ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ (ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ) ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΜΑΡΙΑ ΜΗΤΡΟΣΥΛΗ ΣΠΟΥ ΑΣΤΗΣ ΑΓΑΠΙΟΣ ΚΑΛΟΓΝΩΜΗΣ ΑΘΗΝΑ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2004

2 Περίληψη Η µελέτη αυτή δέχεται ως υπόθεση εργασίας ότι το θεσµικό πλαίσιο αλλά και η όλη αντιµετώπιση των δικαιωµάτων του ανθρώπου εν γένει και του ασθενούς ειδικότερα βρίσκoνται σε άµεση συνάρτηση µε τα ιδεολογικά και φιλοσοφικά ρεύµατα κάθε εποχής. Επίσης θεωρεί ότι και στις περιόδους όπου δεν υπήρχε αρθρωµένος θεωρητικός λόγος γύρω από το ζήτηµα των δικαιωµάτων, εµφανίσθηκαν κάποια ρεύµατα ή ιδέες που προετοίµασαν το έδαφος για την ανάπτυξή του αργότερα. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζεται η εξέλιξη των ιδεών γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώµατα κυρίως από την εποχή του ιαφωτισµού και εντεύθεν και δίδεται ιδιαίτερο βάρος στην περίοδο του Μεσοπολέµου. Ειδικότερα δε αναλύεται η περίοδος από το Β Παγκόσµιο Πόλεµο και εξής, καθώς αυτό είναι το χρονικό σηµείο εµφάνισης όχι µόνο της θεωρητικής σκέψης αλλά και των συµβατικών κειµένων που αναφέρονται στα δικαιώµατα των ασθενών. Περαιτέρω, γίνεται αναφορά στα συµβατικά κείµενα, έτσι όπως αναπτύχθηκαν στο περιβάλλον της διεθνούς έννοµης τάξης, και, στη συνέχεια, παρουσιάζονται αναλυτικότερα το γαλλικό και το ελληνικό παράδειγµα της προστασίας των δικαιωµάτων του ασθενούς. Ακόµη, σε συνάρτηση µε τις εξελίξεις της επιστήµης και της τεχνολογίας (γενετική, πληροφορική κτλ.) εξετάζονται ορισµένα προβλήµατα που αναφύονται στο πλαίσιο αυτό και διατυπώνται κάποιοι προβληµατισµοί. Τέλος, διαµορφώνονται ορισµένα συµπεράσµατα και γίνονται ορισµένες προτάσεις. 2

3 Résumé L étude présente accepte comme hypothèse de travail que le cadre institutionnel, aussi bien que la question des droits de l homme dans son ensemble, et des droits des malades en particulier, se trouvent étroitement liées aux courants idéologiques et philosophiques de chaque période et que, même si un discours sur la question de droits n a pas toujours existé, il y a eu des courants et des idées qui ont préparé le sol pour son développement ultérieur. Etant basé sur cette hypothèse de travail, nous examinons l évolution des idées sur les droits humains, surtout à partir du Siècle des Lumières, tout en insistant sur la période inaugurée par l entre-deux-guerres et le Seconde Guerre Mondiale, ceci étant le moment de l émergence non seulement de la pensée théorique mais, également, des textes conventionnels se référant aux droits des patients. En outre, se réfère-t-on aux textes conventionnels, comme on les a vus se développer dans le cadre de l ordre juridique internationale et, en suite, on passe à une présentation plus détaillée du modèle français et grec de la protection des droits des malades en connexion avec les progrès de la science et de le technique (génétique, informatique etc.). Aussi examine-t-on quelques problèmes qui résultent de ce cadre-là et on procède à la formulation d une certaine problématique. En fin, on passe à quelques conclusions tout en faisant quelques propositions. 3

4 Λέξεις κλειδιά Ατοµικά δικαιώµατα, γαλλικό σύστηµα υγείας, δικαιώµατα ασθενών, ελληνικό σύστηµα υγείας, εξ υποκειµένου δίκαιο, επιθεωρητές υγείας, ευθανασία, ιατρικό απόρρητο, κατά παράκληση ανθρωποκτονία, ολοκληρωτισµός, κοινωνικά δικαιώµατα, Συνήγορος του Πολίτη, φιλελευθερισµός. 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή Σελ Τα θεµελιώδη δικαιώµατα ιστορική και φιλοσοφική προσέγγιση Τα δικαιώµατα του ανθρώπου 1.2. Ιστορική εξέλιξη Η περίοδος πριν τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο : τα πρώτα ίχνη της θεωρίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων Ο Μεσοπόλεµος : Η προστασία της υγείας των πολιτών ως 15 υποχρέωση του Κράτους. Ολοκληρωτικά και φιλελεύθερα καθεστώτα: σηµεία διαφοροποίησης και σηµεία σύγκλισης Η µεταπολεµική περίοδος : η επιστροφή του ατοµικισµού Η ανάδυση του υποκειµένου κατά την περίοδο της 25 νεωτερικότητας Το εξ υποκειµένου δίκαιο Η συµβατική κατοχύρωση των δικαιωµάτων του πολίτη και 30 του ασθενούς. ιεθνή και ευρωπαϊκά κείµενα. Συγκριτική προσέγγιση 2.2. Συµπεράσµατα - παρατηρήσεις Ο σεβασµός του ιδιωτικού βίου τα δικαιώµατα του 39 ασθενούς και οι νέες τεχνολογίες Στοιχεία από το ιατρικό απόρρητο Στοιχεία από το νοµοθετικό πλαίσιο στην Ελλάδα και τη Γαλλία Η περίπτωση της Γαλλίας Ο νόµος της 4/10/ Ο εκδηµοκρατισµός του γαλλικού συστήµατος υγείας Η περίπτωση της Ελλάδας Το ελληνικό νοµοθετικό πλαίσιο Οι θεσµοί προστασίας : Επιτροπές και σώµατα ελέγχου 59 της ιοίκησης Ανεξάρτητες Αρχές : Η περίπτωση του Συνηγόρου του Πολίτη Προβληµατισµοί και προτάσεις Βιβλιογραφία

6 Εισαγωγή Η επικαιρότητα του ζητήµατος των δικαιωµάτων του ανθρώπου καταφαίνεται τόσο από τον αριθµό των διεθνών συµβατικών και εθνικών κειµένων που έχουν ως αντικείµενο την προστασία τους, όσο και από κινήσεις, κινήµατα και άλλες εκδηλώσεις της κοινωνίας των πολιτών, που µετέρχονται ήπιες αλλά και βίαιες µορφές κινητοποιήσεων και αγώνα και αποσκοπούν στην υπεράσπιση των δικαιωµάτων αυτών. Παράλληλα, αναπτύσσεται ένας δηµόσιος διάλογος µεταξύ ακαδηµαϊκών, πολιτικών, διανοουµένων κ.ά. που αντικείµενό του έχει τον προσδιορισµό της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και τη θεωρητική θεµελίωσή τους. Η πολυπλοκότητα του ζητήµατος και τα ελλείµµατα που παρουσίαζουν ακόµη και οι σύγχρονες κοινωνίες των λεγοµένων ανεπτυγµένων κρατών στον τοµέα των δικαιωµάτων υποδηλώνουν ότι το πρόβληµα δεν εξαντλείται στη θεσµική τους κατοχύρωση αλλά συνδέεται µε πολιτικές, οικονοµικές και πολιτισµικές παραµέτρους. Το ειδικότερο ζήτηµα των δικαιωµάτων των ασθενών διακρίνεται και αυτό από κάποια στοιχεία πολυπλοκότητας, καθώς βρίσκεται µεταξύ δύο αντικροούµενων τάσεων: αφενός το ιατρικό σώµα προσπαθεί να διατηρήσει κεκτηµένα δικαιώµατα, εξουσίες και κύρος και, αφετέρου, υπάρχει ένα συνεχώς αναπτυσσόµενο κοινωνικό αίτηµα για προστασία των δικαιωµάτων των ασθενών έναντι κάθε είδους αυθαιρεσίας καθώς και για µια γενικότερη βελτίωση των υπηρεσιών υγείας. Η αυξανόµενη αυτή ευαισθησία σε σχέση µε οτιδήποτε άπτεται της αξιοπρέπειας, της ελευθερίας και του αυτοκαθορισµού του ασθενούς και του ατόµου εν γένει βαδίζει, ωστόσο, σε ένα περιβάλλον που συνεχώς µεταβάλλεται και γίνεται περισσότερο ασαφές. Η απροσδιοριστία αυτή οφείλεται εν µέρει στις σηµαντικότατες εξελίξεις τις επιστήµης και της τεχνολογίας που εγείρουν συνεχώς νέα ζητήµατα γύρω από το κεντρικό θέµα της υγείας αναιρώντας παράλληλα παλιές και παραδεδεγµένες βεβαιότητες (π.χ. οι εξελίξεις της γενετικής). ιαπιστώνεται λοιπόν µία αλληλεξάρτηση µεταξύ, αφενός, της προστασίας των δικαιωµάτων των ασθενών και της όλης διαµόρφωσης των εκάστοτε συστηµάτων υγείας γενικότερα, αφετέρου δε των υπόλοιπων 6

7 στοιχείων της κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρείται, στην παρούσα εργασία, µία διερεύνηση εκείνων των διεργασιών που προετοίµασαν το έδαφος για τη διατύπωση των δικαιωµάτων αυτών και επηρέασαν την ανάπτυξή τους. Μολονότι τα δικαιώµατα, ατοµικά και κοινωνικά, είναι γέννηµα των Νέων Χρόνων, και δη του ιαφωτισµού, υπήρξαν κάποιες εξελίξεις στο ιδεολογικό φιλοσοφικό επίπεδο ήδη από την αρχαιότητα που βοήθησαν στην ωρίµανση των συνθηκών εντός των οποίων η άρθρωση του λόγου περί ανθρωπίνων δικαιώµατων κατέστη δυνατή. Η µέθοδος που ακολουθείται εδώ δεν είναι αµιγώς ιστορική αλλά µάλλον διεπιστηµονική και οι εξελίξεις δεν νοούνται στο πλαίσιο µιας γραµµικής πορείας. Κάτι τέτοιο θα σήµαινε την παραγνώριση των περιόδων οπισθοδρόµησης και στασιµότητας κυρίως, όµως, θα βρισκόταν πολύ κοντά σε έναν επικίνδυνο αναχρονισµό καθώς θα έπρεπε να θεωρηθεί ότι η έννοια του δικαιώµατος ήταν ανέκαθεν υπαρκτή και απλώς εξελισσόταν προοδευτικά µε το πέρασµα του χρόνου. Ο στόχος της εργασίας είναι η «αναψηλάφηση» εκείνων των ιδεών και θέσεων που, πέραν του γεγονότος ότι συνέβαλαν στη διαµόρφωση της σηµερινής κατάστασης, εξακολουθούν και σήµερα ακόµη να επηρεάζουν νοοτροπίες και συµπεριφορές και να καθορίζουν, ως ένα βαθµό, το σχεδιασµό του µέλλοντος. Πρόθεση δεν ήταν να αναλυτική και εξαντλητική µελέτη των συγκεκριµένων δικαιωµάτων των ασθενών. Αυτό που επιχειρείται είναι ένας συγκερασµός της φιλοσοφικής προσέγγισης κάποιων εννοιών µε την εξέταση των δοµικών στοιχείων των συστηµάτων υγείας, και της κοινωνικής διοίκησης γενικότερα, προκειµένου να αναφανούν οι βαθύτερες διεργασίες που χαρακτηρίζουν τις µεταξύ τους σχέσεις. Η αναψηλάφηση αυτή την οποία ο Μ. Foucault θα ονόµαζε αρχαιολογία µπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση των παραγόντων εκείνων που βοήθησαν στη µετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο, που ενίσχυσαν κάποιες προσπάθειες αλλαγής ή που ανέστειλαν κάποιες άλλες, και έστρεψαν το ρεύµα προς την µία ή προς την άλλη κατεύθυνση. Πολύ περισσότερο, µπορεί κανείς να διαβλέψει εκείνα τα στοιχεία που, σήµερα, µπορούν να ευνοήσουν µία σχεδιαζόµενη αλλαγή αλλά και εκείνα που ενδέχεται να την ακυρώσουν. Το ζητούµενο είναι να γίνει περισσότερο ορατή η ανάγκη µίας ολιστικής προσέγγισης του ζητήµατος των 7

8 δικαιωµάτων των ασθενών, στην άρθρωσή του µε το σύνολο των χαρακτηριστικών της εκάστοτε κοινωνίας. Με το παραπάνω σκεπτικό εξετάζεται η ανάδυση και εξελικτική πορεία της έννοιας των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του ασθενούς σε συνάρτηση µε τα ιστορικά συµφραζόµενα κάθε ιστορικής περιόδου όπως οι συνθήκες εµφάνισης συναφών εννοιών όπως το υποκείµενο, το άτοµο, και το εξ υποκειµένου δίκαιο. Εξετάζονται όµως και οι συνθήκες ωρίµανσης της φιλοσοφικής σκέψης για τον άνθρωπο, την ουσία του και την σχέση του µε την κοινωνία. Φθάνοντας στην σύγχρονη πραγµατικότητα παρουσιάζονται επιλεκτικά στοιχεία από το γαλλικό και το ελληνικό παράδειγµα προστασίας των δικαιωµάτων των ασθενών, αφού έχει γίνει αναφορά στις εξελίξεις των διεθνών συµβατικών κειµένων σχετικά µε το εν λόγω ζήτηµα. Τέλος διατυπώνονται κάποιοι προβληµατισµοί και ορισµένες προτάσεις. 8

9 1. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα ιστορική και φιλοσοφική προσέγγιση 1.1. Τα δικαιώµατα του ανθρώπου Τα δικαιώµατα του ανθρώπου αποτελούν µία από τις καθοριστικές συνιστώσες της διαλεκτικής σχέσης του ατόµου µε το Κράτος. Αυτό ήταν που είχε για καιρό την αποκλειστική αρµοδιότητα και ευθύνη της προστασίας τους. Ωστόσο, µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο η κατάσταση αυτή µεταβάλλεται ριζικά, διεθνοποιείται, µε αποτέλεσµα σήµερα να µην υπάρχει διεθνής οργανισµός που, µε τον έναν ή τον άλλον τρόπο, να µην αναφέρεται στα δικαιώµατα του ανθρώπου, την κατοχύρωση και διασφάλισή τους. Εµβληµατική ως προς αυτό είναι η ηµεροµηνία της 10 ης εκεµβρίου 1948 κατά την οποία η Γενική Συνέλευση των Ηνωµένων Εθνών ψήφισε την Παγκόσµια ιακήρυξη των ικαιωµάτων του ανθρώπου, όπως αυτά θα έπρεπε να εµπνέουν την κρατική δράση αλλά και τις ενέργειες των οργάνων του ίδιου του Οργανισµού. Έκτοτε, δεν έπαυσαν οι καταγγελίες των συνεχών και κατ επανάληψιν καταπατήσεών τους από άτοµα και Κράτη, και ακούραστα υπογραµµίζεται το χάσµα ανάµεσα στις διακηρύξεις, που συνεχώς πληθαίνουν, και, από την άλλη, µια πραγµατικότητα που ξέρει τόσο σκληρά να τις διαψεύδει υποβαθµίζοντάς τις συχνά σε ουτοπικά ευχολόγια. Τι ακριβώς εννοούµε όµως όταν λέµε δικαιώµατα του ανθρώπου; Ιστορικά, η θεωρία έχει δώσει δύο απαντήσεις στο ερώτηµα αυτό που, όσο και αν δεν είναι ριζικά αντίθετες µεταξύ τους, προσεγγίζουν το ζήτηµα από διαφορετική οπτική γωνία δίνοντας στην εν λόγω έννοια ανάλογα διαφορετικό περιεχόµενο. Η πρώτη προσέγγιση ερείδεται στα αναλλοίωτο και διαρκές της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος, ανεξαρτήτως των ιστορικών, κοινωνικών, οικονοµικών, πολιτισµικών ή άλλων συµφραζοµένων που τον επικαθορίζουν, διατηρεί έναν πυρήνα, µία αµετάβλητη ουσία. Η αιώνια αυτή ουσία συνδέεται µε µια σειρά δικαιωµάτων τα οποία δεν µπορεί να παραβιάσει κανείς χωρίς να αλλοιώσει την ίδια την ανθρώπινη ουσία. Χρονικά, τα δικαιώµατα αυτά προηγούνται κάθε έννοιας θετικού δικαίου και προκαθορίζουν τα ακραία όρια της δράσης του Κράτους. Αυτό ήταν και το πνεύµα της γαλλικής ιακήρυξης 9

10 του 1789 και στο πνεύµα αυτό εδράζεται η θεωρία των ατοµικών δικαιωµάτων που γενικά αντιστοιχούν στην αποχή από πλευράς του Κράτους, οποιασδήποτε παρέµβασης στη ελεύθερη δραστηριότητα των ατόµων. Τα ατοµικά δικαιώµατα «είναι εκείνα που αναγνωρίζονται υπέρ του ατόµου και του επιτρέπουν να απαιτεί α) τη µη υπέρβαση ορισµένων ορίων κατά τη δράση των κρατικών οργάνων (και των ιδιωτών) απέναντί του και β) την ενεργοποίηση των κρατικών και ενδεχοµένως διεθνών οργάνων για την προστασία τους 1». Μολονότι η ιακήρυξη σηµατοδήτησε µία στροφή στην ιστορία των ιδεών αλλά και της κρατικής οργάνωσης, κάποια στιγµή έγινε αντιληπτό ότι ενίοτε τα λεγόµενα αµυντικά δικαιώµατα δεν προσέφεραν και τόσο πολλά σε όσους δεν είχαν τις αντικειµενικές δυνατότητες να τα ασκήσουν. Άρχισε τότε να αναδύεται, τόσο ως ιδέα όσο και ως ανάγκη και αίτηµα επιτακτικό, η ύπαρξη µιας άλλης κατηγορίας δικαιωµάτων που στόχος τους θα ήταν η συγκεκριµένη πραγµάτωση των κλασσικών δικαιωµάτων. Αυτό ήταν, σε γενικές γραµµές, το πλαίσιο εντός του οποίου γεννήθηκαν τα κοινωνικά δικαιώµατα. Ήδη από τον επιθετικό προσδιορισµό καθίσταται σαφής η µετακύλιση του κέντρου βάρους από το τι µπορεί να κάνει το άτοµο εν κοινωνία στο τι η κοινωνία, ή καλύτερα το Κράτος, οφείλει να κάνει ώστε να καταστεί πράγµατι δυνατή η απρόσκοπτη εκδίπλωση της προσωπικότητας του ατόµου. «Για την εξασφάλιση των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτισµικών δικαιωµάτων το κράτος καλείται κατά κανόνα, όχι να απέχει, αλλά να παρεµβαίνει στον κοινωνικό βίο κατά τρόπο συστηµατικό και αποτελεσµατικό 2.» Σύµφωνα µε τη δεύτερη αυτή προσέγγιση, αφετηρία για τη διατύπωση των δικαιωµάτων του ανθρώπου δεν είναι η αιώνια, αµετάβλητη ουσία του αλλά το πλέγµα των πολύπλοκων κοινωνικών σχέσεων που σε συγκεκριµένο χώρο και χρόνο το καθορίζουν. Εξ ου και το πεδίο αναφοράς τους είναι σαφώς διευρυµένο εν σχέσει µε ό,τι συνέβαινε προηγουµένως, καταλήγοντας να ταυτίζεται µε τη νοµική θεσµοποίηση των εκάστοτε αναγκών. Εδώ ακριβώς έγκειται και µία από τις προκλήσεις του ζητήµατος καθώς οι ανάγκες αυτές υπόκεινται σε συνεχή αναπροσδιορισµό εν αντιθέσει µε τα νοµικά κείµενα, 1 Ρούκουνας Ε., ιεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1995, σελ Ρούκουνας Ε., όπ.π., σελ

11 ιδίως τα συνταγµατικά, που κατ εξοχήν χαρακτηρίζονται από την αξίωση της διάρκειας. «Η ιδιοµορφία των κοινωνικών δικαιωµάτων και η ανάγκη διαρκούς αναπροσαρµογής τους στα µεταβαλλόµενα κοινωνικοοικονοµικά δεδοµένα τα καθιστά εκ φύσεως δύσκολα υποτάξιµα στη λογική του συνταγµατικού κειµένου. Το γεγονός αυτό ενισχύεται από την άµεση εµπλοκή τους στην πολιτική αντιπαράθεση 3». Κοινή πάντως διαπίστωση είναι πως τα ανθρώπινα δικαιώµατα τελικώς αφορούν εκείνα τα άτοµα που έχουν τις περισσότερες ανάγκες, που βρίσκονται σε µειονεκτικότερη σχέση : τους εργαζοµένους αλλά και τους ανέργους, τους απόρους, τους ασθενείς. Κατ αυτήν την έννοια, τα κοινωνικά δικαιώµατα είναι ένα νόµισµα µε δύο όψεις : η άλλη όψη τους είναι η αντίστοιχη υποχρέωση της κοινωνίας και δεν µπορούν να ενεργοποιηθούν χωρίς την παρέµβαση της δηµόσιας εξουσίας που θα δηµιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις. Ενώ, λοιπόν, τα ατοµικά δικαιώµατα ήταν το ιδεολογικό προϊόν µιας ακµάζουσας αστικής τάξης που ήθελε να αποτινάξει τους απηρχαιωµένους περιορισµούς της µεσαιωνικής τάξης πραγµάτων, τα κοινωνικά δικαιώµατα παραπέµπουν ευθέως σε υποχρεώσεις της Πολιτείας και υπήρξαν αποτέλεσµα των κοινωνικών αδιεξόδων και αδήριτων αναγκών που δηµιούργησε ο ακραιφνής φιλελευθερισµός των αστών. Επιπλέον, «η φύση και η λειτουργία των κοινωνικών δικαιωµάτων εµφανίζεται ταυτόχρονα άρρηκτα συνδεδεµένη και µε τις επιµέρους µορφές νοµιµοποίησης της πολιτικής εξουσίας. 4» Σε µία ορισµένη φάση της ιστορικής εξέλιξης κατέστη φανερό ότι το Κράτος δεν µπορούσε να περιορισθεί στο ρόλο ενός απόµακρου, αµέτοχου εγγυητή αλλά όφειλε να παρεµβαίνει περισσότερο ουσιαστικά. Η φύση της παρέµβασης ήταν, βεβαίως, κατ εξοχήν ζήτηµα ιδεολογικό και πολιτικό. Έτσι, η συνταγµατοποίηση των κοινωνικών δικαιωµάτων «συναρµόζεται µε την ανάδειξη τύπων πολιτικής νοµιµοποίησης που προϋποθέτουν την αναδιανεµητική λειτουργία του κράτους και την άµβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων τις οποίες προκαλούν οι µηχανισµοί της ελεύθερης αγοράς 5.» 3 Ξ.Ι.Κοντιάδης, Κράτος Πρόνοιας και κοινωνικά διακιώµατα, Αθήνα, Σάκκουλας, 1997, σελ Ξ.Ι.Κοντιάδης, όπ.π., σελ Ξ.Ι.Κοντιάδης, όπ.π. 11

12 1.2. Ιστορική εξέλιξη Η περίοδος πριν τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο : τα πρώτα ίχνη της θεωρίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων Ο όρος ελλείπει κατά την αρχαιότητα ή και αρκετά αργότερα. Ωστόσο, προσπάθειες για την οριοθέτηση της επιτρεπτής και της απαγορευµένης πράξης εντοπίζονται ήδη από τους χρόνους των αυτοκρατοριών της Μεσοποταµίας. Ο κώδικας του Χαµουραµπί είναι ίσως το αρχαιότερο παράδειγµα, όχι όµως και το µόνο. Η έννοια της απαγόρευσης φαίνεται να αποτελεί συστατικό στοιχείο του ανθρώπινου πολιτισµού που εµποτίζει όλες του τις εκφάνσεις. Αρκεί να θυµηθεί κανείς το βιβλικό δέντρο µε τον απαγορευµένο καρπό για να αντιληφθεί πόσο βαθιές είναι οι ρίζες της οριοθέτησης αυτής. Θεωρείται συχνά ότι η ανάδυση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων εντοπίζεται χρονικά στην περίοδο του ευρωπαϊκού ιαφωτισµού. Είναι βεβαίως ακριβές ότι τότε είχαµε για πρώτη φορά την παραγωγή µιας θεωρίας αξιόλογης σε όγκο αλλά και σε ποιότητα. Όµως ίχνη µιας σκέψης πάνω στα δικαιώµατα ανευρίσκονται ήδη όταν ο Σοφοκλής έγραφε την Αντιγόνη. Στους νεωτέρους χρόνους η εµφάνισης της έννοιας του φυσικού δικαίου σηµατοδοτεί µία στροφή στη δυτική σκέψη. Η έννοια ενυπάρχει στο έργο των François Suarez 6 και Francisco de Vitoria 7 όπως και στον Grotius 8 ενώ δεν πρέπει να υποβαθµισθεί η συνεισφορά των εκκλησιαστικών συγγραφέων από το Θωµά τον Ακκινάτη 9 και τον Άγιο 6 Suαrez, Adolfo: Ισπανός Ιησουΐτης θεολόγος (Γρανάδα 1548 Λισσαβώνα 1617). Έθεσε στόχο του την εγκαθίδρυση ενός δικαίου των λαών έχοντας κατά νου τους αυτόχθονες της Ισπανικής Αµερικής. 7 Francisco de Vitoria: Ισπανός θεολόγος (Burgos, περ Salamanque, 1549). Συγγραφέας θεωριών για τον αποικισµό και το δικαίωµα του πολέµου, δοµινικανός, θεωρείται ο πραγµατικός θεµελιωτής του διεθνούς δικαίου. 8 Hugo de Groot, λατινιστί Grotius: Ολλανδός νοµικός, θεολόγος και πολιτικός (Delft, 1583 Rostock, 1645). Αφού κατέλαβε σηµαντικά δηµόσια αξιώµατα στη χώρα του, καταδικάστηκε σε ισόβια δεσµά για λόγους θεολογικούς και στη συνέχεια διέφυγε στη Γαλλία όπου δηµοσίευσε, το 1625, το µεγάλο του έργο De jure belli ac pacis και όπου ονοµάσθηκε πρέσβυς της Σουηδίας το Ο Grotius είναι ένας από τους θεµελιωτές του νεώτερου διεθνούς δικαίου και της ρασιοναλιστικής θεωρίας του φυσικού δικαίου στην οποία στηρίζονταν νοµικοί και πολιτικοί επί δύο αιώνες. 9 Θωµάς Ακκινάτης (Άγιος): Ιταλός θεολόγος (Roccasecca 1225 Αββαείο της Fossanova 1274). οµινικανός, έγινε καθηγητής της θεολογίας και δίδαξε κυρίως στο Παρίσι. Οι βασικές θέσεις της διδασκαλίας του (θωµισµός) βρίσκονται στο έργο του Θελογική Σούµα που είναι οργανωµένο γύρω από το κεντρικό θέµα µιας αρµονίας µεταξύ πίστεως και λογικής. Για τον Θωµά αν και ο άνθρωπος δεν µπορεί να σωθεί παρά µόνο από το Θεό, πρέπει ωστόσο να δεχθεί αυτή τη σωτηρία και να αγαπήσει ελεύθερα το ηµιουργό του. Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι λοιπόν η πρωταρχική 12

13 Αυγουστίνο 10 µέχρι τον Απόστολο Παύλο και τους Πατέρες της Ανατολικής Εκκλησίας. Ωστόσο, η θεωρητική συζήτηση που εγκαινίασαν οι ιαφωτιστές δηµιούργησε µία ατµόσφαιρα έντονης αµφισβήτησης των µέχρι τότε πολιτικών και κοινωνικών δοµών, τρέφοντας ελπίδες για την απεριόριστη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου σε όλους τους τοµείς. Η αισιοδοξία αυτή δεν ήταν αυθαίρετη: τα ευρωπαϊκά Κράτη πλούτιζαν από το παγκόσµιο εµπόριο και την βιοµηχανία ενώ οι πρόοδοι της τεχνολογίας και των επιστηµών άνοιγαν συνεχώς νέους ορίζοντες, λύνοντας προβλήµατα και προσφέροντας νέες δυνατότητες. Οι νέες ιδέες προσέλαβαν πανηγυρική έκφραση αλλά και την πρώτη τους συµβατική µορφή µε την Αµερικανική ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776) και τη Γαλλική Ανθρώπου και του Πολίτη (1791). ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Οι ιαφωτιστές ήταν παιδιά µιας ανθηρής οικονοµικά κοινωνίας και είχαν το θάρρος να αµφισβητήσουν ακριβώς εκείνα τα στοιχεία που θεµελίωναν την άνθηση αυτή : το δουλεµπόριο και την δουλεία. «Αυτό είναι το τίµηµα για να τρώτε ζάχαρη στην Ευρώπη» λέει κάποιος στον Αγαθούλη (Candide 11 ), δείχνοντάς του έναν φρικτά ακρωτηριασµένο νέγρο. Στο έργο αυτό ο Βολταίρος καταγγέλλει την απάνθρωπη µεταχείριση των σκλάβων στις αποικίες και διατυπώνει τη θέση του περί κοινωνικού καθήκοντος: το πέρασµά µας από τη γη πρέπει να είναι χρήσιµο στους άλλους. Το ζήτηµα της προόδου βρίσκεται στα χέρια µας και πρέπει όλοι, ο καθένας στο µέτρο των δυνάµεών του, να εργασθούµε προς την κατεύθυνση αυτή. Το ζήτηµα της δουλείας και του δουλεµπορίου ήταν γενικά από τα πρώτα ζητήµατα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων που απασχόλησαν και τη θεωρητική καλοσύνη της ανθρώπινης φύσης, για την οποία η αµαρτία είναι µία κατά συµβεβικώς στρέβλωση και όχι µέρος της ουσίας της. Στο µέτρο αυτό, πρέπει τόσο η οικονοµική όσο και η πολιτική ζωή να υποτάσσονται πλήρως στην ηθική, η οποία κυριαρχείται από την έµφυτη κλίση του ανθρώπου να ενωθεί µε τη θεϊκή σοφία. Για τον Αυγουστίνο η φιλευσπλαχνία είναι η υψηλότερη µορφή αρετής. 10 Αυγουστίνος (Άγιος): ( ) Γιος ενός Ρωµαίου αξιωµατούχου και µιας αγίας, έζησε µία θυελλώδη νεότητα προτού ασπασθεί το χριστιανισµό στο Μιλάνο χάρη στον Άγιο Αµβρόσιο και γίνει επίσκοπος Ιππόνης. Σηµαντικά έργα του εκτός από τις Επιστολές είναι η Πολιτεία Θεού και το Περί Χάρητος. Ως θεολόγος και φιλόσοφος άσκησε τεράστια επιρροή στη υτική Εκκλησία. Ο Αυγουστίνος δεν ευαγγελίζεται µία αποµάκρυνση από τα εγκόσµια, αλλά την απόλυτη υπακοή στο Θεό, καθώς ο επί γης βίος εντάσσεται στο σχέδιο της θείας Πρόνοιας. Ακόµη και αν η πρόοδος είναι δυνατή, το αδιαχώριστο µίγµα καλού και κακού χαρακτηρίζει κάθε πολιτικό Κράτος, ακόµη και την ίδια την Εκκλησία. Κατ αυτόν, η πάσχουσα από την αµαρτία ανθρωπότητα µπορεί να σωθεί µόνο από τη θεία Χάρη. 11 Voltaire, Candide ou L Optimiste, Paris, Bordas, 1985, σελ

14 σκέψη αλλά και τις έµπρακτες πρωτοβουλίες των πολιτών στα τέλη του ΙΗ αιώνα. «Οι πρώτοι µη κυβερνητικοί οργανισµοί ιδρύθηκαν κατά το 18 ο αιώνα και αποσκοπούσαν στην κατάργηση του δουλεµπορίου και της δουλείας (Quakers, στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α., Sierra Leone Company, 1787 στο Λονδίνο, Société des Amis des Noirs 1788 στο Παρίσι) 12. Παραλλήλως, δεν πρέπει να µας διαφεύγει η δυναµική εµφάνιση του γυναικείου κινήµατος (διεκδίκηση δικιαώµατος ψήφου κτλ.) µε οργανώσεις στο Λονδίνο, το Παρίσι και αλλού ενώ το 1888 ιδρύεται το ιεθνές Συµβούλιο Γυναικών. Ωστόσο, ο ΙΘ αιώνας, περίοδος του άκρατου φιλελευθερισµού αποτέλεσε σκληρή δοκιµασία για αυτό που οι Γάλλοι διαφωτιστές ονόµαζαν «ανθρώπινη κατάσταση» («condition humaine»), καθώς οι συνθήκες διαβίωσης για µεγάλες µάζες του πληθυσµού που συνωστίζονταν στα νέα βιοµηχανικά κέντρα ήταν κάθε άλλο παρά ανθρώπινες. υστυχώς, η belle époque (ωραία εποχή) για πάρα πολλούς δεν ήταν καθόλου ωραία. Βεβαίως, κάποια πρόοδος, συχνά αξιοσηµείωτη, στην καθηµερινή ζωή κατέστη δυνατή, είτε εξαιτίας των κοινωνικών αγώνων είτε χάρη στις επιστηµονικές και τεχνολογικές προόδους. Προς το τέλος του αιώνα υπάρχουν πολλά θετικά στοιχεία: ο αναλφαβητισµός µειώνεται, ο τύπος γνωρίζει άνθιση (συµπεριλαµβανοµένου και του εργατικού τύπου που προβάλλει τα κοινωνικά αιτήµατα), η στοιχειώδης παιδεία παρέχεται δωρεάν 13, οι επικοινωνίες και οι µεταφορές βελτιώνονται, τα αγαθά γίνονται προσπελάσιµα σε όλο και πιο πολλούς ανθρώπους. Στον τοµέα της υγείας, οι πρόοδοι της ιατρικής, που ουσιαστικά τότε συγκροτείται σε σύγχρονη επιστήµη, βελτιώνουν την υγεία του πληθυσµού και οι επιδηµίες που άλλοτε τον αποδεκάτιζαν τώρα πλέον σπανίζουν και αρχίζουν να οργανώνονται οι πρώτες νοσοκοµειακές µονάδες µε τη σύγχρονη έννοια του όρου. Όταν, όµως, τα αδιέξοδα του ασυγκράτητου οικονοµικού ανταγωνισµού οδηγήσουν στον Α Παγκόσµιο Πόλεµο, η πρόοδος θα δείξει το σκοτεινό της πρόσωπο. Η εξαιρετικά οδυνηρή εµπειρία του πολέµου εκείνου (µε τα εκατοµµύρια νεκρούς και τραυµατίες, τα χηµικά όπλα και την εξαθλίωση των χαρακωµάτων) οδήγησε την ευρωπαϊκή συνείδηση σε βαθιά κρίση. Τα 12 Ρούκουνας Ε., ιεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1995, σελ Για παράδειγµα στη Γαλλία, το 1881 επί υπουργείας Jules Ferry. 14

15 οράµατα του ιαφωτισµού διαψεύσθηκαν µε τον πλέον τραγικό τρόπο : η βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης δεν ήταν µονόδροµος, τουναντίον υπήρχαν και άλλες δυνατές κατευθύνσεις, δυστυχώς όχι µε τα ίδια θετικά χαρακτηριστικά. Το συµπέρασµα ήταν πως χρειαζόταν επαγρύπνηση, σχεδιασµός, µέριµνα, µε άλλα λόγια πολιτικός σχεδιασµός Ο Μεσοπόλεµος : Η προστασία της υγείας των πολιτών ως υποχρέωση του Κράτους. Ολοκληρωτικά και φιλελεύθερα καθεστώτα: σηµεία διαφοροποίησης και σηµεία σύγκλισης Η περίοδος µετά το Μεγάλο Πόλεµο όπως τον αποκάλεσαν τότε είναι γεµάτη ανακατατάξεις και κοινωνικό αναβρασµό. Ήταν σε όλους φανερό ότι οι εµπειρίες του πολέµου δεν µπορούσαν να διαγραφούν και να επιστρέψει ο κόσµος στην αθωότητα της belle époque. Οι λύσεις όµως που προτείνονταν από πολλές πλευρές διέφεραν µεταξύ τους, ενώ τα προβλήµατα συνέχιζαν να συσσωρεύονται. Ήδη, εφαπτόµενη χρονικώς µε την τελευταία φάση της πολεµικής σύγκρουσης, η επανάσταση των Μπολσεβίκων, στο µέτρο που έτεινε να επικρατήσει στην τότε τσαρική αυτοκρατορία, συγκροτούσε µία διαφορετική πρόταση επίλυσης των κοινωνικών προβληµάτων. Το οικονοµικό κράχ του 1929 λειτούργησε καταλυτικά, υποβοηθώντας µεταξύ άλλων την επικράτηση φασιστικών καθεστώτων (Ιταλία, Γερµανία, Ισπανία) που, όπως και ο κοµµουνισµός, φιλοδοξούσαν να προσφέρουν ολιστικές απαντήσεις στα αιτήµατα της εποχής. Όµως, πολλά από τα προβλήµατα εκείνης της περιόδου είχαν συχνά τις ρίζες τους στις αρχές του αιώνα ή και ακόµη νωρίτερα. Η ταχύτατη πορεία εκβιοµηχάνισης των ευρωπαϊκών εθνών κατά το 19 ο αιώνα και η αστικοποίηση των συνθηκών ζωής για όλο και µεγαλύτερα τµήµατα του πληθυσµού οδήγησε, µεταξύ άλλων, στη σταδιακή µείωση των γεννήσεων ήδη πριν από τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο. Σε µία περίοδο πλήρους εκδίπλωσης του ευρωπαϊκού ιµπεριαλισµού και κυριαρχίας της αποικιακής ιδεολογίας, η πτωτική τάση στις γεννήσεις των λευκών φυλών δεν µπορούσε 15

16 παρά να ελκύσει την προσοχή των κυβερνήσεων. Η δύναµη της φυλής ήταν συνώνυµη µε την αριθµητική υπεροχή. Ο Κόνραντ Αντενάουερ, ως δήµαρχος της Κολωνίας το 1928, είχε οργανώσει µία αποικιακή έκθεση µε τίτλο «Γη χωρίς Ανθρώπους και Άνθρωποι δίχως Γη» η ταυτόχρονη ζωτική ανάγκη της φυλής για περισσότερη γη και περισσότερα άτοµο δεν εκλαµβανόταν ως αντιφατική. Αυτό δε που έχει περισσότερη σηµασία είναι ότι η αντίληψη αυτή διαχεόταν σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο και όχι µόνο στη Γερµανία του ανερχόµενου ναζισµού. Τα αυτοκρατορικά όνειρα του Μουσολίνι αλλά και οι αποικιακές αυτοκρατορίες των Βρετανών, των Γάλλων ή των Βέλγων συνυφαίνονταν οπωσδήποτε µε ένα αίσθηµα φυλετικής ανωτερότητας. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται καλύτερα αντιληπτή η καλλιέργεια ενός λόγου για την εθνική και οικογενειακή υγεία. «Το Τρίτο Ράιχ µπορεί βέβαια να οδήγησε το λόγο αυτό σε πρωτόφαντα άκρα, [...] όµως η ιδέα ότι η οικογενειακή υγεία αφορούσε την κοινωνία γενικότερα, ότι το έθνος χρειαζόταν φυλετικά εύρωστους απογόνους, ότι το κράτος όφειλε εποµένως να παρεµβαίνει στην ιδιωτική ζωή και να δείχνει στους ανθρώπους πώς να ζουν όλα αυτά διέτρεχαν απ άκρη σ άκρη το πολιτικό φάσµα της µεσοπολεµικής Ευρώπης» 14. Εάν κοντά σε όλα τα παραπάνω προσθέσει κανείς τις πρωτοφανείς απώλειες και τον υπέρογκο αριθµό τραυµατιών κατά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο προκύπτει ως φυσική συνέπεια η συστηµατική ενασχόληση του κράτους µε το ζήτηµα της υγείας, υπό το πρίσµα της ποιοτικής και ποσοτικής αύξησης του πληθυσµού. Μετά το 1918 άρχισαν να ιδρύονται Υπουργεία Υγείας που φρόντιζαν παράλληλα για την τόνωση των οικογενειακών αξιών. Οι άνθρωποι ενθαρρύνονταν (µέσω της προπαγάνδας αλλά και µε οικονοµικές ενισχύσεις, φοροαπαλλαγές κτλ.) να κάνουν περισσότερα παιδιά, ενώ «η άµβλωση και η αντισύλληψη αποθαρρύνθηκαν ή κηρύχθηκαν παράνοµες» 15. Παράλληλα έγιναν σοβαρές προσπάθειες για τη βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και στέγασης όπως και όλων των δηµόσιων χώρων και των υποδοµών προς χρήση του κοινού. όθηκε σηµασία στη φυσική αγωγή ενώ για πρώτη φορά τα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα µπόρεσαν να κάνουν 14 Mazover M., Σκοτεινή Ήπειρος: ο Ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, (µετ. από τα αγγλικά) Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2001, σελ Όπ.π., σελ.,

17 διακοπές. Η γενική εικόνα είναι πως «το παρεµβαίνον κράτος του 20 ου αιώνα καλείται να αντιµετωπίσει τις αδυναµίες αυτορρίθµισης του µονοπωλιακού καπιταλισµού. Στη θέση της αρχής της επικουρικότητας εµφανίζονται νέες µορφές παρέµβασης του κράτους στον οικονοµικό και κοινωνικό χώρο 16». Το ζήτηµα εδώ είναι, βεβαίως, ποιο ακριβώς ήταν το εύρος αυτό της κοινωνίας που µπορούσε να επωφεληθεί των προνοµίων αυτού του νέου κράτους πρόνοιας. Γιατί ο κίνδυνος που απειλούσε τη δηµόσια υγεία δεν προερχόταν µόνο από τις άσχηµες συνθήκες διαβίωσης. Κίνδυνο αποτελούσαν, κατά µία τουλάχιστον άποψη, οι σωµατικώς και ψυχικώς ασθενείς, που έπρεπε να αποµακρυνθούν, να στειρωθούν ή να εξοντωθούν, τα εγκληµατικά στοιχεία που έπρεπε να αποµονωθούν προκειµένου να διαφυλαχθεί ο δυναµισµός της φυλής. Και αν η ναζιστική ιδεολογία επεξέτεινε την αντίληψη αυτή σε επίπεδο ολόκληρων λαών που έπρεπε να εξοντωθούν, η φιλελεύθερη Βρετανία το περιόριζε απλώς στη λεγόµενη «κοινωνικά προβληµατική οµάδα». Τέτοιες αντιλήψεις είχαν µάλιστα τόσο βαθιές ρίζες σε πολλές ευρωπαϊκές συνειδήσεις που, όπως αποκαλύφθηκε τελικά, σε ορισµένα κράτη (Σουηδία, Ελβετία) κατασταλτικά µέτρα κοινωνικής πολιτικής όπως η στείρωση συνέχισαν να εφαρµόζονται σχεδόν ως τις µέρες µας. Αυτή είναι και η σκοτεινή πλευρά της κοινωνικής πολιτικής του Μεσοπολέµου: το κράτος πρόνοιας εκείνης της περιόδου ήταν βαθύτατα ρατσιστικό. Σε κάθε περίπτωση η προστασία της υγείας νοούνταν πρωτίστως ως υποχρέωση του κράτους προς τους πολίτες και λιγότερο ως δικαίωµα των τελευταίων. Και ακόµη, η υποχρέωση προστασίας της υγείας φαίνεται πως ήταν για το κράτος περισσότερο υποχρέωση έναντι του έθνους ή της φυλής και λιγότερο απέναντι στον κάθε πολίτη αν κάτι υπάρχει ως σώµα που πρέπει να περιφρουρηθεί και να αναπτυχθεί στο µέγιστο δυνατό αυτό είναι το σώµα του έθνους. Γι αυτό και η βίαιη ή µη περιθωριοποίηση των άρρωστων, προβληµατικών κυττάρων δεν φαίνεται να σοκάρει την κοινή γνώµη, και τούτο όχι µόνο στις φασιστικές κοινωνίες. Από την άλλη πλευρά, στο ατοµικό επίπεδο του καθενός µέλους των µεσοπολεµικών κοινωνιών, η προστασία της υγείας δεν υπάρχει ίσως τόσο ως ατοµικό δικαίωµα όσο ως υποχρέωση έναντι του συνόλου. Σύµφωνα µε τα 16 Ξ.Ι.Κοντιάδης, Κράτος Πρόνοιας και κοινωνικά διακιώµατα, Αθήνα, Σάκκουλας, 1997, σελ

18 λόγια του ίδιου του Φύρερ «αν δεν έχει κανείς τη δύναµη να αγωνιστεί για την ίδια του την υγεία, χάνει το δικαίωµα να ζει σε αυτόν τον αγωνιστικό κόσµο». Μπορεί βέβαια η έµφαση στα οράµατα του συλλογικού µεγαλείου να προσέλαβε ακραία µορφή στα ολοκληρωτικά καθεστώτα, όµως και στις φιλελεύθερες δηµοκρατίες τα πράγµατα δεν διέφεραν ριζικά. Έτσι, για παράδειγµα, ο ριζοσπάστης Γάλλος πολιτικός Εντουάρ Ερριό τόνιζε το 1919 πως «το οργανικό κύτταρο δεν είναι το άτοµο αλλά η οικογένεια». Και όλα αυτά ενώ παράλληλα στη Βρετανία, η Μαίρη Στόουπς είχε ιδρύσει µία Εταιρεία για τον Εποικοδοµητικό Έλεγχο των Γεννήσεων και τη Φυλετική Πρόοδο. Και µόνο το όνοµα της Εταιρείας είναι δηλωτικό των απόψεων που προωθούσε και που δεν διέφεραν πολύ από τη θέση της αριστερής Γερµανίδας διανοούµενης, Χέλενε Στέκερ ότι «πρέπει να βρεθούν τρόποι να εµποδιστεί η αναπαραγωγή των αθεράπευτα άρρωστων ή των εκφυλισµένων». Μια προσεκτική µελέτη δηλώσεων αυτού του είδους οδηγεί τελικά στο συµπέρασµα ότι «η Αριστερά και η εξιά δεν απείχαν πάντα µεταξύ τους τόσο πολύ όσο έδειχναν. Και οι δύο οραµατίζονταν µια ευγονική ουτοπία και είχαν εµπιστοσύνη στην ικανότητά τους να την υλοποιήσουν» 17. εν µπορούµε βεβαίως να µετρήσουµε µε βεβαιότητα την απήχηση που είχαν οι ιδέες αυτές στην κοινή γνώµη, έστω και αν είναι αλήθεια ότι, για παράδειγµα, ο Χίτλερ αναρριχήθηκε στην εξουσία ακολουθώντας κατά βάσιν τη νόµιµη εκλογική διαδικασία. Είναι αλήθεια ότι στην πράξη η κρατική προπαγάνδα υπέρ των γεννήσεων τελικά δεν είχε µεγάλη επιτυχία, κυρίως διότι τα οικονοµικά κίνητρα που δίδονταν δεν ήταν επαρκή και διότι στις γυναίκες δεν άρεσε να βλέπουν τη µητρότητα ως καθήκον. Όµως οι προπαγανδιζόµενες ιδέες είναι βέβαιο ότι δηµιουργούσαν µια περιρρέουσα ατµόσφαιρα που κάθε άλλο παρά ευνοϊκή ήταν για την άρθρωση ενός λόγου που θα είχε ως αντικείµενο την υπεράσπιση των δικαιωµάτων των ασθενών. Και αυτό είτε διότι πολλές φορές αυτοί θεωρούνταν εκ προοιµίου «αναλώσιµοι» υπέρ του συνόλου, είτε διότι οι υπηρεσίες υγείας νοούνταν ως ένα κεντρικά κατευθυνόµενο σύστηµα που ελέγχετο από ένα σοφό κρατικό µηχανισµό που δεν άφηνε πολλά περιθώρια για κριτική και αµφισβητήσεις. 17 Mazover M., όπ.π., σελ

19 Είναι αλήθεια ότι τα ευρωπαϊκά κράτη, εµπνεόµενα από τις κοινωνικές τους φιλοδοξίες και υπό το φόβο µιας εθνικής συρρίκνωσης δηµιούργησαν ένα ικανοποιητικό δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών. Στο Ηνωµένο Βασίλειο θεσπίσθηκαν νόµοι για τον περιορισµό της βρεφικής και µητρικής θνησιµότητας ενώ το ποσοστό των τοκετών που λάµβαναν χώρα στο νοσοκοµείο απογειώθηκε από ένα ισχνό 15% το 1927 στο 54% το Κατά τη διάρκεια και αµέσως µετά τον Α Παγκόσµιο Πόλεµο ιδρύθηκαν νοσοκοµεία για την αντιµετώπιση ασθενειών που τότε µάστιζαν τον πληθυσµό, όπως τα αφροδίσια νοσήµατα και η φυµατίωση. Στην ίδια πάντοτε χώρα το 1919 ιδρύθηκε Υπουργείο Υγείας στις προτεραιότητες του οποίου εντάχθηκε η ανατροφή των παιδιών. εν είναι ίσως τυχαίο ότι το αντίστοιχο γαλλικό υπουργείο, που ιδρύθηκε το 1920, δεν ήταν παρά µία µετεξέλιξη της στρατιωτικής υγειονοµικής υπηρεσίας. Στην Ιταλία, ο Εθνικός Οργανισµός για τη Μητρότητα και την Παιδική Ηλικία, από το 1925 που ιδρύθηκε και µέχρι τη διάλυσή του το 1975 προώθησε τις νέες ιατρικές µεθόδους, συνέβαλε στη δηµιουργία σύγχρονων εγκαταστάσεων για νοσοκοµεία, σανατόρια, παιδικές κατασκηνώσεις κτλ 18. Η άλλη όψη όλης αυτής της εντυπωσιακής πραγµατικά µέριµνας για την υγεία ήταν ένας έντονος κρατικός παρεµβατισµός ακόµη και στις πλέον ιδιωτικές πτυχές της ζωής, η πιεστική προβολή προτύπων σεξουαλικής συµπεριφοράς και ο κοινωνικός αποκλεισµός. Η συµβίωση στο νεόδµητο αστικό περιβάλλον προϋπέθετε και νέα πρότυπα κοινωνικής συµπεριφοράς. Όσοι δεν µπορούσαν να τα ακολουθήσουν έπρεπε να αποµονωθούν. Έτσι, π.χ. στην Ολλανδία δηµιουργήθηκαν ειδικά τετράγωνα όπου αποµονώνονταν οι «ακοινωνικές οικογένειες» µε σκοπό την ανάνηψή τους. Στην περίπτωση που θα αποδεικνύονταν οριστικά ανίατες, αποβάλλονταν. Η εφαρµογή ιατρικών όρων («ανίατες» κτλ.) στους κοινωνικούς κανόνες και την κοινωνική ηθική δίνει ίσως το µέτρο της δυσκολίας ανάπτυξης µιας συζήτησης για τα δικαιώµατα των ασθενών την περίοδο του Μεσοπολέµου. Σήµερα, η διατύπωση και εφαρµογή τέτοιων δικαιωµάτων αποτελεί στην ουσία της µία διείσδυση των κοινωνικών κανόνων και της έννοµης τάξης στα απαραβίαστα µέχρι πρότινος εδάφη της ιατρικής. Τότε, ήταν η ιατρική που 18 Βλ. Mazover M., όπ.π., σελ. 87 κ.έ. 19

20 ενέπνεε το κράτος να λειτουργήσει ως γιατρός για να θεραπεύσει το σώµα της κοινωνίας και να µεριµνήσει για την υγεία του. Με άλλα λόγια οι ιατρικοί όροι γίνονταν το ιδεολογικό όχηµα του κρατικού παρεµβατισµού. Αξίζει δε να σηµειωθεί ότι την περίοδο εκείνη διάφορες Εταιρείες Ευγονικής υπήρχαν σε ολόκληρη την Ευρώπη, από την Ισπανία του Φράνκο και τη Μεγ. Βρετανία 19 µέχρι τη Σοβιετική Ρωσία και τη Σκανδιναβία κάνοντας βέβαια µία απαραίτητη στάση στη ναζιστική Γερµανία της «φυλετικής υγιεινής». Πολύ σύντοµα όµως, οι ακρότητες του ναζιστικού καθεστώτος επρόκειτο να δείξουν στην ανθρωπότητα τι κόστος µπορούσε να έχει η διαφύλαξη της φυλετικής υγείας των Αρίων Η µεταπολεµική περίοδος : η επιστροφή του ατοµικισµού Οι οδυνηρές για την οικονοµία και την κοινωνία συνέπειες του οικονοµικού ατοµικισµού και του άκρατου φιλελευθερισµού οδήγησαν, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου στον υπερτονισµό της σηµασίας συλλογικών οντοτήτων όπως το έθνος και η φυλή. Αν όµως οι Ευρωπαίοι πριν το Β Παγκόσµιο Πόλεµο ήταν πρόθυµοι να συναινέσουν ή έστω να ανεχθούν τον παραµερισµό του ατόµου χάριν του συνόλου, δεν συνέβαινε πλέον το ίδιο µετά το Ο αγώνας εναντίον του ναζισµού είχε φέρει και πάλι στο προσκήνιο την αξία του ατόµου και είχε καταδείξει την αξία που έχει η προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Νέες έννοιες γεννήθηκαν, όπως εκείνη του εγκλήµατος κατά της ανθρωπότητας, που χρειάσθηκε να υποστηριχθούν από καινοφανείς θεσµούς όπως το ικαστήριο της Νυρεµβέργης που συγκροτήθηκε για να δικάσει τους εγκληµατίες ναζί, ανοίγοντας νέο κεφάλαιο στο διεθνές δίκαιο. Από την άλλη πλευρά, στη διάρκεια του πολέµου οι αντιπαραθέσεις ήταν τόσο έντονες που καθένας βρέθηκε αντιµέτωπος µε τις ευθύνες του χωρίς να υπάρχει πάντα η προστατευτική οµπρέλα µιας κρατικής οντότητας που να του δίνει κατευθύνσεις αφού τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ουσιαστικά καταλύθηκαν από τις δυνάµεις του Άξονα. Έγινε τότε εµφανές, περισσότερο παρά ποτέ, ότι δεν αρκεί η προστασία του συνόλου αλλά είναι απαραίτητη η 19 Στους πιστούς του κινήµατος της ευγονικής συγκαταλέγονταν σοσιαλδηµοκράτες και φιλελεύθεροι µεταρρυθµιστές όπως ο Keynes και ο Beveridge. 20

21 µέριµνα για τον κάθε πολίτη ξεχωριστά στις ειδικές συνθήκες υπό τις οποίες βρίσκεται κάθε φορά. Οι ευρωπαϊκές συνειδήσεις µετεξελίσσονταν και πάλι. Στη φιλοσοφία, θεωρίες όπως εκείνου του σαρτρικού υπαρξισµού τόνισαν τη σηµασία της ελευθερίας ως θεµελίου του «είναι-στον-κόσµο», (être-au-monde), δηλαδή του ανθρώπου. Το 1943, στο έργο του Το Είναι και το Μηδέν ο Σάρτρ έγραφε : «Ακόµη και όταν µένω παθητικός µέσα στον κόσµο, πάλι διαλέγω τον άνθρωπο που είµαι. 20» Ο θρησκευτικός στοχασµός περπατούσε επίσης σε νέα µονοπάτια. Ο Μαριταίν, καθολικός διανοούµενος, πίστευε πως υπήρχε άµεση ανάγκη για κοινωνικές µεταρρυθµίσεις, µέσα σε ένα δηµοκρατικό πάντοτε πλαίσιο. Σε αντίθεση µε τη λύση του µοναχικού ηρωισµού ενός αποµονωµένου ατόµου, που θα στεκόταν µακριά από την κυρίαρχη λατρεία του κράτους (έτσι όπως το πρότεινε ο Γερµανοεβραίος φιλόλογος Βίκτορ Κλέµπερερ) ο Μαριταίν, στο έργο του Τα ικαιώµατα του ανθρώπου και το φυσικό δίκαιο (Les Droits de l homme et la loi naturelle) υποστήριζε ότι η πνευµατική ανάπτυξη του ατόµου είναι εφικτή µόνο σε επαφή µε την κοινωνία. Αναπτύσσοντας την ιδέα ότι η κοινωνική ευθύνη είναι ατοµικό καθήκον και ότι µόνο σε τέτοιο πλαίσιο µπορεί να υπάρξει πολιτική ελευθερία, ο Μαριταίν έθετε έτσι τις πρώτες θεωρητικές βάσεις της χριστιανοδηµοκρατίας. Ο αναπροσανατολισµός της ηθικής φιλοσοφίας και της θρησκευτικής σκέψης υπέρ της αξίας του ατόµου δεν µπορούσε φυσικά να µην επιδράσει στη διαµόρφωση του µεταπολεµικού δικαίου. Άλλωστε, οι διακηρύξεις των ευρωπαίων ηγετών ήταν σαφείς ήδη από την έναρξη του πολέµου. Το 1939, µε την κήρυξή του, ο Ουίνστων Τσώρτσιλ δήλωνε πως ο πόλεµος γινόταν «για να στηρίξουµε σε ακατάλυτα θεµέλια τα δικαιώµατα του ατόµου». Οι βιαιότητες των ναζί απέναντι σε όσους αποκαλούσαν «υπανθρώπους» (τσιγγάνους, Εβραίους, σλάβους, ψυχασθενείς) κατέδειξαν αφενός τα όρια του δόγµατος που έλεγε ότι το κράτος πρέπει να παρεµβαίνει στον ιδιωτικό βίο και, αφετέρου, την ανάγκη προστασίας του ατόµου από την κρατική εξουσία. Ο περιορισµός όµως της κρατικής εξουσίας ή, καλύτερα, η υπαγωγή της στο διεθνές δίκαιο δεν ήταν δυνατή παρά µέσω υπερεθνικών θεσµών όπως τα διεθνή δικαστήρια. Το δύσκολο ήταν να πεισθούν τα κράτη να συναινέσουν σε 20 J.P.Sartre, L Εtre et le néant, Paris, Gallimard, 1960, p

22 µια τέτοια εκχώρηση των εξουσιών τους. Όµως, οι ευρωπαίοι ηγέτες, προκειµένου να πείσουν τους λαούς τους να πολεµήσουν, είχαν ήδη αναλάβει απέναντί τους δεσµεύσεις που τον καιρό της ειρήνης θα έπρεπε πλέον να εκπληρωθούν. εν ήταν µόνο οι δηλώσεις όπως εκείνη του Τσώρτσιλ που παρετέθη προηγουµένως. Ήδη, στη Χάρτα του Ατλαντικού οι δεσµεύσεις των Συµµάχων για το ρόλο του Κράτους στο µεταπολεµικό κόσµο είχαν προσλάβει συµβατική µορφή, σε σύµπνοια µε τις θέσεις καταξιωµένων διεθνολόγων όπως ο Χερς Λάουτερπαχτ για τον οποίο ο Β Παγκόσµιος Πόλεµος ήταν µια αναµέτρηση µε διακύβευµα την «πνευµατική κληρονοµιά του πολιτισµού» και η οποία «επιβλήθηκε στον κόσµο του οποίου η πεµπτουσία ήταν η άρνηση των δικαιωµάτων του ανθρώπου µπροστά στην παντοδυναµία του κράτους». Στη διάρκεια του µεσοπολέµου ο καπιταλισµός έµοιαζε ένα µάλλον αποτυχηµένο σύστηµα, ιδίως µετά τα όσα ακολούθησαν το κράχ του Όταν µετά το τέλος του πολέµου υπήρχε το πρόσθετο δεδοµένο µιας ηµικατεστραµένης Ευρώπης, η αλµατώδης οικονοµική ανάπτυξη των δεκαετιών του 50 και του 60 δεν θα πρέπει να ήταν και τόσο ορατή. Αν και τα αίτια αυτής της εκθαµβωτικής αναβίωσης του καπιταλισµού ξεφεύγουν από το πλαίσιο της παρούσας εργασίας, έχει ίσως κάποια σηµασία η ερµηνεία που έδωσε ο A. Shonfield µιλώντας για το «µεταβαλλόµενο συσχετισµό δηµόσιας και ιδιωτικής εξουσίας» 21. Ήταν διάχυτη τότε η πεποίθηση ότι η ανάπτυξη της οικονοµίας και η εδραίωση του κράτους πρόνοιας ήταν στοιχεία αλληλένδετα αποτελώντας το ένα προϋπόθεση του άλλου. Στο βαθµό µάλιστα που τα δύο φαινόµενα συνέπεσαν µε την αναβίωση ή τη θεµελίωση για πρώτη φορά της δηµοκρατίας στην Ευρώπη, το κράτος πρόνοιας θεωρήθηκε συστατικό στοιχείο της δηµοκρατικής κοινωνίας. Κάτι τέτοιο µπορεί να ίσχυε όντως στην περίπτωση της Βρετανίας, της Γαλλίας ή των Σκανδιναβικών χωρών όχι όµως και στα πρώην φασιστικά κράτη (Γερµανία, Ιταλία) ή κοµµουνιστικά κράτη όπου το µεταπολεµικό κράτος πρόνοιας βρισκόταν σε ευθεία σύνδεση µε το µεσοπολεµικό παρελθόν. Πάντως, έτσι ή αλλιώς, το κράτος πρόνοιας µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο διήλθε µία εντελώς νέα φάση, µέσα σε διαφορετικά οικονοµικά συµφραζόµενα, αφού την κρίση είχε διαδεχθεί τώρα η ανάπτυξη. 21 A. Shonfield, Modern Capitalism: The Changing Balance of Public and Private Power, Οξφόρδη, 1965, σελ

23 Επιπροσθέτως, οι δαπάνες για κοινωνικές υπηρεσίες αυξάνονταν όχι µόνο σε απόλυτες τιµές αλλά και σε ποσοστό επί του ΑΕΠ. Συναφές µε τα προηγούµενα είναι το γεγονός ότι, προκειµένου να µεγιστοποιηθεί η κατανάλωση καλλιεργήθηκε ένα πρωτοφανές πνεύµα ατοµικισµού και το αίτηµα για προσωπική ικανοποίηση έγινε περίπου η βασική επιταγή των καιρών. Αυτό, σε συσχετισµό µε την κρίση του κράτους πρόνοιας, που άρχισε να εκδηλώνεται από τη δεκαετία του 70 και εντεύθεν, επέδρασε καταλυτικά στη σχέση του ατόµου µε το αγαθό της υγείας. Είναι, βέβαια, αλήθεια ότι οι απαρχές της καταναλωτικής κοινωνίας εντοπίζονται ήδη πριν από το Β Παγκόσµιο Πόλεµο, κυρίως στις Η.Π.Α., όπου ο Χένρυ Φορντ φιλοδοξούσε τα αυτοκίνητά του να γίνουν προσιτά για τους µέσους Αµερικανούς. Επίσης, στην Ευρώπη ο Χίτλερ, για παράδειγµα, ήθελε να κάνει κάτι ανάλογο µε το σκαραβαίο της VolksWagen. Πάντως, οι κλίµακες που αναπτύχθηκαν µεταπολεµικά ήταν χωρίς προηγούµενο και σε αυτό συνέβαλε τα µέγιστα η διαφήµιση. Οι διαφηµιστές και πίσω από αυτούς οι βιοµήχανοι καλλιεργούσαν επιθυµίες για αγαθά πριν ακόµη αυτά παραχθούν. Οι καταναλωτές δεν αντιµετωπίζονταν πλέον ως ενιαία µάζα αλλά επιµερισµένοι σε οµάδες-στόχους µε τις δικές της ιδιαιτερότητες η κάθε µία. «Οι τεχνικές που χρησιµοποιούσαν για να ταξινοµούν τους εν δυνάµει αγοραστές σε µία σειρά από νέους κλάδους έρευνα αγοράς, πειραµατική και εφαρµοσµένη ψυχολογία» 22 µε αποτέλεσµα και την αναβάθµιση του φαινοµένου της διαφήµισης και των φορέων της. Παράλληλα όµως δηµιουργήθηκε µια νέα γενιά πολιτών καταναλωτών µε ολοένα αυξανόµενες απαιτήσεις τόσο ως προς την ποσότητα όσο και ως προς την ποιότητα των αγαθών. Όµως, αγαθά δεν είναι µόνο τα υλικά, είναι και οι υπηρεσίες, µεταξύ αυτών και οι υπηρεσίες υγείας. Οι άνθρωποι του β µισού του 20 ου αιώνα, έχοντας πεισθεί από τη διαφήµιση ότι το πρώτιστο είναι η προσωπική τους ικανοποίηση, ότι έχουν δικαίωµα να δοκιµάζουν συνεχώς νέες απολαύσεις, ήταν τώρα περισσότερο απαιτητικοί αναφορικά µε την ποιότητα των υπηρεσιών που τους προσέφερε το σύστηµα υγείας. Η διαφήµιση, αλλά και άλλοι παράγοντες, όπως π.χ. οι ενώσεις προστασίας του καταναλωτή, τους 22 Mazover M., όπ.π.,σελ

24 είχαν µάθει και κάτι άλλο: να διαµαρτύρονται όταν κάτι δεν τους αρέσει αξιώνοντας ικανοποίηση. Η διαµαρτυρία, ωστόσο, δεν ήταν ένα φαινόµενο που αναπτύχθηκε µόνο, ούτε κυρίως, στο επίπεδο των µεµονωµένων ατοµικών δράσεων πολύ µεγαλύτερη έκταση προσέλαβε, από τη δεκαετία του 60 και εξής, χάρη στο κίνηµα της αµφισβήτησης που προερχόταν κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, από τον πολιτικό χώρο της Αριστεράς. Οι ρυθµοί της µεταπολεµικής ανάπτυξης άρχισαν να επιβραδύνονται, ενώ παράλληλα η εµπέδωση του κράτους πρόνοιας δυσκολευόταν πλέον να προλάβει τις συνεχώς αυξανόµενες απαιτήσεις των πολιτών για καλύτερη δηµόσια υγεία. Το βάρος των δαπανών για την υγεία γινόταν όλο και πιο δυσβάσταχτο για τους εθνικούς προϋπολογισµούς που πιέζονταν από τις πετρελαϊκές κρίσεις και, καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 70, οι προσδοκίες που είχαν γεννηθεί µε τη λήξη του πολέµου ήταν πλέον µακρινό παρελθόν. Ούτως ή άλλως υπήρχαν αρκετοί που δεν ενθουσιάζονταν µε το µοντέλο µιας υπερκαταναλωτικής κοινωνίας το πρόβληµα άρχισε να οξύνεται όταν διεφάνη ότι, ούτως ή άλλως, το µοντέλο αυτό ήταν προβληµατικό. Το συµπέρασµα από όλα αυτά ήταν ότι υπήρχαν πιέσεις που, ενώ προέρχονταν από δύο εντελώς διαφορετικές κατευθύνσεις, έσπρωχναν τα πράγµατα προς την ίδια κατεύθυνση: τη θωράκιση του ατόµου απέναντι στην κρατική ή άλλη αυθαιρεσία και την εγγύηση των δικαιωµάτων του. Αυτό ήταν το πλαίσιο µέσα στο οποίο ωρίµασε ο δηµόσιος λόγος για τα δικαιώµατα των ασθενών και ευδοκίµησε η παραγωγή συµβατικών κειµένων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο που αφορούσαν το ζήτηµα αυτό. Ο παντοδύναµος πολίτης καταναλωτής όταν ασθενούσε δεν ήταν πλέον αναγκαστικά και αυτοµάτως σε θέση αδυναµίας, δεν ήταν πλέον απλώς ούτε κυρίως ο δέκτης της στοργικής µέριµνας του κράτους και της φιλάνθρωπης ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Σταδιακά είχε µεταµορφωθεί σε έναν απαιτητικό χρήστη των υπηρεσιών υγείας που ήθελε να έχει ποιότητα, εναλλακτικές επιλογές, δυνατότητες αντιδράσεων όταν κάτι δεν πήγαινε καλά. Σε αυτό συνέτεινε και το γεγονός, ότι µε την αξιοσηµείωτη αύξηση των εισοδηµάτων µεταπολεµικά αλλά και την µείωση της ανεργίας και της ανασφάλειας, αυξήθηκαν και τα ποσοστά της φορολογίας µε τρόπο που παλαιότερα θα ήταν αδιανόητος. Εκ παραλλήλου, η αύξηση των εισοδηµάτων και η εν γένει άνοδος του βιοτικού 24

25 επιπέδου ήταν ένας ακόµη λόγος που οι πολίτες έγιναν πιο απαιτητικοί «όταν αυξάνεται το εισόδηµα, η κοινωνία ζητάει περισσότερες και καλύτερης ποιότητας υπηρεσίες παιδείας, υγείας, κοινωνικής περιθάλψεως και το Κράτος πρέπει να αυξήσει τις δηµόσιες δαπάνες µε ταχύτερο ρυθµό» 23 Τουλάχιστον ως έναν βαθµό οι φορολογούµενοι ήταν πρόθυµοι, χάρη και στην ευνοϊκή οικονοµική συγκυρία, να ανεχθούν περισσότερους φόρους. Όµως οι πολίτες που πληρώνουν είναι ταυτοχρόνως και πολίτες που απαιτούν. Στο δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα η υγεία δεν ήταν ούτε εύνοια της τύχης ούτε προνόµιο των εκλεκτών είχε γίνει, για πρώτη ίσως φορά σε τέτοιο βαθµό, κατοχυρωµένο δικαίωµα Η ανάδυση του υποκειµένου κατά την περίοδο της νεωτερικότητας Η εισβολή της κατηγορίας του υποκειµένου στη σύγχρονη πολιτική και εν γένει θεωρητική σκέψη διέσπασε την καθησυχαστική ενότητα της ιεραρχικής διάρθρωσης µεταξύ του όλου και του µέρους, του θεϊκού σχεδίου και των ανθρωπίνων πράξεων. Όταν η κοινωνία έπαψε να είναι µια Θεοδικία το αόρατο, αιθέριο στοιχείο που χώριζε τον ουρανό από τη γη ήρθε να εγκατασταθεί στον ασαφή πλέον χώρο µεταξύ των ανθρώπων και της κοινωνίας. Η αβεβαιότητα συσκότισε πλέον τις συντεταγµένες µε τις οποίες τα άτοµα προσδιόριζαν τις σχέσεις τους µε την κοινωνία και τα κριτήρια των πράξεών τους. Στο επίπεδο της ηθικής θεωρίας η σκέψη πάνω στο άτοµο και τα θεµέλια του κοινωνικού δεσµού θα αναδειχεί σε ζήτηµα πρώτης γραµµής. Σε µεγάλο βαθµό οι κοινωνικές επιστήµες συνδέονται µε την κατασκευή ενός νέου τρόπου πρόσληψης του ατόµου. Ανεξάρτητα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις ήταν σε όλους φανερό ότι ο ορισµός του ατόµου βρισκόταν σε ευθεία σύνδεση µε τον προσδιορισµό της θέσης του µέσα στην πολιτεία. 23 Θ. Γεωργακόπουλος, Θ. Λιανός, Γ. Τσεκούρας, Μ. Χατζηπροκοπίου, Γ. Χρήστου, Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονοµία, Πειραιάς, Α. Σταµούλης, 1991, σελ

26 Ο ευρωπαϊκός ιαφωτισµός (Γαλλία και Αγγλία-Σκωτία) αποτελεί κοµβικό σηµείο στην επεξεργασία της έννοιας του ατόµου. Η διερώτηση για την ανθρώπινη φύση, συνιστώσα της οποίας είναι η µορφή του ατόµου, αποτελεί τον πυρήνα µίας συζήτησης, στην πολιτκή και την ηθική, για το νόηµα της εξέλιξης, νοούµενης υπό όρους ανθρωπολογικούς. ύο είναι τα κύρια ρεύµατα που θα δηµιουργηθούν στο πλαίσιο αυτό : το ρασιοναλιστικό και βολονταριστικό (θεωρίες του φυσικού δικαίου και του κοινωνικού συµβολαίου) και το εµπειρικό (µε κύριο εκπρόσωπο το Hume). Στην ουσία, το ένα ρεύµα θεωρεί το άτοµο στην καθαρώς µεταφυσική του διάσταση ενώ το άλλο στην εµπειρική και ωφελιµιστική. Η εξέλιξη αντιστοιχεί στη µετάβαση από την ανεξαρτησία των ατόµων τη φυσική κατάσταση του J.J. Rousseau στην αυτονοµία των υποκειµένων, και άρα, τη συγκρότηση µιας κοινωνίας αυτόνοµων υποκειµένων. Η θεωρία του συµβολαίου θέτει την εκχώρηση ενός µέρους της ανεξαρτησίας του ατόµου ως αναγκαία προϋπόθεση (και περίπου αναγκαίο κακό) της συγκρότησης της κοινωνίας. Το Συµβόλαιο θέτει, άρα, το Νόµο ως πρώτιστη προϋπόθεση της συνύπαρξης εν κοινωνία, ως αντικειµενικό προσδιοριστικό παράγοντα της διυποκειµενικότητας. Η θεωρία των δύο καταστάσεων (φύση και κοινωνία) είναι βέβαια µια υποθετική σύλληψη, µία κατασκευή επί της οποίας θεµελιώνεται η αναγκαιότητα της συγκρότησης της κοινωνίας και µία συγκεκριµένη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση είναι επίσης η πηγή ενός ορισµένου πολιτικού ιδεώδους. Η θεωρητική αυτή κατασκευή αποσκοπεί στη γεφύρωση του ασυνέχειας φύσης πολιτισµού. Τι είναι όµως ακριβώς αυτό το κενό που πρέπει να γεφυρωθεί; Ένα άνοιγµα ή µία αντίθεση; Τα δύο βασικά ρεύµατα της πολιτικής σκέψης διακρίνονται και ανταλλάσουν τα πυρά τους πάνω ακριβώς στο σηµείο αυτό. Ο «φυσικός νόµος» του Hobbes αλλά και ο «Νόµος της φύσης» του Locke ορίζουν την απόσταση µεταξύ του ατόµου στη φυσική κατάσταση και µία δυνάµει φύσει του ατόµου που µπορεί να πραγµατωθεί µόνο στην κατάσταση της πολιτικής κοινωνίας. Για τους εµπειριστές και ειδικά για το Hume η έννοια του δίκαιου και του άδικου δεν έχει προκύψει από τη φύση, γεννιέται, παράγεται µε την εκπαίδευση και τις συµβάσεις. Πρόκειται για µία κατασκευή πρώτα και έπειτα για έναν θεσµό. Ο άνθρωπος, ακριβώς ως φύση, 26