάθειες επικεντρώνονται στην επιλογή του κατάλληλου αρδευτικού 24

26 συγκροτήματος και στη μείωση των απωλειών νερού κατά την άρδευση λόγω εξάτμισης, κακής διήθησης κ.ά. (Sloggett 1992) ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ο υπολογισμός του ενεργειακού ισοδύναμου της ανθρώπινης εργασίας αποτέλεσε και αποτελεί ακόμα ένα αρκετά δύσκολο πρόβλημα μεθοδολογίας εξαιτίας των πολλών και αμφισβητούμενων τρόπων που έχουν προταθεί για τον υπολογισμό της εργασίας σε μονάδες ενέργειας. Ακόμα και σήμερα, εξακολουθεί να μην υπάρχει μια κοινή αποδεκτή λύση. Ορισμένοι ερευνητές δεν υπολογίζουν στις ενεργειακές αναλύσεις τους την ανθρώπινη εργασία ως ενεργειακή εισροή (Pimentel 1980). Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη μόνο η ημερήσια καταναλισκόμενη ενέργεια από τον άνθρωπο με τη μορφή της τροφής για τη συντήρησή του (Pimentel και Hall 1984, Stanhill 1980, Pimentel και Pimentel 1979, Jarach 1985, Galli και Spugnolli 1985). Η τιμή που προτείνεται είναι τα 2,2 MJ h -1. To ενεργειακό ισοδύναμο της ανθρώπινης εργασίας των 2,2 MJ/h είναι βασισμένο στην ημερήσια καταναλισκόμενη ενέργεια από τον άνθρωπο, με μορφή τροφής για τη συντήρησή του (3.500 kcal/ημέρα = 14,5 MJ). Σύμφωνα με άλλους ερευνητές, πρέπει να υπολογιστεί και το ποσό ενέργειας που καταναλώνεται για την ανάπτυξη, την ένδυση, τη μόρφωση, τη στέγαση κ.α. μέχρι να φτάσει ο άνθρωπος στο σημείο να είναι ικανός να εργαστεί με το ενεργειακό ισοδύναμο να κυμαίνεται από 29 MJ έως και 450 MJ h -1 (Slesser 1973, Fluck 1992). Άλλοι ερευνητές (Fluck και Baird 1982) υπολογίζουν το ενεργειακό ισοδύναμο της εργασίας με βάση τη συνολική ενέργεια για την παραγωγή του εγχώριου προϊόντος. Για την Ελλάδα το ενεργειακό ισοζύγιο εκτιμάται περίπου 18 MJ h -1 (Tsatsarelis 1991). Τέλος, υπάρχει αντίρρηση από διάφορους ερευνητές για αυτές τις μεθόδους υπολογισμού του ενεργειακού ισοδύναμου της ανθρώπινης εργασίας (Avlani και Chancellor 1977) και ορισμένοι προτείνουν ότι είναι καλύτερο να μην συμπεριλαμβάνεται στις ενεργειακές αναλύσεις ΦΥΣΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Σε μια πλήρη ενεργειακή ανάλυση πρέπει να υπολογίζεται και η ισοδύναμη ηλιακή ενέργεια που προσφέρεται δωρεάν και ενσωματώνεται είτε στα φυτά με τη φωτοσύνθεση, είτε στο έδαφος με τη διαδικασία δημιουργίας του εδάφους ή τις ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις. Στην περιοχή Θεσσαλονίκης η μέση ετήσια ηλιακή ενέργεια που φτάνει στο έδαφος μετρήθηκε σε 5,15 x 10 3 MJ m -2 (Τσατσαρέλης 2000). 25

27 1.6 ΤΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΚΡΟΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΤΟ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ Ως εκροές από ένα αγροοικοσύστημα μπορούν να θεωρηθούν το παραγόμενο προϊόν, ή τα παραγόμενα προϊόντα σε περίπτωση που υπάρχει πολυκαλλιέργεια, καθώς και τα υπολείμματα της καλλιέργειας, ή του κλαδέματος, τα οποία είτε, καίγονται και αποτελούν εκροή είτε ενσωματώνονται στο έδαφος οπότε δεν θεωρούνται πλέον εκροή αλλά ανακύκλωση (Καλτσάς 2005). Το ενεργειακό περιεχόμενο των αγροτικών προϊόντων είναι ανάλογο με την περιεκτικότητα αυτών σε σάκχαρα, άμυλο, πρωτεΐνες, λίπη, έλαια, αλκοόλες, κυτταρίνη και λιγνίνη. Αντιθέτως, η υγρασία και η τέφρα είναι συστατικά τα οποία δε συνεισφέρουν σε ενέργεια και η παρουσία τους σε ένα προϊόν ελαττώνει το ενεργειακό περιεχόμενό του. Γενικότερα, το ενεργειακό περιεχόμενο των αγροτικών προϊόντων είναι ανάλογο με τις συγκεντρώσεις τους σε άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο και θείο (Ebeling και Jenkins 1985). Η περιεκτικότητα σε υγρασία των αγροτικών προϊόντων όταν αυτά πρόκειται να χρησιμοποιηθούν ως πηγή ενέργειας είναι σπουδαία γιατί: 1. Το νερό δεν προσφέρει ενέργεια κατά την καύση του υλικού. 2. Ένα μέρος της παραγόμενης θερμικής ενέργειας κατά την καύση ή την εξαέρωση απαιτείται για την εξάτμιση της υγρασίας που περιέχεται στα προϊόντα. 3. Τα περισσότερα υλικά με περιεχόμενη υγρασία άνω του 50% δεν καίγονται. Τα προϊόντα αυτά για να καούν πρέπει πρώτα να γίνει ξήρανση ή ανάμιξή τους με άλλα ξηρότερα υλικά. Ακόμη, όταν ένα προϊόν χρησιμοποιείται ως ζωοτροφή ή τροφή από τον άνθρωπο, δεν είναι δυνατή η αξιοποίηση ολόκληρης της περιεχόμενης ενέργειάς του. Ένα μέρος της ενέργειας περιέχεται σε άπεπτα υλικά, τα οποία αποβάλλονται μέσω κοπράνων, άλλο ένα μέρος αποβάλλεται μέσω των ούρων και των αερίων της πέψης, ενώ τέλος υπάρχει και απώλεια ενέργειας με τη μορφή θερμότητας κατά τη διάρκεια της πέψης. 1.7 ΟΙ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΑΕΡΙΩΝ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΑΠΟ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Η υιοθέτηση των συνιστώμενων διαχειριστικών πρακτικών για τη γεωργία περιλαμβάνει εισροές οι οποίες κατά βάση αποτελούνται από προϊόντα με βάση τον άνθρακα και πρακτικές η χρήση των οποίων περιλαμβάνει κατανάλωση ανθρακούχων ενώσεων (Pimentel 1992, Marland κ.ά. 2003). H παραγωγή, αποθήκευση και διανομή των εισροών 26

28 αυτών, καθώς και η εφαρμογή τους στον αγρό με τη χρήση γεωργικών μηχανημάτων οδηγεί στην ανάφλεξη ορυκτών καυσίμων και στη χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας οι οποίες επίσης εκλύουν CO 2 και άλλων αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Έτσι, η έκφραση των εκπομπών σε kg ανθρακικών ισοδύναμων, οι οποίες προκύπτουν από τις καλλιεργητικές πρακτικές, την εφαρμογή λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών ουσιών, την άρδευση, την σοδειά κ.α. είναι αναγκαία για τον εντοπισμό εναλλακτικών πηγών για τις παραπάνω εργασίες (Lal 2004). Oι καλλιεργητικές πρακτικές συμβάλλουν περίπου στο 20% των ετήσιων παγκόσμιων εκπομπών CO 2 (IPCC 2001). Ένα μεγάλο μέρος των εκπομπών αυτών, είναι πιθανό να μειωθεί με τη χρήση σωστών πρακτικών διαχείρισης (Lal 2004). Όσον αφορά τις εκπομπές άνθρακα, οι καλλιεργητικές πρακτικές μπορούν να διαχωριστούν σε πρωτεύουσες, δευτερεύουσες και τριτεύουσες πηγές (Gifford 1984). Ως πρωτεύουσες πηγές μπορούν να θεωρηθούν αυτές που προκύπτουν από τη χρήση γεωργικών μηχανημάτων και αντλιών άρδευσης, Ως δευτερεύουσες αυτές που προκύπτουν από την κατασκευή, συσκευασία, αποθήκευση και μεταφορά λιπασμάτων και φυτοπροστατευτικών ουσιών. Ως τριτεύουσες, αυτές που προκύπτουν από την απόκτηση πρώτων υλών και την κατασκευή εξοπλισμού και κτιρίων στο αγρόκτημα (Lal 2004). 1.8 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της παρούσης εργασίας είναι να γίνει μια αποτίμηση των ενεργειακών εισροών και εκροών σε αγροκτήματα της κεντρικής Μακεδονίας και ιδιαίτερα του Νομού Πέλλας όπου καλλιεργείται η μηλιά οργανικά, συμβατικά και ολοκληρωμένα. Γίνεται μια σύγκριση όσον αφορά τα ενεργειακά ισοζύγια μεταξύ των τριών συστημάτων παραγωγής. Για το σκοπό αυτό επελέγησαν οι παράμετροι Ανθρώπινη εργασία, Καύσιμα, Μηχανήματα, Λιπάσματα, Μυκητοκτόνα, Εντομοκτόνα, Ζιζανιοκτόνα και Άρδευση του ενεργειακού ισοζυγίου. Επιπρόσθετα, οι εισροές ενέργειας αναλύονται τόσο κατά καλλιεργητική εργασία, όσο και κατά συντελεστή παραγωγής. Επίσης, κρίθηκε σκόπιμο να εξεταστεί αν η κατηγοριοποίηση των καλλιεργητικών συστημάτων (οργανικά, συμβατικά και ολοκληρωμένα) συσχετίζεται με τις ενεργειακές εισροές. Τέλος, έγινε αποτίμηση και των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου (CO 2, CH 4, N 2 O). 27

29 2 ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Η έρευνα της παρούσης εργασίας πραγματοποιήθηκε κατά το έτος 2011 στο νομό Πέλλας και συγκεκριμένα στην περιοχή της Άρνισσας, της Περαίας και των Ξανθογείων του Δήμου Βεγορίτιδας (Σχήμα 4). Ο νομός Πέλλας ανήκει στην περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Συνορεύει στα βόρεια με την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, στα ανατολικά με το νομό Κιλκίς, στα νοτιανατολικά με το νομό Θεσσαλονίκης, στα νότια με τους νομούς Ημαθίας και Κοζάνης και στα δυτικά με το νομό Φλώρινας. Η έκτασή του είναι km² και ο πληθυσμός του ανέρχεται σε κατοίκους (Ε.Σ.Υ.Ε. 2001). Μορφολογικά διαιρείται σε τρεις περιοχές: ορεινή κατά 38,6% ημιορεινή κατά 15,4% και πεδινή κατά 46%. Οι ορεινοί όγκοι που περιβάλλουν το νομό είναι το όρος Βόρας (2.524 m), το όρος Βέρμιο (2.027 m), το όρος Πάικο (1.458 m), το όρος Τζένα (2.182 m) και το όρος Πίνοβο (2.154 m). Οι πεδινές εκτάσεις του νομού αφορούν την πεδιάδα της Αριδαίας στο βόρειο τμήμα του νομού, καθώς και την πεδιάδα της Έδεσσας και των Γιαννιτσών στο νότιο και ανατολικό τμήμα του νομού. Η καλλιεργούμενη έκταση του νομού ανέρχεται σε 946 km² η οποία κατανέμεται ως εξής: πεδινές εκτάσεις 745 km² (79%), ημιορεινές εκτάσεις 111 km² (11,8%) και ορεινές εκτάσεις 88 km² (9%). Σχήμα 4. Χάρτης της Ελλάδας με τον νομό Πέλλας, στον νομό επισημαίνεται με κόκκινο χρώμα η περιοχή του Δήμου Βεγορίτιδας όπου διεξήχθη η έρευνα. Ο νομός Πέλλας είναι σήμερα ένας από τους δυναμικότερους νομούς της Ελλάδας στον τομέα των αγροτικών δραστηριοτήτων. Σε γενικές γραμμές μπορεί να χαρακτηριστεί αγροτικός καθώς το 49% του ενεργού πληθυσμού απασχολείται στον πρωτογενή τομέα (αγροτικές και κτηνοτροφικές εργασίες) που είναι και η κύρια πηγή εσόδων (Εμπορικό Επιμελητήριο Πέλλας 1997). Τα κυριότερα αγροτικά προϊόντα που παράγονται στο νομό είναι: 28

30 Βαμβάκι, ροδάκινα, μήλα, κεράσια, σπαράγγια, καπνά Berley & Virginia, ακτινίδια, αχλάδια, σιτάρι, καλαμπόκι, ζαχαρότευτλα, σόγια, τομάτα και αγγούρι θερμοκηπίου, φασόλια, πιπεριά για κόκκινο πιπέρι, αμπέλια, ελιές, ξηροί καρποί. Οι βασικές κατηγορίες ζώων παραγωγής στο Ν. Πέλλας είναι τα βοοειδή, τα αιγοπρόβατα, οι χοίροι και τα πουλερικά. Όσον αφορά τη μεταποίηση, ο νομός Πέλλας χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη επιχειρήσεων ελαφριάς βιομηχανίας. Οι δραστηριότητες αυτές αφορούν την παρασκευή ειδών διατροφής και την κατασκευή ειδών ένδυσης. Ο νομός αποτελεί το μεγαλύτερο κέντρο μεταποίησης και εξαγωγής μεταποιημένων φρούτων της χώρας και ένα από τα βασικά εξαγωγικά κέντρα νωπών φρούτων και λαχανικών. Οι κλάδοι αυτοί στηρίζονται στις εξαγωγές, πράγμα που σημαίνει ότι αποφέρουν σημαντικά συναλλαγματικά οφέλη στη χώρα. Στο νομό υπάρχουν 11 μονάδες κονσερβοποίησης φρούτων και λαχανικών ενώ την τελευταία επταετία εξελίσσεται δυναμικά ο κλάδος των κατεψυγμένων φρούτων και λαχανικών (κεράσι, φράουλα, ροδάκινο, βατόμουρο, τοματάκι, πιπεριά, κουνουπίδι). Τέλος, σπουδαίο ρόλο στην οικονομία του νομού παίζει και ο τουρισμός καθώς ο νομός Πέλλας χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη αξιόλογων τουριστικών πόρων, τόσο από πλευράς φυσικού κάλλους (Καταρράκτες, λίμνες, ποτάμια, οικοσυστήματα, δάση, ορεινές περιοχές κ.ά.), όσο και από ιστορικής-πολιτιστικής πλευράς με την ύπαρξη ιστορικών μνημείων που ξεκινούν από τους προϊστορικούς χώρους (υπολείμματα προϊστορικού οικισμού Ραχώνας), αρχαιολογικών χώρων (Πέλλας, Λόγγος κ.ά.) και παραδοσιακών οικισμών (Βαρόσι, Αρχάγγελος). Τα στοιχεία για την παρούσα εργασία συλλέχθηκαν με τη μέθοδο των προσωπικών συνεντεύξεων των παραγωγών και τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων (Παράρτημα). Στην έρευνα μετείχαν 18 παραγωγοί (6 με συμβατική καλλιέργεια μήλου, 4 με οργανική και 8 με ολοκληρωμένη). Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται οι περιοχές και το είδος του συστήματος καλλιέργειας για κάθε παραγωγό. Η καλλιεργούμενη έκταση κυμαίνονταν από 0,6 ha έως 2,2 ha. Οι ηλικίες των καλλιεργειών κυμαίνονταν από 4 έως 20 έτη. Το κλίμα στην υπό μελέτη περιοχή είναι ηπειρωτικό. Οι μέσες τιμές ολικής βροχόπτωσης, μέσης θερμοκρασίας και σχετικής υγρασίας (μέσος όρος ± 1 SD, n=13 έτη) ήταν 13±4 C, 805±37 mm και 65±15%. Οι καλλιεργητικές εργασίες για το μήλο, κατά τη συμβατική, ολοκληρωμένη και βιολογική καλλιέργεια στην υπό μελέτη περιοχή, παρουσιάζονται στον Πίνακα 3. 29

31 Ο υπολογισμός της ενέργειας που αφορά στην καλλιέργεια μήλου βασίσθηκε στο πρόγραμμα εργασίας των παραγωγών, στον απαιτούμενο χρόνο για κάθε εργασία, τον αριθμό των εργατών και των μηχανημάτων, σε όλες τις εισροές που οφείλονται στις Πίνακας 2. Περιοχή και γεωγραφική θέση των αγροκτημάτων. Περιοχή Συντομογραφίες Γεωγραφικό Πλάτος Γεωγραφικό Μήκος Γεωργικό σύστημα Άρνισσα B '25.31'' 21 47'32.81'' βιολογικό Άρνισσα B '46.59'' 21 48'24.95'' βιολογικό Άρνισσα B '1.99'' 21 49'15.56'' βιολογικό Άρνισσα B '36.92'' 21 49'14.62'' βιολογικό Άρνισσα C '44.72'' 21 48'32.87'' συμβατικό Άρνισσα C '13.30'' 21 49'51.19'' συμβατικό Άρνισσα C '10.91'' 21 48'19.88'' συμβατικό Άρνισσα C '0.73'' 21 50'2.46'' συμβατικό Ξανθόγεια C '29.41'' 21 50'58.69'' συμβατικό Περαία C '53.93'' 21 51'19.65'' συμβατικό Άρνισσα O '8.74'' 21 50'11.91'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '31.68'' 21 49'1.65'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '8.29'' 21 50'5.60'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '28.91'' 21 49'54.16'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '6.37'' 21 49'52.61'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '40.91'' 21 49'31.83'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '43.85'' 21 49'43.51'' ολοκληρωμένο Άρνισσα O '57.11'' 21 48'43.38'' ολοκληρωμένο Πίνακας 3. Καλλιεργητικές εργασίες σε συμβατικά, ολοκληρωμένα και οργανικά αγροκτήματα στην υπό μελέτη περιοχή. Καλλιεργητικές Συμβατικό Ολοκληρωμένο Οργανικό εργασίες Λίπανση Προσθήκη συνθετικών λιπασμάτων: 12% N, 11% P 2 O 5, 18% K 2 O, 2,65% MgO, 19,9% SO 3, 0,4 Mg ha -1 ± 0,1 ή 12% N, 12% P 2 O 5, 17% K 2 O, 2% MgO, 6% SO 3, 0,5 Mg ha -1 ± 0,1. Διαφυλλικές λιπάνσεις 20% N, 20% P 2 O 5, 20% K 2 O, 0,06 Mg ha - ±0,01 και 20% K 2 O, 0,03 Mg ha -1 ± 0,01. Προσθήκη συνθετικών λιπασμάτων: 12% N, 11% P 2 O 5, 18% K 2 O, 2,65% MgO, 19,9% SO 3, 0,4 Mg ha -1 ± 0,1, ή 12% N, 12% P 2 O 5, 17% K 2 O, 2% MgO, 6% SO 3, 0,5 Mg ha -1 ± 0,1. Διαφυλλικές λιπάνσεις 20% N, 20% P 2 O 5, 20% K 2 O, 0,06 Mg ha -1 ±0,01 και 20% K 2 O, 0,03 Mg ha -1 ± 0,01. Ζιζανιοκτονία Μυκητοκτονία Εντομοκτονία Κλάδεμα Κοπή ζιζανίων 4-8 φορές/έτος με χρήση φρέζας, καταστροφέα, σβούρας και φορητών χορτοκοπτικών. Zιζανιοκτονία (Glyphosate, 2-5 φορές/ έτος) Εφαρμογή φορές/έτος μυκητοκτόνων Εφαρμογή φορές/έτος εντομοκτόνων 1 φορά/ έτος με αεροψάλιδα ή ψαλίδι μπαταρίας (Ιανουάριο- Φεβρουάριο) Κοπή ζιζανίων 4-8 φορές/ έτος με χρήση φρέζας, καταστροφέα, σβούρας και φορητών χορτοκοπτικών. Ζιζανιοκτονία (Glyphosate, 2-5 φορές/ έτος) Εφαρμογή φορές/έτος μυκητοκτόνων Εφαρμογή 5-10 φορές/έτος εντομοκτόνων 1 φορά/ έτος με αεροψάλιδα ή ψαλίδι μπαταρίας (Ιανουάριο- Φεβρουάριο) 30 Agrobiosol (90% Οργ. ουσία, 7% N, 1% P 2 O 5, 1,5% K 2 O) 0,5 Mg ha -1 ± 0,1. Patentkali (30% K 2 O, 10% MgO, 42% SO 3 ) 0,5 Mg ha -1 ± 0,1. Κοπριά βοειδών (20% Οργ. ουσία, 0,4% N, 0,16% P 2 O 5, 0,5% K 2 O) 1-3 Mg ha -1 ± 1. Κοπή ζιζανίων (5-10 φορές/ έτος) με χρήση φρέζας, καταστροφέα, σβούρας και φορητών χορτοκοπτικών μηχανημάτων. Εφαρμογή φορές/έτος θειασβεστίου και χαλκού Εφαρμογή 2-3 φορές/έτος φυσικών πυρεθρινών και 3-4 φορές/έτος εντομοπαθογόνων ιών. Χρήση φερομονικών παγίδων 10 ha -1 1 φορά/ έτος με αεροψάλιδα ή ψαλίδι μπαταρίας (Ιανουάριο - Φεβρουάριο) Άρδευση Ιούνιο-Σεπτέμβριο/10 ημέρες Ιούνιο-Σεπτέμβριο/10 ημέρες Ιούνιο-Σεπτέμβριο/10 ημέρες Αραίωμα Αρχές καλοκαιριού Αρχές καλοκαιριού Αρχές καλοκαιριού

32 Συγκομιδή Οκτώβριο Οκτώβριο Οκτώβριο καλλιεργητικές εργασίες (εφαρμογή λιπασμάτων, συγκομιδή κ.λπ.) και στους συντελεστές παραγωγής (λιπάσματα, προϊόντα φυτοπροστασίας κ.λπ.). Για τον υπολογισμό καταγράφηκαν τόσο η κατανάλωση καυσίμου όσο και ο απαιτούμενος χρόνος για την ολοκλήρωση κάθε καλλιεργητικής εργασίας. Στον Πίνακα 4 δίνονται τα ενεργειακά ισοδύναμα για όλες τις μορφές εισροών που χρησιμοποιήθηκαν για τους υπολογισμούς στην παρούσα εργασία και στον Πίνακα 5 δίνονται τα ενεργειακά ισοδύναμα για τις εκροές. Τέλος, οι εκπομπές CO 2, CH 4, N 2 O από τα καύσιμα υπολογίσθηκαν από τους συντελεστές ισοδύναμου CO 2 που δίνονται από την IPCC (1997, 2006), ενώ για τα λιπάσματα οι υπολογισμοί έγιναν σύμφωνα με την IPCC (1997) και EMEP/CORINAIR (2007). Πίνακας 4. Ενεργειακό ισοδύναμο εισροών. Υλικά Μονάδα Ενεργειακό ισοδύναμο (MJ/μονάδα) Βιβλιογραφικές πηγές Λιπάσματα N kg 74,2 Lockeretz (1980), Tsatsarelis (1993) P kg 13,7 Lockeretz (1980), Tsatsarelis (1993) K kg 9,7 Lockeretz (1980), Tsatsarelis (1993) Ca kg 8,8 Pimentel (1980) Mg kg 8,8 Pimentel (1980) Zn kg 8,4 Pimentel (1980) S kg 3,0 Mudahar (1987) Cu kg 13,3 Pimentel (1980) Εντομοκτόνα kg 363,0 Fluck and Baird (1982) Μικροβιακά Εντομοκτόνα kg 290,0 Kaltsas (2005) Παγίδες εντόμων kg 0,002 Tsatsarelis (1993) Παραφινέλαια l 46,0 Tsatsarelis (2011) Μυκητοκτόνα kg 99,0 Kaltsas (2007) Ζιζανιοκτόνα kg 418,0 Kavargyris (2009) Πετρέλαιο l 47,3 Cervinka (1980) Ηλεκτρική ενέργεια kwh 12,1 Jarach (1985) Μηχανήματα Ελκυστήρας 48hp h 41,4 Tsatsarelis (1992) Καλλιεργητής h 17,1 Tsatsarelis (1991) Πλατφόρμα h 57,1 Tsatsarelis (1992) Λιπασματοδιανομέας h 5,7 Tsatsarelis and Koundouras (1994) Κοπροδιανομέας h 14,28 Tsatsarelis and Koundouras (1994) Βυτείο 0,5Mg h 14,28 Tsatsarelis (1992, adapted) Βυτείο 1Mg h 23,8 Tsatsarelis (1992, adapted) Βυτείο 2Mg h 33,32 Tsatsarelis (1992, adapted) Βυτείο 3Mg h 47,6 Tsatsarelis (1992, adapted) Φρέζα h 17,7 Tsatsarelis and Koundouras (1994) Καταστροφέας h 17,7 Tsatsarelis and Koundouras (1994) Σβούρα h 8,6 Tsatsarelis and Koundouras (1994) Γκομφλέρ h 16,4 Γενιτσαριώτης (1996) Αεροψάλιδο h 0,1 Γενιτσαριώτης (1996, adapted) Ψαλίδι Μπαταρίας h 0,952 Γενιτσαριώτης (1996) Ψαλίδι h 0,05 Γενιτσαριώτης (1996) Μισινέζα h 1,0 Tsatsarelis (1993) Μέσο μετακίνησης h 14,28 Γενιτσαριώτης (1996, adapted) Μηχανάκι h 1,42 Γενιτσαριώτης (1996, adapted) 31

33 Φορτηγό h 103,9 Γενιτσαριώτης (1996, adapted) Εργασία h 2,2 Pimentel and Pimentel (1996) Πίνακας 5. Ενεργειακό ισοδύναμο εκροών. Εκροές Μονάδα Ενεργειακό ισοδύναμο (MJ/Μονάδα) Βιβλιογραφικές πηγές Μήλα kg 2,4 Jarach (1985, adapted) Υπολείματα κλαδέματος Μg 18,4 Pimentel (1980, adapted) 2.1 ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ Για τη συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων υπολογίστηκαν δείκτες της περιγραφικής στατιστικής (μέσοι όροι και ποσοστά %). Για την ομαδοποίηση των γεωργικών συστημάτων εφαρμόστηκε η Ιεραρχική Ανάλυση σε Συστάδες-ΙΑΣ (Hierarchical Cluster Analysis) με βάση τις z-τιμές των μεταβλητών (Hair κ.ά. 1995, Sharma 1996) που αναφέρονται στις καλλιεργητικές εργασίες και τους συντελεστές παραγωγής (Ανθρώπινη εργασία, Καύσιμα, Μηχανήματα, Λιπάσματα, Μυκητοκτόνα, Εντομοκτόνα, Ζιζανιοκτόνα, Άρδευση). Το τετράγωνο της ευκλείδειας απόστασης χρησιμοποιήθηκε ως μέτρο ανομοιότητας των γεωργικών συστημάτων. Ο σχηματισμός των συστάδων πραγματοποιήθηκε με το κριτήριο του Ward (Ward, 1963). Η στατιστική σημαντικότητα της λύσης που προέκυψε από την εφαρμογή της ΙΑΣ, δηλαδή το πλήθος και δομή ομάδων-συστάδων, ελέγχθηκε με το κριτήριο upper tail (Mojena και Wishart, 1980). Η συμβολή των μεταβλητών, που δόθηκαν ως είσοδος στην ανάλυση, στο σχηματισμό των συστάδων προσδιορίστηκε κατόπιν εξέτασης των τιμών και της στατιστικής σημαντικότητας των αντίστοιχων συντελεστών προσδιορισμού R 2. Οι συντελεστές R 2 εκτιμήθηκαν με την εφαρμογή μιας σειράς Αναλύσεων Παραλλακτικότητας (ANOVA) με ένα παράγοντα. Στις αναλύσεις αυτές (ANOVA), ως ανεξάρτητη μεταβλητή χρησιμοποιήθηκε μια νέα μεταβλητή ταυτοποίησης της συστάδας, στην οποία ανήκει κάθε γεωργικό σύστημα, και ως εξαρτημένες οι μεταβλητές που αναφέρονται στις καλλιεργητικές εργασίες και τους συντελεστές παραγωγής. Η τιμή R 2 εκφράζει το ποσοστό της παραλλακτικότητας της εκάστοτε μεταβλητής που μπορεί να αιτιολογηθεί ερμηνευτεί από τις διαφορές μεταξύ των συστάδων (Sharma, 1996). Τέλος, πραγματοποιήθηκε μια σειρά Μη Παραμετρικών Ελέγχων Mann-Whitney (M-W) με σκοπό να εξεταστούν οι διαφορές μεταξύ των συστάδων όχι μόνο ως προς τις μεταβλητές που αναφέρονται στις καλλιεργητικές εργασίες και τους συντελεστές παραγωγής, αλλά και ως προς 72 εξωτερικές μεταβλητές, οι οποίες, δεν συμμετείχαν στο σχηματισμό των συστάδων. Το επίπεδο σημαντικότητας (P-value) των ελέγχων M-W υπολογίστηκε με την μέθοδο 32

34 προσομοίωσης Monte-Carlo (Mehta και Patel, 1996). Η προσέγγιση οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα ακόμη και στην περίπτωση που δεν ικανοποιούνται οι μεθοδολογικές προϋποθέσεις των αντίστοιχων στατιστικών ελέγχων. Για την στατιστική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε το λογισμικό SPSS 15.0 με εγκατεστημένο το υποσύστημα Exact Tests. Η σταθερότητα των αποτελεσμάτων της ΙΑΣ, ως προς τη σειρά εισόδου των γεωργικών συστημάτων στην ανάλυση, ελέγχθηκε με την εφαρμογή επαναληπτικής διαδικασίας που στηρίζεται στη μέθοδο bootstrap. Η διαδικασία αυτή είναι διαθέσιμη στο λογισμικό PermuCLUSTER 1.0 (Spaans και Van der Kloot, 2004). Ο έλεγχος στατιστικής σημαντικότητας της λύσης της ΙΑΣ με το κριτήριο upper tail πραγματοποιήθηκε με το λογισμικό Clustan Το επίπεδο σημαντικότητας όλων των στατιστικών ελέγχων προκαθορίστηκε σε P<0, ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σύμφωνα με τον Πίνακα 6, οι μέσες εισροές και εκροές ενέργειας είναι χαμηλότερες για το βιολογικό σύστημα συγκρινόμενες με τα άλλα δύο γεωργικά συστήματα. Στο βιολογικό σύστημα η εφαρμογή αγροχημικών, υπόκεινται σε περιορισμούς (Παράρτημα 2 καν. 2092/91) με αποτέλεσμα, χαμηλότερες εισροές ιδιαίτερα για τα μυκητοκτόνα, εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Συνέπεια της μειωμένης εφαρμογής αγροχημικών είναι και η μικρότερη κατανάλωση καυσίμου, διότι η χρήση των μηχανημάτων και δη των καυσίμων συνδέεται με τις εφαρμογές των αγροχημικών. Για τα μηχανήματα, χαμηλότερες εισροές παρουσιάζει το συμβατικό σύστημα, ακολουθούμενο από το βιολογικό και ολοκληρωμένο. Ο λόγος είναι ότι οι βιολογικοί καλλιεργητές κάνουν μεγαλύτερη χρήση των μηχανημάτων για την καταπολέμηση των ζιζανίων. Πίνακας 6. Μέσες εισροές και εκροές ± τυπικό σφάλμα ενέργειας στα τρία γεωργικά συστήματα. Συντελεστές παραγωγής Βιολογικό (n=4) (MJ ha -1 ) Ολοκληρωμένο (n=8) (MJ ha -1 ) Συμβατικό (n=6) (MJ ha -1 ) Ανθρώπινη Εργασία 1603,0 ±165,9 1657,2 ± 119,7 1275,4 ± 306,6 Καύσιμα 23200,3 ± 2564, ,6 ± 366, ,2 ± 5914,5 Μηχανήματα 7199,8 ± 1027, ,6 ± 1130,0 6479,3 ± 3436,5 Λιπάσματα 9879,0 ± 3570, ,4 ± 1673,9 8814,7 ± 2286,1 Μυκητοκτόνα 520,8 ± 117,1 755,7 ± 103,4 714,3 ± 122,8 Εντομοκτόνα 97,6 ± 11,9 1254,5 ± 188,4 1403,31 ± 169,8 Ζιζανιοκτόνα 0,0 ± 0,0 693,5 ± 385,3 1548,7 ± 138,3 Άρδευση 26871,0 ± 5670, ,4 ± 3350, ,5 ± 3533,0 Σύνολο Εισροών 69371,4 ± 8466, ,9 ± 5127, ,4 ± 13571,0 Σύνολο Εκροών 48294,6 ± 7010, ,5 ± 4773, ,2 ± 15614,4 33

35 Ανάλογα αποτελέσματα βρέθηκαν σε ελαιώνες της Θάσου (Kaltsas 2007), σε αμπελώνες στην κεντρική Μακεδονία (Καβαργύρης 2005) σε ροδακινιές (Μίχος 2012) και σπαράγγια (Ζαφειρίου 2012) στην περιοχή της Πέλλας. Η Ανθρώπινη Εργασία, τα Καύσιμα, τα Μηχανήματα, τα Μυκητοκτόνα, τα Εντομοκτόνα και τα Ζιζανιοκτόνα συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία τριών ομάδων στις οποίες χωρίστηκαν τα γεωργικά συστήματα (Πίνακας 7). Στον Πίνακα 7 παρουσιάζονται οι μέσες τιμές που αντιστοιχούν στις 3 Ομάδες ως προς τους συντελεστές παραγωγής. Το κριτήριο upper tail έδειξε ότι η λύση με 3 ομάδες είναι στατιστικά σημαντική (t=6,22, 16 β.ε., P<0,001). Η Ιεραρχική Ανάλυση σε Συστάδες ανέδειξε 3 ομάδες-συστάδες συστημάτων (Σχήμα 5). Η πρώτη ομάδα αποτελείται από τους βιολογικούς παραγωγούς (B1, B2, B3, B4), τους ολοκληρωμένους παραγωγούς Ο1, Ο2, Ο3, Ο4 και Ο6 και τον συμβατικό παραγωγό C6. Η δεύτερη ομάδα είναι η ομάδα των υπόλοιπων συμβατικών παραγωγών (C1, C2, C3, C4, C5) και η τρίτη ομάδα αποτελείται από τους ολοκληρωμένους παραγωγούς O5, O7 και Ο8. Υπάρχουν λοιπόν τρεις ξεκάθαρες ομάδες γεωργικών συστημάτων εκ των οποίων οι Ομάδες 1 και 2 έχουν μεγαλύτερη συγγένεια μεταξύ τους από ότι με την Ομάδα 3. Όπως διαπιστώνεται από τον Πίνακα 9 και το Σχήμα 5, υπάρχουν εμφανείς διαφορές μεταξύ των παραγωγών που ακολουθούν την ολοκληρωμένη διαχείριση. Οι παραγωγοί O1, O2, O3, O4 και Ο6 εφαρμόζουν γεωργία χαμηλών εισροών ενώ οι παραγωγοί Ο5, Ο7 και Ο8 συγκροτούν την Ομάδα με τις υψηλότερες εισροές. Οι διαφορές τους οφείλονται στην εντατικοποίηση της γεωργίας από τους δεύτερους. Η αλόγιστη χρήση των μηχανημάτων/καυσίμων και οι αυξημένες εφαρμογές αγροχημικών για θρέψη και φυτοπροστασία καταστούν τις καλλιέργειες τους ενεργοβόρες. Παρατηρούμε, τους συμβατικούς παραγωγούς που καλλιεργούν σύμφωνα με την κρίση τους να ομοιάζουν περισσότερο στην Ομάδα 1 δηλαδή την ομάδα χαμηλών εισροών σε σχέση με την ομάδα των ολοκληρωμένων - εντατικής γεωργίας (Ομάδα 3) που δε ξεφεύγει από το πρόγραμμα ολοκληρωμένης διαχείρισης μήλων. Δυστυχώς η ολοκληρωμένη διαχείριση ως έχει δε μπορεί να εγγυηθεί μια γεωργία με γνώμονα την αειφορία. Συνεπώς θεωρείται αναγκαία η αναθεώρηση των κατηγοριών των γεωργικών συστημάτων. Ο συντελεστής με τη υψηλότερη τιμή όσο αφορά τις εισροές, για τις Ομάδες 1 και 2 ήταν η Άρδευση, ενώ για την Ομάδα 3 τα Καύσιμα. Χαρακτηριστικά, η Άρδευση αποτέλεσε το 38,9% των συνολικών εισροών της Ομάδας 1, το 43,7% της Ομάδας 2 και το 31,2% της Ομάδας 3 (Πίνακας 8). Τα καύσιμα και η άρδευση έχουν βρεθεί να παίζουν σημαντικό ρόλο 34

36 στο σύνολο των συντελεστών παραγωγής και για άλλες καλλιέργειες (Zafiriou κ.ά. 2012, Michos κ.ά. 2012, Strapatsa κ.ά. 2006, Kaltsas κ.ά. 2007, Tsatsarelis 1991,1992, 1993, Tsatsarelis και Koundouras 1994). Πίνακας 7. Κεντροειδή ομάδων ως προς τους συντελεστές παραγωγής. Η Ομάδα 1 αποτελείται από τους βιολογικούς παραγωγούς (B1, Β2, Β3, B4), 5 ολοκληρωμένους (Ο1, Ο2, Ο3, Ο4, Ο6) και τον συμβατικό παραγωγό C6. Η Ομάδα 2 αποτελείται από τους συμβατικούς παραγωγούς C1, C2, C3, C4, C5 και η Ομάδα 3 από τους ολοκληρωμένους παραγωγούς Ο5, Ο7 και Ο8. Συντελεστές παραγωγής Ομάδα 1 (n=10) (MJ ha -1 ) Ομάδα 2 (n=5) (MJ ha -1 ) 35 Ομάδα 3 (n=3) (MJ ha -1 ) Ανθρώπινη Εργασία 1351,07 a * 1263,71 a 2497,65 b 0,531** 0,003 Καύσιμα 23794,50 a 28160,25 a 51568,94 b 0,671 0,000 Μηχανήματα 6265,35 a 5600,86 a 19770,13 b 0,615 0,001 Λιπάσματα 9467,09 a 9054,38 a 12874,86 a 0,059 > 0,05 Μυκητοκτόνα 525,12 a 766,33 ab 1110,51 b 0,561 0,002 Εντομοκτόνα 598,08 a 1567,74 b 1667,53 b 0,613 0,001 Ζιζανιοκτόνα 274,60 a 1783,18 b 1059,44 b 0,675 0,000 Άρδευση 26931,73 a 37369,04 a 41013,17 a 0,380 > 0,05 * Μέσοι όροι της ίδιας γραμμής ακολουθούμενοι από διαφορετικό γράμμα σε εκθετική μορφή, διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας P<0,05. ** Τα στατιστικώς σημαντικά R 2 (P<0,05) είναι με έντονη γραφή. Πίνακας 8. Κατανομή επί τοις εκατό (%) των ενεργειακών εισροών για την κάθε ομάδα. Συντελεστές παραγωγής Ομάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 Ανθρώπινη Εργασία 1,9 1,5 1,9 Καύσιμα 34,4 32,9 39,2 Μηχανήματα 9,1 6,5 15,0 Λιπάσματα 13,7 10,6 9,8 Μυκητοκτόνα 0,7 0,9 0,8 Εντομοκτόνα 0,8 1,8 1,3 Ζιζανιοκτόνα 0,4 2,1 0,8 Άρδευση 38,9 43,7 31,2 Η διαφοροποίηση των Ομάδων 1 και 2 με την Ομάδα 3 στα Καύσιμα, είναι στατιστικώς σημαντική επεμβαίνοντας σημαντικά στην ομαδοποίηση των παραγωγών (P<0,001). Η διαφοροποίηση αυτή συσχετίζεται άμεσα με τη χρησιμοποίηση των μηχανημάτων. Όπως στα Καύσιμα, και στα Μηχανήματα, η Ομάδα 3 παρουσίασε στατιστικώς σημαντικές διαφορές με τις άλλες δύο, σημειώνοντας τις μεγαλύτερες εισροές. Η εξήγηση αυτών των εισροών δίνεται από τους συντελεστές παραγωγής που έχουν να κάνουν με το τομέα της λίπανσης και της φυτοπροστασίας. Στην εντατική γεωργία, η χρήση των μηχανημάτων και ως συνέπεια η κατανάλωση καυσίμου σχετίζεται με τις εφαρμογές των αγροχημικών. Οι υψηλές εισροές όσο αφορά τα Μυκητοκτόνα, τα Εντομοκτόνα και τα Ζιζανιοκτόνα από την Ομάδα 3, εξηγούν τα ποσά ενέργειας που δαπανήθηκαν στους συντελεστές Καύσιμα και Μηχανήματα. Η Ομάδα 1 παρουσίασε τα μικρότερα ποσά στους τομείς της φυτοπροστασίας ακολουθούμενη από την Ομάδα 2 και τέλος την Ομάδα 3. Οι R 2 P

37 διαφορές που ανιχνεύτηκαν θεωρήθηκαν στατιστικώς σημαντικές για P=0,005 συμβάλλοντας στην ομαδοποίηση των γεωργικών συστημάτων. Στον τομέα της Λίπανσης αν και δεν ανιχνεύτηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για P=0,05, η Ομάδα 3 παρουσίασε τις μεγαλύτερες τιμές εισρέουσας ενέργειας σε σχέση με τις δύο άλλες ομάδες. Τέλος, στον συντελεστή παραγωγής Ανθρώπινη Εργασία, η Ομάδα 3 παρουσίασε στατιστικώς σημαντικές διαφορές σε σχέση με τις άλλες δύο ομάδες, καταναλώνοντας μεγαλύτερα ποσά ενέργειας. Οι αυξημένες εισροές στους συντελεστές της φυτοπροστασίας σχετίζονται, εκτός των μηχανημάτων και του καυσίμου, με τις εργατοώρες που χρειάζονται για τη πραγμάτωση αυτών των εργασιών. Δεύτερη ομάδα στον συντελεστή Ανθρώπινη Εργασία κατατάχθηκε η Ομάδα 1 και τρίτη η Ομάδα 2 χωρίς να εμφανίζουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές μεταξύ τους. Ο λόγος αυτής της κατάταξης εξηγείται από τη σύνθεση των ομάδων, καθώς στην Ομάδα 1 βρίσκονται οι βιολογικοί καλλιεργητές οι οποίοι λόγω περιορισμών στη χρήση ζιζανιοκτόνων καταναλώνουν αρκετές εργατοώρες για την καταπολέμηση των ζιζανίων είτε μηχανικά, είτε χειρονακτικά. 36

38 Πίνακας 9. Δείκτες ανομοιότητας (τετράγωνα ευκλείδιων αποστάσεων) μεταξύ των γεωργικών συστημάτων. B1 B2 B3 B4 C1 C2 C3 C4 C5 C6 O1 O2 O3 O4 O5 O6 O7 O8 B1 0,0 B2 4,74 0,0 B3 7,24 10,73 0,0 B4 10,97 6,69 8,39 0,0 C1 14,88 13,58 20,22 16,37 0,0 C2 24,11 15,71 31,99 18,20 5,65 0,0 C3 19,43 15,98 21,12 11,29 6,13 9,13 0,0 C4 22,03 16,42 20,77 15,68 3,51 4,67 7,24 0,0 C5 16,04 12,33 24,93 16,74 10,11 12,45 8,05 16,65 0,0 C6 7,94 4,03 9,70 6,67 11,17 13,72 8,43 10,53 11,95 0,0 O1 5,37 13,91 10,74 17,79 14,95 23,50 15,17 22,68 13,86 11,01 0,0 O2 4,15 6,64 9,13 13,09 7,16 16,25 14,20 13,54 8,55 9,10 7,98 0,0 O3 8,75 8,09 6,08 3,01 8,47 13,55 7,36 8,91 12,94 6,61 11,76 6,93 0,0 O4 3,44 4,48 6,59 5,40 7,07 12,25 8,50 10,23 8,90 4,22 5,59 2,70 2,10 0,0 O5 55,59 35,33 50,91 40,39 43,91 41,84 37,80 38,45 33,33 30,73 66,78 44,86 46,35 44,77 0,0 O6 14,07 11,78 12,99 4,46 10,36 10,87 4,50 9,60 10,55 7,52 12,21 11,64 2,21 4,20 45,65 0,0 O7 31,41 16,69 24,53 16,11 18,05 14,66 14,69 10,49 17,58 11,78 37,59 21,75 16,05 18,16 13,13 15,38 0,0 O8 36,75 25,99 29,85 19,87 16,35 17,55 8,42 13,06 12,28 18,14 35,77 23,35 16,29 20,30 21,72 13,22 6, 60 0,0 37

39 Σχήμα 5. Δενδρόγραμμα της Ιεραρχικής Ανάλυσης σε Συστάδες (r c =0,70) Η εμφάνιση των διαφορών στις ενεργειακές εισροές και στα τρία συστήματα αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον όταν εξετάζεται παράλληλα με τις αποδόσεις που επιτεύχθηκαν, την Παραγωγικότητα, του Βαθμού Απόδοσης Ενέργειας (Β.Α.Ε.) και της Έντασης. Παραγωγικότητα καλούμε την ποσότητα των καρπών που παράχθηκε διά την ενέργεια που απαιτήθηκε για την παραγωγή τους. Γενικά στις καλλιέργειες είναι επιθυμητή μια υψηλή τιμή παραγωγικότητας της ενέργειας έτσι ώστε με κάθε μονάδα εισρέουσας ενέργειας να παράγεται όσο το δυνατό μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντων. Από τον Πίνακα 10 διαπιστώνουμε ότι αν και δεν ανιχνεύτηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές, η παραγωγικότητα της Ομάδας 3 ήταν μεγαλύτερη. Το αντίστροφο της παραγωγικότητας, δηλαδή η ενέργεια ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος δείχνει την ένταση της χρησιμοποιούμενης ενέργειας. Γενικά στις καλλιέργειες είναι επιθυμητή μια χαμηλή τιμή έντασης της ενέργειας έτσι ώστε για την παραγωγή ενός kg προϊόντος να απαιτείται μικρότερο ποσό εισρέουσας ενέργειας. Τέλος, Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας (Β.Α.Ε.) είναι το αδιάστατο μέγεθος που προκύπτει όταν η ποσότητα του προϊόντος που παράχθηκε αναχθεί σε ισοδύναμη ενέργεια και συγκριθεί με την ενέργεια που δαπανήθηκε. Γενικά οι παραγωγοί επιζητούν μια υψηλή τιμή του βαθμού απόδοσης ενέργειας καθώς αύξηση τους σημαίνει αύξηση του ποσού της ενέργειας που εισρέει μέσα στο αγροοικοσύστημα με στόχο την παραγωγή καρπών. 38

40 Πίνακας 10. Κεντροειδή (μέσοι όροι) ομάδων ως προς τους συντελεστές παραγωγής. Συντελεστές παραγωγής Ομάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 P Υψόμετρο (m) 565,90 a * 563,80 a 561,67 a 0,887 Απόσταση από το σπίτι (m) 3350,00 a 3300,00 a 4000,00 a 0,880 Απόσταση από το συσκευαστήριο παράδοσης (m) 3000,00 a 3420,00 a 3666,67 a 0,890 N (MJ ha -1 ) 5327,48 a 6345,26 a 10044,45 a 0,354 P (MJ ha -1 ) 748,29 a 1149,69 a 1238,43 a 0,357 K (MJ ha -1 ) 1318,51 a 1259,04 a 1245,18 a 0,996 Ca (MJ ha -1 ) 1087,06 a 44,86 a 9,38 a 0,767 Mg (MJ ha -1 ) 673,53 a 81,65 a 202,40 a 0,142 S (MJ ha -1 ) 311,94 a 173,46 a 135,00 a 0,948 Zn (MJ ha -1 ) 0,25 a 0,42 a 0,00 a 0,543 Λίπανση (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) (MJ ha -1 ) 10856,33 a 11365,33 a 15980,48 a 0,469 Αντιμετώπιση Ασθενειών (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) (MJ ha -1 ) 10388,40 a 20436,71 a 18297,23 a 0,141 Εντομοκτονία (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) (MJ ha -1 ) 5173,05 a 9845,00 a 8193,26 a 0,215 Ζιζανιοκτονία (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) (MJ ha -1 ) 4547,89 a 9597,83 a 6320,32 a 0,357 Μετακινήσεις (MJ ha -1 ) 6528,80 a 4379,22 a 21861,97 b 0,004** Παραγωγή μήλων (kg ha -1 ) 22292,10 a 32015,00 b 51749,67 c 0,002 Συνολικές Εκροές (MJ ha -1 ) 53501,04 a 76836,00 b ,20 c 0,002 Συνολικές Εισροές (MJ ha -1 ) 69207,55 a 85565,51 a ,11 b 0,004 Ανανεώσιμες Εισροές (MJ ha -1 ) 34548,16 a 44233,61 ab 63280,83 b 0,019 Μη ανανεώσιμες Εισροές (MJ ha -1 ) 34659,40 a 41331,89 a 68281,28 b 0,009 Παραγωγικότητα 0,31 0,37 0,39 0,68 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας (Β.Α.Ε.) 0,75 0,90 0,94 0,68 Ένταση 4,05 2,68 2,55 0,68 Παραγωγικότητα λιπασμάτων 3,21 4,84 5,15 0,495 Παραγωγικότητα μυκητοκτόνων 42,53 46,55 48,33 0,954 Παραγωγικότητα εντομοκτόνων 42,53 46,55 48,33 0,954 Παραγωγικότητα ζιζανιοκτόνων 34,38 25,14 52,14 0,474 Παραγωγικότητα μετακινήσεων 4,36 a 7,74 b 2,54 a 0,007 Παραγωγικότητα ανθρώπινης εργασίας 17,81 27,78 20,93 0,313 Παραγωγικότητα μηχανημάτων 3,79 5,99 3,02 0,063 Παραγωγικότητα άρδευσης 0,82 a 0,88 ab 1,28 b 0,027 Παραγωγικότητα καυσίμων 0,95 1,20 1,01 0,652 Παραγωγικότητα λίπανσης (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 2,81 3,81 4,33 0,636 Παραγωγικότητα αντιμετώπισης ασθενειών (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 2,23 2,26 3,25 0,615 Παραγωγικότητα εντομοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 4,50 4,37 7,23 0,307 Παραγωγικότητα ζιζανιοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 5,45 5,71 8,77 0,145 Παραγωγικότητα ανανεώσιμων εισροών 0,63 0,74 0,84 0,166 Παραγωγικότητα μη ανανεώσιμων εισροών 0,66 0,80 0,76 0,594 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας λιπασμάτων 7,71 11,62 12,36 0,495 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας μυκητοκτόνων 102,08 111,72 115,98 0,954 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας εντομοκτόνων 247,12 50,06 82,06 0,167 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας ζιζανιοκτόνων 82,50 60,33 125,13 0,474 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας μετακινήσεων 10,45 a 18,57 b 6,08 a 0,007 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας ανθρώπινης εργασίας 42,74 66,67 50,22 0,313 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας μηχανημάτων 9,10 14,38 7,24 0,063 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας άρδευσης 1,97 a 2,11 ab 3,06 b 0,027 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας καυσίμων 2,29 2,89 2,42 0,652 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας λίπανσης (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 6,76 9,14 10,38 0,636 39

41 40 Συνέχεια Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας αντιμετώπισης ασθενειών (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 5,35 5,42 7,81 0,615 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας εντομοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 10,80 10,49 17,36 0,307 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας ζιζανιοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 13,09 13,71 21,06 0,145 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας ανανεώσιμων εισροών 1,51 1,78 2,03 0,166 Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας μη ανανεώσιμων εισροών 1,57 1,91 1,82 0,594 Ένταση λιπασμάτων 0,44 0,27 0,26 0,495 Ένταση μυκητοκτόνων 0,03 0,02 0,02 0,954 Ένταση εντομοκτόνων 0,03 0,02 0,02 0,954 Ένταση ζιζανιοκτόνων 0,01 a 0,06 b 0,02 a 0,017 Ένταση μετακινήσεων 0,43 b 0,13 a 0,42 b 0,007 Ένταση ανθρώπινης εργασίας 0,07 0,04 0,05 0,313 Ένταση μηχανημάτων 0,35 0,17 0,37 0,063 Ένταση άρδευσης 1,59 b 1,17 ab 0,79 a 0,027 Ένταση καυσίμων 1,51 0,89 1,00 0,652 Ένταση λίπανσης (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 0,50 0,34 0,32 0,636 Ένταση αντιμετώπισης ασθενειών (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 0,58 0,62 0,37 0,615 Ένταση εντομοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 0,34 0,30 0,17 0,307 Ένταση ζιζανιοκτονίας (ανθρώπινη εργασία, καύσιμα, μηχανήματα και εισροές) 0,37 0,29 0,12 0,145 Ένταση ανανεώσιμων εισροών 2,01 1,39 1,21 0,166 Ένταση μη ανανεώσιμων εισροών 2,04 1,29 1,34 0,594 * Μέσοι όροι της ίδιας γραμμής ακολουθούμενοι από διαφορετικό γράμμα σε εκθετική μορφή, διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας P<0,05 σύμφωνα με τα αποτελέσματα μιας σειράς ελέγχων Mann-Whitney. ** Τα στατιστικώς σημαντικά P, (P<0,05) είναι με έντονη γραφή. Όσο αφορά την παραγωγή μήλων, η Ομάδα 3 παρουσίασε στατιστικώς σημαντικές διαφορές από τις Ομάδες 1 και 2 με μέσο όρο παραγωγής τις ,67 kg ha -1 έναντι ,10 kg ha -1 και kg ha -1 αντιστοίχως. Το αποτέλεσμα αυτό φαίνεται και στον συντελεστή Συνολικές Εκροές όπου παρομοίως οι ομάδες διαφοροποιούνται μεταξύ τους με πρώτη την Ομάδα 3 στη συνέχεια την Ομάδα 2 και τέλος την Ομάδα 1. Η υψηλή παραγωγή και η συνολική εκρέουσα ενέργεια είναι επακόλουθο του συντελεστή Συνολικές Εισροές στον οποίο πρωτοστατεί η Ομάδα 3. Αξιοσημείωτος είναι ο διαχωρισμός της εισρέουσας ενέργειας σε ανανεώσιμη και μη. Μη ανανεώσιμη ενέργεια θεωρείται η ενέργεια που εισρέει στο σύστημα μέσω των λιπασμάτων, των ορυκτών καυσίμων, των μυκητοκτόνων, των εντομοκτόνων και των ζιζανιοκτόνων. Η Ομάδα 1 παρουσίασε ίδια ποσά ενέργειας για τις κατηγορίες ανανεώσιμες και μη, η Ομάδα 2 χαμηλότερες εισροές στην κατηγορία μη

42 ανανεώσιμες και η Ομάδα 3 υψηλότερες στη κατηγορία μη ανανεώσιμες (Πίνακας 10). Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι η Ομάδα 3 παρουσίασε διπλάσιο ποσό εισρέουσας ενέργειας ως μη ανανεώσιμη συγκριτικά με την Ομάδα 1. Το παραπάνω αποτέλεσμα ενισχύει την πεποίθηση πως μια εντατική γεωργία υψηλών εισροών δε συνάδει με την αρχή της αειφορίας. Ένας άλλος συντελεστής στον οποίο εντοπίστηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές είναι οι Μετακινήσεις που έχει να κάνει με τις μεταφορές προϊόντων και τις μετακινήσεις του παραγωγού. Η Ομάδα 3 διαφοροποιήθηκε από τις Ομάδες 1 και 2 καθώς η εντατική γεωργία που ασκούν οι παραγωγοί της επιβάλλει τη συνεχή παρουσία στον αγρό για τη πραγμάτωση των αυξημένων καλλιεργητικών εργασιών. Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από τους συντελεστές παραγωγής Παραγωγικότητα, Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας και Ένταση μετακινήσεων. Στον Πίνακα 7, στον συντελεστή Άρδευση, δεν είχαμε ανιχνεύσει στατιστικώς σημαντικές διαφορές, οι ομάδες όμως διαφοροποιούνται όσο αφορά τους τομείς Παραγωγικότητα, Βαθμός Απόδοσης Ενέργειας και Ένταση αρδεύσεων αναδεικνύοντας την Ομάδα 3 ως την ομάδα με την αποδοτικότερη χρήση αρδευτικού νερού (Πίνακας 10). Τέλος αναφέρουμε τη διαφοροποίηση των Ομάδων 1 και 3 από την Ομάδα 2 όσο αφορά τον συντελεστή παραγωγής Ένταση ζιζανιοκτόνων όπου σύμφωνα με τα δεδομένα, απαιτείται μικρότερο ποσό ενέργειας με τη μορφή ζιζανιοκτόνου για τη παραγωγή 1 kg μήλων. Ο λόγος είναι για την Ομάδα 1 οι περιορισμοί στη χρήση ζιζανιοκτόνων ενώ για την Ομάδα 3 η αυξημένη χρήση των μηχανημάτων αντί των ζιζανιοκτόνων για την αντιμετώπιση των ζιζανίων. Ως προς τα εκλυόμενα αέρια, η Ομάδα 3 διαφοροποιήθηκε από τις Ομάδες 1 και 2 (Πίνακας 11) και για τα τρία εξεταζόμενα αέρια. Η Ομάδα 1 αν και δε διαφοροποιήθηκε στατιστικώς σημαντικά από την Ομάδα 2 παρουσίασε τις χαμηλότερες εκπομπές. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι οι αγροί που εφαρμόζουν γεωργία χαμηλών εισροών επιβαρύνουν λιγότερο το περιβάλλον σε σχέση με την εντατική γεωργία υψηλών εισροών η οποία εντείνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Ο Haas κ.ά. (2001) αναφέρει παρόμοια αποτελέσματα συγκρίνοντας εντατικά, εκτατικά και οργανικά λιβάδια. Ο Kaltsas (2007) βρήκε ότι οι εκπομπές από οργανικούς και συμβατικούς ελαιώνες στη Θάσο δε διέφεραν, αν και οι εκπομπές από τους οργανικούς έτειναν να είναι χαμηλότερες. Ο Kavargiris (2009) αναφέρει ότι οι εκπομπές αερίων από οργανικούς αμπελώνες ήταν χαμηλότερες από ότι από συμβατικούς. Παρόμοια αποτελέσματα παρουσιάζει και η Zafiriou (2012) σε καλλιέργεια σπαραγγιού. Τέλος ο Michos (2012) εντοπίζει διαφορές μεταξύ των 41

43 εκλυόμενων αερίων στη καλλιέργεια ροδάκινου στην περιοχή της Πέλλας με τους βιολογικούς παραγωγούς να εμφανίζουν χαμηλές εκπομπές σε σχέση με τους ολοκληρωμένους και τους συμβατικούς παραγωγούς. Η γεωργία συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην ελευθέρωση των αερίων του θερμοκηπίου (IPCC 1997, Kotschi και Muller-Samann 2004). Οι εναλλακτικές μορφές γεωργίας και κυρίως η οργανική μπορούν να συμβάλλουν στην μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου, λόγω της μειωμένης χρήσης καυσίμων (Kaltsas κ.ά. 2007, Kotschi και Muller- Samann 2004). Πίνακας 11. Σύγκριση των τριών ομάδων ως προς τις εκπομπές αερίων. Εκλυόμενα Αέρια Oμάδα 1 Ομάδα 2 Ομάδα 3 CO 2 (kg/ha) 1763,17 a 2086,67 a 3821,25 b CH 4 (kg/ha) 0,24 a 0,28 a 0,52 b N 2 O (kg/ha) 0,14 a 0,17 a 0,31 b Μέσοι όροι της ίδιας γραμμής ακολουθούμενοι από διαφορετικό γράμμα σε εκθετική μορφή, διαφέρουν στατιστικά σημαντικά σε επίπεδο σημαντικότητας P<0,05 σύμφωνα με τα αποτελέσματα μιας σειράς ελέγχων Mann-Whitney. 42

44 4 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι μέσες εισροές και εκροές ενέργειας είναι χαμηλότερες για το βιολογικό σύστημα. Τα καύσιμα, μυκητοκτόνα, εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα και η άρδευση εμφανίζουν τις χαμηλότερες τιμές για το βιολογικό σύστημα συγκρινόμενες με τα άλλα δύο γεωργικά συστήματα. Η ανθρώπινη εργασία, τα καύσιμα, τα μηχανήματα, τα μυκητοκτόνα, τα εντομοκτόνα και τα ζιζανιοκτόνα συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία τριών ομάδων στις οποίες χωρίστηκαν οι παραγωγοί. Η ομαδοποίηση των παραγωγών ως προς τις εισροές δε ταυτίστηκε με τα συστήματα παραγωγής. Υπάρχουν εμφανείς διαφορές μεταξύ των παραγωγών που ακολουθούν την ολοκληρωμένη διαχείριση. Μέσα στις ομάδες κάποιοι παραγωγοί ομοιάζουν περισσότερο μεταξύ τους. Οι Ομάδες 1 και 2 έχουν μεγαλύτερη συγγένεια μεταξύ τους από ότι με την Ομάδα 3. Φαίνεται ότι το πρόγραμμα ολοκληρωμένης διαχείρισης μήλων πρέπει να βελτιωθεί. Οι συντελεστές με την υψηλότερη τιμή όσο αφορά στις εισροές και για τις τρεις ομάδες ήταν η άρδευση και τα καύσιμα με διαφορετική σειρά για την κάθε ομάδα. Η Ομάδα 3 παρουσίασε τη μεγαλύτερη παραγωγή μήλων. Η Ομάδα 1 παρουσίασε ίδιες εισροές Ανανεώσιμης ενέργειας και Μη ανανεώσιμης, η Ομάδα 2 χαμηλότερες εισροές Μη ανανεώσιμης και η Ομάδα 3 υψηλότερες. Φαίνεται ότι η κατηγοριοποίηση σε βιολογικό, συμβατικό και ολοκληρωμένο σύστημα θα μπορούσε να αντικατασταθεί από μια κατηγοριοποίηση συστημάτων χαμηλών, μέσων και υψηλών εισροών ενέργειας. Αγροί που εφαρμόζουν γεωργία χαμηλών εισροών (Ομάδες 1 και 2) παρουσίασαν μειωμένες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου (CO 2, CH 4, και NO 2 ). 43

45 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Appl, M A Brief History of ammonia Production from the early Days to the Present. Nitrogen 100: Avlani, P. K., R. P. Smith and W. J. Chancellor Energy consumption in sugar beet production and processing in California. First International Congress on Engineering and Food. Boston, MA. Βασιλακάκης Μ., Θεριός Ι Μαθήματα Ειδικής Δενδροκομίας Φυλλοβόλα Οπωροφόρα Δεντρα. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, Θεσσαλονίκη. Βερεσόγλου, Δ. Σ Οικολογία. Περιφερειακές Εκδόσεις «έλλα». Λάρισα. 417 σελ. Bonny, S Is Agriculture Using More and More Energy?A French Case Study. Agricultural Systems 43: Cervinka, V Fuel and energy efficiency. In: D. Pimentel (Editor), Handbook of Energy Utilization in Agriculture. CRC Press, Boca Raton, FL, pp Chen, G. Q., Jiang, M. M., Chen, B., Yang, Z. F., Lin, C Energy Analysis of Chinese Agriculture. Agriculture, Ecosystems and Enviroment 115: Conforti, P., Giampietro, M Fossil Energy Usein Agriculture: an International Comparison. Agriculture, Ecosystems and Enviroment 65: Cronquist, A An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press. pp Γενιτσαριώτης, Μ., Στουγκιώτη, Ο., Τσαρούχας Β., Χλιούμης, Γ Το Αγροοικοσύστημα Ελαιώνας και Εναλλακτικές Μορφές για Ολοκληρωμένη Ελαιοκομία. Α.Π.Θ. Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας. Εργαστήριο Δενδροκομίας., Θεσσαλονίκη. 118 σελ. Γεράκης Π. Α., Βερεσόγλου Δ. Σ. και Καλμπουρτζή Κ. Λ Αειφορική ανάπτυξη γεωργικών πόρων. Σύγχρονη παιδεία. Θεσσαλονίκη. Dalgaard, T Farm types- How Can they Be Used to Structure, Model and Generalise Farm Data? In: Weidema, B. P., Meeusen, M. J. G., Agricultural Data for Life Cycle Assesments. Report , agricultural Economics Research Institute: Deike, K., Pallut, B., Christen, O Invetsigatiions on the Energy Efficiency of Organic and Integrated Farming with Specific Emphasis on Pesticide Use Intensity. European Journal of Agronomy 28: Δεσσύλας, M. και Elzakker, B Πανελλήνιο Συνέδριο (2ο) Βιολογικής Γεωργίας. Σύγκριση οικονομικών στοιχείων βιολογικής συμβατικής καλλιέργειας αμπελιού. Βιολογική Καλλιέργεια του Αμπελιού. Έκδοση: ΔΗΩ Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Αθήνα. 221 σελ. Δημάση-Θεριόυ Κ., Θεριός Ι Γενική Δενδροκομία Μέρος Α. Πολλαπλασιασμός και Υποκείμενα Οπωροφόρων. Εκδοσεις Γαρταγάνη. Θεσσαλονίκη. ΔΗΩ (Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων) Ελληνικά Βιολογικά Προϊόντα. Αθήνα. σελ. 79. ΔΗΩ (Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων) Περιοδικό για την οικολογική γεωργία. Η βιολογική γεωργία μετά το Σχέδιο Δράσης. Τεύχος 33.Τρίμηνη Έκδοση του Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίηση Βιολογικών Προϊόντων. σελ. 64. Ebeling, J. M. and Jenkins, B. M Physical and chemical properties of biomass fuels. Trans. ASAE, 28: pp EMEP/CORINAIR Atmospheric Emissions Inventory Guidebook. Group 10: Agriculture (3rd ed.). Copenhagen: European Environment Agency. Ε.Σ.Υ.Ε. (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας) Δημογραφικά Στοιχεία. Αριθμός Ατόμων και Τόπος μόνιμης Κατοικίας κατά την Απογραφή του έτους Αθήνα Ε.Σ.Υ.Ε. (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας) Προσωρινά Αποτελέσματα Γεωργικής Στατιστικής Έρευνας. Εκτάσεις Γεωργικών Καλλιεργειών κατά Είδος έτους Αθήνα. FAO The energy and agricultural nexus. Environment and Natural Resources Working Paper No. 4, Rome FAO FAOSTAT. Available at: (accesed ). Fluck, R. C., Baird, C. D Agricultural Energetics. AVI Publications, Westport, C.T. Fluck, R. C Energy sequestered in repairs and maintenance of agricultural machinery. Transactions of the ASAE 28 (3): pp Fluck, R. C Input-output energy analysis for agriculture and the food chain. In: R. M. Peart (Editor), Analysis of Agricultural Energy Systems. Energy in world Agriculture, 5. Elsevier, Amsterdam, pp Fluck, R. C Energy of human labor. In: Fluck, R. C. (Ed), Energy in Farm Production. Elsevier, Amsterdam, pp

46 Galli, G. and P. Spugnoli Costi energetici relativi alle fasi vivaistica di constituzione e conduzione di un impianto di actinidia. Rivista di Ingegneria Agraria 3: pp Gifford, R. M Energy in different agricultural systems: renewable and non-renewable sources. In Stanhill, G (Ed). Energy and Agriculture. Berlin: Springer-Verlaag pp Glendining, M. J., Dailey, A. G., Williams, A. G., van Evert, F. K., Goulding, K. W. T., Whitmore, A. P Is it Possible to Increase the Sustainability of Arable and Ruminant Agriculrure by Reducing Inputs?. Agricultural Systems 99: Green, M. B Energy in Pesticide Manufacture, Distribution and Use. In Zane R. Helsel (Editor) Energy in World Agriculture, 2. Energy in Plant Nutrition and Pest Control. Elsevier. Amsterdam London New York Tokyo: pp Greef, J. M., Hansen, F., Pasda, G., Diepenbrock, W Die Strahlungs, Energie und Kohlendioxidbindung landwirtschaftlicher Kulturpflanzen. Ergebnisse und Modellrechnungen. Berichte uber Landwitrschaft 71, Guzman, I. Gloria, Alonso, A. M A Comparison of Energy Use in Conventional and Organic Olive Oil Production in Spain. Agricultural Systems 98: Haas G, Wetterich F and Köpke U Comparing intensive, extensified and organic grassland farming in southern Germany by process life cycle assessment. Agriculture Ecosystems and Environment. 83: Hellander, C. A., Delin, K Evaluation of Farming Systems According to Valuation Indices Developed Within a European Network on Integrated and Ecological Arable Farming Systems. European Journal of Agronomy 21: Helsel, Z. R Energy and Alternatives for Fertilizer and Pesticide Use. In: R.C. Fluck (Editor). Energy in World Agriculture, 6. Energy in Farm Production. Elsevier. Amsterdam London New York Tokyo: pp Hulsbergen, K. J., Feil, B., Biermann, S., Rathke, G. W., Kalk, W. D., Diepenbrock, W A Method of Energy Balancing in Crop Production and its Application in a Long-term Fertilizer Trial. Agriculture, Ecosystems and Enviroment 86: Θεοχαρόπουλος, Α. Σ Αγροτική Πολιτική για μια Βιολογική Γεωργία και Κτηνοτροφία. Α.Π.Θ. Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας. Τομέας Αγροτικής Οικονομίας. Θεσσαλονίκη. σελ. 88. IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements Organic Agriculture. Available at: (accessed ). IOBC/WPRS Guidelines for Integrated production of pome fruits in Europe, Technical Guideline III. Eds: Cross, J., and Dickler, E., IOBC wprs Bulletin Vol 17. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) In: Houghton JT, editor. Greenhouse Gas Inventory Reference Manual, vol. 3. IPCC Technical Support Unit, London. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Climate Change: the Scientific basis. Cambridge (UK): Cambridge Univ. Press. IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) Software for national gas inventories. Available at (accessed ) Jarach, M Sui valori di equivalenza per l analysi e il bilancio energetici in agricoltura. Rivista di Ingegneria Agraria 2: pp Καβαργύρης, Σ Ενεργειακά ισοζύγια βιολογικών και συμβατικών συστημάτων καλλιέργειας οινοποιήσιμων ποικιλιών αμπέλου σε περιοχές της κεντρικής Μακεδονίας.Α.Π.Θ. Σχολή Γεωπονίας. Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Ειδίκευση (Οικολογία και αειφορική διαχείριση οικοσυστημάτων). Θεσσαλονίκη. σελ Κάλτσας, Α «Ενεργειακές Εισροές Εκροές Συμβατικής και Βιολογικής Ελαιοκαλλιέργειας στο νησί της Θάσου». Α.Π.Θ. Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας. Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Ειδίκευση (Οικολογία και αειφορική διαχείριση οικοσυστημάτων). Θεσσαλονίκη. 103 σελ. Kaltsas, A. M Energy input-output for conventional and organic olives groves in Thasos island. MSc thesis, Aristotle University of Thessaloniki, Greece. Kaltsas, Α. Μ., Mamolos, A. P., Tsatsarelis, C. A., Nanos, G. D., Kalburtji, K. L Energy budget in organic and conventional olive groves. Agriculture, ecosystems and Environment 122, Kavargiris, S. E., Mamolos, A. P., Tsatsarelis, C. A., Nikolaidou, A. E., Kalburtji, K. L Energy resources utilization in organic and conventional vineyards: energy flow, greenhouse gas emissions and biofuel production. Biomass Bioenerg. 33,

47 Kizilaslan, N Energy Use and Input-Outpout Energy Analysis for Apple Production in Turkey. Journal of Food, agriculture and Enviroment Vol. 7: Kotschi J. and Muller- Samann K The role of organic agriculture in mitigating climate change IFOAM Available at: Κουλουρούδης, Μ Πανελλήνιο Συνέδριο (2ο) Βιολογικής Γεωργίας. Βασικοί στόχοι της οικολογικής γεωργίας. Βιολογική Καλλιέργεια του Αμπελιού. Έκδοση: ΔΗΩ Οργανισμός Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Αθήνα. 221 σελ. Lal, R Carbon Emission from farm Operations. Enviroment International Lewis, D. A The Role of Energy in U.K. Agriculture. In: Robinson, D. W., Mollan, R. C., editors. Energy Management and Agriculture. Proc. First summer school in agriculture, Dublin, Ireland. Amsterdam: Elsevier p Lockeretz, W Energy inputs for nitrogen, phosphorus and potash fertilizers. In: Pimentel, D. (Ed.), Handbook of Energy Utilization in Agriculture. CRC Press, Boca Raton, FL, pp Loewer, Jr., O. J., Benock, G., Gay, N., Smith, E. M., Burgess, S., Wells, L. G., Bridges, T. C., Springate, L., Boling, J. A., Brattord, G. and Debertin, D Production of beef with minimum grain and fossil energy inputs. Vol. I, II, III. Report to NSF. Marland, G., West, T. O., Schlamandiger, B., Canella, L Managing Soil Organic Carbon in Agriculture: the Net Effect on Greenhouse Gas Emissions. Tellus; 55B: Michos, M. C., Mamolos, A. P., Menexes, G. C., Tsatsarelis, C. A., Tsirakoglou, V. M., Kalburtji, K. L Energy inputs, outputs and greenhouse emissions in organic, integrated and conventional peach orchards. Ecological Indicators, 13. Elsevier, pp Mudahar, M. S., Hignett, T. P Energy requirements, technology and resources in the fertilizer sector. In: Helser, Z. R., editor. Energy in world agriculture. Energy in plant nutrition and pest control, vol. 2. Amsterdam: Elsevier, pp Mudahar, M. S., Hignett, T. P Fertilizer and energy use. In: Helsel, Z. R., editor. Energy in world agriculture. Energy in plant nutrition and pest control, vol. 2. Amsterdam: Elsevier, pp Muller, W Προυποθέσεις για την ολοκληρωμένη παραγωγή καρπών. Πρακτικά Ελληνικής Εταιρίας της Επιστήμης των Οπωροκηπευτικών 4: Νάνος, Γ Δενδροκομία Ι, Σημειώσεις για Ειδικά Θέματα. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σχολή Γεωπονικών Επιστημών, Βόλος. σελ Ozkan, B., Feert, C., Karadeniz, C. F Energy and Cost Analysis for Greenhouse and Open Field Grape Production. Energy 32: Pervanchon, F., Bockstaller, C., Girardin, P Assesment of Energy Use in Arable Farming Systems by Means of an Agro-Ecological Indicator: The Energy Indicator. Agricultural Systems 72: Pimentel, D., Hurd, L. E., Belloti, A. C., Forster, M. J., Oka, I. N., Sholes, O. D. and Whitman, R. J Food production and the energy crisis. Science, 182: pp Pimentel, D. and M. Pimentel Food Energy and Society. Resource and Environmental Science Series. London, UK: Edward Arnold. Pimentel, D Handbook of Energy Utilization in Agriculture. CRC Press, Boca Raton, pp Pimentel, D., Berardi, G., Fast, S Energy Efficiency of Farming Systems: Organic and Conventional Agriculture. Agriculture, Ecosystems and Enviroment 9: Pimentel, D. and C. W. Hall Food and energy resourses. New York: Academic Press. Pimentel, D Energy Inputs in Production Agriculture. In: R.C. Fluck (Editor) Energy in World Agriculture, 6. Energy in Farm Production. Elsevier. Amsterdam London New York Tokyo: pp Pimentel, D Economics and Energetics of Organic and Conventional Farming. J. Agric. Envirom. Ethics 6: Pimentel, D. and Pimentel, M Food, Energy and Society. Colorado Press, Niwet. Poot-Lopez, G. R., Hernandez, J. M., Gasca-Levya, Eucario Input Management in Integrated Agriculture-aquaculture systems in Yucatan: Tree Spinach Leaves as a Dietary Supplement in Tilapia Culture. Agricultural Systems 103. Refsgaard, K., Halberg, N., Christiansen, E. S Energy Utilization in Crop and Dairy Production in Organic and Conventional Livestock Production Systems. Agricultural Systems 57: ΣΒΒΕ (Σύνδεσμος Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδας) Μελέτη για τη Βιολογική Καλλιέργεια Οινοποιήσιμου Αμπελιού. Πρόγραμμα: Αριστεία στην Κεντρική Μακεδονία Δίκτυο Βιολογικών Προϊόντων. σελ

48 Σγούρος, Σ Η αναγκαιότητα του νομοθετικού πλαισίου. ΔΗΩ, Περιοδικό για την Οικολογική Γεωργία. Τεύχος 18., σελ. 9. Τρίμηνη έκδοση του Οργανισμού Ελέγχου και Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων. Αθήνα. Slesser, M Energy subsidy as a criterion in food policy planning. J. Sci. Food Agric. 24, Sloggett, G. R Estimating Energy Use in World Irrigation. In: R.C. Fluck (Editor) Energy in World Agriculture, 6. Energy in Farm Production. Elsevier. Amsterdam London New York Tokyo: pp Southwell, P. H. and Rothwell, T. M., Analysis of Output/Input Energy Ratios of Food Production in Ontario. School of Engineering, University of Guelph, Guelph, Ont., p Stanhill, G The energy cost of protected cropping: A comparison of six systems of tomato production. J. of Agr. Eng. Res. 25: pp Stout, B. A Handbook of Energy for World Agriculture. Elsevier Applied Science, London/New York. Στραπάτσα, Α Εισροές και Εκροές στην Ολοκληρωμένη Παραγωγή Μήλων Ζαγοράς. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Σχολή Γεωπονικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος. Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών. Βόλος. 92 σελ. Strapatsa A. V., Nanos G. D. and Tsatsarelis C. A energy flow for integrated apple production in Greece. Agriculture, Ecosystems and Environment. 116: Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κανονισμός (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91 του Συμβουλίου περί του βιολογικού τρόπου παραγωγής γεωργικών προϊόντων και των σχετικών ενδείξεων στα γεωργικά προϊόντα και στα είδη διατροφής. EE L 198 της , σελ Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 834/2007 του Συμβουλίου για τη βιολογική παραγωγή και την επισήμανση των βιολογικών προϊόντων και την κατάργηση του Κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91. ΕΕ L 189 της , σελ. 23. Σφακιωτάκης, Ε Ολοκληρωμένη Παραγωγή Γεωργικών Προϊόντων Οπωροκηπευτικών. Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη. σελ.202. Tsatsarelis, C. A Energy requirements for cotton production in control Greece. J. Agric. Eng. Res., 50: pp Tsatsarelis, C. A Energy flow in sugar beet production in Greece. Appl. Eng. Agric. (ASAE), 8 (5): pp Tsatsarelis, C. A Energy inputs and outputs for soft winter wheat production in Greece. Agric. Ecosyst. Environ. 43, Tsatsarelis, C. A. and D. S. Koundouras Energetics of baled alfalfa hay production in northern Greece. Agriculture, Ecosystems and Environment. 49: pp Τσατσαρέλης, Κ. Α Διαχείριση Υδατικών και Ενεργειακών Πόρων: Ενεργειακά Ισοζύγια Καλλιεργειών., κεφ. 7: σελ: Α.Π.Θ. Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας. ΕΠΕΑΕΚ 3.1α. Πρόγραμμα: Αειφορική Γεωργία. Εκδόσεις Ζήτη. Θεσσαλονίκη. Τσατσαρέλης, Κ. Α Γεωργικοί Ελκυστήρες, 2 η Έκδοση. Εκδόσεις Γιαχούδη. Θεσσαλονίκη. Τσιτούρα, Α Η Βιοκαλλιέργεια της Αμπέλου από την μεριά των Βιοκαλλιεργητών. Η περίπτωση του νομού Κιλκίς. Θεσσαλονίκη. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων Προσωρινά Αποτελέσματα. Αθήνα. Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Προοπτικές Τομέα Οπορωφόρων (Με βάση προτάσεις και συμπεράσματα περιφερειακών μελετών νέας Κ.Α.Π.). Υπ.Α.Α.Τ., Γραφείο Γενικού Γραμματέα. Αθήνα. σελ. 34. Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος Ολοκληρωμένη Διαχείριση Παραγωγής Γεωργικών Προϊόντων. Υπ. Γ. Φ.Π., Τμήμα Γεωργίας. Λάρνακα 2 σ. Uhlin, H.-E Energy Productivity of Technological Agriculture- Lessons from the Transition of Swedish Agriculture. Agriculture, Ecosystems and Enviroment 73: University of Bristol Apple varieties. Available at: (accessed ). USDA Handbook of agricultural charts. Agricultural Handbook, 592. U.S. Department of Agriculture, Washington, DC, 99 pp. Van Dasselar, A., Pothonen, R Energieverbruik in de Nederlandse Landbouw. NMI, Wageningen. Zafiriou, P., Mamolos, A. P., Menexes, G. C., Siomos, A. S., Tsatsarelis, C. A., Kalburtji, K. L Analysis of energy flow and greenhouse gas emissions in organic, integrated and conventional cultivation of white asparagus by PCA and HCA: cases in Greece. Journal of cleaner production, Elsevier. pp

49 6 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας 15. Περιοχή, γεωγραφικό σύστημα και δίκτυο Natura 2000 των υπό μελέτη αγροκτημάτων. Περιοχή Συντομογραφίες Γεωργικό σύστημα Περιοχή Natura 2000 Άρνισσα B1 βιολογικό GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα B2 βιολογικό GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα B3 βιολογικό εκτός Άρνισσα B4 βιολογικό GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα C1 συμβατικό GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα C2 συμβατικό εκτός Άρνισσα C3 συμβατικό GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα C4 συμβατικό εκτός Ξανθόγεια C5 συμβατικό εκτός Περαία C6 συμβατικό εκτός Άρνισσα O1 ολοκληρωμένο εκτός Άρνισσα O2 ολοκληρωμένο GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα O3 ολοκληρωμένο εκτός Άρνισσα O4 ολοκληρωμένο εκτός Άρνισσα O5 ολοκληρωμένο εκτός Άρνισσα O6 ολοκληρωμένο GR Λίμνη Βεγορίτιδα Άρνισσα O7 ολοκληρωμένο εκτός Άρνισσα O8 ολοκληρωμένο GR Λίμνη Βεγορίτιδα 48

50 Ερωτηματολόγια Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γεωπονική Σχολή Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Τομέας: Οικολογίας και Αειφορικής Διαχείρισης Οικοσυστημάτων Ερευνητής: Κεχαγιάς Μαργαρίτης Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Καλμπουρτζή Κυριακή Ερωτηματολόγιο Ενεργειακές Εισροές-Εκροές σε Βιολογικά συστήματα καλλιέργειας Μηλιάς σε περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας 49

51 Κωδικός Επώνυμο Όνομα Τηλέφωνο Νομός Πόλη/ Χωριό Ποικιλία καλλιέργειας Ηλικία καλλιέργειας Διάρκεια διατήρησης καλλιέργειας Έκταση Αριθμός δέντρων Σχήμα διαμόρφωσης Παλμέτα Διάταξη Αποστάσεις φύτευσης Συγκαλλιέργεια Αντιχαλαζική προστασία Υψόμετρο και Συντεταγμένες Natura Έκθεση Σύνορα καλλιέργειας Απόσταση καλλιέργειας από το σπίτι Απόσταση καλλιέργειας από το συσκευαστήριο παράδοσης Άλλες καλλιέργειες/ ζώα Μετεωρολογικά δεδομένα 50

52 Περίληψη εργασιών Κατεργασία εδάφους Κλάδεμα κλάδων Κλάδεμα καρποφορίας Συντήρηση παλμέτας Συντήρηση αντιχαλαζικής προστασίας Αρδεύσεις Λίπανση Αντιμετώπιση ζιζανίων Αντιμετώπιση εχθρών Αντιμετώπιση ασθενειών Αραίωμα Συγκομιδή Μεταφορές προϊόντων Μετακινήσεις παραγωγού Εκρέουσα ενέργεια Συχνότητα 51

53 Κατεργασία εδάφους Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα Καύσιμα & Εργαλεία Βαθμός Εποχή & Ιπποδύναμη λειτουργίας ποσότητα κατεργασίας Πρώτο βαθύ όργωμα Φρεζάρισμα Κατεργασία για ζιζάνια Όργωμα για ενσωμάτωση λιπασμάτων Άνοιγμα αυλακιών 52

54 Κλάδεμα κλάδων κλάδεμα καρποφορίας Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Εργαλεία λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εποχή Ενσωμάτωση υπολειμμάτων κλαδέματος Ποσότητα 53

55 Αρδεύσεις Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα Τύπος Μηχανήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα Ποσότητα καυσίμου λειτουργίας Σύστημα Σωλήνες & Συσκευές ποτίσματος Μήκος σωλήνων Αριθμός σωλήνων Αριθμός συσκευών ποτίσματος Ηλεκτρική ενέργεια Άλλα υλικά Ποσότητα νερού Συχνότητα ποτίσματος Εποχή ποτίσματος 54

56 Λίπανση Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Λίπασμα & ποσότητα Αξία Εποχή & επαναλήψεις Βασική λίπανση Συμπληρωματική 55

57 Λίπανση οργανικής σύστασης Εφαρμογή κοπριάς Συχνότητα Εποχή Ποσότητα/ φορά Απόσταση χώρου παραγωγής από το χωράφι Τύπος κοπριάς Τρόπος μεταφοράς Τύπος οχήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα λειτουργίας Ποσότητα καυσίμου 56

58 Εφαρμογή κομπόστας Συχνότητα Εποχή Ποσότητα/ φορά Τρόπος παραγωγής Απόσταση χώρου παραγωγής από το χωράφι Τρόπος μεταφοράς Τύπος οχήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα λειτουργίας Ποσότητα καυσίμου Εφαρμογή χλωράς λίπανσης Φυτικά είδη Απόδοση/ στρέμμα ειδών Χρήση Άλλου είδους οργανική λίπανση Σύνθεση Συχνότητα Ποσότητα/ φορά Εποχή εφαρμογής 57

59 Αντιμετώπιση ζιζανίων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη ζιζανίων που εντοπίζονται Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Βιολογική καταπολέμηση Αξία Εποχή 58

60 Κάλυψη Εδάφους Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδος κάλυψης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Διαστάσεις κάλυψης Αξία Εποχή Άχυρο Πριονίδι Φυτικά Υπολείμματα Πλαστικό 59

61 Απομάκρυνση εδαφοκάλυψης Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδος κάλυψης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Εποχή Άχυρο Πριονίδι Φυτικά Υπολείμματα Πλαστικό 60

62 Αντιμετώπιση εντόμων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη εντόμων που εντοπίζονται Περίοδος Επέμβασης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Βιολογική καταπολέμηση Αξία Εποχή Πριν τη συγκομιδή Μετά τη συγκομιδή 61

63 Αντιμετώπιση ασθενειών Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη ασθενειών που εντοπίζονται Περίοδος επέμβασης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Βιολογική καταπολέμησ η Αξία Εποχή Πριν τη συγκομιδή Μετά τη συγκομιδή 62

64 Αραίωμα Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Εποχή αραιώματος Εργαλεία Συγκομιδή Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Χέρια συγκομιδής Εποχή Άλλα εργαλεία Ύπαρξη υπολειμμάτων Επεξεργασία υπολειμμάτων Τρόποι επεξεργασίας Άλλες εργασίες μετά τη συγκομιδή 63

65 Μεταφορά προϊόντων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Τύπος οχήματος & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & Ποσότητα Μετακινήσεις του παραγωγού Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Τύπος οχήματος & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & Ποσότητα Εκρέουσα ενέργεια Συνολική παραγωγή (Εμπορεύσιμο και μη εμπορεύσιμο μέρος) 64

66 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γεωπονική Σχολή Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Τομέας: Οικολογίας και Αειφορικής Διαχείρισης Οικοσυστημάτων Ερευνητής: Κεχαγιάς Μαργαρίτης Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Καλμπουρτζή Κυριακή Ερωτηματολόγιο Ενεργειακές Εισροές-Εκροές σε καλλιεργητικά συστήματα Ολοκληρωμένης (Agro 2.2) Διαχείρισης Μηλιάς σε περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας 65

67 Κωδικός Επώνυμο Όνομα Τηλέφωνο Νομός Πόλη/ Χωριό Ποικιλία καλλιέργειας Ηλικία καλλιέργειας Διάρκεια διατήρησης καλλιέργειας Έκταση Αριθμός δέντρων Σχήμα διαμόρφωσης Παλμέτα Διάταξη Αποστάσεις φύτευσης Συγκαλλιέργεια Αντιχαλαζική προστασία Υψόμετρο και Συντεταγμένες Natura Έκθεση Σύνορα καλλιέργειας Απόσταση καλλιέργειας από το σπίτι Απόσταση καλλιέργειας από το συσκευαστήριο παράδοσης Άλλες καλλιέργειες/ ζώα Μετεωρολογικά δεδομένα 66

68 Περίληψη εργασιών Κατεργασία εδάφους Κλάδεμα κλάδων Κλάδεμα καρποφορίας Συντήρηση παλμέτας Συντήρηση αντιχαλαζικής προστασίας Αρδεύσεις Λίπανση Αντιμετώπιση ζιζανίων Αντιμετώπιση εχθρών Αντιμετώπιση ασθενειών Αραίωμα Συγκομιδή Μεταφορές προϊόντων Μετακινήσεις παραγωγού Εκρέουσα ενέργεια Συχνότητα 67

69 Κατεργασία εδάφους Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα Καύσιμα & Εργαλεία Βαθμός Εποχή & Ιπποδύναμη λειτουργίας ποσότητα κατεργασίας Πρώτο βαθύ όργωμα Φρεζάρισμα Κατεργασία για ζιζάνια Όργωμα για ενσωμάτωση λιπασμάτων Άνοιγμα αυλακιών 68

70 Κλάδεμα κλάδων κλάδεμα καρποφορίας Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Εργαλεία λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εποχή Ενσωμάτωση υπολειμμάτων κλαδέματος Ποσότητα 69

71 Αρδεύσεις Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα Τύπος Μηχανήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα Ποσότητα καυσίμου λειτουργίας Σύστημα Σωλήνες & Συσκευές ποτίσματος Μήκος σωλήνων Αριθμός σωλήνων Αριθμός συσκευών ποτίσματος Ηλεκτρική ενέργεια Άλλα υλικά Ποσότητα νερού Συχνότητα ποτίσματος Εποχή ποτίσματος 70

72 Λίπανση Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Λίπασμα & ποσότητα Αξία Εποχή & επαναλήψεις Βασική λίπανση Συμπληρωματική 71

73 Λίπανση οργανικής σύστασης Εφαρμογή κοπριάς Συχνότητα Εποχή Ποσότητα/ φορά Απόσταση χώρου παραγωγής από το χωράφι Τύπος κοπριάς Τρόπος μεταφοράς Τύπος οχήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα λειτουργίας Ποσότητα καυσίμου 72

74 Εφαρμογή κομπόστας Συχνότητα Εποχή Ποσότητα/ φορά Τρόπος παραγωγής Απόσταση χώρου παραγωγής από το χωράφι Τρόπος μεταφοράς Τύπος οχήματος Ιπποδύναμη Καύσιμα λειτουργίας Ποσότητα καυσίμου Εφαρμογή χλωράς λίπανσης Φυτικά είδη Απόδοση/ στρέμμα ειδών Χρήση Άλλου είδους λίπανση Σύνθεση Συχνότητα Ποσότητα/ φορά Εποχή εφαρμογής 73

75 Αντιμετώπιση ζιζανίων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη ζιζανίων που εντοπίζονται Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Ζιζανιοκτόνο & ποσότητα Βιολογική καταπολέμηση Αξία Εποχή 74

76 Κάλυψη Εδάφους Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδος κάλυψης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Διαστάσεις κάλυψης Αξία Εποχή Άχυρο Πριονίδι Φυτικά Υπολείμματα Πλαστικό 75

77 Απομάκρυνση εδαφοκάλυψης Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδος κάλυψης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Εποχή Άχυρο Πριονίδι Φυτικά Υπολείμματα Πλαστικό 76

78 Αντιμετώπιση εντόμων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη εντόμων που εντοπίζονται Περίοδος Επέμβασης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη Λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Εντομοκτόνο & ποσότητα Βιολογική καταπολέμηση Αξία Εποχή Πριν τη συγκομιδή Μετά τη συγκομιδή 77

79 Αντιμετώπιση ασθενειών Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Είδη ασθενειών που εντοπίζονται Περίοδος επέμβασης Μηχανήματα & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & ποσότητα Εργαλεία Φάρμακο & ποσότητα Βιολογική καταπολέμηση Αξία Εποχή Πριν τη συγκομιδή Μετά τη συγκομιδή 78

80 Αραίωμα Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Εποχή αραιώματος Εργαλεία Συγκομιδή Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Χέρια συγκομιδής Εποχή Άλλα εργαλεία Ύπαρξη υπολειμμάτων Επεξεργασία υπολειμμάτων Τρόποι επεξεργασίας Άλλες εργασίες μετά τη συγκομιδή 79

81 Μεταφορά προϊόντων Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Τύπος οχήματος & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & Ποσότητα Μετακινήσεις του παραγωγού Άτομα Ημέρες Ώρες/ ημέρα Τύπος οχήματος & Ιπποδύναμη λειτουργίας Καύσιμα & Ποσότητα Εκρέουσα ενέργεια Συνολική παραγωγή (Εμπορεύσιμο και μη εμπορεύσιμο μέρος) 80

82 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γεωπονική Σχολή Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Τομέας: Οικολογίας και Αειφορικής Διαχείρισης Οικοσυστημάτων Ερευνητής: Κεχαγιάς Μαργαρίτης Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Καλμπουρτζή Κυριακή Ερωτηματολόγιο Ενεργειακές Εισροές-Εκροές σε Συμβατικά συστήματα καλλιέργειας Μηλιάς σε περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας 81