Μεταφρασμένη Παιδική Λογοτεχνία * Σοφία Γαβριηλίδου,

Transcript

1 Μεταφρασμένη Παιδική Λογοτεχνία * Σοφία Γαβριηλίδου, Εισαγωγικά Αντικείμενο προβληματισμού Σημείο εκκίνησης των προβληματισμών που θα ακολουθήσουν αποτελούν δύο βασικές αντιλήψεις που περιβάλλουν το πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας και συνδέονται άμεσα με τη μετάφραση λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά. Η πρώτη αφορά τον διαπολιτισμικό χαρακτήρα της παιδικής λογοτεχνίας. Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι τα μεταφρασμένα παιδικά βιβλία δημιουργούν, ή μπορούν να δημιουργήσουν, γέφυρες μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών. Είναι γνωστό ότι οι μεταφράσεις βιβλίων για παιδιά, ήδη από τον 19 ο αιώνα, αποτελούν παράδοση στο πεδίο της παιδικής λογοτεχνίας. Ένα μεγάλο υλικό λογοτεχνικών έργων για παιδιά μετακινήθηκε δια της μετάφρασης και των διασκευών σε διάφορες χώρες και γι αυτό θεωρείται ότι διάφορες έννοιες και πληροφορίες πολιτισμικών αναφορών μετακινούνται από τη μια εθνική παιδική λογοτεχνία στην άλλη. Αρχικά η πρακτική των μεταφράσεων παιδικών βιβλίων σημειώνεται σε χώρες με μοντέλο πολιτισμού δυτικού τύπου, όπως η χώρα μας, και τα τελευταία χρόνια επεκτείνεται σταδιακά και σε άλλες χώρες. Οι μεταφράσεις ενθαρρύνονται και προωθούνται ακόμη περισσότερο και πιο οργανωμένα λίγο μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με την ίδρυση, το 1953, της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης IBBY (International Board on Books for Young People), ώστε να επιτευχθούν κάποιοι από τους σημαντικούς στόχους της: τα βιβλία να προσφέρουν στους νέους ευρύτερη γνώση σχετικά με τις αξίες, τις παραδόσεις, τον πολιτισμό που έχουν άλλες χώρες και γι αυτό να βοηθήσουν στην ανάπτυξη καλής θέλησης μεταξύ των εθνών. Επίσης να δοθεί στα παιδιά όλου του κόσμου η δυνατότητα πρόσβασης σε βιβλία με υψηλές λογοτεχνικές και αισθητικές αξιώσεις 1. Η άλλη αντίληψη αφορά την άποψη περί διεθνοποίησης και ομοιογενοποίησης της παιδικής λογοτεχνίας. Η αντίληψη αυτή ξεκινά το 1914 με τη γνωστή φράση του Paul Hazard 2 : υπάρχει μια διεθνής λογοτεχνία επίσης και για τα παιδιά, όταν, σε κριτική μελέτη του, εξετάζοντας έργα της παιδικής λογοτεχνίας, σχολίασε την κοινή γραμμή που τα ένωνε και εντόπισε ιδεολογικές ομολογίες και ομοιογενές περιεχόμενο, επισημαίνοντας ότι τα κλασικά έργα της παιδικής λογοτεχνίας γίνονται γνωστά, δια της μετάφρασης, σε παιδιά-αναγνώστες διαφόρων χωρών. Οι επισημάνσεις του αυτές έδωσαν αφορμή σε μεταγενέστερους μελετητές να διακρίνουν περιστασιακά τον διεθνισμό της παιδικής λογοτεχνίας 3, επειδή διαπιστώθηκε ότι ήταν κοινές οι ανάγκες και οι παράγοντες που διαμόρφωσαν αρχικά την κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία, * Δημοσιεύτηκε στο Δ. Γερμανός, Μ. Κανατσούλη (επιμ.), ΤΕΠΑΕ 09. Σύγχρονες παιδαγωγικές προσεγγίσεις στην προσχολική και την πρώτη σχολική εκπαίδευση, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2010, σσ Από το ενημερωτικό φυλλάδιο της ΙΒΒΥ, Τα σαράντα χρόνια της ΙΒΒΥ ( ), μτφρ. Φ. Αναγνωστοπούλου, στο Διαδρομές, τχ. 29 (άνοιξη 1993), σσ Hazard P. : La letteratura infantile in Italia (1914), στο Cusatelli G. (επιμ.): Pinocchio Esportazione, Roma-Pescia, Armando Editore-Fondazione Nazionale Carlo Collodi, 2002, pp , p. 34. Πρόκειται για το γνωστό άρθρο του δημοσιευμένο αρχικά στο περιοδικό Revues des deux mondes το οποίο συμπεριλήφθηκε στο βιβλίο του Les Livres, les Enfants e les Hommes, Βλ. Faeti A. : I diamanti in cantina, Milano, Bompiani, 1995, pp Βλ. ακόμη Lugli A. : Letteratura per la Gioventù, Firenze, Sansoni, 1967, pp

2 κοινές οι σκοπιμότητες που τη δημιούργησαν, κοινοί οι προσανατολισμοί της, άρα κοινοί ήταν οι κανόνες που την όριζαν. Η Zohar Shavit 4 σημειώνει σχετικά ότι κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία εμφανίζεται ως νέο πολιτισμικό φαινόμενο στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος για να ανταποκριθεί στις ανάγκες του. Κατά συνέπεια είναι ισχυρή η πρόσφυση του εκπαιδευτικού συστήματος στην κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία και έχει καθοριστικό λόγο στη διαμόρφωσή της. Ο παιδαγωγικός και διδακτικός χαρακτήρας της υπερισχύει κι όταν περνά από στάδια μετεξέλιξης στη συνέχεια, ακολουθώντας νεότερες παιδαγωγικές αρχές και μοντέλα εκπαίδευσης που τείνουν να την αποδεσμεύσουν από διδακτικά σχήματα. Η παιδική λογοτεχνία κάθε χώρας νοείται επομένως και ως μέσο εκπαίδευσης, διαπαιδαγώγησης ή καθοδήγησης, επειδή έχει αναλάβει την κοινωνικοποίηση των παιδιών-αναγνωστών, συχνότατα σε βάρος της λογοτεχνικότητας 5. Αυτό είναι το πρώτο κοινό διακριτό γνώρισμα που χαρακτηρίζει κάθε εθνική παιδική λογοτεχνία. Τελευταία, λόγω της καλής επικοινωνίας που έχει αναπτυχθεί μεταξύ μελετητών, συγγραφέων και γενικότερα του εκδοτικού κόσμου ιδεολογίες, πληροφορίες, θεματικές και συγκεκριμένες τάσεις και αφηγηματικές τεχνικές κυκλοφορούν από τη μία χώρα στην άλλη, από τη μία εθνική παιδική λογοτεχνία στην άλλη, ώστε να εδραιώνεται όλο και περισσότερο η αντίληψη περί ομοιογενοποίησής της. Παιδική λογοτεχνία και μετάφραση: Θεωρητικές προσεγγίσεις Τις τελευταίες δεκαετίες, διάφορα και σύνθετα ζητήματα της παιδικής λογοτεχνίας αποτελούν αντικείμενο της ακαδημαϊκής έρευνας. Ζητήματα όμως που αφορούν τη μετάφραση λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά, ειδικότερα το ρόλο της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας στην εξέλιξη μιας εθνικής παιδικής λογοτεχνίας, τις μεταφραστικές στρατηγικές που αναπτύσσονται και τα κριτήρια της επιλογής των προς μετάφραση έργων δεν έχουν απασχολήσει, ή δεν έχουν απασχολήσει συστηματικά, τους μελετητές του χώρου. Μόνο τελευταία η συγκριτική εξέταση της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας και η αποτίμησή της κερδίζει το ερευνητικό ενδιαφέρον, ενώ σε πανεπιστήμια της Μ. Βρετανίας 6 αποτελεί νέο αντικείμενο έρευνας και σπουδών. Ωστόσο σημαντικές μελέτες επικεντρωμένες στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία, όπως των Zohar Shavit και Riitta Oittinen, δεν έχουν ακόμη συνδεθεί άμεσα με τη μελέτη της παιδικής λογοτεχνίας και παραμένουν στο πεδίο των σπουδών της μετάφρασης. Αξιοσημείωτο είναι όμως ότι άρχισαν να δημοσιεύονται μελέτες που εστιάζουν σε ζητήματα της μεταφρασμένης παιδικής λογοτεχνίας με διεθνή προοπτική 7. Οι προβληματισμοί που προκύπτουν από την εξέταση των μεταφρασμένων 4 Shavit Z. : Poetics of Children s Literature, Athens and London, University of Georgia Press, 1986, pp και p. 137 (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 19/5/2008). 5 Βλ. Nikolajeva M. : Children s Literature. Come of Age: Toward a New Aesthetic, New York and London, Garland Publishing, 1996, pp Αναφέρουμε το σημαντικότερο: University of Warwick, Centre for Translation and Comparative Cultural Studies, υπό τη διεύθυνση της Susan Bassnett. 7 Βλ. Βιβλιογραφία της παρούσης εξέτασης και το ηλεκτρονικό περιοδικό Meta : journal des traducteurs / Meta: Translators' Journal, Directeur : André Clas, Éditeur : Les Presses de l'université de Montréal, Traduction pour les enfants / Translation for children, Sous la direction de Riitta Oittinen (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). Ενδεικτικά αναφέρουμε: Mdallel S. : Translating Children s Literature in the Arab 2

3 βιβλίων για παιδιά με τα πρωτότυπά τους δεν περιορίζονται μόνο στον ευρωπαϊκό χώρο αλλά ενδιαφέρονται και για τις εθνικές παιδικές λογοτεχνίες που μόλις έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται. Η επιστημονική συζήτηση προτίθεται τώρα να εξετάσει τα κατάλληλα εργαλεία που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τον διαπολιτισμικό χαρακτήρα της παιδικής λογοτεχνίας 8 και παράλληλα να απαντήσει σε προβληματικές που προκύπτουν από τη συγκριτική θεώρηση μεταφρασμένων λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά. Η ιστορία της λογοτεχνίας και οι λογοτεχνικές μελέτες γενικότερα, που αποτελούν αντικείμενο της συγκριτικής γραμματολογίας, είναι σαφές ότι συνδέονται άμεσα με τις μεταφραστικές σπουδές. Η στροφή του ενδιαφέροντος στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία φαίνεται να έχει βασικό σημείο εκκίνησης την πολυσυστημική θεωρία. Προτείνεται τη δεκαετία του 1970 από τον ισραηλινό σημειολόγο Itamar Evan-Zohar 9 για να εφαρμοστεί στη λογοτεχνία το 1974 από τον επίσης ισραηλινό Gideon Toury 10 και να διευρυνθεί στη συνέχεια από μελετητές άλλων χωρών. Σύμφωνα με την πολυσυστημική θεωρία ένα λογοτεχνικό έργο αποτελεί μέρος της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής και εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό και ιστορικό πλαίσιο. Η λογοτεχνία, σε δεδομένη κοινωνική περίοδο, δεν μπορεί συνεπώς να μελετηθεί μεμονωμένα αλλά ως μέρος ενός πολιτισμικού συστήματος. Γίνεται αντιληπτή ως ένα σύνολο διαστρωματωμένο από ετερογενή στοιχεία συνδεδεμένα μεταξύ τους. Το σύνολο αυτό μεταβάλλεται από την αλληλεπίδραση, λιγότερο ή περισσότερο δυναμική, αυτών των στοιχείων 11. Η λογοτεχνία επομένως αποτελεί ένα πολυσύστημα στο οποίο αναπτύσσονται, συνυπάρχουν και συνωθούνται ξεχωριστά συστήματα. Κάθε ξεχωριστό σύστημα υπάρχει χάρη στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των στοιχείων τους και δημιουργεί τομές και αντιθέσεις με άλλα συστήματα που ανήκουν στο πολυσύστημα 12. Συνεπώς και το σύνολο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας είναι ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό σύστημα στο εσωτερικό του ευρύτερου λογοτεχνικού πολυσυστήματος και βρίσκεται σε διαρκή αγώνα για επιβίωση ή κυριαρχία 13. Όπως και κάθε ξεχωριστό λογοτεχνικό σύστημα, η μεταφρασμένη λογοτεχνία μπορεί να επιφέρει επιπτώσεις στο πολυσύστημα και να αποκτήσει, σε διάφορες χρονικές στιγμές, διαφορετική θέση σ αυτό, κεντρική ή περιφερειακή. Ένα δυναμικό World: The State of the Art, Meta-Traduction pour les enfants, vol. 48, n. 1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). 8 Carta G. : La letteratura per l infanzia e gli studi sulla traduzione, εισήγηση στο Συνέδριο με θέμα: La letteratura per l infanzia oggi: epistemologia, didattica universitaria e competenze per le professionalità educative, Νοεμβρίου, 2007, Università degli Studi di Padova, την οποία ευχαριστώ που έθεσε στη διάθεσή μου την αδημοσίευτη ακόμη εισήγησή της. 9 Even-Zohar I. : Polysystem Theory, Poetics Today, Special Issue: Literature, Interpretation, Communication, Duke University Press, vol. 1., n. 1/2, (autumn 1979), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008) και, του ιδίου : Polysystem Studies, a special issue of Poetics Today, (Durham, Duke University Press), vol. 11, n. 1 (1990), passim και ειδικότερα pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008). 10 Carotenuto C. : Teoria e prassi della traduzione letteraria. Analisi testuale di senilità (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008). 11 Even-Zohar I. : Polysystem Theory, pp Even-Zohar I. : Polysystem Theory, p. 294 και, του ιδίου : Polysystem Studies, pp Even-Zohar I. : Polysystem Studies, pp

4 λογοτεχνικό σύστημα δεν είναι ανοικτό στις μεταφράσεις επειδή βασίζεται στην δική του πρωτότυπη παραγωγή. Η μεταφρασμένη λογοτεχνία έχει τότε περιφερειακή θέση. Ένα καλό παράδειγμα δυναμικού λογοτεχνικού συστήματος αποτελεί η παιδική λογοτεχνία στην αγγλική γλώσσα. Καθηγητές στα αμερικάνικα πανεπιστήμια αναζητούν μεταφρασμένη λογοτεχνία για να τη συζητήσουν με τους φοιτητές τους αλλά οι επιλογές τους είναι πολύ περιορισμένες επειδή το ποσοστό της μεταφρασμένης λογοτεχνίας είναι ιδιαίτερα χαμηλό 14. Τα αδύναμα λογοτεχνικά συστήματα, αντίθετα, επιβιώνουν κυρίως χάρη στις μεταφράσεις. Κεντρική θέση αποκτούν τα μεταφρασμένα λογοτεχνικά έργα όταν συνιστούν καινοτόμο δύναμη και συμβάλλουν δραστικά στην διαμόρφωση του πολυσυστήματος της εθνικής λογοτεχνίας 15. Σ αυτήν την περίπτωση οι μεταφραστικές στρατηγικές κινούνται με μεγαλύτερη ανεξαρτησία από τους περιορισμούς που επιβάλλουν τα κανονιστικά πρότυπα του πολιτισμού στον οποίον εισέρχονται οι μεταφράσεις (πολιτισμός-στόχος). Η μεταφρασμένη λογοτεχνία έχει δυναμική θέση στο λογοτεχνικό σύστημα του πολιτισμού-στόχου όταν αυτό βρίσκεται είτε στο ξεκίνημά του, είτε περνάει περίοδο κρίσης και καμπής, με συνακόλουθο να αδυνατεί να ικανοποιήσει τις προσδοκίες του αναγνωστικού κοινού του 16. Σ αυτήν την επισήμανση απαντά η Rita Ghesquiere με την προκλητική κι ενδιαφέρουσα παρατήρηση ότι η κεντρική θέση της μεταφρασμένης λογοτεχνίας ίσως να αποτελεί και εμπόδιο στην εξέλιξη του λογοτεχνικού συστήματος στο οποίο εισέρχεται 17. Η Zohar Shavit, που εκπαιδεύτηκε στη σχολή του Itamar Even-Zohar, εφαρμόζει την πολυσυστημική θεωρία, για να εξετάσει κρίσιμα ζητήματα της παιδικής λογοτεχνίας και των μεταφράσεων της 18. Υποστηρίζει την άποψη ότι η παιδική λογοτεχνία έχει περιφερειακή θέση στο λογοτεχνικό σύστημα λόγω του χαμηλού κύρους που της αποδίδεται διεθνώς. Εκτιμάει ότι γι αυτό ο μεταφραστής παιδικών βιβλίων μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του την ελευθερία να παρέμβει στο πρωτότυπο προσαρμόζοντάς το ώστε να καταστεί κατάλληλο, χρήσιμο και κατανοητό από τα παιδιά-αναγνώστες 19. Η ελευθερία αυτή του μεταφραστή οφείλεται αφενός στην ιδέα που έχουν οι κοινωνίες για την παιδική ηλικία, στην οποία συμμορφώνεται τόσο η παιδική λογοτεχνία όσο και η εισαγόμενη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία, και αφετέρου στα κριτήρια με τα οποία επιλέγονται τα αντικείμενα της ακαδημαϊκής έρευνας. Με την τελευταία επισήμανση εννοεί ότι η τάση να διερευνώνται οι παιδαγωγικές σκοπιμότητες των λογοτεχνικών κειμένων για παιδιά και να εξετάζεται κυρίως η σχέση συγγραφέα-κειμένου-αναγνώστη (ή, αλλιώς, η άνιση σχέση μεταξύ ενήλικου-πομπού του μηνύματος και ανήλικου-δέκτη του μηνύματος), αν και εξασφαλίζει μια κεντρική θέση της παιδικής λογοτεχνίας στις παιδαγωγικές σπουδές, 14 Βλ. Bassnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, Πρόλογος - μεταφραστική επιμ.- Επίμετρο : Δ. Τζιόβας, μτφρ. Α. Αναστασιάδου, Ε. Γεωργοστάθη, Α. Λούδη, Μ. Μαγείρου, Ε. Πάσχου, Μ. Σπανάκη, Αθήνα, Πατάκης, 2000, σ. 227 και Freeman E. B. : The Canon and Global Prospectives in Children s Literature (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 18/10/2008). 15 Even-Zohar I. : Papers in historical poetics, The Porter Institute for Poetics and Semiotics, Tel Aviv University, 1978, pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα TOCS-Books.htm, προσπελάστηκε στις 3/6/2008). 16 Even-Zohar I. : Papers in historical poetics, p. 23 και, του ιδίου, Polysystem Studies, pp Carta G. : La letteratura per l infanzia e gli studi sulla traduzione. 18 Shavit Z. : Translation of Children s Literature as a Fuction of its Position in the Literaty Polysystem, Poetics Today, (Translation Theory and Intercultural Relations, Duke University Press), vol. 2, n. 4, (summer-autumn 1981), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 7/6/2008). 19 Ibidem, p

5 την απομακρύνει από τις λογοτεχνικές. Έτσι, η παιδική λογοτεχνία αποτελεί ένα υποσύστημα της λογοτεχνίας καθώς ανήκει αφενός στο λογοτεχνικό σύστημα αλλά ταυτόχρονα ανήκει και στο εκπαιδευτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο ότι η παιδική λογοτεχνία είναι ένα σύμπαν σύνθετο, πολυεδρικό και πολυδιάστατο, που αν θελήσουμε να το διερευνήσουμε θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ένα σύνολο παραγόντων που αλληλεπιδρούν και την προσδιορίζουν. Αν θέλουμε λοιπόν να προσεγγίσουμε την παιδική λογοτεχνία, δε γίνεται να αγνοήσουμε ότι το περιβάλλον της είναι ιστορικό, ο χώρος της είναι λογοτεχνικός, η ιδιαιτερότητά της είναι η ηλικία των αναγνωστών στους οποίους απευθύνεται, τη διεκδικεί το πεδίο της παιδαγωγικής, οι αναφορές της είναι γεμάτες με σηματοδοτήσεις, το υπόβαθρο είναι φιλοσοφικό, οι προεκτάσεις και οι επεξεργασίες της αναπαριστώνται στα μέσα ενημέρωσης 20. Συνεπώς τα παιδικά κείμενα μας καλούν να τα εξετάσουμε στο συγκείμενό τους, ένα πράγματι ευρύ συγκείμενο, σε σχέση δηλαδή με τα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτισμικά γεγονότα, λογοτεχνικές τάσεις και παιδαγωγικές αρχές και σκοπιμότητες. Αν εφαρμόσουμε την πολυσυστημική θεωρία στη μελέτη της παιδικής λογοτεχνίας, όπως προτείνει η Shavit Zohar και όπως την επεκτείνει με το σχολιασμό της η Rita Ghesquiere, ότι δηλαδή η κεντρική θέση της μεταφρασμένης λογοτεχνίας αποτελεί εμπόδιο στην εξέλιξη της εθνικής, θα κατανοήσουμε τους λόγους για τους οποίους η μεταφρασμένη παιδική πεζογραφία στο εσωτερικό του λογοτεχνικού πολυσυστήματος στη χώρα μας, που είχε κεντρική θέση κατά τον 19 ο αιώνα, θεωρήθηκε ότι υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την εξέλιξη της ελληνικής πεζογραφίας για παιδιά 21, ενώ η ελληνική παιδική ποίηση, που δεν ακολούθησε ξενόφερτα μοντέλα, αναπτύχθηκε και έφτασε σε προσωπική δημιουργική έκφραση 22. Μεταφραστικές τροποποιητικές παρεμβάσεις Οι θεωρητικοί της συγκριτικής γραμματολογίας έχουν εκφράσει συχνά τους προβληματισμούς σχετικά με τη μετάφραση των λογοτεχνικών έργων και τις δυσκολίες κατά τη μεταφορά τους σε άλλη γλώσσα 23. Με τη μεταφραστική πράξη ένα πλαίσιο συμφραζομένων επανεγγράφεται σε ένα άλλο. Γίνεται αντιληπτό ότι η επανεγγραφή αυτή είναι ζήτημα πολύπλοκο καθώς εμπλέκεται με ζητήματα ανάγνωσης και ερμηνείας, και αποκαλύπτει σχήματα αλλαγής στην πρόσληψη ενός δεδομένου λογοτεχνικού συστήματος 24. Ρυθμίζεται από την πολιτισμική πραγματικότητα του μεταφραστή και των αναγνωστών της μεταφρασμένης λογοτεχνίας, της οποίας ο πολιτισμικός κώδικας είναι, ή μπορεί να είναι, διαφορετικός. Αυτός με τη σειρά του ρυθμίζεται από διάφορους παράγοντες που εμπλέκονται μεταξύ τους, όπως είναι ο τόπος και η εποχή της δημιουργίας του πρωτοτύπου Beseghi E. : Letteratura per l infanzia e sue intersioni, στο Ascenzi A. (επιμ.) : La letteratura per l infanzia oggi. Questioni epistemologiche, metodologie d indagine e prospettive di ricerca, Milano, V&Puniversità, 2002, pp , p Ντελόπουλος Κ. : Παιδικά και Νεανικά Βιβλία του 19 ου αιώνα, Αθήνα, ΕΛ.Ι.Α., 1995, σσ Βλ. Καρακίτσιος Α. : Σύγχρονη παιδική ποίηση, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2002, σσ Βλ. ενδεικτικά, M. Guglielmi, La traduzione letteraria, στο Gnisci A. (επιμ.) : Letteratura Comparata, Milano, Mondadori, 2003, pp , passim και ειδικότερα pp Bassnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, σ Βλ. Γαβριηλίδου Σ. : Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2008, σ

6 Η συνήθης προσέγγιση σε μεταφραστικές δραστηριότητες επικεντρωνόταν σε ζητήματα που αφορούσαν την πιστότητα της μετάφρασης στο πρωτότυπο και απαντούσαν σε ερωτήματα σχετικά με το πώς θα έπρεπε να είναι η μετάφραση. Η νέα πρόταση 26 αντίθετα εστιάζει στο μεταφρασμένο κείμενο και στη σχέση του με το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο δημιουργείται και από το οποίο διαμορφώνεται, θέλοντας να απαντήσει στο ερώτημα: πώς είναι η μετάφραση. Το ενδιαφέρον δηλαδή μετατοπίζεται από το πρωτότυπο (κείμενο-πηγή) στο δευτερογενές (κείμενο-στόχο) 27. Με την οπτική αυτή η πράξη της μετάφρασης δεν αντιμετωπίζεται με την παραδοσιακή έννοια του όρου, αλλά ως σημειολογική διαδικασία. Η μετάφραση δηλαδή γίνεται κατανοητή ως διαδικασία μετάβασης προτύπων και μοντέλων του κειμένου από το ένα σύστημα στο άλλο. Το τελικό προϊόν της μετάφρασης είναι το αποτέλεσμα της σχέσης μεταξύ του πρωτοτύπου και του δευτερογενούς κειμένου. Και αυτή η σχέση καθορίζεται από σημειολογικούς περιορισμούς 28. Η δραστηριότητα της μετάφρασης λογοτεχνικών βιβλίων για ενηλίκους και της παιδικής λογοτεχνίας φαίνεται να είναι παρόμοια. Όμως η μετάφραση της παιδικής λογοτεχνίας έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες ακριβώς λόγω της ηλικίας των αποδεκτών της και των συγκεκριμένων ηθοποιητικών, κοινωνικοποιητικών και διδακτικών στόχων που έχει αναλάβει να εξυπηρετήσει. Και γι αυτό, σε μεταφράσεις βιβλίων για παιδιά, η αλλοίωση πολιτισμικών εμπεριεχομένων και η προσαρμογή σε νόρμες και σκοπιμότητες, η αποσπασματική απόδοσή τους, καθώς και η απλοποίηση της γλωσσικής, κάποιες φορές, πολυσημίας, ή ακόμη η υποτίμηση των υφολογικών επιλογών του πρωτοτύπου είναι συνήθης και θεωρείται κάποτε θεμιτή. Αντίθετα, δεν αποτελεί πρακτική σε μεταφράσεις λογοτεχνικών έργων για ενηλίκους. Ο μεταφραστής ενός έργου για παιδιά, είναι δυνατόν να μεταφέρει ένα πρωτότυπο κείμενο στον πολιτισμό-στόχο, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της κοινωνίας του, της οποίας είναι εκπρόσωπος. Αν αγνοήσει τις συμβάσεις και τους κανόνες της λογοτεχνίας του πολιτισμού-στόχου και προτείνει μια μετάφραση πιστή στα σημαινόμενα του πρωτοτύπου, οι αναγνώστες του δευτερογενούς αυτού κειμένου είναι δυνατόν είτε να την υποδεχθούν θετικά, εμπλουτίζοντας μ αυτόν τον τρόπο τις πολιτισμικές συντεταγμένες τους, είτε να την απορρίψουν. Αν πριμοδοτήσει την προσαρμογή της μετάφρασής του αυτό οφείλεται κατά κανόνα στις παιδαγωγικές και διδακτικές σκοπιμότητες που επιβάλλονται από την κοινωνία του. Είναι δηλαδή οι συγκεκριμένες δεξιότητες που θεωρεί ο μεταφραστής ότι έχουν τα παιδιά αναγνώστες στην αποκωδικοποίηση του ξένου πολιτισμικού κώδικα που τον αναγκάζουν να ελέγχει και να διαμορφώνει, κατά τη μεταφραστική δραστηριότητα, το κείμενο. Ο μεταφραστής επομένως πρέπει να αποφασίσει τις επιλογές του αν συναντήσει θέματα-ταμπού ή ιδέες, στερεότυπα, προκαταλήψεις που έρχονται σε αντίθεση με τις κυρίαρχες του πολιτισμού-στόχου. Πιθανότατα, αν το βασικό θέμα του βιβλίου αποτελεί πολιτισμική απειλή, όπως θα μπορούσε να είναι για τη χώρα μας το θέμα της ομοφυλοφιλίας 29, δεν προωθείται από τους εκδοτικούς οίκους για μετάφραση. Μελέτες 26 Guglielmi M. : La traduzione letteraria, pp Βλ. Bassnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, σ Shavit Z. : Poetics of Children s Literature, p Βλ. ακόμη Ζωγραφίδου Ζ., Κασάπη Ε., Σοφιανού Ο. : Ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις στη μετάφραση λογοτεχνικού κειμένου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2000, passim και ειδικότερα σσ Ένα θέμα ταμπού για την ελληνική κοινωνία είναι οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις. Έχουν ωστόσο αποτελέσει βασικό θέμα για παιδιά διαφόρων ηλικιακών φάσεων σε εκδόσεις στην Αμερική, με προφανή σκοπό να εξοικειώσουν τα παιδιά-αναγνώστες με τις διαφορετικές συμπεριφορές που εκδηλώνουν ομοφυλόφιλοι και που μπορεί να ανήκουν στο άμεσο περιβάλλον τους. Βλ. σχετικά βιβλιοπαρουσίαση 6

7 έχουν δείξει ότι πολιτική και ιδεολογία, κυρίως σε χώρες με απολυταρχικά καθεστώτα όπου η προπαγάνδα είναι ισχυρό εργαλείο 30, ορίζουν τα κριτήρια της επιλογής των έργων που θα μεταφραστούν καθώς και το περιεχόμενο και τη μορφή των μεταφρασμένων λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά. Ανάλογες προβληματικές θέτει και η Emer O Sullivan στη μελέτη της Comparative Children s Literature 31, η οποία προτείνει την αξιοποίηση των μεθόδων της συγκριτικής γραμματολογίας στην εξέταση γενικότερων θεμάτων της παιδικής λογοτεχνίας. Αναφορικά με τις μεταφράσεις για παιδιά επισημαίνει ότι η αυθεντικότητα και η δυναμική του πρωτότυπου έργου χάνεται κατά τη μεταφορά του σε άλλη γλώσσα κυρίως λόγω της παρεμβατικής διδακτικής διάθεσης που αναπτύσσει ο μεταφραστής, των επεξηγήσεων που παραθέτει, των περικοπών, των διασκευών ή περιληπτικών αποδόσεων του πρωτοτύπου. Τις ίδιες παρατηρήσεις διαβάζουμε στη Sonia Marx στη μελέτη της Le avventure tedesche di Pinocchio. Letture di una storia senza frontiere 32 όπου εξετάζει τις διάφορες διασκευές και προσαρμογές που ακολουθήθηκαν στο γνωστό έργο Οι Περιπέτειες του Πινόκιο ( ) κατά τη μεταφορά του στη γερμανική γλώσσα. Διαπιστώνει ότι δεν ήταν λίγες οι μεταφρασμένες εκδοχές του που απομακρύνονται από κρίσιμα για την κατανόησή του σημεία. Ενδεικτικά ας αναφερθούν οι αποδόσεις των Jakob Lorey και Herbert List 33 του 1950 και 1951, όπου παραλείφθηκε κάθε σκηνή στην οποία, με τη λεπτή σάτιρα και το ειρωνικό ύφος της αφήγησης του συγγραφέα Κολόντι, σχολιάζεται η ηθική εξασθένιση του ενήλικου κόσμου που περιβάλλει τον Πινόκιο. Οι μεταφραστές προτίμησαν να παραμορφώσουν το πρωτότυπο, αποφεύγοντας σκοπίμως να μεταφράσουν συγκεκριμένα περιγραφικά και διαλογικά μέρη του έργου που παρουσίαζαν την εξαθλιωμένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας των ενηλίκων όπως αποτυπώνεται στο πρωτότυπο. Με αυτήν την επιλογή τους επεδίωκαν προφανώς να εξασφαλίσουν το σεβασμό των αναγνωστών-παιδιών προς την ενήλικη (υποδειγματική) μορφή και να προφυλάξουν το κύρος της, ανταποκρινόμενοι στην κυρίαρχη τότε ιδεολογία σε κείμενα για παιδιά περί αυθεντίας των ενηλίκων. Σε νεότερη απόδοση του ίδιου έργου στη γερμανική, το 1988, από τη γνωστή συγγραφέα Christine Nöstlinger 34, τιμημένη με βραβείο Άντερσεν και με ειδικό βραβείο γερμανικής παιδικής λογοτεχνίας, δημιουργείται ένας νέος Πινόκιο, που ενώ διατηρεί κάποια από τα χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά που του απέδωσε ο δημιουργός του, προσλαμβάνει και νέα γνωρίσματα: έχει συνείδηση των δύσκολων κοινωνικών συνθηκών του, έχει την ικανότητα να προβεί σε διανοητικές διεργασίες, να διατυπώσει ώριμες αξιολογικές κρίσεις και να εκφράσει απόψεις προβληματίζοντας τους αναγνώστες του. Είναι δηλαδή προσαρμοσμένος στα πρότυπα που πρότεινε η W. E. Betts (επιμ.) : Gay and lesbian characters and themes in children s books (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 28/11/2007). 30 Βλ. ενδεικτικά Cambi F., Gives G. : Il bambino e la lettura. Testi scolastici e libri per l infanzia, Pisa, Edizioni ETS, 1996, pp , και Mdallel S. : Translating Children s Literature in the Arab World: The State of the Art, pp O Sullivan Ε. : Comparative Children s Literature, London and New York, Routledge, 2005 και, της ιδίας : Narratology meets Translation Studies, or, The Voice of the Translator in Children s Literature, Meta-traduction pour les enfants, vol. 48, n. 1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). Ευχαριστώ τη φίλη και συνάδελφο Μένη Κανατσούλη για την επιστημονική επαφή μου με το έργο της Emer O Sullivan. 32 Marx S. : Le avventure tedesche di Pinocchio. Letture di una storia senza frontiere, Firenze-Pescia, La Nuova Italia-Fondazione Nazionale Carlo Collodi, Ibidem, p Ibidem, pp

8 παιδική λογοτεχνία την εποχή που δημοσιεύεται αυτή η μετάφραση. Προσαρμογές μικρότερης έκτασης των Περιπετειών του Πινόκιο διαπιστώθηκαν και στις πρώτες πιστές μεταφράσεις στη γλώσσα μας. Οι σημαντικότερες παρεμβάσεις καθοδηγούνται από τη διάθεση των μεταφραστών να αμβλυνθεί το διδακτικό ύφος του έργου και να μειωθεί η ένταση του τρόμου όταν κινδυνεύει η ζωή του Πινόκιο. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι μεταφραστές επιλέγουν τη λέξη ληστές, αντί για τη φονιάδες του πρωτοτύπου, όταν αναφέρονται στους δολοφόνους του Πινόκιο. Καθώς το έργο είναι πλούσιο σε πολιτισμικές αναφορές ως προς τους τόπους, τα ονόματα, τα φαγητά ή τις συνήθειες σημειώνεται η αμηχανία των μεταφραστών ώστε να γίνει περισσότερο οικείος ο χρονότοπος της αφήγησης στους αναγνώστες της χώρας μας. Οι πιο πρόσφατες μεταφράσεις του Πινόκιο ακολουθούν το πρωτότυπο, αποδίδουν με συνέπεια την ατμόσφαιρα του έργου, τις λεκτικές επιλογές και έχουν τη διάθεση να μην απομακρυνθούν από το πολιτισμικό περιβάλλον του Πινόκιο 35. Παρόμοιες τάσεις, δηλαδή προσαρμογές των πρώτων μεταφράσεων των παιδικών αφηγημάτων στο οικείο πολιτισμικό, γεωγραφικό και κοινωνικό περιβάλλον για να ακολουθήσουν μετά από χρόνια μεταφράσεις με συνέπεια στο πρωτογενές κείμενο, φαίνεται να αποτελούν κανόνα στην παιδική λογοτεχνία. Η Zohar Shavit, μετά από επισταμένες έρευνες διαπιστώνει ότι το ίδιο ιστορικό μοντέλο δημιουργίας και τα ίδια στάδια εξέλιξης ακολουθούν όλες οι εθνικές παιδικές λογοτεχνίες, χωρίς εξαίρεση, ανεξάρτητα από τη χρονική στιγμή της εμφάνισής τους. Παρουσιάζουν μια θεωρία πολιτισμικών συνθηκών που φαίνεται να είναι καθολικά ισχύουσα. Ακολουθούν ένα κοινό σχέδιο ανάπτυξης από τον διδακτισμό στην ποικιλομορφία 36. Ας αναφέρουμε, ως παράδειγμα, τις παρατηρήσεις της Claire Le Brun στη μελέτη της De Little Women de Louisa May Alcott aux Quatre filles du docteur March 37, όπου διερευνάται η μεταφραστική πορεία στη γαλλική γλώσσα του έργου Μικρές Κυρίες (1868) και σχολιάζονται οι επεξηγήσεις, οι απλοποιήσεις και οι τροποποιητικές παρεμβάσεις του μεταφραστή. Η Le Brun διαπιστώνει ότι έγιναν αξιοσημείωτες προσαρμογές των μεταφράσεων του έργου στη γεωγραφική, κατά συνέπεια και στην κοινωνικοπολιτισμική γαλλική πραγματικότητα 38. Σημειώνει ακόμη ότι ήταν τόσο ισχυρές οι προσαρμογές ώστε, αν και οι πιο πρόσφατες μεταφράσεις αντιμετώπισαν χωρίς παρεμβατική διάθεση το πρωτότυπο, επηρεάστηκαν από τους προγενέστερους μεταφραστικούς μετασχηματισμούς. Η Maria Nikolajeva στη μελέτη της Children s Literature comes of age : Toward a New Aesthetic, 39 κάνει λόγο για τις δυσκολίες κατά τη μετάφραση βιβλίων για παιδιά όταν οι πολιτισμικές πραγματικότητες μεταξύ του πολιτισμού-πηγή και πολιτισμούστόχου διαφέρουν. Παρατηρεί ότι τα σημεία του κειμένου που δεν ακολουθούν την ιδεολογία, την ηθική ή την θρησκευτική παράδοση υφίστανται κάθαρση 35 Gavriilidis-Spiridis S. : Pinocchio in Grecia, Roma-Pisa, Armando Editore-Fondazione Nazionale Carlo Collodi, 2004, pp Shavit Z. : Poetics of Children s Literature, pp και, της ιδίας, The Historical Model of the Development of Children s Literature, στο Nikolajeva M. (επιμ.) : Aspects and Issues in the History of Children s Literature, Westport, Connecticut, London, Greenwood Press, 1995, LeBrun C. : De Little Women de Louisa May Alcott aux Quatre filles du docteur March, Metatraduction pour les enfants, vol. 48, n.1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). 38 Αναφέρεται ενδεικτικά η μετάφραση του 1872, του P.J. Stahl, ψευδώνυμο του Pierre-Jules Hetzel, του γνωστού γάλλου εκδότη βιβλίων του Ιουλίου Βερν, του Βίκτορος Ουγκώ, κ.ά.. 39 Νikolajeva Μ. : Children s Literature comes of age : Toward a New Aesthetic, pp

9 (purification) 40, απαλείφονται ή προσαρμόζονται στα δεδομένα του πολιτισμού-στόχου. Ως παράδειγμα αναφέρει ότι στη μετάφραση στη ρώσικη γλώσσα του βιβλίου Το θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον (1907), της σουηδής Σέλμα Λάγκερλοφ, οι γονείς του Νιλς πηγαίνουν στην αγορά, αντί, σύμφωνα με το πρωτότυπο, να πάνε στην εκκλησία. Αυτή η τροποποίηση κρίθηκε απαραίτητη προφανώς επειδή στην πρώην Σοβιετική Ένωση στα παιδικά βιβλία δε γίνονταν αναφορές στην εκκλησία και στις ιδεολογίες της θρησκείας. Σ ένα από τα ωραιότερα κλασικά, στο Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ του Μαρκ Τουέιν, στο 20 ο κεφάλαιο 41, βρίσκεται μια φράση-πρόκληση, ακόμη ίσως και για τη σημερινή εποχή, για τους μεταφραστές. Είναι στο σημείο που η Μπέκυ βρίσκει την ευκαιρία να πάρει στα χέρια της το μυστηριώδες εκείνο βιβλίο που έκανε το δάσκαλό τους να βυθίζεται στο διάβασμα: The title-page - Professor Somebody's Anatomy - carried no information to her mind; so she began to turn the pages. She came at once upon a handsomely engraved and colored frontispiece - a human figure, stark naked 42. Στην ελληνική απόδοση διαβάζουμε: Ο τίτλος στο εξώφυλλο Ανατομία - συγγραφέας ήταν κάποιος άγνωστο καθηγητής - δεν της έλεγε τίποτα, γι αυτό άρχισε να γυρνά τις σελίδες. Έφτασε στην προμετωπίδα που ήταν μια πολύ ωραία έγχρωμη γκραβούρα-ένα ανθρώπινο σώμα 43. Παραλείπεται δηλαδή η φράση stark naked θεωρούμενη προφανώς προκλητική για να είναι γραμμένη σ ένα παιδικό βιβλίο. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετωπίστηκε μεταφραστικά σε ιταλικές εκδόσεις 44. Κάποιες φορές ωστόσο είναι πράγματι εξαιρετικά δύσκολο, ή και αδύνατο, να αντιμετωπίσει ο μεταφραστής, έστω και με παραμορφώσεις ή τροποποιήσεις, το πολιτισμικό περιεχόμενο ενός όρου ή μιας κατάστασης. Το Where the Wild Things Are (1963) του Maurice Sendak παρουσιάζει τέτοια δυσκολία, παρατηρεί η Maria Nikolajeva 45, καθώς αυτό που εντυπωσίασε φοιτητές από τη Ρωσία ήταν ότι ο μικρός Max, ο πρωταγωνιστής, είχε δικό του δωμάτιο. Και αυτό ήταν ένα ισχυρό πολιτισμικό σημείο άγνωστο για τα παιδιά της Ρωσίας και δύσκολα μεταφράσιμο. Συνοψίζοντας όσα αναφέρθηκαν, γίνεται φανερό ότι τις τροποποιητικές παρεμβάσεις των μεταφραστών καθορίζουν δύο βασικοί παράγοντες: i. η προσαρμογή σ αυτό που ο πολιτισμός-στόχος, σε συγκεκριμένη χρονικά στιγμή, θεωρεί κοινωνικά και πρακτικά ωφέλιμο για την εκπαίδευση των παιδιών και την διαμόρφωση της ηθικής τους, και ii. ο σεβασμός σε αυτές που θεωρούν ότι είναι οι αντιληπτικές ικανότητές τους 46. Αυτοί οι δύο παράγοντες επηρεάζουν τα διάφορα στάδια της μεταφραστικής δραστηριότητας: 40 Όρος που προτείνεται από τoν Göte Klingberg (1986), στο Nikolajeva M. : Children s Literature comes of age : Toward a New Aesthetic, p Σύμφωνα με το πρωτότυπο βρίσκεται στο 20 ο κεφάλαιο, στην ελληνική απόδοση (και στην ιταλική) στο 21 ο. 42 Twain M. (1876): The adventures of Tom Sawyer, κεφ. ΧΧ (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα ημερομηνία πρόσβασης 4/6/2008). 43 Τουέιν Μ. : Οι περιπέτειες του Τομ Σόγερ, μτφρ. Π. Διαμαντοπούλου, Αθήνα, Ύψιλον, 1988, σ Πρόκειται για δύο σχετικά πρόσφατες εκδόσεις του εκδοτικού οίκου Mondadori, 1980 και Βλ. Denti R.: Lasciamoli leggere. Il piacere e l interesse per la lettura nei bambini e nei ragazzi, Torino, Einaudi, 1999, p Nikolajeva M. : Children s Literature comes of age : Toward a New Aesthetic, p Shavit Z. : Poetics of Children s Literature, p. 122 και, της ιδίας, Translation of Children s Literature as a Function of its Position in the Literaty Polysystem, p

10 i. την επιλογή του προς μετάφραση πρωτοτύπου 47, ii. το βαθμό και το είδος των τροποποιητικών παρεμβάσεων, iii. τις διασκευασμένες εκδοχές ενός λογοτεχνήματος ανάλογα με την υποκατηγορία αναγνωστικού κοινού στο οποίο απευθύνονται. Συχνά όμως είναι οι οικονομικοί παράγοντες που επιβάλλουν συγκεκριμένες επιλογές του μεταφραστή, επειδή η διάθεση ενός βιβλίου με ξένο πολιτισμικό κώδικα και στερεότυπα αλλότρια αποτελεί τόλμημα με πιθανές αρνητικές οικονομικές συνέπειες για τον εκδότη 48. Τη δεκαετία του 1990 κυκλοφόρησε ένα ανυπόγραφο έντυπο σε γερμανικούς εκδοτικούς οίκους, το οποίο παραθέτει η Emer O Sullivan σε μελέτη της 49, με σκοπό να προτρέψει συγγραφείς και εικονογράφους να αποφεύγουν απεικονίσεις τηλεφωνικών θαλάμων, ενδυμασιών, οχημάτων, φράσεων και άλλων διακριτών τοπικών και εθνικών πολιτισμικών σημείων που προδίδουν χώρα προέλευσης για να διευκολυνθεί η είσοδος των βιβλίων τους στη διεθνή αγορά. Αυτή η προτροπή έχει ως συνέπεια, όπως γίνεται κατανοητό, την άρνηση στο δικαίωμα της εξοικείωσης με το διαφορετικό. Ο ρόλος των μεταφράσεων στη μελέτη της ιστορίας της παιδικής λογοτεχνίας Η Zohar Shavit 50, για τη μελέτη των κανόνων γραφής μιας εθνικής παιδικής λογοτεχνίας, προτείνει ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο τη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία, επειδή η εξέτασή της καθιστά σαφέστερους τους περιορισμούς που επιβάλλονται σε ένα κείμενο όταν απευθύνεται σε παιδιά. Η μελέτη κάθε εθνικής παιδικής λογοτεχνίας, της ιστορίας της, της εξέλιξης και των τάσεών της, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς να αξιολογεί και τις τυχόν παρεμβάσεις, σημασιολογικές διαστρεβλώσεις και τροποποιήσεις που υφίστανται τα μεταφρασμένα έργα που εισάγονται στον πολιτισμό της κάθε χώρας. Υπάρχει ένα διάστημα μεταξύ της μετακίνησης, δια της μετάφρασης, της μίας εθνικής παιδικής λογοτεχνίας προς την άλλη, λόγω των λογοτεχνικών παραδόσεων, των ηθοποιητικών διαθέσεων, των αναγνωστικών προσδοκιών και των μηχανισμών πρόσληψης που εμφανίζονται, αναπτύσσονται, εγκλωβίζονται και επενεργούν, και που ευθύνονται τελικά για τους διαπολιτισμικούς μεταφραστικούς μετασχηματισμούς. Αυτό το διάστημα αποτελεί προνομιακό πεδίο εξέτασης των τάσεων και των χαρακτηριστικών της κάθε παιδικής λογοτεχνίας στα διάφορα στάδια της εξέλιξής της. Κάθε είδους επενέργεια, ανταλλαγή, ζύμωση και παραμόρφωση που συντελείται σε αυτό το μεσοδιάστημα από τη μία λογοτεχνία στην άλλη έχει μεγάλη σημασία για τη μελέτη της παιδικής λογοτεχνίας, τουλάχιστον της Ελλάδας, όπου ο αριθμός των μεταφρασμένων έργων ήταν και είναι ιδιαίτερα μεγάλος 51. Δεν έχει ακόμη αποδοθεί στη χώρα μας συνειδητοποιηθεί η 47 Βλ. σχετικά με την επιλογή των προς μετάφραση κλασικών βιβλίων στη χώρα μας Γαβριηλίδου Σ. : Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, σσ. 103, Shavit Z. : Poetics of Children s Literature, p O Sullivan E. : Comparative Children s Literature, p Shavit Z. : Translation of Children s Literature as a Fuction of its Position in the Literaty Polysystem, p. 171, όπου σημειώνει ότι παρουσιάζονται με μεγαλύτερη ευκρίνεια οι περιορισμοί που οι μεταφραστικές νόρμες επιβάλλουν σ ένα κείμενο κατά τη μεταφορά/διασκευή/προσαρμογή από τον ενήλικο στο παιδί-αναγνώστη. 51 Παρά τις αισιόδοξες και ελπιδοφόρες επισημάνσεις, και όχι αδίκως, ότι η ελληνική παιδική λογοτεχνία δεν βασίζεται πλέον στις μεταφράσεις και έχει αποκτήσει, κυρίως μετά τη δεκαετία του 1980, μια δική της αυτόνομη έκφραση, βλ. ενδεικτικά Αναγνωστόπουλος Β. Δ. : Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής 10

11 βαρύνουσα σημασία των μεταφράσεων ή των διασκευών στο σύνολό τους στη εξέλιξη της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, δεν έχει γίνει αποτίμηση της θέσης των μεταφρασμένων βιβλίων για παιδιά στο σύστημα της παιδικής λογοτεχνίας 52, ούτε έχει προκαλέσει ιδιαίτερο και συστηματικό ερευνητικό ενδιαφέρον. Εξαίρεση, και αφορμή για περαιτέρω έρευνες, αποτελεί η εξαιρετικού ενδιαφέροντος βιβλιογραφική συναγωγή Παιδικά και νεανικά βιβλία του 19 ου αιώνα του Κυριάκου Ντελόπουλου και των συνεργατών του, δημοσιευμένη το 1995, όπου καταγράφονται τα βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα και γίνεται κατατοπιστική αποτίμηση των μεταφρασμένων στη χώρα μας βιβλίων, των μεταπλάσεων, των παρεμβάσεων, των διασκευών και των κάθε είδους μεταγραφών. Στην παιδική λογοτεχνία, περισσότερο ίσως από ό,τι σε κάθε άλλη λογοτεχνία, και με σχηματικό, απλό και κατανοητό τρόπο καταγράφονται τάσεις ιδεολογικές, ζητήματα και προβλήματα, ανησυχίες, κοινωνικές και ηθικές αξίες μιας προσδιορισμένης χρονικά και εθνοτοπικά κοινωνίας. Με τη συγκριτική προσέγγιση αφηγημάτων για παιδιά ανοίγονται προοπτικές για διερεύνηση θεμάτων της παιδικής λογοτεχνίας, των αλλαγών και εξελίξεων στο χώρο. Αναδεικνύεται πώς η παιδική λογοτεχνία ενσωματώνει και προβάλλει ιδεολογικούς προβληματισμούς, πολιτισμικές εκφράσεις, αντιλήψεις σχετικά με την παιδική ηλικία και με το παιδαγωγικά ορθό, και ακόμη πώς αντιλαμβάνεται παιδαγωγικές αρχές με πρακτική αξία. Από την άλλη, τα ιδιαίτερα πολιτισμικά και εθνοτοπικά γνωρίσματα και οι αντιλήψεις για την παιδική λογοτεχνία και την παιδική ηλικία που έχει κάθε χώρα αποτυπώνονται με ευκρίνεια στην εισαγόμενη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία. Η συγκριτική εξέταση των παιδικών βιβλίων με τις εκδοχές τους σε άλλη γλώσσα, όπως και γενικότερα των κειμένων για παιδιά, δεν αποτελεί βέβαια μια εντελώς νέα πρόταση, ούτε προτείνει τη ριζική αλλαγή στον τρόπο που μέχρι τώρα εξεταζόταν η παιδική λογοτεχνία. Εκφράζει μια διάθεση διαφορετικής προσέγγισης, τη μετακίνηση σε μια πιο ιστορική και πολιτισμική θεώρηση των κειμένων χωρίς να αποκλείει μελέτες ως προς τη μορφή και την αφηγηματική τεχνική. Μια τέτοια προσέγγιση ενδιαφέρεται για τη μεταφραστική τύχη και τις μετακινήσεις ενός συγκεκριμένου βιβλίου, ενός θέματος ή λογοτεχνικού μοτίβου από μία χώρα σε μία άλλη, από εποχή σε εποχή, από μία υποκατηγορία παιδικού αναγνωστικού κοινού σε άλλο, με τις επιδράσεις, μεταβολές και αλλαγές που αυτές οι μετακινήσεις συνεπάγονται 53. Οι εθνικές παιδικές λογοτεχνίες εξάλλου, παρά τη διαπιστωμένη διάθεση αποκλεισμού ή μεταποίησης αλλότριων πολιτισμικών τεκμηρίων, δέχονται επιδράσεις, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό κάθε φορά, από την εισαγόμενη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία. Το γεγονός ότι υπάρχουν περισσότερες από μία μεταφρασμένες εκδοχές του ιδίου πρωτοτύπου της παιδικής λογοτεχνίας, συγχρονικά και διαχρονικά, ευνοεί ιδιαίτερα τις συγκριτικές μελέτες: οι διαφορετικές χρονικά μεταφράσεις αφενός απαντούν σε ερωτήματα αναφορικά με τη διδακτική διάσταση της παιδικής λογοτεχνίας, τη σχέση λογοτεχνίας, Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, , σ. 18, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΕΚΕΒΙ, η μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία το 2004 και το 2006 καταλαμβάνει τα 2/3 της βιβλιοπαραγωγής για παιδιά (64.7% και 68,6% αντίστοιχα). Το ποσοστό είναι ιδιαίτερα υψηλό διότι προσμετρώνται και τα βιβλία της κλασικής παιδικής λογοτεχνίας και των κλασικών παραμυθιών των Γκριμ, του Περό καθώς και τα παραμύθια του Άντερσεν, έργα τα οποία είναι απαλλαγμένα από πνευματικά δικαιώματα και γι αυτό όλοι σχεδόν οι εκδοτικοί οίκοι που εξειδικεύονται στις εκδόσεις για παιδιά τα συμπεριλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους. 52 Ντελόπουλος Κ. : Παιδικά και Νεανικά Βιβλία του 19 ου αιώνα, σ Βλ. Τζιόβας Δ. : Πρόλογος, στο Bassnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, σσ

12 της με την κοινωνία και με το πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον της, τους προσανατολισμούς της και τις σκοπιμότητές της σε συγκεκριμένες κοινωνίες, αφετέρου προσφέρουν υλικό για την αξιολόγηση του ρόλου της μεταφραστικής δραστηριότητας και της δυναμικής της στο εσωτερικό μιας εθνικής παιδικής λογοτεχνίας. Μετάφραση παιδικής λογοτεχνίας: ανάμεσα στην διαπολιτισμικότητα και την ομοιογενειοποίηση Από τις μέχρι τώρα επισημάνσεις είναι φανερό ότι ένας ερευνητής βρίσκεται αντιμέτωπος με ποικίλα ζητήματα και ενδιαφέρουσες προκλήσεις που προέρχονται από τις αναγκαστικές ή αυθαίρετες μεταφραστικές παρεμβάσεις. Είναι πλέον σαφές ότι η μετάφραση είναι μία πράξη διαπολιτισμικής επικοινωνίας 54 και ότι γίνεται αντιληπτή τελευταία περισσότερο ως δράση μεταξύ των πολιτισμών και όχι μεταξύ των γλωσσών 55. Αν λοιπόν στόχος της μεταφρασμένης λογοτεχνίας, ειδικά της παιδικής, είναι η πραγματική επικοινωνία, ο μεταφραστής θα όφειλε, όχι μόνο να προσφέρει πληροφορίες, να περιγράψει καταστάσεις ή να καταγράψει γεγονότα εύκολης, ίσως και εύπεπτης, ανάγνωσης, αλλά να προσφέρει μια νέα ουσιαστική εμπειρία, αναγνωρίζοντας τη σημασία των πολιτισμικών αναφορών του πρωτοτύπου. Διότι η μετάφραση μπορεί να προβάλει αλλότριες εικόνες πολιτισμικής έκφρασης, παρά τις δυσκολίες που κάποτε εμφανίζονται στην απεικόνιση μιας ανοίκειας για τα παιδιάαναγνώστες πραγματικότητας. Η μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία όμως, όπως μπορεί να διαπιστωθεί με κάποια παραδείγματα που παρατέθηκαν, αντί να εισάγει νέες ιδέες, εκπληρώνοντας έναν από τους στόχους της μετάφρασης, έχει την τάση να εναρμονίζεται με τα δεδομένα του πολιτισμού-στόχου και να μεταβάλλεται σε μέσο που διασφαλίζει τις παραδοσιακές γνωστές αντιλήψεις 56. Διαφαίνεται επομένως ότι η αντίληψη περί του διαπολιτισμικού χαρακτήρα της παιδικής λογοτεχνίας δεν μπορεί να υποστηριχθεί επαρκώς. Η κοινωνική, εκπαιδευτική και πολιτική προοπτική που μέχρι τώρα υπερτιμήθηκε στη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία είχε αρνητικές επιπτώσεις στη λογοτεχνικότητά της και στο διαπολιτισμικό της χαρακτήρα. Ειδικά σήμερα, λόγω των αλλαγών παγκοσμίως, προκύπτει η ανάγκη διατήρησης και ανάδειξης των ετερογενών στοιχείων ενός αφηγήματος. Αυτό πιστεύεται ότι θα συμβάλει και στη δυνατότητα του μικρού-αναγνώστη και μελλοντικού ενηλίκου, ζώντας ίσως σ ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον να διακρίνει χωρίς να κάνει διάκριση 57. Αστήρικτη φαίνεται να είναι και η αντίληψη περί διεθνοποίησής της. Διότι, παρά τις διαπιστωμένες κοινές τάσεις, κοινή ιδεολογία, κοινές αφηγηματικές τεχνικές και κοινούς προσανατολισμούς και στόχους, κατά τη διερεύνηση ομοιοτήτων ή αναλογιών, προκύπτουν με ευκρίνεια τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κάθε εθνικής παιδικής 54 Βλ. Συμεωνίδου-Χρηστίδου Τ. : Η έννοια της διαπολιτισμικότητας στη μεταφραστική διαδικασία, στο Α. Τσοπάνογλου, Ν. Τρύφωνα-Αντωνοπούλου (επιμ.), Πρακτικά του 11 ου Διεθνούς Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρίας Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, με θέμα: Η κοινωνιογλωσσολογική διάσταση στη διδασκαλία και εκμάθηση σύγχρονων γλωσσών, Βόλος 20-24/12/1995, τ. 7, σσ , στη σ Pascua I. : Translation and Intercultural Education, Meta-traduction pour les enfants, v. 48, n. 1, (mai 2003), (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 11/10/2008). 56 Βλ. Itamar-Zohar, Papers in historical poetics, p Pascua I. : Translation and Intercultural Education, p

13 λογοτεχνίας τα οποία διαμορφώνονται από ιστορικούς, κοινωνικούς ή πολιτισμικούς παράγοντες που ισχύουν σε κάθε χώρα και συνδέονται με αυτούς. Αν παλαιότερα συγκρίνοντας, για παράδειγμα, μοτίβα ή θέματα ή αφηγηματικούς χαρακτήρες σε λογοτεχνικά κείμενα για παιδιά αναδεικνύονταν οι ομοιότητες και η ενότητα του λογοτεχνικού φαινομένου, σήμερα με την ανάπτυξη των μεταφραστικών σπουδών 58 και με τα εργαλεία της συγκριτικής γραμματολογίας ανοίγονται νέες προοπτικές για την εξέταση των πολιτισμικών διαφορών και την ανάδειξη της πιθανόν λανθάνουσας ενότητας της παιδικής λογοτεχνίας. Η συγκριτική γραμματολογία και οι μεταφραστικές σπουδές θα μπορούσαν να παραχωρήσουν τη θέση τους σ ένα πιο διευρυμένο επιστημολογικό χώρο, τις διαπολιτισμικές σπουδές 59 καθώς αυτό που ενδιαφέρει να μελετηθεί είναι η διαδικασία μετάβασης μιας έννοιας ενός κειμένου από τον έναν πολιτισμό στον άλλον. Αντί επιλόγου Ένα φαινόμενο που υφίσταται διεθνώς και που μπορεί να επιβάλει ομοιογένεια στην παιδική λογοτεχνία είναι η κυριαρχία της εταιρείας Ντίσνεΐ και στις εκδόσεις βιβλίων που απευθύνονται σε παιδιά μικρής ηλικίας. Πρόκειται για έντυπες αναπαραγωγές των διασκευασμένων κινηματογραφικών εκδοχών της εταιρείας Ντίσνεϊ. Για την εκπαιδευτική αξία αυτών των εκδόσεων έχουν συχνά εκφραστεί ανησυχίες σε ακαδημαϊκούς χώρους. Καθώς τα κείμενα αυτά έχουν υποστεί πολιτισμικές προσαρμογές τέτοιες ώστε να γίνονται αποδεκτά από παιδιά διάφορων και διαφορετικών πολιτισμικών συστημάτων, έχουν εξαπλωθεί παγκοσμίως. Στις αραβικές χώρες για παράδειγμα, και παρά την ετερογένεια του αραβικού κόσμου, διαπιστώνεται ότι είναι σημαντικός ο αριθμός των μεταφρασμένων βιβλίων με τίτλους της Ντίσνεϊ 60. Χωρίς να υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με τις έντυπες διασκευές της εταιρείας Ντίσνεϊ, προφανώς είναι επίσης και στη χώρα μας, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, υψηλό το ποσοστό που καταλαμβάνουν στην εκδοτική δραστηριότητα κάθε χρόνο (αρκεί να επισκεφθεί κάποιος τις ιστοσελίδες βιβλιοπωλείων διαφόρων χωρών). Διαπιστώνεται ότι επιβάλλεται ένα ενιαίο πολιτισμικό πρότυπο που εκφράζει την αξία των καλών προθέσεων, στέκεται στην επιφάνεια της αλήθειας, εντυπωσιάζει με το θαυμαστό που συστηματικά αναπαράγει, χωρίς όμως να προβληματίζει και χωρίς να σέβεται ή να προβάλει πολιτισμικές ή εθνικές ιδιαιτερότητες 61, ομοιογενοποιώντας ό,τι ακριβώς είναι αυτό που θα μπορούσε να συγκινήσει στη λογοτεχνία. Το θέμα θίγεται υπαινικτικά μόνο και επιγραμματικά, ως πρόταση για μια μελλοντική εξέταση, επειδή το σκηνικό στο χώρο του παιδικού βιβλίου αλλάζει τελευταία παγκοσμίως και αξιοπρόσεκτα λόγω της σταθερής επικράτησης των εκδόσεων Ντίσνεϊ. Οι φοιτητές μας σήμερα γνωρίζουν τον Πινόκιο της Ντίσνεϊ, τον Πήτερ Παν της Ντίσνεϊ, τον Κουασίμοδο της Ντίσνεϊ, την Αλίκη της Ντίσνεϊ. Και αυτή η πραγματικότητα, που έχει 58 Προτείνεται ως όρος τη δεκαετία του 1970 όταν μια ομάδα μελετητών στο Τελ-Αβίβ, με επικεφαλής τον Itamar Evan-Zohar ερευνώντας τη λειτουργία της μεταφρασμένης λογοτεχνίας, την αναγνωρίζει ως διαμορφωτική δύναμη στη λογοτεχνική ιστορία, δίνοντας νέα προοπτική στη μελέτη των μεταφράσεων. Βλ. Bussnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, σ Τζιόβας Δ. : Επίμετρο, στο Bussnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, σσ Βλ. Mdallel S. : Translating Children s Literature in the Arab World: The State of the Art, p.304. και, του ιδίου : The Sociology of Children s Literature in the Arab World (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). 61 Bλ. Γαβριηλίδου Σ. : Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, σσ

14 άμεση σχέση με τη μεταφρασμένη παιδική λογοτεχνία, με τη διεθνοποίησή της και με τη διαπολιτισμική λειτουργία της, φέρνει στην επιφάνεια ένα ακόμη πιο σύνθετο πρόβλημα: τη σχέση που αναπτύσσουν τα σημερινά παιδιά με τη λογοτεχνία σε συνδυασμό με το είδος της εμπειρίας τους από την ανάγνωση και τις αναγνωστικές προσδοκίες τους. Βιβλιογραφία Ι. Ελληνόγλωσση Αναγνωστόπουλος Β. Δ.. : Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Bassnett S. : Συγκριτική Γραμματολογία. Κριτική εισαγωγή, Πρόλογος - μεταφραστική επιμ.- Επίμετρο : Τζιόβας Δ., μτφρ. Α. Αναστασιάδου, Ε. Γεωργοστάθη, Α. Λούδη, Μ. Μαγείρου, Ε. Πάσχου, Μ. Σπανάκη, Αθήνα, Πατάκης, Γαβριηλίδου Σ. : Το δύσκολο επάγγελμα του κλασικού ήρωα, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Ζωγραφίδου Ζ., Κασάπη Ε., Σοφιανού Ο. : Ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις στη μετάφραση λογοτεχνικού κειμένου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Καρακίτσιος Α. : Σύγχρονη παιδική ποίηση, Αθήνα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, Ντελόπουλος Κ. : Παιδικά και Νεανικά Βιβλία του 19 ου αιώνα, Αθήνα, ΕΛ.Ι.Α., Συμεωνίδου-Χρηστίδου Τ. : Η έννοια της διαπολιτισμικότητας στη μεταφραστική διαδικασία, στο Α. Τσοπάνογλου, Ν. Τρύφωνα-Αντωνοπούλου (επιμ.) : Πρακτικά του 11 ου Διεθνούς Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρίας Εφαρμοσμένης Γλωσσολογίας, με θέμα: Η κοινωνιογλωσσολογική διάσταση στη διδασκαλία και εκμάθηση σύγχρονων γλωσσών, Βόλος 20-24/12/1995, τ. 7, σσ ΙΙ. Ξενόγλωσση Beseghi E. : Letteratura per l infanzia e sue intersioni, στο Ascenzi A. (επιμ.): La letteratura per l infanzia oggi. Questioni epistemologiche, metodologie d indagine e prospettive di ricerca, Milano, V&Puniversità, 2002, pp Cambi F., Gives G. : Il bambino e la lettura. Testi scolastici e libri per l infanzia, Pisa, Edizioni ETS, Carta G. : La letteratura per l infanzia e gli studi sulla traduzione, εισήγηση στο Συνέδριο με θέμα: La letteratura per l infanzia oggi: epistemologia, didattica universitaria e competenze per le professionalità educative, Νοεμβρίου, 2007, Università degli Studi di Padova. 14

15 Denti R. : Lasciamoli leggere. Il piacere e l interesse per la lettura nei bambini e nei ragazzi, Torino, Einaudi, Faeti A. : I diamanti in cantina, Milano, Bompiani, Gavriilidis-Spiridis S. : Pinocchio in Grecia, Roma-Pisa, Armando Editore- Fondazione Nazionale Carlo Collodi, Guglielmi M. : La traduzione letteraria, στο Gnisci A. (επιμ.): Letteratura Comparata, Milano, Mondadori, 2003, pp Hazard P.: La letteratura infantile in Italia (1914), στο Cusatelli G. (επιμ.): Pinocchio Esportazione, Roma-Pescia, Armando Editore-Fondazione Nazionale Carlo Collodi, 2002, pp Lugli A. : Letteratura per la Gioventù, Firenze, Sansoni, Marx S. : Le avventure tedesche di Pinocchio. Letture di una storia senza frontiere, Firenze-Pescia, La Nuova Italia-Fondazione Nazionale Carlo Collodi, Nikolajeva M. : Children s Literature. Come of Age: Toward a New Aesthetic, New York and London, Garland Publishing, O Sullivan Ε. : Comparative Children s Literature, London and New York, Routledge, : Comparing Children s Literature, στο gfl-journal, No. 2 (2002), pp Shavit Z. : The Historical Model of the Development of Children s Literature, στο Nikolajeva M. (επιμ.) : Aspects and Issues in the History of Children s Literature, Westport, Connecticut, London, Greenwood Press, 1995, : Poetics of Children s Literature, Athens and London, University of Georgia Press, ΙΙΙ. Βιβλιογραφία στο διαδίκτυο Carotenuto C. : Teoria e prassi della traduzione letteraria. Analisi testuale di senilità (diau;esimo sthn istosel;ida awww.paleani.it/cd/circe/circe/html/cofin/pdf/carotenuto.pdf, prospel;asthke stiw 3/6/2008). Even-Zohar I. : Polysystem Theory, στο Poetics Today, Special Issue: Literature, Interpretation, Communication, Duke University Press, vol. 1., n. 1/2, (autumn 1979), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008). 15

16 : Polysystem Studies, a special issue of Poetics Today, (Durham, Duke University Press), vol. 11, n. 1 (1990), (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008) : Papers in historical poetics, The Porter Institute for Poetics and Semiotics, Tel Aviv University, 1978, (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 3/6/2008). Freeman E. B. : The Canon and Global Prospectives in Children s Literature, (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 18/10/2008). Le Brun C. : De Little Women de Louisa May Alcott aux Quatre filles du docteur March, Meta-traduction pour les enfants, vol. 48, n.1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). Mdallel S. : Translating Children s Literature in the Arab World: The State of the Art, Meta-Traduction pour les enfants, vol. 48, n. 1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007) : The Sociology of Children s Literature in the Arab World (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). O Sullivan E. : Narratology meets Translation Studies, or, The Voice of the Translator in Children s Literature, Meta-traduction pour les enfants, vol. 48, n. 1-2 (mai 2003), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 8/10/2007). Pascua I. : Translation and Intercultural Education, Meta-traduction pour les enfants, v. 48, n. 1, (mai 2003), (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 11/10/2008). Shavit Z. : Translation of Children s Literature as a Function of its Position in the Literaty Polysystem, Poetics Today, (Translation Theory and Intercultural Relations, Duke University Press), vol. 2, n. 4, (summer-autumn 1981), pp (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα προσπελάστηκε στις 7/6/2008). 16