Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Transcript

1 Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Бекітемін Бірінші проректор Исагулов А.З. " " 2009ж. ОҚЫТУШЫ ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ Мәліметтерді өңдеудің құрылымы мен әдістері пәні бойынша (пәннің атауы мен коды) «Есептеу техникасы және программалық қамтама» (мамандықтың аты мен шифры) мамандығының студенттеріне арналған Ақпараттық Технологиялар факультеті Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер кафедрасы 2009

2 Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер кафедрасының отырысында талқыланды Хаттама -нан 2009 ж. Кафедра меңгерушісі 2009 ж. (қолы) Ақпараттық технологиялар факультетінің әдістемелік бюросымен мақұлданды Хаттама -нан 2009 ж. Төраға 2009 ж.

3 1 Жұмыстық оқу бағдарламасы 1.1 Оқытушы жөніндегі мәлімет және байланыстық ақпарат БогушевскаяА.А., аға оқытушы, Тлеулина Г. Ж., оқытушы (оқытушының фамилиясы, аты, әкесінің аты, ғылыми дәреже, ғылыми атақ, қызметі) ААЖ кафедрасы ҚарМТУ-дың басты корпусында (Қарағанды, Бейбітшілік бульвары 56, 300 аудитория, байланыс телефоны (254), факс-, электронды адрес Семестр 1.2 Пәннің қиындығы Сабақ түрі Байланыс сағаттарының саны СОӨЖ практикалық зертханалықының саны сағаттар сағат дәрістер сабақтар сабақтар саны Несиелер саны СӨЖ сағатта рының саны Сағаттар дың жалпы саны Бақылау формасы К.жоба 1.3 Пәннің мінездемесі Мәліметтерді өңдеудің құрылымы мен әдістері пәні 5 таңдау бойынша алынған мамандық бойынша мемлекеттік жалпы білім беретін білім стандартындағы базалық пәндердің қатарына кіреді. 1.4 Пәннің мақсаты Бұл пәннің мақсаты мәліметтердің ақпараттық массивтері ұйымының теориялық негіздерін, оларды реттеу әдістері мен оларды өңдеу алгоритмдерін, құрылымдық және жай қалыптағы ақпараттық массивтерді өңдеу мен құру алгоритмдерін практикада жүзеге асыруды оқу болып табылады. 1.5 Пәннің міндеттері Пәннің міндеттері: автоматтандырылған жүйелерде ақпараттарды өңдеу мен басқаруды жасауда қолданылатын мәліметтердің сызықтық және сызықтық емес құрылымдарын құру принциптерін ұғыну. Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттер міндетті: Сақтаудың құрылымдық қалыптары мен ақпаратты өңдеу жөнінде, күрделілігі әр түрлі деңгейдегі мәліметтердің құрылымын жасау әдістері мен тәсілдері,сонымен қатар мәліметтердің құрылымын өңдеу алгоритмдері жөнінде хабардар болуға.

4 Ақпараттық массивтер мен құрылымдарды құрудың негізгі әдістерін, оларды өңдеу алгоритмдері мен мәліметтердің құрылымымен жұмыс істеуге арналған бағдарламалау технологияларын білуге. Құрылымдық және жай қалыптағы ақпараттық жүйелерді бағдарламалық ұйымдастыруды, реттеуді орындауды, оқылған әдістерді қолдана отырып ақпаратты іздеу мен түзетуді істей білуге. Құрылымдық және жай қалыптағы сызықтық және сызықтық емес ақпараттық массивтермен жұмысты бағдарламалық жүзеге асырудан, реттеді орындаудан, оқылған әдістерді қолдана отырып ақпаратты іздеу мен түзетуден практикалық машық алуға. 1.6 Пререквизиттер Берілген пәнді оқып үйрену үшін келесі пәндерді меңгеру қажет (бөлімдер (тақырыптар)көрсетілген): Пән 1 Жоғарғы математика 2 Бағдарламалау Наименование разделов (тем) Логика алгебрасының элементтері. Жиындар теориясының элементтері. Графтар теориясының элементтері. Файлдармен жұмыс. Тізімдермен жұмыс. Құрылымдалған мәліметтермен жұмыс. 1.7 Постреквизиттер Берліген пәнді оқуда алынған білім келесі сыбайлас пәндерді меңгеруде қолданылады: Жүйелік бағдарламалық қамтамасыз ету, Жүйелік бағдарламалау, Деректер Қоры, Деректер және Білім Қоры, бағдарламалық қамтамасыз етуді жобалау, Ақпаратты өңдеу әдістері. 1.8 Пән мазмұны Сабақтар түрлері бойынша пәннің мазмұны және олардың қиындығы Бөлім аты, (тақырыптар) 1. Пәндік облыстың объектілері. Абстракті алфавит объектісі жөніндегі ақпарат көрінісі. Кодтау Сабақ трүлері бойыша қиындық, с. дәріст практика зертхана ер лық лық СОӨЖ СӨЖ 1 1

5 2. Мәліметтер құрылымының негізгі типтері. Мәліметтер құрылымы мен типтері туралы негізгі түсініктер. 2.1 Массивтер. Жолдар. Жазбалар. 2.2 Нұсқалары бар жазбалар. Жиындар Тізбекті файл Тізбекті файлдардың негізгі қасиеттері. 3.2 Тізбекті файлдарды сұрыптау Жартылайстатикалық құрылымдар. 4.1 Стек, кезек, дек жартылайстатикалық құрылымдар ретінде. 4.2 Жартылайстатикалық құрылымдардың массив көмегімен көрінісі 5 Сызықтық динамикалық құрылымдар. 5.1 Динамикалық құрылымдардың негізгі қасиеттері. Байланысты тізім. 5.2 Сақиналы байланысты тізімі. Сызықтық қосбайланысты тізім. 6 Динамикалық құрылымдардың көрсеткіш көмегімен көрінісі. 6.1 Көрсеткіштер. Стек көрінісі. Кезек көрінісі 6.2 Көрсеткіштер көмегімен динамикалық тізімдерді жүргізу. Сақиналық қосбайланыстылы тізімді құру алгоритмі. 7. Мәліметтердің ағаш тәрізді құрылымдары

6 7.1 Негізгі түсініктер мен анықтамалар. Ағаштар көрінісі. Бинарлы ағаштармен байланысты негізгі операциялар Қатты тармақталған ағаштар Графтардағы алгоритмдер. 8.1 Графтың машиналық көрінісі Графта тереңдік бойынша іздеу Графта ені бойынша іздеу Керілетін ағаштар (каркастар) Графтан циклдердің фундаментальді жиындарын іздеп табу. 8.6 Графтағы Эйлер жолдары. Қайтару алгоритмі. 8.7 Графтан қысқа жолдарды табу. Белгіленген төбеден бастап қықа жолдар. 8.8 Дейкстра алгоритмі. Контурсыз графтағы жолдар. БАРЛЫҒЫ: Курстық жобалардың тақырыптары 1. a1, a2,, an сандары берілген, олардың әр біреуі нөлден басқа. Егер тізбекте теріс және оң мүшелері кезектессе (-, +, -, +, немесе +, -, +, -, ), онда тізбек өзгермейді. Немесе тізбекте олардың ретін сақтап алдымен барлық теріс мүшелерін, сосын оң мүшелерін қою керек. Тек қана бір массивті ai қолдануға болады есептің шартында а) теріс мүшелердің ретін керісіншеге өзгертіп, ал оң сандардың ретін сақтау керек; б) теріс мүшелердің ретін сақтап, ал оң сандардың ретін керісіншеге өзгерту керек; в) теріс және оң мүшелердің ретін керісіншеге өзгерту керек. 3. a1,, an сандары берілген, олардың арасында теріс те, оң да мүшелер болуы мүмкін. x1y1+ +xkyk өрнегін алу керек, мұндағы x1,, xl a1,,an тізбегінің өз ретімен алынған теріс мүшелері, ал y1,, ym

7 өз ретімен алынған оң мүшелері. k=1,, j, мұндағы j=min(l,m). Нұсқа ретінде j берілуі мүмкін. Егер берілген мән мүмкін максималды мәннен асып кетсе, онда ол туралы хабар беріп, барлық мүмкін мәндерді алу қажет есептің шартында а) теріс мүшелердің ретін керісіншеге өзгертіп, ал оң сандардың ретін сақтау керек; б) теріс мүшелердің ретін сақтап, ал оң сандардың ретін керісіншеге өзгерту керек; в) теріс және оң мүшелердің ретін керісіншеге өзгерту керек. 5. Бүтін сандардың жиыны берілген A={a1,, ak} и B={b1,, bl}. А жиынында қайталанатын сандар жоқ, В жиынында да жоқ. Мынадай жиындар құру керек: а) A B; б) A B; в) A\B. Нәтижені бірінші (A) жиынында сақтау керек. 6. n және m натурал сандары берілген. Пайымдалады,адам шеңбер бойымен тұрады да, нөмірлерді алады, мысалы, сағат тіліне қарсы санай отырып 1, 2,, n. Сосын біреуден бастап сағат тіліне қарсы m-ші адам есеп береді (адамдар шеңбер бойымен тұрғандықтан, n-ші адамнан кейін бірінші адам тұрады). Сол адам шеңберден шығады да, одан кейін, келесіден бастап, қайтадан m-ші адам есеп береді, осылайша барлық щеңберден бір адам қалғанша жалғаса береді. Анықтау керек: а) егер есеп бірінші адамнан басталса, соңында қалған адамның нөмірін; б) егер соңында қалған адамның нөмірі 1 екені белгілі болса, есеп басталған адамның нөмірін. 7. x1,, xn нақты сандар берілген. x1 xn, x2 xn,, xn-1 xn тізбегін алу керек. 8. a1,, an нақты сандары берілген. Егер a1, an тізбегі кему реті бойынша реттелмесе (яғни, егер a1 a2 an), онда оны өзгеріссіз қалдыру керек. Керісінше жағдайда an,, a1 тізбегін алу керек. 9. x1,, xn нақты сандары берілген. Есептеңіз: а) x1xn + x2xn xnx1; б) (x1 + xn)(x2 + xn-1) (xn + x1); в) (x1 + x2 + 2xn)(x2 + x3 + 2xn-1) (xn-1 + xn + 2x2). 10. a1,, a2n нақты сандары берілген. Мыналарды алу керек: а) (a1 a2n)(a3 a2n 2)(a5 a2n 4) (a2n 1 a2); б) a1a2n + a2a2n anan + 1; в) min(a1 + an + 1, a2 + an + 2,, an + a2n); г) max(min(a1, a2n), min(a2, a2n 1),, min(an, an + 1)). 11. a1 = 1; a2 = 1.5; ai = a[i/2]a[i/3] + 1 (i = 3, 4, ) болсын. Натурал m берілген. am-ді алу керек. 12. a1,, an нақты сандары берілген. a1,,an сандарының арасында сәйкес келетіндері бар ма екенін анықтаңыз.

8 13. a1,, a3n нақты сандары берілген. a1,, a2n арасында барлық a2n + 1 үшін теңдестері бар екені дұрыс па екенін анықтаңыз. 14. a1,, an нақты сандары берілген. Мына тізбекті алыңыз: а) a1,,an, a1,, an; б) a1,, an, an,, a1; в) an,, a1, a1,, an; г) an,, a1, an,, a a1,, an бүтін сандары берілген. a1,, an тізбектің жұп мүшелері, ал y1, yl тақ мүшелері ретімен алынған x1, y1, x2, y2,, xk, yk, где x1,, xm тізбегін алыңыз. k=min(m,l). 16. a1,, a2n бүтін сандары берілген. i=1,, n үшін мынау орындалды ма екенін анықтаңыз: а) ai= - an+i; б) ai=2an I + a2n i + 1 ; в) ai + a2n i + 1 > 15; г) a2n i + 1 < ai a2n i. 17. a1,, an нақты сандары берілген. Есептеңіз min ai a (1 i n), мұндағы a a1,, an сандарының арифметикалық орташасы. 18. x1,, xn, p1,,pn нақты сандары берілген. x1,,xn және p1,, pn тізбектері xi координатасы, i ші нүктенің pi салмағы (i = 1,,n) болатын түзу бойынша n материалды нүктенің жүйесін анықтайды. Жүйенің ауырлық центріне жақын орналасқан нүктенің нөмірін көрсетіңіз. Егер ондай нүктелер бірнеше болса, барлығын да көрсетіңіз. 19. a1,, an нақты сандары берілген. Егер a1,, an тізбегінде тым болмаса, берілген b санынан да кіші бір мүше болса, онда қалған мүшелерді өзгеріссіз қалдырып, теріс мүшелерді олардың квадраттарымен ауыстыру керек; керісінше жағдайда барлық мүшелерін 1-ге арттырамыз. 20. m натурал саны және s1,, sn (m<n) символдары берілген. Символдардың мына тізбегін алыңыз: а) sm + 1, sm + 2,, sn, s1,,sm; б) sm + 1, sm + 2,, sn, sm,, s1; в) sn, sn 1,, sm + 1, s1,, sm. 21. s1,, sn символдары берілген. s1,, sn тізбегіне бос орындар кіруі мүмкін. m мынадай болсын: sm - s1,, sn-ге кіретін реті бойынша бірінші бос орын (m алдын-ала белгісіз). 20 есепте құрылғандай өзгертулер жасаңыз а), б), в). 22. s1,, sn символдары берілген. s1,, sn тізбегіне жататын, осы тізбекке бір рет қана кіретін символдар алыңыз. 23. s1,, sn символдары берілген. Тек қана соңғы кірген әрбір символдан тұратын және осы кірістердің өзара ретін сақтайтын символдар тізбегін алыңыз. 24. s1,, sk, t1,, tm, u1,,un символдары берілген. Бір уақытта барлық үш тізбекке кіретін символдарды бір реттен алыңыз. 25. s1,, sn символдары берілген. s1,, sn тізбегіне енетін символдар көмегімен құрылған сөздерді қарастырамыз (сөз деп екі жағынан бос

9 орынмен шектелген және бос орыннан тұрмайтын символдар тізбегін айтамыз). Көрсетілген шартты орындау барысында келесі өзгертулерді орындау керек: а) егер сөздердің жалпы саны тақ болып және бірден асып кетсе, бірінші сөзді жойыңыз; б) егер соңғы сөз а әрпінен басталатын болса, және сөздердің жалпы саны бірден асса, онда соңғы сөзді s1-ден бос орынмен бөліп, тізбектің басына ауыстырыңыз; в) егер бірінші және соңғы сөздер сәйкес келіп, және сөздердің жалпы саны бірден үлкен болса, онда бірінші және соңғы сөзді жойып, қалған символдарды керісінше ретпен ауыстырыңыз. Сосын тізбек өзгеріске ұшыраған, не ұшырамағанына қарамастан, келесі түрде редакциялануы керек. Тізбек басталатын және аяқталатын бос орындардың тобы жойылуы керек, ал әрбір ішкі бос орындар тобы бір бос орынмен ауыстырылуы керек. 26. s1, s2, символдары берілген. s1 символы нүктеден ерекше және s1, s2, -дің арасында тым болмаса бір нүкте бар екені белгілі. s1,,sn бірінші нүктенің алдындағы символдар болсын (n алдын-ала белгісіз). Мыналарды алу керек: а) sn,, s1 тізбегін; б) егер n тақ болса, s1, s3,, sn тізбегін, және егер n жұп болса, s2, s4,, sn тізбегін. 27. Кейбір топтағы студенттер туралы ақпарат бар жазбалар жиынтығы бар болсын. Әрбір жазба бір студентке сәйкес келеді, және келесілерден тұрады: Аты-жөні, туған жылы, бойы, салмағы, үлгерімі (дөңгелектелген орташа ұпайы), басының өлшемі, аяқ киім өлшемі (басқа да параметрлер болуы мүмкін). Студент k параметрі бойынша орташастатикалық деп аталады, егер онда k-ші параметрдің орташа арифметикалық мәні мен осы студенттің k-ші парамтерінің мәнінің айырымының модулінің минимумына (максимумына) қол жеткізілсе. Студент ең керемет (ең орташа) деп аталады, егер ол параметрлердің ең көп саны бойынша керемет (орташастатикалық болып табылса) болса. Студенттердің нөмірлері мен аты-жөндерін анықтаңыз: а) ең кереметтердің; б) ең орташалардың; в) ең кереметтердің ішіндегі ең орташалардың; г) ең орташалардың ішінен ең кереметтердің. Кез келген параметр бойынша барлық студенттердің таңдауын қадағалау. 28. m, a1,, an натурал сандары берілген. a1,, an тізбегінен ai1 + + aik = m болатындай ai1, ai2,, aik (0 i1<i2< <ik n) тізбегін таңдап алу керек. Егер бұндай тізбекті таңдап алу мүмкін емес болса, ол туралы хабар беру керек. 29. (ai,bi) символдарының N жұбынан тұратын тізбек енгізілген. Әрбір жұп символдардың бір-бірінің алдында жүруінің ретін анықтайды, мысалы,

10 (b,с) жұбы "b" символының "с" символының алдында екенін білдіреді. (b,с) және (с,a) реттерінен (b,a) реті шығады. Енгізілген тізбекті: а) толық, яғни жұп құру үшін қолданылған барлық символдарды (қайталанғандарын тастап) алдында жүру ретімен бір (A1,A2,...,As) тізбекке құруға бола ма екенін анықтау керек б) қарама-қайшылықты, яғни кейбір x,y символдар үшін бір уақытта (x,y) ретін де, (y,x) ретін де алуға бола ма екенін анықтау керек; в) толық емес және қарама-қайшылықсыз. 30. Әр түрлі берліген типтегі оң және сол жақшалардан тұратын шекті тізбек берілген. Дұрыс арифметикалық өрнек алу үшін оған цифрлар мен әр трүлі арифметикалық әрекеттердің белгілерін қосуға бола ма, болмай ма екенін қалай анықтауға болады? 31. N өлшемді А кестесінде бір көрсетілім ішінде әрбір элементті жақын тұрған, яғни келесі одан үлкен элементке ауыстыру керек. Егер ондай элемент болмаса, оны нөлге ауыстырыңыз. Қосымша жадыны қолдануға болады. Мысал: А= Жауап: А= Мәліметтердің динамикалық құрылымын пайдалана отырып, ЖООдағы кадрлар бөлімінің жұмысының автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Әрбір жұмыскер туралы мәлімет мыналардан тұру керек: Аты-жөні, туған жылы, ғылыми дәреженің болуы, жұмыс орны (кафедра), қызметі, жалпы стажы, ғылыми-педагогикалық стаж, мамандығы (диплом бойынша), мамандығы (диссертация бойынша), әскери қызметке қатынасы, айлығы, РНН, СИК, жанұя құрамы. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес динамикалық құрылымын (немесе ішкі құрылымды) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарымқатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек.

11 33. Аэровокзалдың билет кассасының жұмысының автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Келесі параметрлердің болуын қарастыру керек: кесте (бағыт, апта күні, шығу уақыты, келу уақыты, аралық пунктердің болуы, жолдағы уақыт, авиакомпания, самолёт типі); құны (рейс бойынша); билеттердің бар болуы және рейске билеттердің жалпы саны; рейске билет алған жолаушылардың аты-жөні ( күннің берілген саны сақталады). Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 34. Автовокзалдың билет кассасының жұмысының автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Келесі параметрлердің болуын қарастыру керек: кесте (бағыт, апта күні, шығу уақыты, келу уақыты, аралық пунктердің болуы, жолдағы уақыт); құны (рейс бойынша); билеттердің бар болуы және рейске билеттердің жалпы саны; Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу);

12 берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 35. Компакт-дискілердің каталогтарын жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және оны Pascal тілінде жүзеге асыру. Келесі параметрлердің болуын қарастыру керек: дисктің типі (DVD, CD, audio CD); жазылған ақпараттың түрі (фильмдер, бағдарламалық қамтамасыз ету, рефераттар, құжат, әдебиет, ән, ойындар және т.б.) және оның бейнеленуі (фильмнің, ойынның аты және т.б.); дисктің құны; дисктердің бар болуы. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі операцияларды жасауға мүмкіндікті қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 36. Темір жол билет кассасының жұмысының автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Келесі параметрлердің болуын қарастыру керек: кесте (бағыт, апта күні, шығу уақыты, келу уақыты, аралық пунктердің болуы, ауыстырып отырғызу болса, жолдағы уақыт); құны (рейс бойынша); билеттердің бар болуы (орын типі бойынша) және рейске билеттердің жалпы саны;

13 Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 37. Емханадағы науқастардың дәрігердің қабылдауына келуге жазылуын жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 38. Телехабар аптаға арналған бағдарламасын жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу;

14 элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 39. Қойманың есепке алу жұмысының автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 40. Кулинариялық рецепт анықтамасына ену автоматизациясына арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу);

15 берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 41. Өнеркәсіптің телефон анықтамасын жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 42. ҚарМТУ-дың аудиторлық қорының есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару.

16 Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 43. Өнеркәсіптің және оның бөлімшелерінің жоспарды орындауының есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 44. ҚарМТУ-дың бөлімшелеріндегі компьютерлердің есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек.

17 45. Ауруханадағы науқастардың есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 46. Спорттық (әр түрдегі және әр түрлі деңгейдегі) жарыстардың нәтижелеренің есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек: инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 47. Кітапхана қорының есебін жүргізуге арналған ақпараттық жүйе құрылымының үзіндісін жасау және Pascal тілінде жүзеге асыру. Сәйкес параматерлердің бар болуын қарастыру керек. Жасалатын бағдарлама таңдап алынған мәліметтер құрылымына келесі опреацияларды жасауға болатынын қамтамасыз ету керек:

18 инициализацияны; жаңа элементтерді қосу; элементтерді жою; мәліметтердің құрылымы бойынша орын ауыстыру (оны айналу); берілген критерийлерге жауап беретін мәліметтер құрылымының элементтерін іздеу; мәліметтер құрылымының барлық элементтерін (немесе алдындағы операцияның орындалуының нәтижесінде табылған) монитор экранына және файлға шығару. Бағдарламада тым болмаса мәліметтердің сәйкес параметрін(лерін) және оларға қолданылатын операцияларды таңдағанда компьютер мен пайдаланушының өзара қарым-қатынасын қамтамасыз ететіндей қарапайым мәзір болуы керек. 48. Ұзындығы 2k және ені бір тро болатындай жолақ берілген. Жолақты оң жақ жартысы сол жақ жартысының астында болатындай майыстырады. Майыстыру жоғарғы жағынан бір тордан көп орын қалғанша жалғасады. Майыстыруды аяқтағаннан кейін пайда болған бағандағы торлардың нөмірлері мынадай 1,2,3,4,...,2k ретте орналасатындай етіп торларды нөмірлеу керек 49. Тік орналасқан төменгі шетімен бекітілген тіктөртбұрыш қағаз ленточканы келесі түрде бүктей бастады: - бірінші қадамда үстіңгі жартысы астыңғысына не алдымен (П - бүктеу) не артымен (З - бүктеу) жататындай қылып бүктеді, - келесі n-1 қадамдарда дүктелеген лентамен біртұтас бүтін ретінде алдыңғы қадамдағыдай әрекеттер жасалады. Содан кейін лентаны қайтадан өз қалпына келтіріп жазады. Онда бүктелгеннен қалған дөңестер, қабырғалар пайда болады, сонымен қатар кейбір дөңестер, бізге бағытталған (К - қабырғалар), ал кейбір дөңестер бізден әрі (О - қабырғалар). Қабырғаларды жоғарыдан төменге қарай 1 ден 2n-1-ге дейін нөмірлеп тастаймыз. Мыналарды сұрайтын бағдарлама құру керек: а) Иілу типін, қабырға нөмірін және осы қабырғаның берілген иілу тізбегінен кейін пайда болған типін хабарлайтын "П" және "З" бас әріптерінен тұратын символдар жолын; б) i-ші орындағы "О" немесе "К" символын табу жолақтағы қабырға типі және "П" мен "З" бас әріптерінен тұратын жолды анықтайды, ол қабырғалардың бастапқы тізбегі бар ленточка алынған бүктеу типін анықтайды. Егер ондай жол табылмаса, ол туралы хабар беретін. 50. Квадрат 4k квадратты торларға бөлінген. Квадрат барлық тролар бір-бірінің астына келгенше кезекпен тік (оң жартысы сол жағының астына жатқызылады) және көлденең (төменгі жартысы жоғарғы жағының астына жатқызылады) симметрия осіне қатысты иіледі. Берілген квадратты жоғарғы тордан бастап, бір-бірінің астына жатқызылған торларға торлардың

19 нөмірлерін қайта келтіру операцияларын қолданудың нәтижесінде 1,2,3,...,4k сандық тізбегін құрайтындай етіп нөмірлеу керек. 51. Екі шахматты тақта беттерінің белгіленулері берілген (мысалы, a5 және c2). Шахмат атының бір беттен екінші бетке көшу үшін керек жүрістердің минималды санын табу керек. 52. Қалада N={1,2,...,n} тізбегінен алынған сандармен белгіленген n автобус аялдамалары орналасқан. Бір бағытта жүретін автобустың көршілес аялдамалардың тізбегімен берілген R автобус маршруттары бар: М1={I11,I12,...,I1m1}, М2={I21,I22,...,I2m2},... Mr={Ir1,Ir2,...,Irmr}, мұндағы Ijk натурал. Барлық маршруттардың көршілес аялдамаларда қозғалу уақыты бәрінде бірдей және маршруттың өзгеру уақытынан 3 есе аз екенін ескере отырып, автобустардың маршруттарын қолданып, аялдамалардың берілген I және J нөмірлерімен жолаушыларды I аялдамасынан J аялдамасына апаратын неғұрлым тез жолды анықтайтын бағдарламаны жазу керек. 53. Жалғыз король шексіз шахмат тақтасында көп жүрді. Оның жүрістерінен пайда болған N тізбегі белгілі (жоғары, төмен, солға, оңға, жоғары-солға және т.б.). Берілген N есептеу санында минималды мүмкіндік ішінде король бір жерде екі рет болды ма екенін анықтайтын бағдарлама жазу керек. 54. Шеңбер бойымен N елтаңбасы жоғары қараған монеталар және М елтаңбасы төмен қаратылған монеталар орналасқан. Шеңберді сағат тілі бағытымен айнала отырып әрбір S-ші монетаны кері айналдырады. Бірінші ретте есепті елтаңбадан бастайды. К жүрістен кейін елтаңбасы жоғары қараған L монеталар қалатындай қандай ретпен монеталарды қойып шығу керек? 55. N сұр және M ақ тышқандар шеңбер бойымен отыр. Мысық сағат тілінің бағытымен жүріп, әрбір S-ші тышқанды жейді. Бірінші рет есептеу сұр тышқаннан басталады. Егер біраз уақыттан кейін K сұр және L ақ тышқан қалса, тышқандар отырған қандай да бір ретті анықтайтын алгоритм құру керек. 56. М*N өлшемді торкөз қағаздың бетінен кейбір торларды жойып жіберді. Қалған бет неше бөлікке шашылып қалады? Мысал. Егер шахмат тақтасынан бір түсті барлық торды жойып жіберсе, онда қалған бөлігі 32 бөлікке шашылып кетеді. Модификация. Сол сияқты, бірақ торларды жоймастан бұрын бетті N биіктікті цилиндрге жабыстырып қойды. 57. Бір жинаққа жиналған n қара және ақ карточкалар бар. Карточкалар үстелге бір сызық бойымен келесі түрде жинақталады: біріншісі үстелге салынады, екіншісі жинақтың астына, үшіншісі үстелге, төртіншісі жинақтың астына және т.с.с. барлық карточкалар үстелге салынғанша жалғасады. Үстелге салынған карточкалар ақ және қара болып түс бойынша

20 кезектелу үшін жинақтағы карточкалардың бастапқы ораналасуы қандай болуы керек? 58. Дене қалпы M x N өлшемді А матрицасымен берілген. Матрица элементтері натурал сандар. А ( i,j ) элементі астыңғы негізіне қатысты 1x1 өлшемді көлденең квадратты ауданның биіктігіне сәйкес келеді. Ағып кетпеген судың көлемін табыңыз, егер а) дене суға толығымен түседі, сосын көтеріледі; б) (i0,j0) позициясына судың V көлемі құйылады N*M өлшемді матрица қандай да бір лабиринтті анықтайды. Матрицада 1 элементі қабырғаны білдіреді, ал 0 бос орынды анықтайды. Матрицаның бірінші жолында негізінде нөлдік элементтер болатын x(i) кірістері, ал соңғысында y(i) шығыстары анықталады, i=1,..,k. Мынаны анықтау керек, а) әрбір бос орынды тек қана бір рет өтетіндей x(i) кірісінен y(i) шығысына дейін k адамды өткізу керек, i=1,..,k. Бұл мүмкін бе? б) сол сияқты, бірақ адамды кез келген шығыстан шығаруға болады. Ескерту: лабиринттегі қозғалысты тек қана тік және көлденең жасауға болады. 60. N шенеуніктен құралған министрлік бар, мұндағы N натурал сан. Әрбір шенеунікте өзінің қоластындағылар болса, сондай-ақ бастықтары бар. Ескере кетейік, мынадай ережелер бар: менің қол астымда жұмыс істеушілер, олар тек қана менің қоластымдағылар, сол сияқты бастықтар да, менің бастығымның бастықтары олар менің бастықтарым, менің бастығым ол менің қоластымдағы адам емес, әрбір шенеунікте тікелей бастық біреуден көп емес. Лицензия алу үшін барлық шенеуніктердің бастығының 1 шенеуніктің қолы керек. Мұндағы мәселенің қиындығы, әрбір шенеунік, жалпы айтқанда, «виза» сұрауы мүмкін, яғни кейбір өзінің қоластындағыларының қолдарын және пара сұрауы мүмкін белгілі бір долларлар санын. Әрбір шенеунікке «визалардың» жиынтығы мен оның әрқайсысына сәйкес келетін пара жиынынан тұратын бос емес тізім белгілі. Бос тізім дегеніміз, шенеунік бұл жағдайда ешқандай виза сұрамайды деген сөз. Шенеунік өз қолын тек қана «визалар» жиынтығының біреуінің барлық қолдары болса және оған сәйкес пара төленген жағдайда ғана қояды. Лицензия мен оның құны үшін төленген паралардың мүмкін ретін анықтап, минималды сомасын шығару керек. N<100. Әрбір шенеунік үшін жинау саны 15-тен аспайды. 1.9 Қолданылған негізгі әдебиеттердің тізімі 1. Костин А.В., Шаньгин В.Ф. Организация и обработка структур данных в вычислительных системах. М. Высш. шк., Вирт Н. Алгоритмы и структуры данных.- М.: Мир, Вирт Н. Алгоритмы+ структуры данных= программы.-м.: Мир, 1985.

21 4. Ленгстайм Й., Огенстайм М., Тененбаум А. Структуры данных для персональных ЭВМ.- М.: Мир, Флорес И. Структуры и управление данными.- М.: Финансы и статистика, Стоун Г. С., Сиворек Д. П. Введение в организацию ЭВМ и структуры данных. М.: Машиностроение, Бауэр Ф. Л., Гооз Г. Информатика. Вводный курс. В двух частях.- М.: Мир, Яворский В. В., Богушевская А. А. Структуры данных и алгоритмы их обработки.- Қарағанды ҚарМТУ, б Қосымша әдебиеттердің тізімі 9. М. Сибуя,Т. Ямамото Алгоритмы обработки данных.- Москва, Мир, Богушевская А. А. Структуры данных и методы доступа. Электронды оқулық.- ҚарМТУ, Студенттердің білімін бағалау критерийлері Пән бойынша курстык жоба бағасы аралық бақылау (60% дейін) және қорытынды аттестаттау (курстык жоба) (40% дейін) бойынша үлгерімнің ең жоғары көрсеткіштерінің сомасы ретінде анықталады және кестемен сәйкес 100% дейін мәнді құрайды.

22 Әріп жүйесі бойынша баға Ұпайлар %-дық құрамы Дәстүрлі жүйе бойынша баға А цифрлік сәйкестік 4, А- 3, В+ 3, В 3, Өте жақсы Жақсы В- 2, С+ 2, С 2, С- 1, Қанағаттанарлық D+ 1, D 1, F Қанағаттанарлықсыз Шектік тексеру оқудың 5-ші, 10-шы, 15-ші апталарында жүргізіледі және бақылаудың келесі түрлеріне байланысты қойылады: Бақылау түрі %-дық мазмұны Оқудың академиялық периоды, апталар Барлығы, % Дәрістерге қатысу Зертханалық жұмыстар Практ. сабақтарға қатысу Дәріс бойынша СӨЖ-ге бақылау жұмыстары Практ. жұмыс б-ша СӨЖ-ге бақылау жұмыстары Практ.жұмысқ а жазбаша бақ. СОӨЖ тақырыптарға жаттығулар Теориялық модуль 1,5 * * * * * * * * * * * * * * * 22,5 2,5 * * * * * 12,5 1 * * * * * * * * 8 0,5 * * * * * * * * * * * * * * * 7,5 0,5 * * * * * * * * * * * * * * * 7,5 0,5 * * * * * * * 3,5 0,5 * * * * * * * * * * * * * * * 7,5 6.2 * * * * * 31

23 Барлығы Саясат және процедуралар «Деректерді өңдеу құрылымыдары мен әдістері» пәнін оқып үйренуде келесі ережелерді қатаң сақтауды өтінемін: 1. Сабаққа кешігіп келмеу. 2. Маңызды себепсіз сабақты босатпау, ауырып қалған жағдайда анықтама қағазын көрсетуді сұраймын, басқа жағдайларда түсіндірме хатты көрсету. 3. Тапсырмалардың орындалуы мен тапсыру уақытының графигін сақтау. 4. Оқу процесіне белсенді қатысу. 5. Шыдамды, ашық, және мұғалімдер мен курстастарына жақсы қарым-қатынаста болу Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілуі Автордың атыжөні Яворский В. В. Богушевская А. А. Богушевская А.А. Богушевская А.А. Богушевская А.А. Оқу-әідстемелік әдебиеттің аты Баспа, баспа жылы кітапхана да Негізгі әдебиет «Структуры данных и алгоритмы их обработки», оқу ҚарМТУ, құралы. Структуры данных и методы доступа к 2005 ж. жасалған данным курсы Сертификат 195 бойынша электронды оқулық. Структуры и методы обработки данных курсы 2005 ж. АТФ бойынша методбюросымен зертханалық бек. 6 хаттама жұмыстарға әдістемелік көрсетулер. Структуры и методы обработки данных курсы бойынша дәрістер конспектісі электронды түрде. Даналар саны кафедрада Әр студентке Әр студентке Әр студентке

24 Бақылау түрі Дәрістерге қатысуы Практикалық сабақтарға қатысу Зертханалық сабақтарға қатысу 1-5 зертханалық жұмыстарды тапсыру 1-15 дәрістері бойынша СӨЖ-ге бақылау жұмыстары 1-8 практикалық жұмыстар бойынша СӨЖ-ге бақылау жұмыстары СОӨЖ тақырыптарына жаттығулар Практикалық сабақтарға жазбаша бақылау жұмыстары Теориялық модуль 2 Пән бойынша тапсырамаларды орындау және тапсыру графигі Тапсырманың мақсаты мен мазмұны 3 б.-де көрсетілген тақырыптар бойынша материалдарды меңгеру 4 б.-де көрсетілген тақырыптар бойынша материалдарды меңгеру 5 б.-де көрсетілген тақырыптар бойынша материалдарды меңгеру 5 б.-де көрсетілген тақырыптар бойынша материалдарды меңгеру 1-8 бөлімдерінің тақырыптары бойынша білімдерді тереңдету, тапсырма мазмұны 3 б.-де көрсетілген. 1-8 бөлімдерінің тақырыптары бойынша білімдерді тереңдету, тапсырма мазмұны 4 б.-де көрсетілген. 1-8 бөлімдерінің тақырыптары бойынша білімдерді тереңдету, тапсырма мазмұны 6 б.-де көрсетілген. 1-8 бөлімдерінің тақырыптары бойынша білімді тексеру 1-8 бөлімдерінің тақырыптары бойынша білімді тексеру Рекомендуемая литература 3 б. дәріс тақырыбына сәйкес 4 б. Практикалық сабақтың тақырыбына сәйкес 5 б. Зертханалық тақырыбына сәйкес 5 б. Зертханалық тақырыбына сәйкес 4 б. Практкиалық сабақтың тақырыбына сәйкес 6 б. СОӨЖ тақырыбына сәйкес 4 б. Практкиалық сабақтың тақырыбына сәйкес 1-8 бөлімдерінің тақырыбы бойынша Орындалу ұзақтығы Бақылау қалпы 15 с. Қатысу журналында белгіленуі 15 с. Қатысу журналында белгіленуі 15 с. Қатысу журналында белгіленуі 15 с. Зертханалық жұмыс бойынша жазбаша есеп 15 с. Жазбаша жұмыс 15 с. Жазбаша жұмыс 30 с. Жазбаша жұмыс 0,15 с. Жазбаша жауаптар 0,5 с. Тестілейтін жүйе есебі Тапс ыру мерзі мі Әрбір дәрісте Әрбір сабақта Әрбір сабақта На 2, 5, 8, 11, 15 неделе. Апта сайын Апта сайын Апта сайын 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15 апталар ында 7,14 апта

25 3 Дәрістердің конспектісі 1 бөлім. ПӘНДІ ЖҮРГІЗУ Дәріс жоспары 1. Үздіксіз және дискретті ақпарат 2. Мәліметтер және ЭЕМ 3 Пән облысының объектілері 4. Объектілер туралы ақпарат көрінісі 5. Абстрактілі алфавиттер. Кодтау 1. Үздіксіз және дискретті ақпарат Әр түрлі табиғи құбылыстар мен технологиялық процестер туралы ақпаратты адам (сезім мүшелері мен өлшеу приборлары көмегімен) сол немесе басқа өрістер түрінде қабылдайды. Бұндай өрістер математикалық түрде мына функциямен көрсетіледі y=f(x,t). (1) мұндағы t - уақыт, х - өріс анықталатын нүкте, у осы нүктеге өріс шамасы. Көп жағдайларда (1) формуласына енетін барлық скаляр шамалар нақты сандармен өлшенетін үздіксіз мән қатарларын қабыладй алады (яғни кішкентай қадамдармен өзгере алады). Сондықтан бұндай әдіспен көрінетін ақпаратты үздіксіз ақпарат (немесе аналогты) деп атау қабылданған. Егер (1) формуласына енетін барлық скаляр шамалардың өзгеруінің минималды қадамдарын орнатсақ, онда ақпараттың дискретті көрінісін немесе дискретті ақпаратты аламыз. Бұл әлдеқайда ақталған жүріс, себебі өлшеу нақтылығы адам қабылдауы сияқты әрқашанда шектелген. Яғни тіпті үздіксіз ақпаратты да біз дискретті түрде қабылдаймыз. Бірақ кез келген үздіксіз ақпарат нақтылықтың кез келген дәрежесімен аппроксималанады, сондықтан ақпараттың дискретті формасы - әмбебап. Кез келген скаляр шамаларды өлшеудің нәтижелері цифрлардың шекті жиыны бар сан түрінде көрсетіледі (өлшеудің берілген нақтылығы болғанда). Сондықтан дискретті ақпарат цифрлық ақпаратпен салыстырады. 1.2 Мәліметтер және ЕЭМ Цифрлық ақпаратты өңдеу нақты әлеммен байланысты міндеттерді шешуді қамтамасыз ету керек. Алайда, біздің әлемді құрайтын шексіз объектілер жиыны мен олардың арасындағы байланыс қандай үлкен болса да, кез келген машинаның жадында шектелген көлемде көрсетілмейді. Осыдан, тек қана қарастырылатын мәселе туралы мәліметтерге немесе ақпаратқа және олардың арасындағы байланысқа қатысы бар нақты әлемнің шектелген масштабты үлгісін құру керек. Ондай үлгі екі деңгейден тұрады. Бірінші деңгей абстракция нәтижесі болып табылады және мәліметтердің қарапайым логикалық құрылымын береді.

26 Мәліметтер құрылымы бұл мәліметтер тобы немесе мәліметтердің жекелеген элементтерінің арасындағы байланысты көрсететін шектеулер мен ережелер жиынтығы. Ол жекелеген элементтер туралы ештеңе айтпайды және олар туралы кез келген ақпарат артық болып табылады, егер олардың арасындағы байланыс орнатылған болса. Егер құрылымдағы кейбір мәліметтердің өзі мәліметтер құрылымы болып табылса, онда мәліметтер құрылымының қандай да бір иерархиясы құрылады. 1.3 Пән облысының объектілері Нақты мәселелерді шешуде нақты әлемнің берілген іс-әрекеттің облысы болып табылатын бөлімімен шектеледі. Оны пәндік облыс деп атайды (ПО). Іс-әрекеттің мәселелерін шешу үшін ПО-тың ақпараттық үлгісі логикалық деңгейдегі мәліметтер құрылымының бейнеленуі қажет. ПО үлгісін жобалай отырып, мәліметтер құрылымын ПО-тың объектілерімен байланыстырады. Объектілер болып мыналар табылады: адамдар, мысалы, төлем ведомствосында тіркелген; заттар, мысалы, бөлшектер; құрылыстар, мысалы, есеп алу міндетіндегі есептер. Объект ол керемет және мәнді есім беруге болатын қандай бір абстракция. Ол нақты объектіні басқа бір абстракциядан бөліп тұрады. Мысалы ЖОО бойынша СТУДЕНТ деген объект бар, СТУДЕНТ ЖОО-да сабақ өтетін тұлға. Сол ПО-да тағы бір объект ОҚЫТУШЫ СТУДЕНТТЕРДІ оқытатын тұлға бар. Осылайша объект тип болып табылады, ұқсас қасиеттерге (үлгіленетін ПО-да бар) ие даналар жиынтығы. Осылай, нақты Иванов Виктор Леонидович СТУДЕНТ объектісінің данасы болып табылады. Әрбір объект анықталған керемет қасиеттер жиынтығына ие. Бұл қасиеттерді атрибуттар деп атайды. Атрибуттар объектілер сияқты мәнді есімдерге ие. СТУДЕНТ объектісінің атрибуттары Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Туған күні, Студбилеттің нөмірі,..., болса, ОҚЫТУШЫ объектісінің атрибуттары Фамилиясы, Аты, Әкесінің аты, Туған күні, Ғылыми дәрежесі,...,бола алады. Ескеріңіз, әр түрлі объектілердің атрибуттары қиылыса алады, бірақ сәйкес келмейді. Осылайша, объектіні атрибуттар жиынтығы деп қарастыруға болады. Атрибуттар жиынтығы берліген пәндік облыста объектіні бейнелеу үшін жеткілікті болуы керек және артық атрибуттар болмау керек. Әрбір атрибут кейбір мүмкін мәндер домендер жиынынан мәндер қабылдайды. Сондықтан атрибутты доменде анықталған есім деп атайды. Домендер шекарасы мәліметтер мағынасымен және ПО талаптарымен анықталады. Осылай, Жыныс (адамның) атрибуты тек қана екі мән қабылдай алады, сондықтан оның домені екіэлементті жиын болып табылады. Типі мен

27 мәні ПО-да қабылдан тип пен мәнге сәйкес келеді, сондықтан әр түрлі нұсқалар мүмкін болады: {"Е", "Ә" } немесе {"Еркек", "Әйел"}, немесе {"I", "2"} және т.б. Объектінің данасы атрибут мәндерінің нақты жиынымен бейнеленеді. Мысалы, "Иванов", "Виктор", "Леонидович", " ", " ",... мәндерінің жиынтығы СТУДЕНТ объектісінің данасының бейнеленеуі болып табылады. Мұндай жиынтықтар кортеждер деп аталады. Кортеж объект данасына сәйкес келгендіктен, объектіні кортеждер жиыны деп талқылауға болады. 1.4 Объектілер туралы ақпарат көрінісі Кез келген объект үшін қандай да бір ақпарат жиынтығы бар, оны жазба деп атауға болады. Жеке атрибуттар жазбаның өрісін құрады. Объект туралы жазбалар жиынтығын мәліметтер жиынын немес файлды құрайды. Бағдарламалаушының көзқарасы бойынша ПО объектісіне жазба типі сәйкес келеді. Жеке атрибуттар жазбаның өрісін құрады. Бұл категориялардың арасында келесі байланыс бар: файл объектіге сәйкес келеді; объектінің даналарының саны файлдардағы жазбалар санына тең; объектіні бейнелейтін атрибуттар саны әрбір жазбадағы өрістер санына тең. Әрбір өріске өрістің аты сәйкес келеді. Жазбаның өрісі өзінің өрісінің мәніне ие. Өріс мәні (құрамы) атрибутты бейнелейді. 1.5 Абстрактілі алфавиттер. Кодтау Цифрлық ақпарат бұл дербес жағдай, яғни дискретті ақпаратты көрсетудің алфавитті әдісі. Бұл әдістің негізі абстрактілі алфавит немесе жай алфавит деп аталатын символдардың кез келген табиғаттан ерікті түрде алынған, белгіленген шекті жиыны. Ондық цифрлар мен санның бөлшегін көрсетуге арналған үтірлер жиынтығы алфавиттің 11 символы-әрпі бар жеке жағдайы. Басқа мысал табиғи адам тілінің алфавиті (мысалы, орыс тілі). Математикалық тілге немесе басқа ғылыми мәтіндердің тіліне берілген тілдің әдеттегі қарапайым әріптерімен қоса, басқа тілдердің әріптері де кіреді (мысалы, грек), сонымен қатар басқа да әр түрлі арнайы символдар (арифметикалық операциялар белгілері және т.б.) Ақпаратты өңдеу кезінде басқа алфавиттің әріптерін бір алфавиттің құралының көмегімен көрсету қажеттілігі туады. Ондай көрсетілім кодтау деп аталады. Мәселе оңай шешіледі, егер Х алфавитінің әріптерін кодтап отырған У алфавитіне қарағанда әріптердің аз санымен кодтау керек болса. Мысалы, Х-цифрлар, У-орыс әріптері. Онда кодтау үшін 0 = а, 1 = б, 2 = в,..., 8 = и деп қою жеткілікті.

28 Әрине, кодтаудың басқа да әдістері мүмкін (Х-тің әріптері У-тің бірнеше әріптерімен кодталады: ноль, бір, екі және т.с.с.) Х-те У-ке қарағанда әріп көп болған жағдайда міндетті түрде кодтау үшін әріптердің тізбегін қолдану керек болады. Мысалы, орыс алфавитінің әріптерін ондық цифрлардың жұбымен кодтауға болады: a=01, б=02,...к=10, л=11,... Көрсетілген алфавиттің символардының саны берілген алфавиттің қуаты деп аталады. Екілік алфавит Кез келген басқа алфавитті кодтау үшін қарапайым абстрактілі алфавит болып екі әріптен тұратын алфавит болып табылады. Ондай алфавит екілік деп аталады, ал оның әріптерін көбінесе 0 және 1 деп белгілейді. Немесе: Тек қана екі әр түрлі мән қабылдай алатын шама бит (binary unit) деген арнайы атау алған ақпараттық атомды көрсетеді. Барлық қазіргі ЭЕМ-лар екі тұрақты қалып күйі бар элементтерге құрылған. Сондықтан ЭЕМ-де мәліметтерді кодтаудың негізі екілік алфавит болып табылады. Байттік алфавит Екілік алфавит өзінің қарапайымдылығының арқасында техникалық ақпараттық құрылығыларда кең таралған, бірінші кезекте ЭЕМ-да. Алфавитті кодтау үшін адам қолданып үйреніп қалған екілік цифрлар тізбегі қолданылады. n екілік цифрлардан тұратын тізбектерімен әр түрлі N=2 n символдарын кодтауға болатынын оңай көруге болады. n == 8 болғанда N = 256. Бұл практикада кездесетін көптеген алфавиттерді кодтауға толығымен жеткілікті (иерорглифтік хаттан басқа). Осымен байланысты 8 екілік цифрлардан тұратын тізбек байт деген атау алды. 256 әріптен тұратын әр түрлі тізбектермен құрылатын алфавит байттік алфавит деп аталады. Барлық қазіргі кездегі ЭЕМ-дың жадысы байттік принцип бойынша құрылған. Байт жадының ең кішкентай адрестелетін элементі. ЭЕМ-ның оперативті жадысы физикалық 8-разрядты ұяшықтан (байттардан) тұрады. Әрбір ұяшық реттік нөмірге адреске ие. Әлемдік практикада латын және орыс алфавитінің бас және кіші әріптерін, тыныс белгілерін, ондық цифрларын және т.б. байттық кодтаудың біріккен стандарты орын алған. Стандартты кодтар: ASCII - American Standard Code for Information Interchange EBCDIC - Expanded Binary Coded Decimal Interchange Code (ДКОИ) Ұсынылатын әдебиет

29 6. Стоун Г. С., Сиворек Д. П. Введение в организацию ЭВМ и структуры данных. М.: Машиностроение, Бауэр Ф. Л., Гооз Г. Информатика. Вводный курс. В двух частях.- М.: Мир, Яворский В. В., Богушевская А. А. Структуры данных и алгоритмы их обработки.- Караганда: КарГТУ, с. СӨЖ-ге бақылау жұмыстары 1. Үздіксіз және дискретті ақпарат 2. Мәлімметтер және ЭЕМ 3 Пән облысының объектілері 4. Объектілер туралы ақпарат көрінісі 5. Абстрактілі алфавиттер. Кодтау 2 БӨЛІМ. ЭЕМ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ НЕГІЗГІ ТИПТЕРІ МЕН ҚҰРЫЛЫМДАРЫ Дәріс жоспары 1 ЭЕМ-ның архитектуралық ерекшеліктері, мәліметтердің көрсетілімі үшін неғұрлым маңыздылары 2 Мәліметтердің типтері мен құрылымдары туралы негізгі түсініктер 3 Массивтер 4 Жолдар 5 Жазбалар 6 Нұсқалары бар жазбалар 7 Жиындар 2.1 ЭЕМ-ның архитектуралық ерекшеліктері, мәліметтердің көрсетілімі үшін неғұрлым маңыздылары Жадының минималды адрестелетін бірлігі байт болып табылады. ЭЕМдағы ақпаратты жіберу байт бойынша немесе байттар тобымен-блоктарымен жүргізіледі. ЭЕМ жадысындағы әрбір байтта адрес деп аталатын өзінің реттік нөмірі бар. Бірақ байт ~ жадының салыстырмалы кішкентай бірлігі (256б егер белгі болмаса). Сондықтан мәліметтерді өңдеу мен көрсету үшін әдетте мәліметтер өрісі қолданылады. Мәліметтер өрісі бұл бірнеше сыбайлас байттардың тізбегі. Байттар саны өріс ұзындығы деп аталады, ал өрістің өзінің сол жақ байт адресі - өріс адресі деп аталады. Байттар солдан оңға қарай нөлден бастап нөмірленеді. Бекітілген және айнымалы ұзындықты өрістер түрлерін ажыратады. Тұрақты ұзындықтың минималды өрісі жарты сөз болып табылады. Ол екі тізбекті байттан тұрады (16 бит, 0-ден 15-ке дейін солдан оңға қарай нөмірленген). Екі жарты сөз сөзді құрады 4 тізбекті байт (немесе 32 бит, 0- ден 31-ге дейін солдан оңға қарай нөмірленген). Сөз ЭЕМ-ның маңызды архитектуралық белгісі. Бұл өріс, ереже ретінде, ЭЕМ-ның 1 командасын