Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα.

Transcript

1 Η παρουσίαση αυτή εμπεριέχεται στον Β Τόμο του Οδηγού των βιβλίων για την Αρχαία Ελλάδα. Λιαντίνης, Δημήτριος, Γκέμμα, Αθήνα, Βιβλιογονία, 1998 Η Γκέμμα αποτελείται από δεκαέξι δοκίμια, γραμμένα με ύφος ποιητικό σε γλώσσα δημοτική. Ο αστερισμός του Βορείου Στεφάνου το σχήμα του μοιάζει με στεφάνι ή στέμμα στολίζει το εξώφυλλο του βιβλίου το αραβικό του όνομα Γκέμμα σημαίνει γαλάζιο διαμάντι. Το βιβλίο είναι το τελευταίο του καθηγητή πριν την οικειοθελή αποχώρησή του εν πλήρη ακμή και υγεία στα 56 του χρόνια, και θα λέγαμε ότι ολοκληρώνει τη μελέτη θανάτου που ξεκίνησε από το πρώτο βιβλίο του (για το ελληνικό πνεύμα στην ποίηση του Ρίλκε) και παρέμεινε αδιαλείπτως παρούσα σε όλα τα επόμενα. Υπάρχει επίσης εδώ μια σύγκριση του ελληνικού και του εβραϊκού τύπου ανθρώπου και μια ισχυρή καταγγελία των συνεπειών του εξιουδαϊσμού των νεοελλήνων μέσα από το αφύσικο υβρίδιο του ελληνοχριστιανισμού. Ευθύς αμέσως προκύπτουν ερωτήματα, απορίες και αντιφάσεις. Ας τα πάρουμε από την αρχή. Ο καθηγητής μάς εισάγει από τις πρώτες σελίδες στο ερώτημα περί της ύπαρξης του Θεού και συντάσσεται ευθύς με την απάντηση του Γκαίτε διά στόματος Φάουστ: Ποιος τολμάει να ειπεί πιστεύω στο Θεό; Ποιος τολμάει να ειπεί δεν πιστεύω στο Θεό; Ο Λιαντίνης έχει από πολύ νέος φτιάξει το δικό του αγνωστικισμό δένοντας τη σκέψη του με την αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζεμπεργκ, ψάχνοντας στον έρωτα, στη ζωή, στο θάνατο και στο ερώτημα περί Θεού το ενδιάμεσο σημείο ανάμεσα στο ναι και στο όχι, και προτείνοντας τη διαστολή αυτού του σημείου μέχρι να απορροφήσει τελείως τη ζωή μας: Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, ναι! πιστεύω στο θεό, γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. (...) Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, όχι! δεν πιστεύω στο θεό, γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. ( ) Ό,τι σου μένει και ό,τι σου δίνεται είναι εκείνο το σημείο, το άπειρα ελάχιστο ανάμεσα στο όχι και στο ναι, να το ευρύνεις, να το πλατύνεις, να το βαθύνεις, να το εκτείνεις. Να το μεταχειριστείς μ έναν τέτοιο τρόπο απόπειρας, και δοκιμασίας, και βασανισμού, και αγωνίας, ώστε από το απειροελάχιστο σημείο να δημιουργήσεις διάσταση, και έκταση, και διάρκεια, χώρο και χρόνο. Να πλάσεις, δηλαδή, από το ανάμεσα στο ναι και στο όχι ζωή, αλήθεια, και ύπαρξη. Είναι χρεία το σημείο το ελάχιστο της αδυνατότητας και της ουτοπίας ανάμεσα στο ναι και στο όχι να το κοιτάξουμε έτσι, ώστε να απορροφήσει σε όλη τη ζωή τη ζωή μας. Τη βιοτική μας μέριμνα, δηλαδή, την πνευματική ορμή, την υπαρκτική ετοιμότητα, την ηθική πράξη. Όποιος πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό θεό. Όποιος δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό άνθρωπο. Όποιος πιστεύει αλλά και δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ζωντανό το νόμο της φύσης. Απλά, καταληπτά, και στα μέτρα του ανθρώπου ζει το θαύμα του κόσμου (σ. 16). Μπαίνει το ερώτημα: Πώς, αφού έχει απαρχής θεμελιώσει έναν τέτοιο αγνωστικισμό, όταν ωστόσο πρόκειται για το άγνωστο επέκεινα του

2 θανάτου ο Λιαντίνης αρνείται να αφήσει το θέμα ανοιχτό, φθάνοντας στο σημείο να υποβιβάζει στο επίπεδο του πιθήκου όποιον δέχεται κάποια μετά θάνατον συνέχεια; Αν έξαφνα συναντήσεις στο δρόμο σου άνθρωπο, κι είναι ανάγκη να καρατάρεις το μέταλλο της ανθρωπιάς του, έχεις ασφαλή μέθοδο να το κάμεις. Είναι η λυδία λίθος που δοκιμάζει το ποιο του μυαλού και της ύπαρξης των ανθρώπων. Πες μου, ξένε, θα τον ρωτήσεις, πιστεύεις σε ζωή μετά θάνατο; Αν σου αποκριθεί Ναι, πιστεύω!, τότε το πιο φρόνιμο που έχεις να κάμεις είναι να του δώσεις ένα τάλληρο, να του ειπείς Καλημέρα, και να φύγεις. Να πάρεις εκείνο το δρόμο που δε θα ξαναβγεί ποτέ μπροστά σου. Γιατί η απάντηση που σού δωκε δηλώνει ότι αναζητούσες άνθρωπο και σύντυχες πίθηκο (σ. 183). Ίσως η απάντηση βρίσκεται στο ότι ο Λιαντίνης θεώρησε ως κολοφώνα της ανθρώπινης ύπαρξης που είναι βέβαια ο Νιτσεϊκός υπεράνθρωπος τον τραγικό ήρωα που ξεδοντιάζει το θάνατο στέκοντας απέναντί του ως ίσος προς ίσο, δίχως την αναξιοπρέπεια της πίστης σε κάποια συνέχεια, αφαιρώντας από το θάνατο τη μοναδική του δύναμη πάνω στον θνητό: τον καθορισμό της ώρας και του τρόπου εξόδου από το ζην. Να πώς ο καθηγητής μιλάει μέσα από το Διγενή, ή μάλλον ως Διγενής: Θα πεθάνω, Θάνατε, όχι όταν το θελήσεις εσύ, αλλά όταν εγώ θελήσω. Σε τούτη την έσχατη ολική πράξη, δε θα γίνει το δικό σου, αλλά το δικό μου. Παλεύω τη θέλησή σου. Παλεύω τη δύναμή σου. Σε καταπαλεύω ολόκληρον. Μπαίνω μέσα στη γη, όταν εγώ αποφασίσω, όχι όταν αποφασίσεις εσύ. Και σένανε σε αφήνω ρέστο και ταπί. Με βλέπεις κατεβασμένο στον άδη αφεαυτού μου και αυτοθέλητα. Και ανατριχιάζεις εσύ και το βασίλειό σου. Ο τάφος, η ταφόπλακα, το σκοτάδι, το ποτέ πια, και όλα σου τα υπάρχοντα, μπροστά στην πράξη μου και στην επιλογή μου μένουν εμβρόντητα και χάσκουν (σ. 163). Κάθε μεταθανάτια παρηγοριά εμποδίζει την πορεία προς τον υπεράνθρωπο, θα πει ευθέως ο καθηγητής στο Νηφομανή (1982, σ. 125): Εκεί που οι θρησκείες με τη μεταθανάτια ζωή υπόσχουνται να κατεβάσουν το θάνατο στα μέτρα του ανθρώπου, η θέση που αντικρύζει το θάνατο χωρίς μεταθανάτια παρηγοριά αξιώνει ν ανεβεί ο άνθρωπος στο ύψος του θανάτου. Αυτή όμως είναι πορεία προς τον υπεράνθρωπο. Και τέτοιο δρόμο δεν τον τραβά κανείς συντροφικά. Αυτός είναι ο υπεράνθρωπος, ο Ubermensch στη γλώσσα του Νίτσε. Όταν λοιπόν, αφήνοντας το ζήτημα ανοιχτό, ελπίζει κανείς σε μεταθανάτια συνέχεια, κάθε ηρωικό στοιχείο εξαφανίζεται. Αυτό φαίνεται να οδήγησε το Λιαντίνη να ξεχάσει την απροσδιοριστία στο ερώτημα της μετά θάνατον ζωής και να αποφανθεί απόλυτα και τελειωτικά. Διότι για πολλά χρόνια ετοίμαζε την αυτοθέλητη ηρωική του έξοδο, της οποίας το νόημα θα χανόταν ολοσχερώς εάν έδινε έστω και μία πιθανότητα για ζωή μετά θάνατον. Έτσι, ορίζει με θρησκευτική πίστη το θάνατο ως οριστικό και αμετάκλητο αφανισμό. Ο καθηγητής δεν θέλει να δει ότι η τυφλή πίστη στην μετά θάνατο ανυπαρξία εμπεριέχει το ίδιο άλογο στοιχείο με

3 τη δογματική πίστη στη μετά θάνατον ύπαρξη. Λέει στα Ελληνικά του (σ. 204): Όχι πως αποκλείεται η ιδέα του υπέρτατου όντος, που σχεδίασε, εκίνησε, και οικονομεί το σύμπαν και την πορεία του. Αυτός που θα λεγε κάτι τέτοιο είναι τόσο απλοϊκός όσο και ο αντίπαλός του. Από δω θα έπρεπε να απορρέει η αντίστοιχη δήλωση, που ο Λιαντίνης ποτέ δεν έκανε: Όχι πως αποκλείεται η ιδέα της μετά θάνατον συνέχειας. Αυτός που θα λεγε κάτι τέτοιο είναι τόσο απλοϊκός όσο και ο αντίπαλός του. Ο ελληνικός θάνατος και η ηρωική αυτοκτονία Όμοια, και η ζωή του υπήρξε κατά κάποιο τρόπο ηρωική καθώς ο ίδιος λέει, ζούσε κάθε μέρα το θάνατό του. Όχι με τον τρόπο των μοναχών, διά του διαρκούς πένθους κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ ευτελές, αφού εμπεριέχει πίστη στο επέκεινα του θανάτου και παρηγοριά εξ αυτού. Ήταν ζωντανός και δεν ήταν, ήταν πεθαμένος και όχι, κατά τον ίδιο τρόπο που, απροσδιόριστα, πίστευε στο Θεό και ταυτόχρονα δεν πίστευε: Νέκυια σημαίνει να ζήσεις ζωντανός σε όλη τη ζωή σου τη γνώση και τη λύπη του θανάτου σου εδώ στον απάνω κόσμο. Νέκυια σημαίνει να στοχαστείς και να ζήσεις τη ζωή σου όχι μισή αλλά ολόκληρη. Με την απλή, δηλαδή, και τη βέβαιη γνώση ότι ενώ υπάρχεις ταυτόχρονα δεν υπάρχεις. Ότι ενώ ζεις αυτό που είσαι, δηλαδή το ζωντανός του σήμερα, ταυτόχρονα ζεις κι αυτό που δεν είσαι, δηλαδή το νεκρός του αύριο. Η ζωή σου στην ουσία της είναι η δυνατότητα και η δικαιοδοσία της φαντασίας σου. Όχι άλλο (σ. 186). Σ ένα κείμενό του που δημοσιεύεται στο περιοδικό Ιδεοθέατρον, τ. 15, σ. 27, βρίσκουμε κι αυτό πάνω στο θέμα: Λέγοντας ο Ρουσσώ πως εκείνος που μαθαίνει να υποφέρει πεθαίνει ειρηνικά, εννοεί ακριβώς ένα είδος εγκαρτέρησης μπροστά στο θάνατο, που είναι ικανή να μας χαρίσει μόνο η συνειδητή θητεία μας στη δυσχέρεια της ζωής. Η συνεχής επανατροφοδότηση με λύπη, μας κάνει ισοσθενείς με τη λύπη του θανάτου. Παρ όλα αυτά, ως παρεπόμενο μιας τέτοιας ζωής δεν θα προέκυπτε καθόλου υποχρεωτικά η ηρωική αυτοκτονία, αν δεν βάραινε αλλόκοτα για τον Λιαντίνη καταλαμβάνοντας σταδιακά την ύπαρξή του ένα ζήτημα αυτοθέωσης, όπως θα δείξουμε παρακάτω. Διότι και άλλοι έζησαν τη ζωή τους συνειδητά ως ετοιμοθάνατοι δίχως να φυγομαχούν απ την αγωνία, βαδίζοντας με αξιοπρέπεια προς τη μεγάλη έξοδο, χωρίς όμως ποτέ να σκεφθούν να αφανίσουν τον εαυτό τους. Ας θυμηθούμε το Νίκο Καρούζο: Ζωή αληθινή σημαίνει ν αρτιώνουμε την αξία του θανάτου μέρα με τη μέρα και δευτερόλεπτο με δευτερόλεπτο. (...) Από την ώρα που γεννήθηκα είμαι χρεωμένος στην αγωνία. (...) Έξοδος δεν υπάρχει άλλη απ το θάνατο, γιατί ποτέ το πολύτιμο αποτέλεσμα της αγωνίας δεν κερδίζει τη συντέλεια του σώματος. Η αγωνία ως θρησκευτική κατηγορία της ψυχής είναι το βαθύτατο πηγαδάκι του

4 μέσα κόσμου και για ν αντλήσουμε τα ωραία θανάσιμα χρειάζετ άγρια δύναμη. (...) Το ετοιμοθάνατον είναι η αυθεντική αγωνία (Πεζά κείμενα, Ίκαρος, 1998, σ. 49). Ο Λιαντίνης, όμως, επιτρέπει στον εαυτό του να υποτιμήσει ακόμα και το θάνατο του Σωκράτη σε σύγκριση με κείνον του Εμπεδοκλή, ο οποίος υποτίθεται ότι πήδηξε ζωντανός στον κρατήρα της Αίτνας επειδή δεν ήταν αυτοκτονία! Γράφει στις σημειώσεις της Γκέμμας (σ. 263): Ακόμη και ο θάνατος του ίδιου του Σωκράτη δεν είναι η περίπτωση του αρχετύπου. Γιατί ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο κι εκτελέστηκε. Δεν αυτοκτόνησε. Δεν αχρήστεψε, δηλαδή, την αναγκαιότητα της φύσης για το θάνατο με την αυτοκτονία του. Με το να αυτοκτονήσει, για να προλάβει και να ακυρώσει την αναγκαιότητα της φύσης. Αλλά ο θάνατος του Σωκράτη αφορούσε την πολιτεία και, τελικά, όπως οι αιώνες έδειξαν, ολόκληρη την ανθρωπότητα είναι λοιπόν ηρωικός από τη φύση του, αφού για τους Έλληνες δεν υπάρχει ηρωισμός έξω από την αυτοθυσία για τους άλλους. Δεν ήταν μια ατομική υπόθεση μεταξύ του ατόμου και της σιδερένιας φυσικής αναγκαιότητας, όπου ο άνθρωπος που θέλει να καταργήσει τη φθορά και το θάνατο αποφασίζει να εξαφανίσει περήφανα τον εαυτό του! Προκρίνοντας την αυτοκτονία, φοβόμαστε ότι ο Λιαντίνης υποτιμά το μεγαλείο εκατοντάδων αθώων σ αυτή τη χώρα που, αφού είχαν πολεμήσει τον κατακτητή της πατρίδας τους, βάδισαν στο θάνατο νέοι, ωραίοι και ακμαίοι μην ελπίζοντας σε καμιά συνέχεια, πεθαίνοντας για τις επόμενες γενιές ένα θάνατο ευγενικό, εκμηδενίζοντας τον εαυτό τους για το σύνολο, ενώ έφτανε μια και μόνο υπογραφή τους για να γλιτώσουν. Όπως έχουν αποδείξει ανά τους αιώνες άνδρες σεβαστοί, μπορεί να ζει κανείς εξοικειωμένος με το θάνατο και να τον αντιμετωπίζει με χιούμορ δίχως να τον θεοποιεί, δίχως να έχει ανάγκη να τον νικήσει αυτοκτονώντας και δίχως να τρέμει τα γηρατειά. Με την ευκαιρία: οι αγωνιστές των λαϊκών αγώνων είναι συνήθως απόλυτα ξένοι στην ιδέα της αυτοκτονίας όποιος είναι ικανός να θυσιάσει τη ζωή του για τους άλλους δεν έχει ανάγκη να αυτοκτονήσει. ( ) Αυτή η ευθύνη του όλου μπορεί να οδηγήσει στην υπέρβαση της εγωιστικής ύπαρξης, κι αυτή υπήρξε πάντα η δραστική απάντηση των Ελλήνων στο πρόβλημα του θανάτου. Έξω από αυτή την οπτική, το νόημα της υπέρβασης του εγωισμού η οποία υπέρβαση, σύμφωνα με τον καθηγητή, καταλύει το φόβο του θανάτου νοθεύεται, διότι μια τέτοια υπέρβαση λαμβάνει χώρα όχι υπέρ του Όλου, αλλά μέσα στην ατομική ύπαρξη. Έτσι δεν πλάθει αμνούς θυσίας, ευγενικούς φύλακες της συλλογικής ύπαρξης, αλλά ρομαντικούς Τιτάνες μακριά από την πόλη, στην ψυχολογική τους έρημο. Βλέπουμε πόσο έξω από την ελληνική άποψη της ηρωικής ζωής και του ηρωικού θανάτου βρέθηκε ο καθηγητής. Δεν υπάρχει κάτι πιο ξένο στο ελληνικό πνεύμα που τρέφεται από το πνεύμα της πόλεως από την αυτοκτονία! Θα πρέπει να είναι κανείς ιδιώτης ή άπολις για να δώσει χώρο σε τέτοιες σκέψεις, τινάζοντας τις ελληνικές μήτρες αξιών στον αέρα. Ο Λιαντίνειος ήρωας δολοφονεί τον εαυτό του για μια υπόθεση που αφορά τον εαυτό του. Η αλλοίωση του νοήματος του ηρωικού θανάτου

5 φαίνεται καθαρά στην περίπτωση του Διγενή, ο οποίος δεν είναι για το Λιαντίνη πρώτα και κύρια αυτό που είναι για όλους τους Έλληνες, δηλαδή Ακρίτας φύλακας του λαού, αλλά ένα σύμβολο της προσωπικής λύτρωσης από την αδήριτη φυσική αναγκαιότητα! Αν θα θέλαμε να συμπυκνώσουμε τις δύο γραμμές πάνω στο θέμα, θα είχαμε κάτι σαν το παρακάτω: Ελληνική γραμμή: Αποδοχή της ευθύνης του όλου λύτρωση απ τον εγωισμό αδιαφορία για το θάνατο θυσία εκθέωση. Γραμμή Λιαντίνη: Αποδοχή της ευθύνης για την αντιμετώπιση της τραγικής αλήθειας του ατομικού μας αφανισμού υπέρβαση του εγωισμού αίσθηση τιτανικού θριάμβου επί του θανάτου, δηλαδή επί του θεού και της φύσεως αυτοκτονία αυτοθέωση (Όποιος τολμάει να σκοτώσει τον εαυτό του είναι θεός). Ο δυτικός ρομαντικός Παρακολουθώντας από πιο κοντά τη σκέψη του καθηγητή, ότι ο ηρωικός θάνατος είναι εφικτός σε κείνους που νίκησαν τον εγωισμό τους νικώντας έτσι το φόβο του θανάτου, θα βρούμε ότι αυτοί είναι μόνον οι αληθινοί ποιητές. Απ αυτή τη νίκη, λέει ο καθηγητής, προκύπτει η μόνη θεμιτή υπερηφάνεια και τιμή, η οποία τους φέρνει λεύγες μακριά από τους κοινούς θνητούς. Ας δούμε: Ο Εμπεδοκλής, που είναι ο Λιαντίνης, ανεβαίνοντας και εξερευνώντας την Αίτνα που είναι ο Ταΰγετος, πηγαίνοντας να συναντήσει το θάνατό του και στοχαζόμενος το θάνατο του Διγενή: ( ) αισθάνθηκε τη βαριά περηφάνεια και τη δίκαιη. Τη μόνη μορφή περηφάνειας πού ναι μέσα στα μέτρα του ανθρώπου. Επειδή είναι η μόνη περηφάνεια που έχει νικήσει τον υβριστικό του εγωισμό. Τότε, μέσα στις πέτρες του όρους, ο Εμπεδοκλής εφώναξε. Και η φωνή του αντήχησε ιαχή. Και γλώσσα θριάμβου: Μονάχα όποιος ενίκησε τον εγωισμό του δε φοβάται θάνατο. Ο φόβος του θανάτου στον άνθρωπο είναι η σκεπασμένη όψη του εγωισμού του. ( ) Η εξήγηση που έδωσε ο Εμπεδοκλής στο θάνατο του Διγενή Ακρίτα τον οδήγησε στην πιο μεγάλη αποκάλυψη. Στην ελληνική Αποκάλυψη: Αποκάλυψε, δηλαδή, πως οι ποιητές, η πιο υψηλή σάρκωση του ανθρώπινου είδους ( ) πάντα τους απέχουν σε τιμή και σε ευγένεια σαράντα χιλιάδες λεύγες απ όλους τους άλλους ανθρώπους. Οι αληθινοί ποιητές. Στο σημείο αυτό, ο Εμπεδοκλής-Λιαντίνης καταγγέλλει τους ποιητές που δεν πορεύτηκαν οι ίδιοι προς έναν ηρωικό θάνατο: Δε σε στεφανώνω, πολίτη Αισχύλε, γιατί έπλασες τον Προμηθέα Δεσμώτη. Όφειλες ο ίδιος εσύ να πασσαλωθείς στο βράχο του Καυκάσου! Δε σε στεφανώνω, θείε Πλάτωνα, γιατί ιστόρησες το θάνατο του Σωκράτη. Όφειλες ο ίδιος εσύ να πεθάνεις το θάνατο του Σωκράτη! Δε σε στεφανώνω, άρχοντα Σοφοκλή, με στεφάνι δάφνης, γιατί παράστησες το θάνατο του Οιδίποδα στον Κολωνό. Όφειλες ο ίδιος εσύ να πεθάνεις το θάνατο του Οιδίποδα στον Κολωνό! Δε σε στεφανώνω, κόμη Σολωμέ, γιατί τραγούδησες με τη δίκαιη λύρα την Έξοδο του Μεσολογγιού. Χρεώσταγες ο ίδιος εσύ να πηδήξεις στο χάσμα της

6 Εξόδου. Με το σπαθί του αρχάγγελου στο χέρι να σκίσεις τη νύχτα, και να σφάξεις το σκοτάδι (σ. 164). Τι είναι όμως ένας αληθινός ποιητής; Στα Ελληνικά (σ. 85) θα πει για τον ποιητή: Από τη μια μεριά είναι η θέαση του φυσικού κακού που τον συντρίβει ενωρίς. Η αδυσώπητη φύση, η απάθεια και η αμεθεξία της στην επίκληση του ανθρώπου να του παρασταθεί. Το ολιγόβιο, το ανίσχυρο, οι αρρώστιες, τα χτυπήματα, η ασχήμια, τα λυπηρά γεράματα. Και προπαντός που μια μέρα θα πεθάνουμε. Ο θάνατος. Όταν πεθαίνει ένας, μαζί του πεθαίνει όλο το σύμπαν. Η ιδέα ότι ο ποιητής πρέπει να συντρίψει τον εαυτό του για το έργο του και για την αθανασία του δημιουργού είναι, επίσης, πολύ ισχυρή στο Λιαντίνη: Η αθανασία του δημιουργού πληρώνεται με το ήπαρ του Προμηθέα (...). Είναι ασύλληπτη υπόθεση η βιογραφία του αληθινού ποιητή. Η μοναξιά και η πίκρα του έχει εφτά δέρματα (...) ο ποιητής, αν είναι να δημιουργήσει έργο, οφείλει να σπαταλήσει τη ζωή του ως την ίνα και ως τη ρανίδα (Ελληνικά, σ. 84). Και παραπέμπει στον Καβάφη: Ο τεχνίτης, μια και θέτει το έργο του πάνω απ όλα, οφείλει να καταστρέψει το άτομό του χάριν του έργου του. Ο καθηγητής έχει έγκαιρα εξηγήσει το εύρος της έννοιας ποίηση, έτσι που το όλο συγγραφικό του εγχείρημα ακόμα και η ζωή του να μπορούν να διεκδικούν μια θέση στο χώρο της: Αν κινήσει κανείς από τη ρίζα των πραγμάτων και των λέξεων, τότε υποχρεώνεται να δεχθεί πως όταν λέει ποίημα, εννοεί και το έμμετρο και το πεζό λογοτέχνημα. (...) ποίηση είναι και η διαθήκη του Αριστοτέλη (...) και το Υπόγειο του Ντοστογιέφσκι (...) και τ Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη (...). Έτσι λέει λόγο αληθινό, εκείνος που διατείνεται ότι ποίημα είναι ο θάνατος του μάντη Μεγιστία στις Θερμοπύλες, η συνωμοσία του Βρούτου (...). Το όνομα ποίημα παράγεται από το ρήμα ποιείν που σημαίνει πράττειν (Ελληνικά, σ ). Όμως αν θα θέλαμε να βρούμε τον αληθινό άνθρωπο πίσω από όλα αυτά δεν θα βρίσκαμε έναν Έλληνα, αλλά μάλλον έναν δυτικό ρομαντικό. Ο καθηγητής Κώστας Παπαϊωάννου, με το ιδιαίτερο βάρος της σοφίας του θα γράψει (Κόσμος και Ιστορία, σ. 65) για τη δυτική ιδέα του τραγικού: Οι τραγικοί ήρωες είναι αυθυπόστατες αξίες: ο κόσμος γεννιέται και εκμηδενίζεται μαζί με τον τραγικό ήρωα. Και να τι διαβάσαμε λίγο πριν: Όταν πεθαίνει ένας, μαζί του πεθαίνει όλο το σύμπαν. Αλλά και στο Νηφομανή (σ. 122): Τα μετά και τα πριν από μένα (...) εάν τα φανταστώ έξω από τη δική μου συνείδηση, τα καλύπτει το απόλυτο μαύρο της ανυπαρξίας.

7 Πιο κάτω ο Παπαϊωάννου θα αναφερθεί στην ύστατη ευτυχία της εκμηδένισης του κόσμου μέσα στον αφανισμό του τραγικού ήρωα. Και ο Λιαντίνης θα γράψει προς την κόρη του, δικαιώνοντας απόλυτα τον Παπαϊωάννου: Τώρα που ανοίγω τα χέρια μου και μέσα τους συντρίβω τον κόσμο, είμαι κατάφορτος με αισθήματα επιδοκιμασίας και κατάφασης. Ο καθηγητής εντάσσει λοιπόν τον εαυτό του στη γραμμή των δυτικών ρομαντικών, των φιλέρημων φιλάνθρωπων τιτάνων που κατοικούν στο Θαβώρ των θεοκρουσμένων (Νηφομανής, σ. 173), φιλοδοξώντας μάλλον να καταστεί η κορωνίδα αυτής της διαδοχής, με τη σφραγίδα της ιδιότυπης και μοναδικής αυτοκτονίας του. Είδαμε όμως ότι το ελληνικό πνεύμα και η ελληνική ενσάρκωση δεν παράγουν καθόλου το δυτικό ρομαντικό τιτάνα, αλλά τον ήρωα που φυλάσσει και υπηρετεί έως θυσίας συλλογικές αξίες. Γι αυτό ακριβώς ο ελληνικός ήρωας εθεωρείτο ότι υπερέβαινε με το θάνατό του την ανθρώπινη φύση του, εκθεωνόταν και γινόταν άξιος τιμών και λατρείας. Η αξία που δίνει στο μηδέν ο καθηγητής Λιαντίνης είναι, ακριβώς, που ανοίγει το δρόμο προς την υπερήφανη αυτοκτονία. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Παπαϊωάννου (Κόσμος και Ιστορία, σ. 49), ο δυτικός τραγικός ζητάει να δώσει μια αξία στο μηδέν και σαν τέτοιος αυτοεκμηδενίζεται. Αυτό, βέβαια, καταντάει θεοποίηση του θανάτου! Πηγαίνοντας εναντίον του, καταργώντας τις επί μέρους δικαιοδοσίες του (δηλαδή το πότε και το πώς) αφού δεν μπορεί να καταργήσει την ισχύ του, ουσιαστικά πηγαίνει εναντίον ενός ζοφερού Θεού που κρύβεται πίσω από τη μάσκα του θανάτου και τη σιδερένια αναγκαιότητα της φύσης. Πράγματι, ο ίδιος θα γράψει στο βιβλίο του για το Ρίλκε (σ. 199) ότι η πάλη προς τον θάνατον γίνεται πάλη προς τον θεόν. Είναι ένα ερώτημα κατά πόσο ο Λιαντίνης τα βάζει τελικά με το δαιμονικό Δημιουργό των Γνωστικών κηρύσσοντας ότι καταργεί κάθε κυριότητα αυτού του Δημιουργού πάνω στο άτομό του, κι ότι αναλαμβάνει ο ίδιος με περηφάνεια την κυριότητα του εαυτού του διά της ύψιστης πράξεως της αυτοκτονίας, η οποία παίρνει έτσι το νόημα μιας αυτοθέωσης. Ο Λιαντίνης, αμετάκλητα στιγματισμένος από το Νίτσε, έχει απέναντί του τον ίδιο Θεό που έχει και ο Προμηθέας-Ζαρατούστρας, είτε αυτός ο Θεός είναι ο δημιουργός της φύσης είτε είναι η ίδια η φύση με την αναγκαιότητα του μηδενός και του θανάτου: ο τιτάνας της νύχτας και του πάγου σαρκώνει την πάλη της ανθρώπινης βούλησης ενάντια στην αναπόφευγη μοίρα, θα πει στα Ελληνικά (σ. 135) για τον Προμηθέα. Ζει, όπως εκείνος, ζωντανό το θάνατό του. Θέλει, όπως κι εκείνος, να φέρει με τα βιβλία και τη διδασκαλία το φως στους ζωανθρώπους για να τους φτιάξει ανθρώπους. Ξεκαθαρίζει ότι Εν αρχή ην ο δάσκαλος, και μάλιστα θεοποιημένος: Γιατί ο δάσκαλος είναι ο πυρφόρος της γνωστικής συνείδησης. Η λειτουργία που τελεί είναι θεία. Η μόνη θεία λειτουργία σε γη και ουρανό. (...) Και θυμηθείτε: ο Νεύτων, ο Χαμπλ, ο Αϊνστάιν και οι άλλοι που μίλησαν στο τηλέφωνο με το θεό ήσαν όλοι τους δάσκαλοι (Ελληνικά, σ ). (...) ο δάσκαλος είναι που μεταμορφώνει τον εγκέφαλο του ζώου σε νου του ανθρώπου. (...) Μ ένα λόγο, ο δάσκαλος είναι ο ποιητής του ανθρώπου. Με την ίδια κυριότητα που ποιητής του κόσμου είναι ο θεός. (...) Δημιουργεί, δηλαδή, ανθρώπους κατά την έννοια ότι τους αποσπά από τη δικαιοδοσία του φυτού και

8 του ζώου. Και τους υψώνει στην οντολογική μοναδικότητα του νοήμονος πλάσματος (Ελληνικά, σ ). Βλέπουμε ότι τη ρήση του Νίτσε για τον Αισχύλο στη Γέννηση της Τραγωδίας Ο τιτανικός καλλιτέχνης βρήκε στον εαυτό του την περήφανη πεποίθηση, πως είναι ικανός να πλάθει ανθρώπους, ο Λιαντίνης την εφαρμόζει στην προσωπική του περίπτωση. Ο Προμηθέας είναι ο πρώτος δάσκαλος της γνώσης: Και ο Προμηθέας, που ερεβοκτόνος ερχότανε όταν οι φωτοσβέστες πήγαιναν, ήταν ο πρώτος δάσκαλος. Κατεβαίνοντας στους ανθρώπους κρατούσε στα χέρια του το κοντύλι και το δαδί, την έντεχνον σοφίαν συν πυρί (Homo Educandus, σ. 11). Συντάσσεται λοιπόν με τον Προμηθέα, το δάσκαλο που θυσιάζεται για να φέρει τη γνώση στο τραγικό ανθρώπινο ον, και σ αυτή τη γραμμή προσπαθεί να στοιχίσει τους μεγάλους της Ιστορίας. Η ταύτιση με τον Προμηθέα τον οδηγεί στη θεοποίηση της επιστήμης, ιδιαίτερα έντονη στη Γκέμμα. Έτσι θα ανακηρύξει το Σωκράτη αφού πρώτα τον μειώσει ηθικά και τον βάλει παρακάτω από χιλιάδες συχωριανούς του δάσκαλο όχι της αρετής, αλλά της επιστήμης: Δε μας τά πανε σωστά οι δάσκαλοι. Ο Σωκράτης δεν ήταν μεγάλος για το ηθικό του ανάστημα, όπως μας δίδαξαν στα γυμνάσια και στα πανεπιστήμια. (...) Δεν έγινε, λοιπόν, για τις ηθικές μεγαλουργίες του ο Σωκράτης ο ηγεμόνας των ελλήνων, καθώς μας παραστήσανε. Απάνου σε τέτοια πασαρέλα θα βρεις να περνούν χιλιάδες συχωριανοί του. (...) ο Σωκράτης εισήγαγε στην πνευματική ιστορία του ανθρώπου την επιστήμη, κατά την έννοια ότι εισηγήθηκε τη μέθοδο της επιστήμης (Γκέμμα, σ ). Αλλά για το Σωκράτη επιστήμη ήταν η αρετή! Ο Σωκράτης είναι η ενσάρκωση της αρετής και της ηθικής της πόλης και όχι της ηθικής της γνώσης, με την οποία ο Λιαντίνης μονομερώς και εξατομικευτικά εξοπλίζει τον Έλληνα στον ορισμό του τι είναι να υπάρχεις Ελληνικός (Ελληνικά, σ. 11). Είναι κάποιος που θυσιάζεται για την πόλη κι όχι ένας τραγικός της γνώσης. Ο Λιαντίνης, όπως με τον Ιησού, έτσι και με το Σωκράτη είναι κομμένος στα δύο: με το προμηθεϊκό μυαλό του υποτιμά την αρετή και το θάνατο του αρχαίου σοφού, αναδεικνύοντας μονομερώς την επιστημοσύνη και την τραγικότητά του. Και με την προμηθεϊκή καρδιά του κάνει σπονδές στο ήθος του δικαίου ανδρός... Το μυαλό παίρνει τελικά τη νίκη και εκφωνεί τον οριστικό λόγο και για τη δική του ζωή και το θάνατο. Ο καθηγητής, ως άνθρωπος της βούλησης, επιλέγει τον Προμηθέα και τα τέκνα του. Φυσικά, η καρδιά του παραμένει ο τόπος που ασκεί τη βασανιστική του έλξη ο Χριστός: Ο Ιησούς, ποιητής με λάμψη που τυφλώνει, είναι ο μέγας Ουτοπικός. (...) Ο Ιησούς είναι ο καταλύτης, που (...) αναγέννησε το σάπιο σώμα της ιστορίας. (...) πέτυχε να γεννήσει τον καινούργιο άνθρωπο, που έφερε τον καινούργιο πολιτισμό.

9 Πόσο ενδεικτική όμως της Λιαντίνειας λογικής είναι η ανάγκη να αφαιρέσει από το έργο του τη θυσία! Όλους εσάς δεν ήρθα να σώσω. Να σας καταγγείλω ήρθα, και να σας φραγγελώσω. (...) Εγώ να σηκώσω τις δικές σας αμαρτίες; (...) Και διδάξατε πονηρά ότι ανέβηκα στο σταυρό, για να σας λυτρώσω. Η μοναχική πορεία προς τον Κυρίλωφ Έπαιξε η μελαγχολία κάποιο ρόλο στη μοίρα του καθηγητή Λιαντίνη; Ο ίδιος είναι πεισμένος ότι ο Σωκράτης άφησε πίσω του την εικόνα του δικαίου, που σε όλη τη ζωή του τον φώτιζε ο μαύρος ήλιος της μελαγχολίας. Ο ήλιος της γνώσης ότι ζούσε ζωντανός το θάνατό του (σ. 184). Φράσεις όπως είμαστε όλοι γραμμένοι του θανάτου, ή ο άνθρωπος είναι το πιο τραγικό πλάσμα μέσα στο σύμπαν, είναι κατάσπαρτες στα κείμενά του. Πότε εμφανίσθηκε η απέχθεια προς τη φθορά και τα γηρατειά; Όσα μεγαλεία και να ζήσει κανείς πια μετά τα σαράντα του, τα καλά χρόνια περάσανε. Ό,τι απομένει είναι το να τραβάμε ολοταχώς για την παραλυσία και την αθλιότητα των γερατειών. Σκουληκομυρμηγκότρυπα. Φτου! (σ. 218). Ήταν αυτή η απέχθεια που του δημιούργησε την ιδέα ότι ο άνθρωπος έπρεπε να πεθαίνει νέος, ακμαίος και στην πιο δημιουργική φάση της ζωής του ; (Ελευθεροτυπία , πληροφορία που προέρχεται από τους φοιτητές του). Στα Ελληνικά θα μιλήσει για τα άθλια γεράματα που περιμένουν τον καθένα μας, εάν δεν καλοτυχίσει να πεθάνει νέος (σ. 43), και ότι τον κεντρώνει η φράση του Ντοστογιέφσκι: μετά τα σαράντα τους χρόνια μόνο οι ηλίθιοι και οι απατεώνες μπορούν να ζουν ακόμη (σ. 85). Όμως παλιότερα ο καθηγητής σκεφτόταν διαφορετικά Έβλεπε, για παράδειγμα, τα γηρατειά με άλλα μάτια: Ωστόσο λέμε πως από θεού είναι και τα γεράματα. Και όταν δεν τα τραβά κανείς λιπόψυχα και παραλυμένα έχουν την πρωτιά που τους πρέπει (Πολυχρόνιο 1987, σ. 12). Και στο Νηφομανή (1982, σ. 124) θα πει: Η αυτοκτονία, έστω κι αν έχει αυτουργό το Λεωνίδα της Σπάρτης ή τον Αίαντα, είναι περίπτωση παθολογική στο βαθμό που είναι αφύσικη. Τον ηρωικό θάνατο που προκύπτει απ τη νίκη της βούλησης πάνω στο φόβο, τον εντοπίζουμε καταρχήν στο Homo Educandus (1984, σ. 69): Οι Προσωκρατικοί αποδέχτηκαν τη σκληρότητα που κρύβει η φύση με τόση καρτερία, με όση οξύνοια κατανόησαν την αλήθεια που συνέχει αυτή την σκληρότητα. Την ομορφιά και την αίγλη του στοχασμού τους την έδωκε η νίκη της ανθρώπινης βούλησης επάνω στον ανθρώπινο φόβο. Γι αυτό και τους βλέπουμε να πεθαίνουν οι περισσότεροι μ έναν ηρωισμό θεληματικό ( ).

10 Εδώ έχουμε την πρώτη αναφορά στη μυθική αυτοκτονία του Εμπεδοκλή: φορώντας τα χάλκινα πέδιλα πηδάει στη λάβα της Αίτνας. Πιο κάτω (σ. 85) θα προτείνει τη θεώρηση αυτής της αυτοκτονίας ως επικύρωση της διδασκαλίας του Εμπεδοκλή, ιδέα που φαίνεται πως καλλιέργησε και για τη δική του περίπτωση: ( ) την πράξη του Εμπεδοκλή να πηδήξει ζωντανός στη λάβα της Αίτνας πρέπει να την κατανοήσουμε σαν τη σφραγίδα της διδασκαλίας του. Για πρώτη φορά (στο ίδιο βιβλίο, σ ) βλέπουμε τον Λιαντίνη να στέκει εντυπωσιασμένος μπροστά σε μια μοναδική μυθιστορηματική! περίπτωση, που πηγαίνει πέρα και από τον Προμηθέα: την αυτοκτονία του Κυρίλωφ στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέφσκι. Θα κάνουμε μια εκτεταμένη παράθεση, για να δείξουμε την ταλάντευση του Λιαντίνη ανάμεσα στο θαυμασμό για το περιεχόμενο αυτής της τεράστιας πράξης που αδυνατεί να την ελέγξει η βούληση του θεού, και στη διαυγή συνείδησή του ότι πρόκειται για κάτι που δεν εντάσσεται στο ήθος των Ελλήνων ούτε στον ελληνικό πεσιμισμό! Απ όσο κατέχω, θα είχα να αναφέρω μία μόνο περίπτωση που μέσα στο χώρο της θεωρητικής ζωής είδε γυμνό το πρόσωπο της ανάγκης και τόλμησε να το αντιμετωπίσει σαν τέτοιο. Είναι ο Κυρίλωφ του Ντοστογιέφσκι, που ανεβαίνει ως την τεράστια πράξη της αυτοκτονίας, για να αποδείξει την υπεροχή της ελευθερίας του ανθρώπου πάνω στην ανάγκη της φύσης. Με την αυτοκτονία του, την πράξη της στιγμιαίας ήττας του ανθρώπου, ο Κυρίλωφ ενίκησε την ανάγκη, την κατάσταση της αιώνιας νίκης της φύσης. Κατά τούτο η πράξη αυτού του Δαιμονισμένου αποτελεί το παράδειγμα του ενός και του μόνου δρόμου που προσφέρεται σαν δυνατότητα στην ανθρώπινη ελευθερία να υποτάξει τη φυσική ανάγκη. Το παράδειγμα του Κυρίλωφ πάντα μέσα στις θεωρητικές του συντεταγμένες είναι ακραίως ακραίο. Ορισμένως βρίσκεται πέρα από τον Προμηθέα του Αισχύλου, όπου υπάρχει η συμφιλίωση του ανθρώπου-τιτάνα και του θεού (...). Ο Αισχύλος μπορεί να επισημαίνει ότι στην ανάγκη υποτάσσονται οι άνθρωποι και οι θεοί. Αλλά εν όψει αυτής της αλήθειας θα μείνει δώθε από την ανάγκη. Έτσι με το φιλιωμό του Προμηθέα και του Δία η αντιδικία αίρεται, αλλά η ανάγκη μένει. Αυτός άλλωστε είναι και ο ελληνικός τρόπος. Το καταφατικό στοιχείο, δηλαδή, του ελληνικού πεσσιμισμού. Η αυτοκτονία του Κυρίλωφ συμβολίζει την πράξη του ανθρώπου, που αδυνατεί να την ελέγξει η βούληση του θεού. Όλες οι κορυφές και όλα τα ύψη θα σκύψουν μπροστά της. Οι θάλασσες θα αδειάσουν και οι τυφώνες θα απολιθωθούν. Κάνοντας την έσχατη δυνατότητα της εκλογής του ανθρώπου πράξη, ο Κυρίλωφ μέσα από το κράτος του θανάτου εξεθρόνισε στον αιώνα τη δυναστεία της ανάγκης. Και έδειξε, όπου γης και αστέρες και χωροχρόνος και νους, ότι ο ήλιος που μας φωτίζει και μας φροντίζει, μπροστά στη φλόγα της ελευθερίας που μπορεί να κρύβει μέσα της η ανθρώπινη φύση, είναι κερί της μιας δραχμής. Είναι ολοφάνερο ότι ο Λιαντίνης έχει ήδη υποκύψει στη γοητεία αυτού του ακραίως ακραίου. Επιμένει όμως ακόμα να αντιπαραθέτει το ελληνικό ήθος σ αυτή την τερατωδία :

11 (...) τα πρόσωπα της αττικής τραγωδίας σε όλη τη δράση τους τα παρακολουθεί σταθερά ένα οικείο κλίμα. Το ήθος τους είναι ανθρώπινο και ποτέ δεν καταντά στην τερατωδία. Σε σχέση με την αυτοκτονία του Κυρίλωφ, η αυτοκτονία του Αίαντα λ.χ. είναι άλλου ποιού. Αποτελεί και φανερώνει μετάβαση σε άλλο γένος, θα λέγαμε λογικά. Ενώ δηλαδή ο Αίας αυτοκτονεί από κάποια αιτία, ο Κυρίλωφ αυτοκτονεί χωρίς αιτία: - Μα δεν είστε μονάχα σεις που σκοτώνετε τον εαυτό σας υπάρχουν πολλοί που αυτοκτονούν. - Με αιτία. Μα χωρίς καμιάν αιτία παρά μονάχα για το αυτεξούσιο, είμαι μονάχα εγώ. Στις σημειώσεις του (σ. 180) θα παραθέσει κι αυτό από τους Δαιμονισμένους: Όποιος επιζητεί την υπέρτατη ελευθερία, αυτός πρέπει να χει την τόλμη να σκοτώσει τον εαυτό του Όποιος τολμάει να σκοτώσει τον εαυτό του είναι θεός Μα κανείς δεν το καμε ούτε μια φορά. Πόσο καιρό ταξίδευε (απ το 1984) η ιδέα αυτή στα ψυχικά κοιτάσματα του Λιαντίνη, ώσπου να στοιχειώσει οριστικά το μυαλό αυτού του ανθρώπου, που ζητούσε απεγνωσμένα τη θέωση δίχως Θεό; Γνωρίζουμε ότι ο Κυρίλωφ γοήτευσε και τον Καμύ, που έτσι κι αλλιώς φλερτάριζε με την αυτοκτονία, αλλά ο Λιαντίνης είναι ίσως ο μόνος που ενσάρκωσε συνειδητά την Κυριλοφική αυτοκτονία. Ας περάσουμε τώρα στο Πολυχρόνιο - Στοά και Ρώμη (1987). Σ αυτό το βιβλίο έχουμε εξαρχής την εξής δήλωση για τα μετά τον Αριστοτέλη φιλοσοφικά ρεύματα: Θα ήταν σημάδι εμορφιάς και εντιμότητας, εάν οι έλληνες είχαν πάψει να φιλοσοφούν αμέσως μετά τον Αριστοτέλη. Για το Στωικισμό διαβάζουμε: Τα αντιελληνικά στοιχεία που ανιχνεύει κανείς μέσα σ αυτή τη θεωρία βίου είναι περισσότερα από λίγα. (...) Η Στοά ξεκίνησε από την ελληνική Αγορά και τράβηξε κατά την ιουδαϊκή Συναγωγή. Ακολούθησε μια πορεία αφελλήνισης που τη δηλώνει πέρα από το πνεύμα και το όνομά της. Για να μη δώσουμε μονομερή εικόνα διευκρινίζουμε ότι στη συνέχεια ο Λιαντίνης μελετά και τα καθαρά ελληνικά στοιχεία που διασώζει η Στοά, χαρακτηρίζοντάς τα, πάντως, δευτεραγωνιστικά. Και τι δεν σέρνει στους στωικούς για την παρακμή, το μηδενισμό, τον πεσιμισμό τους και την αρνητική θεώρηση του κόσμου: (...) οι στωικοί σέρνουν στην πλάτη τους την παρακμή του καιρού τους. Το μηδενιστικό τους υπόστρωμα είναι μονομερές και φαίνεται να οδηγεί σ ένα σκληρό αδιέξοδο. Η απαισιοδοξία των στωικών θυμίζει από μακριά τους κυκλώπειους πεσσιμισμούς της ιστορίας. Τις μονοσήμαντες δηλαδή αρνητικές θεωρήσεις του κόσμου, που έχουν μόνο ένα μάτι, το μάτι του μηδενός.

12 Από ειρωνεία της τύχης, ήταν αυτό ακριβώς το καταγγελλόμενο μάτι του μηδενός που κατάπιε τελικά και τον ίδιο. Πώς στέκεται, ακόμη ως το 1987, ο καθηγητής απέναντι στη στωική αυτοκτονία; Απλούστατα τη θεωρεί απαράδεκτη και ανθελληνική: (...) Η στάση των στωικών απέναντι στο θάνατο σε σύγκριση με τους έλληνες κλασικούς, με τον Πλάτωνα λ.χ., φανερώνει τη διαφορά. Η Στοά φθάνει να υποδείχνει την αυτοκτονία, την εύλογον εξαγωγήν όπως την ονομάζει, στις περιπτώσεις που η ψυχρή λογική δίνει το πράσινο φως για μια τέτοια έξοδο ανάγκης. Οι περισσότεροι δάσκαλοι και μαθητές επήραν αυτοθέλητα τη ζωή τους (σ ). Απέναντι σε τούτη την εκλογή βίας σχετικά με το θάνατο, που είναι το σημαντικότερο πρόβλημα της ζωής και της φιλοσοφίας ας θυμηθούμε πως ο Πλάτων όριζε τη φιλοσοφία σαν μελέτη θανάτου, οι έλληνες στέκονται με θαλασσινή ανάσα ελευθερίας. Στο δογματικό καταβιασμό των στωικών είχαν αντιτάξει τη διαλεκτική τους ευπορία. Ο θάνατος για να τον μελετάς έχει το εύρος της ζωής που την ζεις. Έτσι τα δύο μπροστά σου γίνουνται ένα (σ ). Να, όμως, που 70 σελίδες παρακάτω (σ. 91) εντοπίζουμε για πρώτη φορά τη συγκίνηση του ανδρός μπροστά στην ποιητική αυτοκτονία: Η Νικόπολη ήταν το ευλίμενο κέντρο στην ακτή του Ιονίου, όπου γράφτηκε ένα από τα ωραιότερα βιβλία της στωικής φιλοσοφίας, το Εγχειρίδιο του Επίκτητου. Και είκοσι αιώνες αργότερα στα περίχωρα της Νικόπολης, όπου σήμερα μεγαλώνει η Πρέβεζα, γράφτηκε μια από τις ωραιότερες πράξεις της ποίησης, ο θάνατος του Καρυωτάκη. Το κοινό σημείο ανάμεσα στο στωικό πνεύμα του Επίκτητου και στην ποιητική ζωή του Καρυωτάκη είναι η αυτοκτονία. Η αυτοκτονία του στωικού Επίκτητου είναι λοιπόν για το Λιαντίνη μια ποιητική πράξη κι όχι μια στωική αυτοκτονία, γι αυτό γίνεται αποδεκτή. (Το αντίστροφο φαινόμενο να σώζει η ποίηση κάποιον απ την αυτοκτονία δεν φαίνεται να το θεωρεί ποιητική πράξη: γνωρίζει βέβαια ότι αυτό ακριβώς συνέβη με τον Σεφέρη, όπως ο ίδιος αναφέρει στην εξαιρετική μελέτη του Νηφομανής, σ. 76). Αίφνης όμως, στη σ. 139 βρίσκουμε τη δικαίωση της στωικής αυτοκτονίας του Σενέκα, λόγω της παλικαριάς που χρειάζεται για να αυτοκτονήσει κάποιος που δεν πιστεύει σε μετά θάνατο ατομική επιβίωση: (...) ο Σενέκας πέθανε σαν αληθινός στωικός. Η πράξη της αυτοκτονίας του τού περιποιεί μια τιμή αγνιστήρια για όλα τα ολισθήματα και τις ατιμώσεις του. Και τον οπλίζει με μια αξία που ηθικά δεν ημπορεί να την αποτιμήσει άλλος, παρά μόνον αυτός που υψώθηκε στον ίδιο ίλιγγο της απόφασης να αυτοκτονήσει. Μόνο η οριακή πράξη της αυτοκτονίας του τού δωκε την εξουσία να διαβεβαιώσει τους φίλους του ότι τους αφήνει διαθήκη και παράδειγμα τη ζωή του. (...) Γιατί ο Σενέκας δεν πίστευε σε ζωή ατομική μετά θάνατο (σ. 139). Ήδη, βρισκόμαστε πολύ μακριά από την αρχική καταγγελία της στωικής αυτοκτονίας. Αυτό που απασχολεί ωστόσο πάντα τον Λιαντίνη, είναι το πώς ο άνθρωπος μπορεί να υψωθεί στην περιοχή του απολύτου, δηλαδή η

13 αυτοθέωση. Ο καθηγητής αναφέρεται στη ρήση του Επίκτητου Την προαίρεση δε ουδ ο Ζευς νικήσαι δύναται και συνεχίζει: Πάνω στην ίδια βάση το πρόβλημα παλαιότερα το είχε θέσει ο Αισχύλος με τον Τιτάνα Προμηθέα. Και στο δικό μας καιρό το καινούργιωσε πάλι ο Ντοστογιέφσκι με το Δαιμονισμένο Κυρίλωφ. Και στις τρεις επεξεργασίες ο ελεύθερος άνθρωπος υψώνεται στην περιοχή του απολύτου. Ο τιτάνας Προμηθέας είναι αμεταμέλητος και περήφανος κρέμεται όμως πάνω στους πάγους τριάντα χιλιάδες αιώνες. Ο αλλόκοτος Κυρίλωφ θα γίνει κατά τη διατύπωσή του θεός, μόνον εφόσον πατήσει αυτοθέλητα και ο ίδιος επάνω στο πτώμα του εφόσον δηλαδή αυτοκτονώντας στερήσει τη δυνατότητα στο θεό ν αποφασίσει ο θεός πότε θα πεθάνει (σ. 143). Όπως έγινε και με τη στωική αυτοκτονία, όπου ο καθηγητής ξεκίνησε απορριπτικά για να καταλήξει στην αποδοχή της, έτσι κι εδώ έχουμε το χαρακτηρισμό του Κυρίλωφ ως αλλόκοτου, για να καταλήξει στη Γκέμμα να μεταλλάξει το Διγενή σε Κυρίλωφ Όλα αυτά θα συγχωνευθούν σε έναν κυριλοφικό, προμηθεϊκό, νιτσεϊκό υπεράνθρωπο. Τελειώνοντας το Πολυχρόνιο (1987), ο Λιαντίνης έχει τελείως κερδηθεί απ αυτή την αρχετυπική μήτρα, που αρχίζει να μετατρέπεται προϊόντος του χρόνου σε πανίσχυρη έμμονη ιδέα. Αν είναι ακριβές αυτό που αναφέρει η σύζυγός του, ο καθηγητής άρχισε από το 90 και μετά να αφήνει επιστολές αποχαιρετισμού προς την κόρη του. Φεύγοντας εσκεμμένα στα πενήντα έξι του (όπως ο Εμπεδοκλής και ο Νίτσε), άφησε την τελευταία από αυτές τις επιστολές. Τα μετά την αποχώρηση Διοτίμα μου Φεύγω αυτοθέλητα. Αφανίζομαι όρθιος, στιβαρός και περήφανος. Ετοίμασα τούτη την ώρα βήμα-βήμα ολόκληρη τη ζωή μου, που υπήρξε πολλά πράγματα, αλλά πάνω απ όλα εστάθηκε μια προσεχτική μελέτη θανάτου. Τώρα που ανοίγω τα χέρια μου και μέσα τους συντρίβω τον κόσμο, είμαι κατάφορτος με αισθήματα επιδοκιμασίας και κατάφασης. Πεθαίνω υγιής στο σώμα και στο μυαλό, όσο καθαρό είναι το νωπό χιόνι στα όρη και το επεξεργασμένο γαλάζιο διαμάντι. Να ζήσεις απλά, σεμνόπρεπα και τίμια, όπως σε δίδαξα. Να θυμάσαι ότι έρχονται χαλεποί καιροί για τις νέες γενεές. Και είναι άδικο και μεγάλο παράξενο να χαρίζεται τέτοιο το δώρο της ζωής στους ανθρώπους, και οι πλείστοι να ζούνε μέσα στη ζάλη αυτού του αστείου παραλογισμού. Η τελευταία μου πράξη έχει το νόημα της διαμαρτύρησης για το κακό που ετοιμάζουμε εμείς οι ενήλικοι στις νέες γενεές που έρχονται. Ζούμε τη ζωή μας τρώγοντας τις σάρκες τους. Ένα κακό αβυσσαλέο στη φρίκη του. Η λύπη μου γι αυτό το έγκλημα με σκοτώνει. (...) Να αγαπάς τη μανούλα ως την τελευταία της ώρα. Υπήρξε ένας υπέροχος άνθρωπος για μένα, για σένα, και για τους άλλους. Όμως γεννήθηκε με μοίρα. Γιατί της ορίστηκε το σπάνιο, να λάβει σύντροφο στη ζωή της όχι απλά έναν άντρα, αλλά τον ποταμό και τον άνεμο. Σας αφήνω εσένα, τη μανούλα και το Διγενή, το σπίτι μου δηλαδή, που του στάθηκα στύλος και στέμμα, Γκέμμα πες, σε υψηλούς βαθμούς ποιότητας και

14 τάξης. Στη μεγαλύτερη δυνατή αρνητική εντροπία. Να σώζετε αυτή τη σωφροσύνη κι αυτή την τιμή. Θα δοκιμάσω να πορευτώ τον ακριβό θάνατο του Οιδίποδα. Αν όμως δεν αντέξω να υψωθώ στην ανδρεία που αξιώνει αυτός ο τρόπος, και ευρεθεί ο νεκρός μου σε τόπο όχι ασφαλή, να φροντίσεις με τη μανούλα και το Διγενή να τον κάψετε σε ένα αποτεφρωτήριο της Ευρώπης. Έζησα έρημος και ισχυρός. Λιαντίνης Υ.Γ. Τη μέρα που θα πέσω, έδωσα εντολή να στεφανωθούν οι μορφές Σολωμού στη Ζάκυνθο και Λυκούργου στη Σπάρτη. Επακολούθησε τραγέλαφος. Τα μέσα ενημέρωσης αγνόησαν παντελώς τη διαμαρτυρία για τις νέες γενεές, θέμα στο οποίο θέλησε να τραβήξει την προσοχή ο καθηγητής γνωρίζοντας ότι θα γινόταν θόρυβος γύρω απ την αποχώρησή του. Κάποια στιγμή, αρκετά αργότερα από το συμβάν, και ενώ η μητέρα του και ο δίδυμος αδελφός του δήλωναν κατηγορηματικά ότι ο καθηγητής ήταν νεκρός, η σύζυγός του απεφάνθη με απόλυτη βεβαιότητα σε κεντρικό δελτίο ειδήσεων ότι τον καθηγητή κ. Λιαντίνη τον κέρδισε η ζωή! Κατόπιν βγήκαν κάποιοι φίλοι του και δήλωσαν ότι ο καθηγητής δεν έπεσε σε καμιά χαράδρα του Ταΰγετου, αλλά μπήκε σε μια σπηλιά όπου πέθανε ήσυχα παίρνοντας κάποιο δηλητήριο, και απ όπου, σύμφωνα με σχέδιο του ίδιου θα τον έβγαζαν σε πέντε χρόνια, τα οποία όμως έληξαν τον Ιούνιο του 2003 δίχως να ακούσουμε τίποτε σχετικό Κάποιοι εσωτεριστές, εκλαμβάνοντας ως κυριολεξία την αναφορά του Λιαντίνη ότι ο θάνατος του Οιδίποδα στον Κολωνό Περισσότερο φαίνεται μια κάποια ιδέα Ανάληψης, ισχυρίστηκαν ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν ένα μείγμα μύστη και επιστήμονα, ότι είχε βρει τον τρόπο να κάνει το σώμα του φως κι ότι είχε αναληφθεί. Λίγο πολύ έστησαν ένα είδος άτυπης θρησκείας γύρω του ονομάζοντάς τον νέο μύστη του Ελληνισμού κατά το πρότυπο του Εμπεδοκλή (ο Εμπεδοκλής μιλάει ανοιχτά στο σύγγραμμά του για τη θέωσή του). Πώς έχει το πράγμα; Ο Λιαντίνης αποσυμβολίζει από καθαρά υλιστική πλευρά στα Ελληνικά του (σ. 136) το θάνατο του Οιδίποδα όσο και τα Ηλύσια πεδία των αρχαίων. Ο θάνατος του Οιδίποδα, μετά την τελική του δικαίωση, φαίνεται στο Λιαντίνη σαν η είσοδος στην πιο τέλεια ελευθερία, ώστε αποφασίζει με ένα τέτοιο θάνατο να συμβολίσει υλιστικά την έννοια της Ανάληψης. Ως να εγνώριζε όμως τι του ετοίμαζαν οι αποκρυφιστές θαυμαστές του, ξεκαθαρίζει με απόλυτο τρόπο ότι η Ανάληψη αυτή δεν είναι στους ουρανούς αλλά στη γη, στον τάφο, και ότι τα Ηλύσια είναι ένας συμβολικός τόπος: Ο Οιδίποδας τελειώνει στο φωτεινό Κολωνό μ ένα τρόπο που δεν είναι ο θάνατος. Περισσότερο φαίνεται μια κάποια ιδέα Ανάληψης. Ανάληψης τόσο πιο ανθρώπινης και τόσο πιο αληθινής, όσο δεν ανεβαίνει στον ουρανό το μετέωρο αλλά κατεβαίνει στη γη τη χειροπιαστή. Ολοσώματα τον αρπάζουν του τάφου οι αόρατες πλάκες και τον οδηγούν σε αόρατους τόπους. (...) Η Ανάληψη του Οιδίποδα στη γη δηλώνει ότι τα Ηλύσια των ελλήνων είναι ο τόπος του σωσμού και της δικαίωσης του ανθρώπου. Του ανθρώπου που ζει, βασανίζεται,

15 αμαρταίνει αθέλητα και πληρώνει θεληματικά. Έτσι κυρώνει το νόμο και το νόημα της ύπαρξής του. Κρίνεται, και δικαιώνεται. Στη σ. 153 της Γκέμμα, όπου επανέρχεται στην Ανάληψη του Οιδίποδα, προσπαθεί να προλάβει τη διαστρέβλωση των λεγομένων του: Προσοχή όμως! Όλα γίνουνται και τελούνται εδώ. Καμία μεταφυσική, κανένα επέκεινα και εκείθεν και υπερβατικό και υπερουράνιο. Όχι ανοησίες. Όχι δειλία, πανουργία, και αθλιότητα τη φρικτή στιγμή του θανάτου σου. Τι αφορά λοιπόν αυτή η Ανάληψη ; Ο Λιαντίνης είναι σαφής: Ο θάνατος στον Κολωνό, ο ανείδωτος και ο αφανής, είναι η Ανάληψη της δικαιωμένης Μνήμης στον τόπο και στο χρόνο της αιώνιας δοκιμασίας του κάθε ερχόμενου ανθρώπου (σ. 154). Και στα Ελληνικά (σ. 127) θα πει ότι η δόξα (η δικαιωμένη Μνήμη) είναι η μόνη ιδέα ζωής μετά θάνατο. Και μπορούμε ακόμα να προσθέσουμε κι αυτό, από ένα κείμενό του στο περιοδικό Ιδεοθέατρον, τ. 14, σ. 55: (...) ο άνθρωπος που πέθανε και ταφιάστηκε, δεν πρόκειται να ξαναζήσει στον αιώνα. Θα ζήσει μονάχα στην μνήμη εκείνων που τον γνώρισαν, τον σπουδάζουν και τον μολογούν. Ο Καραϊσκάκης σήμερα, για παράδειγμα, δεν ψήνεται στην κόλαση ούτε σεργιανίζει στον παράδεισο. Παρά είναι ένα εικόνισμα κρεμασμένο στη μνήμη μας. Και στην ευγνωμοσύνη μας. Ο Λιαντίνης μιλάει, λοιπόν, μεταφορικά για την ανάληψη της δικαιωμένης μνήμης του Οιδίποδα, αφού έχει ξεκάθαρα δηλώσει ότι το σώμα του κατεβαίνει στον τάφο. Και τι είναι τα Ηλύσια πεδία το έχει ήδη πει: ο τόπος όπου επισυμβαίνει η Ανάληψη αυτής της δικαιωμένης μνήμης, μ άλλα λόγια ο τόπος όπου η συλλογική συνείδηση αποθηκεύει και κρατά εναργή τα λόγια και τα έργα κάποιων μεγάλων της ανθρωπότητας ως υποδείγματα νικηφόρας υπέρβασης της αγωνίας ενώπιον μιας μοίρας που μας υπερβαίνει και ενώπιον του θανάτου μας, ο τόπος στον οποίον όλοι εισερχόμαστε την ώρα της δικής μας δοκιμασίας. Εκεί κατοικούν τα αθάνατα πρότυπα και η δόξα εκείνων που πέτυχαν την υπέρβαση και εκεί ο Λιαντίνης θέλησε να καταγράψει και τη δική του περίπτωση. Υπάρχει εδώ κάποια μεταφυσική ή ο πιο ακραίος υλισμός; Μια τέτοια ακριβώς ανάληψη της δικαιωμένης του μνήμης στην ελληνική συλλογική συνείδηση, κατά το πρότυπο του Εμπεδοκλή και του Οιδίποδα, επεδίωξε ο Λιαντίνης. Όμως στην περίπτωση του Εμπεδοκλή όπως και του Πυθαγόρα και του Απολλώνιου Τυανέα, τον οποίο ο καθηγητής αποκαλεί τερατοποιό αγύρτη (Χάσμα Σεισμού, σ. 137) είχαμε ένα φιλόσοφο-μύστη, προφήτη και θεραπευτή με υπερφυσικές ικανότητες, αναγνωρισμένο και αποδεκτό στις πόλεις της κάτω Ιταλίας ως ενός είδους σωτήρα: Διαβαίνω ανάμεσά σας, Θεός αθάνατος, όχι πια θνητός, τιμημένος απ όλους όπως αρμόζει, στολισμένος με ταινίες και θαλερά στεφάνια. Μόλις ερθώ στις

16 ανθηρές πολιτείες με τιμούνε όλοι, άντρες και γυναίκες αναρίθμητα πλήθη μ ακολουθούνε για να γνωρίσουνε το δρόμο της σωτηρίας (...) άλλοι μου ζητάν χρησμούς κι άλλοι, που για πολλά χρόνια βασανίστηκαν από κάθε λογής σκληρές αρρώστιες, παρακαλούν ν ακούσουν από μένα τον παρήγορο λόγο της γιατριάς. Ο καθηγητής σχετίστηκε με τον Εμπεδοκλή μόνο με τον τρόπο της αυτοκτονίας του και με κανέναν άλλο τρόπο. Η σύνδεση Λιαντίνη Εμπεδοκλή όμως γίνεται από τους αδίστακτους αυτούς οπαδούς του, οι οποίοι θέλησαν να εφαρμόσουνε τις αποκρυφιστικές τους θεωρίες στον άνθρωπο που υπήρξε ο πιο αδυσώπητος χλευαστής κάθε μεταφυσικού επέκεινα, με βάση την ομοιότητα των δύο ανδρών ως μεγάλων μυστών! Κι ενώ παρέμενε εξαιρετικά αμφίβολο το αν θα μπορούσαν τέτοιοι άνθρωποι, των οποίων τις ιδέες περιγελούσε ο Λιαντίνης, να τον οικειοποιηθούν για τους σκοπούς τους, όλως ατυχώς, επίκουρος των προσπαθειών τους ήρθε η αιφνιδιαστική δημοσιοποίηση στο περιοδικό Τρίτο Μάτι (τ. 106, Σεπτέμβριος 2002) τριών πορτρέτων που είχε παραγγείλει ο καθηγητής με δικές του υποδείξεις, τα οποία βρίσκονταν ως τώρα στο γραφείο του άγνωστα στο κοινό. Βλέπουμε στο πρώτο τον Λιαντίνη ζωγραφισμένο ισότιμο και ισοϋψή δίπλα στον Εμπεδοκλή βλέπουμε στο δεύτερο την κεφαλή του να δεσπόζει τεράστια πάνω απ τον Ταΰγετο, τον βλέπουμε τέλος στο τρίτο να κρατάει και να μας δείχνει τη Γκέμμα. Εν συντομία, τα εύγλωττα μηνύματά του λένε πάνω-κάτω: Εγώ ο Λιαντίνης, με τον τρόπο του θανάτου μου νίκησα τη φύση, όπως ο Εμπεδοκλής, και υψώθηκα στο επίπεδό του κερδίζοντας και με το έργο μου τη μόνη δυνατή μορφή αυτοθέωσης, τη δικαίωση της μνήμης μου. Αφήνω σφραγίδα της κληρονομιάς μου στους κοινούς θνητούς τη Γκέμμα. Απ ό,τι φαίνεται, όμως, ούτε ο Λιαντίνης ήταν Εμπεδοκλής ούτε η Γκέμμα το καλύτερο έργο του. Η τελείως ακατανόητη και θλιβερή προσπάθεια εξευτελισμού του Σωκράτη σ ένα ολόκληρο κεφάλαιο της Γκέμμα με τον τίτλο αρσενοκοίτης αποτελεί μεγάλο ερωτηματικό, κι είναι σ αυτό ακριβώς το βιβλίο του που ο καθηγητής εγκαταλείπει την ελληνική θέαση της φύσης και παραδίδεται σε εκείνο που ο ίδιος χαρακτήριζε τερατωδία και οι Έλληνες ύβρη: Αγγίζει την ακραία μωρία όποιος θέλει να νικήσει την φύση λέει ο Ευριπίδης (Άλλ άκρας ευηθίας άπτοιτ αν, όστις την φύσιν νικάν θέλει). Η άκριτη θεοποίηση της επιστήμης που κάνει ο Λιαντίνης (που είχε μελετήσει μόνος του Φυσική και Αστροφυσική) δεν μπορεί να νοηθεί παρά σαν μια θριαμβευτική προμηθεϊκή απάντηση στη σιδερένια αναγκαιότητα της φύσης, την οποία κάποια μέρα ο άνθρωπος θα ταπεινώσει και θα υποτάξει πλήρως. Στη συνέχεια, κάποιοι άλλοι τον συνέδεσαν δίχως καμιά αισχύνη με τη λεγόμενη Ομάδα Ε, που με τις υπερφυσικές δυνάμεις και τα μυστικά της υπερόπλα ετοιμάζεται να επιβάλλει στον πλανήτη την οριστική ελληνική επικυριαρχία Μια κραυγή περήφανης αγωνίας και όχι η αμετροέπεια του Κυριλοφικού αυτόχειρα είναι εκείνο που βλέπουμε τελικά στον προικισμένο και

17 τρυφερό αυτό άνθρωπο, που έγραψε στην εξαιρετική Φιλοσοφία της αγωγής: Να σέβεσαι ένα δέντρο περισσότερο από ένα βιβλίο. Ακόμη και όταν το τελευταίο είναι οι Ωδές του Κάλβου. Κι αν δεις ένα μικρό μυρμήγκι να τραβάει στη δουλειά του, είναι χρήσιμο να συλλογιστείς ότι το έργο που κάνει δεν είναι μικρότερο από μια σπουδαία αγόρευση του μεγάλου Βενιζέλου στη Βουλή (σ. 115). Ο Λιαντίνης είδε ότι μόνον η άφοβη αποδοχή της τραγικής αλήθειας του θανάτου δίνει ηθικό μεγαλείο στον άνθρωπο και ότι η εσκεμμένη λήθη της τον κάνει ανθρωπάκι, όπως λέει και ο Ράμφος (Το Αίνιγμα και η Μοίρα): Η αποδοχή του τραγικού ως ηθική αναλήψεως του βάρους της αλήθειας γιγαντώνει τον άνθρωπο, ενώ η αποφυγή του, ως ηθική επιβιώσεως, δημιουργεί ανθρωπάκι. Ένας τέτοιος ηθικά γιγαντωμένος άνθρωπος, όμως, δεν μεμψιμοιρεί για τη φθορά και τα γηρατειά. Αντίθετα, έχει κατακτήσει μια ακριβή εσωτερική ελευθερία προς την οποία μπορεί να έλκει τους νέους, κι αυτό δεν είναι λίγο! Ένας τέτοιος άνθρωπος δεν είναι καθόλου ο Τιτάνας που θεώνεται αυτοκτονώντας. Κατά παράδοξο τρόπο, και ενώ τα βιβλία του επανεκδίδονται συνεχώς, μια απόλυτη σιωπή επικρατεί και μια ολοκληρωτική αγνόηση από τους ειδήμονες, των οποίων οι γνωματεύσεις θα έδιναν μια εικόνα για το αν μπορούμε να μιλάμε για πρωτότυπο Λιαντίνειο έργο. Για τους σύγχρονους διανοητές είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ. Τέτοια στάθηκε συνολικά η δύστυχη μετά θάνατον μοίρα του καθηγητή. * Το βιβλίο κυκλοφόρησε στις αρχές του Τον Ιούνιο του ιδίου χρόνου ο ξάδελφος του καθηγητή Παναγιώτης Νικολακάκος, που γνώριζε από την αρχή το μέρος που είχε διαλέξει ο Λιαντίνης για να τελευτήσει αλλά είχε δώσει το λόγο του πως δεν θα μιλήσει αν δεν περάσουν εφτά χρόνια, ενημέρωσε τη σύζυγο και την κόρη του Λιαντίνη, και στις 4 Ιουλίου ανέβηκε με την κόρη του καθηγητή σε μια κορυφή του Ταΰγετου. Σε μια κοιλότητα στο έδαφος βρέθηκαν ο σκελετός και προσωπικά αντικείμενα του Λιαντίνη, που η κόρη του αναγνώρισε. Ακολούθησε η ταφή των οστών του στο νεκροταφείο Κεχρεών στην Κόρινθο.

18