ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. ΘΕΜΑ: «Οι λειτουργίες του σκηνικού σε µυθιστορήµατα της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας µε θέµα την περίοδο της Κατοχής»

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ «ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ που εκπονήθηκε για τη χορήγηση Μεταπτυχιακού Διπλώµατος Ειδίκευσης στην κατεύθυνση «ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ» από την Αθηνά Β. Μουστρούφα (Α.Μ. : 423Μ/ ) ΘΕΜΑ: «Οι λειτουργίες του σκηνικού σε µυθιστορήµατα της παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας µε θέµα την περίοδο της Κατοχής» ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Παπαδάτος Ιωάννης Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Επιβλέπων Αναγνωστοπούλου Διαµάντη Καθηγήτρια ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Μέλος συµβουλευτικής επιτροπής Κοντάκος Αναστάσιος Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Μέλος συµβουλευτικής επιτροπής ΡΟΔΟΣ 2015

2 Η έγκριση της παρούσης Μεταπτυχιακής Διπλωµατικής Εργασίας από το Τµήµα Επιστηµών της Προσχολικής Αγωγής και του Εκπαιδευτικού Σχεδιασµού του Πανεπιστηµίου Αιγαίου δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων της συγγραφέως. 2

3 Εισαγωγή ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1 Παιδική και Εφηβική Λογοτεχνία 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2 Ιστορικό Πλαίσιο Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση πριν τον πόλεµο Ο ελληνοϊταλικός πόλεµος Πολεµικά γεγονότα Ο ελληνογερµανικός πόλεµος του Η περίοδος της Κατοχής Η Εθνική Αντίσταση Το ζήτηµα των Εβραίων Η απελευθέρωση.31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3 Το ιστορικό µυθιστόρηµα Ορισµός Ιστορικά στοιχεία Το παιδικό και εφηβικό ιστορικό µυθιστόρηµα Η αξία του ιστορικού µυθιστορήµατος για τους νεαρούς αναγνώστες/αναγνώστριες ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4 Το σκηνικό

4 4.1 Χώρος και κίνηση Χώρος-Χαρακτήρες-Περιβάλλον Χρόνος και σκηνογραφία Χρονική διάσταση σκηνικού (Τύποι) Χρονότοπος Η σπουδαιότητα του σπιτιού Ο χώρος και τα όρια του στο κείµενο Τρόποι αποκάλυψης του χώρου Τύποι σκηνικού Αλλαγές στο σκηνικό Λειτουργίες του σκηνικού Το σκηνικό ως χωροχρονικό πλαίσιο δράσης Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία Το σκηνικό ως ανταγωνιστής Το σκηνικό ως πεδίο ανταγωνισµού Το σκηνικό ως ιστορικό πλαίσιο Το σκηνικό ως θεµατοφύλακας του πολιτισµού Το σκηνικό ως σύµβολο Το σκηνικό ως διάθεση Το σκηνικό ως αποτύπωση της συνείδησης του πρωταγωνιστή Το σκηνικό ως µεταίχµιο ανάµεσα στο φαντασιακό και στο ρεαλιστικό Το σκηνικό ως χώρος επικοινωνίας Το σκηνικό ως καταφύγιο Το σκηνικό ως τόπος εγκλεισµού ή αναγκαστικής αποµόνωσης Το σκηνικό ως χώρος µύησης και ενηλικίωσης...94 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5 Μεθοδολογία της έρευνας και ανάλυση του υλικού Στόχοι και ερωτήµατα της έρευνας Το υλικό της έρευνας Κριτήρια επιλογής του υλικού

5 5.3 Μέθοδος ανάλυσης των κειµένων Οι κατηγορίες ανάλυσης των κειµένων Μονάδα ταξινόµησης και µονάδα συµφραζοµένων..104 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6 Τύποι του σκηνικού 105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7 Λειτουργίες σκηνικού Το σκηνικό ως χωροχρονικό πλαίσιο δράσης Το σκηνικό ως λογοτεχνική γεωγραφία Το σκηνικό ως ανταγωνιστής Το σκηνικό ως πεδίο ανταγωνισµού Το σκηνικό ως ιστορικό πλαίσιο Το σκηνικό ως θεµατοφύλακας του πολιτισµού Το σκηνικό ως σύµβολο Το σκηνικό ως διάθεση Το σκηνικό ως αποτύπωση της συνείδησης του πρωταγωνιστή Το σκηνικό ως χώρος επικοινωνίας Το σκηνικό ως καταφύγιο Το σκηνικό ως τόπος εγκλεισµού ή αναγκαστικής αποµόνωσης Το σκηνικό ως χώρος µύησης και ενηλικίωσης..212 Συµπεράσµατα - Επίλογος 221 Βιβλιογραφία Παράρτηµα 235 5

6 Εισαγωγή Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται εκτενώς το σκηνικό που αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία µε τα οποία προσεγγίζεται κάθε λογοτεχνικό κείµενο για παιδιά και για νέους. Στην εργασία µας, για το σκηνικό, δίδεται θεωρητικό πλαίσιο όπου αναφέρονται οι χρήσεις του χώρου, του χώρου και της κίνησης, οι σχέσεις χώρου και µυθοπλαστικού χαρακτήρα. Επιπλέον, παρατίθεται υλικό για τον χρονότοπο και στη συνέχεια παρουσιάζονται οι τύποι του σκηνικού. Εν κατακλείδι, διερευνούνται οι λειτουργίες του σκηνικού που αποτελούν και το κεντρικό θέµα ανάλυσης πάνω σε συγκεκριµένα ιστορικά µυθιστορήµατα την περίοδο της Κατοχής ( ) στην Ελλάδα. Η παρουσίαση και ανάλυση του σκηνικού, µε επίκεντρο τις λειτουργίες του και τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα, αφορά σε πέντε ιστορικά µυθιστορήµατα διαφορετικών συγγραφέων που κινούνται στον ίδιο χρονικό άξονα, της περιόδου της Κατοχής της Ελλάδας από τους Γερµανούς κατά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Συγκεκριµένα, τα µυθιστορήµατα είναι: Τα Γκρίζα Χρόνια της Άννας Δεϊµέζη- Καλιότσου, Ο Μεγάλος Περίπατος του Πέτρου της Άλκης Ζέη, Το Άδειο µπουκάλι της Ειρήνης Μάρρα, Παιδιά της Αθήνας του Δηµήτρη Ραβανή-Ρεντή και Όταν ο ήλιος της Ζωρζ Σαρή. Ακολούθως, πραγµατοποιείται ο διαχωρισµός της εργασίας σε δύο µέρη ούτως ώστε να είναι ευκολότερη η ανάγνωση αυτής από το αναγνωστικό κοινό. Έτσι, το πρώτο µέρος αποτελείται από το θεωρητικό πλαίσιο που σχετίζεται µε την Παιδική Λογοτεχνία, το ιστορικό πλαίσιο της περιόδου λίγο πριν το 1940 έως και το 1944, το ιστορικό µυθιστόρηµα ως ξεχωριστό είδος της πεζογραφίας και εν τέλει το σκηνικό ως βασικό στοιχείο των λογοτεχνικών έργων. Πιο συγκεκριµένα, στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου µέρους παρουσιάζεται µία σύντοµη σχετικά αναφορά στην Παιδική και την Εφηβική Λογοτεχνία. Δηλώνονται οι απαρχές του είδους και αποτυπώνονται µέσω των θεωρητικών, βασικές απόψεις πολλών εξ αυτών, για τον ορισµό τους αλλά και τη σχέση που παρουσιάζουν µε τη λογοτεχνία των ενηλίκων. Ένα πολύ σηµαντικό ζήτηµα το οποίο απασχόλησε πολλούς ερευνητές αν και εδώ, παρουσιάζεται ακροθιγώς. Η εστίασή µας θα γίνει περισσότερο στην Παιδική Λογοτεχνία. Άλλωστε τα όρια τους είναι δυσδιάκριτα, αφού και σύµφωνα µε τους Nodelman και Reimer η Εφηβική Λογοτεχνία αποτελεί υποείδος της Παιδικής (Nodelman & Reimer, 2003: 187). 6

7 Προχωρώντας στο δεύτερο κεφάλαιο συναντάµε µία εκτενή παρουσίαση του ιστορικού πλαισίου λίγο πριν την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέµου και κατόπιν του ελληνογερµανικού πολέµου που οδηγεί στην περίοδο της Κατοχής, τα χρόνια 1941 έως 1944 στον ελλαδικό χώρο. Το συγκεκριµένο κεφάλαιο κρίθηκε απαραίτητο να τοποθετηθεί σ αυτή τη θέση, γιατί αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία πραγµατοποιείται η πλοκή και η εξέλιξη της δράσης των βιβλίων που θα αναλυθούν στο δεύτερο µέρος. Οι συνθήκες στη χώρα πριν τον πόλεµο µε τους Ιταλούς, τα πολεµικά γεγονότα που έλαβαν χώρο τους έξι περίπου µήνες του πολέµου, η επέµβαση των Γερµανών που οδηγεί τελικά στην ανακωχή και κατ επέκταση στην κατάληψης της χώρας από τις δυνάµεις του Άξονα, συνθέτουν ένα συγκεκριµένο σκηνικό που προσδιορίζεται σαφώς από τις συνθήκες που δηµιουργούνται στη χώρα ως φυσικά επακόλουθα όλων των προηγουµένων. Στο τρίτο κεφάλαιο, δίνεται διεξοδικά η πορεία του ιστορικού µυθιστορήµατος από τις απαρχές του έως τα αµέσως προηγούµενα χρόνια µε σκοπό να διευκρινιστεί τόσο το ίδιο το είδος όσο κυρίως και τα χαρακτηριστικά που αυτό διαθέτει. Μέσα στα πολλά µυθιστορηµατικά είδη της πεζογραφίας, το ιστορικό µυθιστόρηµα υπακούει σε νόρµες διαφορετικές από όλα τα υπόλοιπα και οι συγγραφείς ακολουθούν αυτό το µοτίβο. Με βάση την ιστορική εξέλιξη του είδους µας δίνεται η ευκαιρία να ξεκαθαρίσουµε το χρόνο εµφάνισης του ιστορικού παιδικού µυθιστορήµατος αφού αυτός είναι ο χώρος όπου κινείται η συγκεκριµένη µελέτη. Ακολουθεί, στο τέταρτο κεφάλαιο, η ανάπτυξη του θεωρητικού πλαισίου που αφορά στο σκηνικό. Η οριοθέτηση του χώρου και οι ιδιότητές του µέσα στα λογοτεχνικά έργα, η παρουσία του χωροχρόνου, οι τύποι του σκηνικού και κυρίως οι λειτουργίες του σκηνικού, αποτελούν τα βασικά ζητήµατα της παρουσίασης. Τέλος, το πέµπτο κεφάλαιο σχετίζεται µε τη µεθοδολογία έρευνας που ακολουθήθηκε για την ανάλυση των επιλεγµένων ιστορικών µυθιστορηµάτων και κατόπιν την διεξαγωγή συµπερασµάτων. Αρχικά παρουσιάζονται οι στόχοι της µελέτης που σχετίζονται µε τη διερεύνηση των σχέσεων που δηµιουργούνται µεταξύ των προσώπων, την ανάπτυξη της προσωπικότητας των ηρώων, την πορεία ωρίµανσης των πρωταγωνιστών, τα συναισθήµατα και τις ψυχολογικές διακυµάνσεις τους αλλά και την αποτύπωση της εθνικής συνείδησης-ταυτότητάς τους. Ενώ αµέσως παρακάτω ακολουθούν τα κριτήρια µε τα οποία επιλέχθηκαν τα πέντε συγκεκριµένα έργα διαφορετικών συγγραφέων που αναφέρθηκαν προηγουµένως. Εν συνεχεία, δίνονται τα χαρακτηριστικά της µεθόδου ανάλυσης, δηλαδή της Ανάλυσης 7

8 Περιεχοµένου και έπειτα η διαδικασία της ανάλυσης των επιλεγµένων λογοτεχνικών έργων. Στο δεύτερο µέρος της εργασίας εµπεριέχεται η ανάλυση των µυθιστορηµάτων αναφορικά µε τους τύπους του σκηνικού κι έπειτα οι λειτουργίες του σκηνικού που δηµιουργούν ξεχωριστές κατηγορίες που απαντούν στους στόχους που είχαν τεθεί εξ αρχής. Έτσι, ταξινοµούνται τα δεδοµένα σ αυτές τις κατηγορίες και δίνονται τα τελικά αποτελέσµατα-συµπεράσµατα που εξήχθησαν από την συγκεκριµένη µελέτη. Τέλος, σε παράρτηµα παρατίθενται οι τίτλοι και οι περιλήψεις των πέντε ιστορικών µυθιστορηµάτων που συµπεριλάβαµε στο υλικό µας καθώς και τα βιογραφικά στοιχεία των συγγραφέων τους. Σ αυτό το σηµείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα της διπλωµατικής µου εργασίας κ. Παπαδάτο Ιωάννη, Επίκουρο Καθηγητή του ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, για την αµέριστη συµπαράστασή του αλλά και για τις πολύτιµες και πολύ κατατοπιστικές συµβουλές του καθ όλη την διάρκεια συλλογής του υλικού και µετέπειτα συγγραφής της εν λόγω εργασίας. Παράλληλα, ευχαριστώ τα µέλη της τριµελούς επιτροπής επίβλεψης της παρούσας εργασίας, την κ. Αναγνωστοπούλου Διαµάντη, καθηγήτρια του ΤΕΠΑΕΣ, και τον κ. Κοντάκο Αναστάσιο, καθηγητή του ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Τέλος, νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω την οικογένειά µου και τον Παναγιώτη για την υποστήριξη που µου παρείχαν για ακόµη µία φορά στη ζωή µου. 8

9 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Παιδική Λογοτεχνία Το 19 ο αιώνα η λογοτεχνία για παιδιά αφορούσε κείµενα γραµµένα από µεγάλους τα οποία προσφέρονταν στο παιδικό κοινό. Η κοινωνία επιθυµούσε να εθίσει τα παιδιά και τους νέους σ ένα συγκεκριµένο κώδικα ηθικής µέσω της Παιδικής Λογοτεχνίας η οποία προφανώς δε βρίσκονταν καθόλου µακριά από την Λογοτεχνία των Ενηλίκων (Μερακλής, 1997: 24-25). «Κανονικά είναι η κοινωνία των µεγάλων αυτή που ορίζει, τι είναι η παιδική λογοτεχνία και τι, προπάντων οφείλει να παρέχει, ποιο είναι το περιεχόµενό της. Θα ήταν πράγµατι αδιανόητο, µια κοινωνία να έχει την άλφα γνώµη για την αξία του αγαθού ή του ωραίου και να επιχειρεί να µεταδώσει στα παιδιά, µέσω της λογοτεχνίας που δηµιουργεί γι αυτά, µιαν άλλη γνώµη για το τι είναι το αγαθό και το ωραίο» (Μερακλής, 1997: 24). Παράλληλα, µέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα από τα βιβλία που είχαν τον τίτλο «παιδικά» απουσίαζε οποιαδήποτε εικόνα. Στις αρχές του 19 ου αρχίζει η εικόνα να εµφανίζεται αρκετά συχνά, γεγονός που κάνει τα βιβλία να ζωντανεύουν και να γίνονται παιδικότερα, πιο ελκυστικά και χαρούµενα. Αυτή η αλλαγή βοηθά τους µικρούς αναγνώστες να διασκεδάζουν περισσότερα χρησιµοποιώντας όχι µόνο τη δική τους φαντασία, για την αναπαράσταση των ηρώων, αλλά και τη φαντασία των καλλιτεχνών ενώ αυξήθηκε ταυτόχρονα η περιέργεια και το ενδιαφέρον τους (Ντελόπουλος, 1997: ). Αντίθετα, η Παιδική Λογοτεχνία αποτελεί στις µέρες µας ιδιαίτερο κλάδο της λογοτεχνίας ο οποίος παρουσιάζει, σύµφωνα µε πολλούς µελετητές, κάποια σχετική αυτονοµία, τόσο ειδολογική όσο και θεµατική. Έτσι, η ειδολογική του αυτονοµία έγκειται στο ότι υπάρχουν είδη, όπως το παραµύθι ή η µικρή ιστορία, που ανευρίσκονται επί το πλείστον σε βιβλία που απευθύνονται σε παιδιά. Παράλληλα, η 9

10 θεµατολογική του αυτονοµία σηµειώνεται στο ότι τα βιβλία της Παιδικής Λογοτεχνίας περιλαµβάνουν µεγάλο αριθµό σύγχρονων θεµάτων και προβληµάτων που τοποθετούν στο κέντρο τους το παιδί και τη δράση του. Τέλος, η «σχετική αυτονοµία» της Παιδικής Λογοτεχνίας σχετίζεται µε το γεγονός ότι πολλοί λογοτέχνες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό γράφουν αποκλειστικά και µόνο για παιδιά. Η Παιδική Λογοτεχνία παίζει καταλυτικό ρόλο στην αντιµετώπιση του παιδιού ως αυτόνοµης οµάδας της οποίας όφειλαν να καλυφθούν οι ανάγκες της, ο µορφωτικός χώρος και οι ιδιαίτερες κοινωνικές της σχέσεις (Παπαδάτος, 2009: 50-51). «Με τον όρο «Παιδική Λογοτεχνία» δεν εννοούµε βέβαια τα λογοτεχνήµατα που έχουν γράψει ή που µπορούν να γράψουν τα παιδιά. Εννοούµε τα αισθητικά δικαιωµένα λογοτεχνικά κείµενα που είναι σε θέση να φέρουν το παιδί σε επαφή µε το αισθητικό αντικείµενο της Τέχνης και ειδικότερα της Λογοτεχνίας» (Γιάκος, : 7). Η Παιδική Λογοτεχνία για τον Δελώνη είναι «ο σύνολος χώρος µέσα στον οποίο συνυπάρχουν και λειτουργούν όλα εκείνα τα άρτια λογοτεχνικά έργα που απευθύνονται, άµεσα ή έµµεσα, στις αισθητικές απαιτήσεις και τα ενδιαφέροντα της νηπιακής, παιδικής και εφηβικής ηλικίας, και που ανταποκρίνονται στο αντιληπτό, γλωσσικό και συναισθηµατικό τους επίπεδο» (Δελώνης, 1990: 12). Ο Πίτερ Χαντ στο έργο του Κριτική, θεωρία και Παιδική Λογοτεχνία µιλώντας για τη σύζευξη λογοτεχνικής θεωρίας και Παιδικής Λογοτεχνίας αναφέρει ότι η λογοτεχνική θεωρία ασχολείται µε οτιδήποτε βρίσκεται µέσα στο κείµενο έτσι και η Παιδική Λογοτεχνία είναι ένα πεδίο που περιέχει κάθε είδος γραφής (Χάντ, 2001:20). Λίγο παρακάτω δίνει έναν ορισµό για την Παιδική Λογοτεχνία: «Η παιδική λογοτεχνία, και αυτό ίσως είναι ενοχλητικό, µπορεί να οριστεί ως τα βιβλία εκείνα που είναι κατάλληλα ή ικανοποιητικά ειδικά για τα µέλη αυτής της οµάδας που ορίζεται ως παιδιά σε µια δεδοµένη χρονική στιγµή» (Χάντ, 2001:89). Η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου επισηµαίνει στην Παιδική Λογοτεχνία τη λιτότητα λόγου, την απουσία βωµολοχιών και σαρκασµού, τη συντοµία και το καίριο των περιγραφών, την αµεσότητα της αφήγησης, τη διαγραφή των χαρακτήρων χωρίς επιµονή στην ψυχογράφησή τους. Ως προς το περιεχόµενο, αναφέρει ότι η υπόθεση έχει ξεκάθαρο, πλούσιο νόηµα και η πλοκή είναι έντονη και γρήγορη, προπάντων ότι υπάρχει κάθαρση και το διάχυτο αίσθηµα ότι ο αναγνώστης είναι αντικείµενο αγάπης από τον συγγραφέα (Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, 1990: ; Μαλαφάντης, 1990:18-21). 10

11 Ο Παπαντωνάκης επισηµαίνει ότι «η Παιδική Λογοτεχνία προσφέρει την ίδια απόλαυση µε αυτήν που προσφέρει η Λογοτεχνία για Ενηλίκους. Τα παιδιά αναζητούν να απολαύσουν µια ιστορία, αλλά οι πηγές αυτής της απόλαυσης είναι πιο περιορισµένες, γιατί και οι εµπειρίες τους είναι πιο περιορισµένες, ενώ επιπλέον τα παιδιά αδυνατούν να κατανοήσουν τη συνθετότητα των ιδεών. Για το λόγο αυτό θα πρέπει και η διατύπωσή τους να είναι απλή, τόσο στη γλώσσα όσο και στη µορφή» (Παπαντωνάκης, 2006: 11-12). Στην Παιδική Λογοτεχνία δίνεται προτεραιότητα στο παιδί το οποίο δεν αποκόπτεται από την κοινωνία των ενηλίκων ενώ παράλληλα, ο συγγραφέας παιδικών κειµένων λαµβάνει υπόψη του το παιδί-αναγνώστη, γι αυτό και προσπαθεί να ωραιοποιήσει όσο είναι δυνατό, µέσα στα πλαίσια µιας ρεαλιστικής θεώρησης της ζωής, καταστάσεις και γεγονότα. Παράλληλα, φροντίζει το λεξιλόγιο και το ύφος να είναι απλό. Στη Λογοτεχνία για παιδιά ο συγγραφέας ή ο αφηγητής, άρα και ο αναγνώστης, βλέπουν τα πράγµατα από την οπτική του παιδιού, µε απλότητα και τρυφερότητα (Παπαντωνάκης, 2006: 17-18). Ο συγγραφέας στη Λογοτεχνία για παιδιά γράφει µε πρωταρχικό στόχο του να τέρψει ή να απεικονίσει το παιδί σε κάποιες καταστάσεις όπως ιστορικά γεγονότα, στιγµιότυπα µιας εποχής, περιπέτειες και αταξίες της παιδικής ηλικίας ή ακόµη και για να µεταδώσει στο παιδί-αναγνώστη κάποια µηνύµατα, µέσα από κωµικές ή δυσάρεστες καταστάσεις ούτως ώστε αυτό να αποκοµίσει κάποια στοιχεία για τη ζωή του. Τα κείµενα αυτά λοιπόν απευθύνονται σε παιδιά ασχέτως αν διαβάζονται και από µεγάλους (Παπαντωνάκης, 2006: 34). Ο Αναγνωστόπουλος αναφερόµενος στην Παιδική Λογοτεχνία στην Ελλάδα αναφέρει ότι «λειτουργεί ως αυτόνοµο λογοτεχνικό είδος, λόγω της ιδιοτυπίας του, και δρα µέσα σε εθνικά και διεθνή πλαίσια φανερώνοντας τον πλούτο, τη δύναµη και τη θέληση να επικρατήσει αυτοτελώς στο χώρο των Γραµµάτων του τόπου µας» (Αναγνωστόπουλος, 1983:18). Παράλληλα, η Κατσίκη-Γκίβαλου σηµειώνει για την Παιδική Λογοτεχνία ότι «συνιστά µια ιδιαίτερη ψυχοαισθητική, αξιακή και γλωσσική µορφή διαµεσολάβησης ανάµεσα στο παιδί και στον εξωτερικό ιστορικοκοινωνικό χώρο. Η Παιδική Λογοτεχνία ως µια, ειδικού τύπου, δοµή που εντάσσεται στη συνολική λογοτεχνική δηµιουργία, αποτελεί µια οργανική ενότητα του αισθήµατος και της νόησης, της αισθητικής απόλαυσης και του πυρήνα των κοινωνικών αξιών, που καθορίζουν τις 11

12 συµπεριφορές και τα πλαίσια δράσης του νέου ανθρώπου» (Κατσίκη-Γκίβαλου, 1993:151). Όσοι γράφουν για µικρά παιδιά θεωρούν σχεδόν καθήκον τους να δώσουν στο παιδί ιδεολογικές κατευθύνσεις που είτε στοχεύουν στη διαιώνιση κάποιων αξιών είτε το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή να αντιδράσουν στις ήδη παραδοµένες αξίες. Πολλοί από τους θεωρητικούς της Παιδικής Λογοτεχνίας πάντως αναγνωρίζουν ως κύριο σκοπό της λογοτεχνίας για παιδιά το να τα βοηθά στην προσωπική τους ανάπτυξη και, µέσω της αυτογνωσίας, αυτά να περάσουν σε µιαν ωριµότητα που κυριαρχείται από κοινωνική ευαισθησία (Κανατσούλη, 2000:27-28). Η Luckens υποστήριξε ότι τα παιδιά είναι µικροί άνθρωποι άρα η Παιδική Λογοτεχνία διαφέρει µόνο προς το βαθµό και όχι προς το είδος (Lukens, 1995:7). Όµως, ανάµεσα στη λογοτεχνία των Ενηλίκων και στην Παιδική Λογοτεχνία υπάρχουν σε γενικές γραµµές κάποιες εγγενείς διαφορές. Αυτές οι διαφορές δεν αφορούν τόσο στη λογοτεχνική ποιότητα του έργου αλλά στη θεµατολογία, το λεξιλόγιο, το ύφος και την τεχνική. Οι προσπάθειες εύρεσης κάποιου ορισµού συγκλίνουν στο γεγονός ότι τα βιβλία Παιδικής Λογοτεχνίας γράφονται ειδικά για παιδιά και διαβάζονται από παιδιά, χωρίς βέβαια αυτό να σηµαίνει ότι δεν µπορούν να διαβαστούν από εφήβους και από ενήλικες. Ένας τέτοιος ορισµός επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε δύο σηµεία: στην πρόθεση του συγγραφέα και στην πρόσληψη του έργου από το αναγνωστικό κοινό (Κανατσούλη, 2007:23-28; Καρπόζηλου, 1994: ). Ο Nicholas Tucker, ζητά από τον συγγραφέα που γράφει για παιδιά να περιορίζεται σε ορισµένες περιοχές του λεξιλογίου και των εµπειριών (Tucker, 1976:19). Ο Miles McDowell προσδιορίζει την Παιδική Λογοτεχνία µε βάση τα χαρακτηριστικά της όπως την έκταση, τους διαλόγους, τις περιγραφές και τις ενδοσκοπήσεις. Επιπλέον, προσθέτει ότι κατά κανόνα πρωταγωνιστές είναι παιδιά, η γλώσσα είναι πιο εύκολη, υπάρχουν στοιχεία του µαγικού και φανταστικού, της απλότητας και της περιπέτειας (Hunt, 1991:63). Πιο συγκεκριµένα τώρα, η ειδοποιός διαφορά ανάµεσα στην Παιδική και τη Λογοτεχνία Ενηλίκων είναι ότι, στην πρώτη περίπτωση, η «αφηγηµατική φωνή», είναι η φωνή του ενήλικα συγγραφέα, ενώ, ο ήρωας, είναι παιδί. Σηµειωτέον, ο τρόπος µε τον οποίο τελειώνει ένα παιδικό βιβλίο έχει σίγουρα µια συγκεκριµένη ιδεολογική νοηµατοδότηση. Το τέλος ενός βιβλίου θα πρέπει να είναι τέλος µε όλη τη σηµασία της λέξης, δηλαδή θα πρέπει να ενισχύει τη βεβαιότητα στο παιδί ότι κάποια πράγµατα δεν αλλάζουν. Οι αβεβαιότητες και τα ρευστά όρια αποφεύγονται. Έτσι, το 12

13 αίσιο τέλος στα βιβλία Παιδικής Λογοτεχνίας αλλά και στα περισσότερα της Εφηβικής, έχει καθιερωθεί, καθώς µέσα απ αυτό επιτυγχάνεται στο µικρό αναγνώστη η παγίωση κάποιων επιθυµητών συνθηκών ή καταστάσεων ζωής (Κανατσούλη, 2000:36-37). Ο συγγραφέας «γενικά θα πρέπει να προσπαθεί ώστε µε το κλείσιµο του βιβλίου το παιδί να αισθάνεται µιαν ανάταση» (Μπουκουβάλα- Αναγνώστου, 1991:260). Η Margaret Higonnet εξάλλου θεωρεί αυτή «τη νόρµα κλεισίµατος» µιας ιστορίας ως την πιο αυστηρά ισχύουσα αφηγηµατική σύµβαση της Παιδικής Λογοτεχνίας (Higonnet, 1987:47). Αναφέρει σχετικά η Γιαννικοπούλου: «Στα παιδικά βιβλία ένα ονειρικό σύµπαν συµπαρατάσσεται δίπλα σε ένα που προβάλλεται ως πραγµατικό, ο αποδέκτης εγκλωβίζεται σε µια προσπάθεια διάκρισης δύο κόσµων που προβάλλονται ως ανήκοντες σε δύο οντολογικά επίπεδα, ενώ στην ουσία αποτελούν και οι δύο τη διττή έκφραση µιας µυθοπλαστικής κατασκευής» (Γιαννικοπούλου, 2009 :103). Η Μένη Κανατσούλη διατυπώνει µερικά από τα κεντρικά ερωτήµατα που σχετίζονται µε τον αποδέκτη της Παιδικής Λογοτεχνίας: «Τελικά οι ενήλικοι είναι σε θέση να διαβάσουν, να κρίνουν και να εγκρίνουν ή να επικρίνουν τη Παιδική Λογοτεχνία βάσει των τρόπων και των δυνατοτήτων του παιδιού; Ποια είναι τα πραγµατικά τους κριτήρια; Αυτά του ενήλικου απαιτητικού αναγνώστη ή αυτά του ενήλικου που προσπαθεί να κρίνει σαν παιδί; Και σαν ποιο παιδί; Το παιδί που ήταν άλλοτε, το παιδί που νοµίζει ότι ήταν ή το παιδί που εξακολουθεί να κρύβει µέσα του; Έχουν (οι ενήλικες) σε τελευταία ανάλυση γνώση έστω των ελάχιστων µέχρι στιγµής µελετών οι οποίες επεξεργάζονται τις αυθεντικές κριτικές γνώµες που εκφέρουν τα παιδιά για τη λογοτεχνία;» (Κανατσούλη, 2007:21). Η Καρπόζηλου δε, υπογραµµίζει: «Υπάρχουν κάποιοι οι οποίοι σχεδόν αρνούνται την ύπαρξη της Παιδικής Λογοτεχνίας υποστηρίζοντας ότι δεν µπορούµε να αποκαλούµε λογοτεχνικά τα αναγνώσµατα που προορίζονται για παιδιά επειδή, όπως έχει ισχυριστεί επιγραµµατικά ο Β. Croce, τα αδύναµα µάτια των νέων δεν είναι σε θέση να ανεχθούν τον εκθαµβωτικό ήλιο της καθαρής τέχνης» (Καρπόζηλου, 1994:151). Στο ίδιο «αφοριστικό» σχεδόν πνεύµα για την Παιδική Λογοτεχνία βρίσκεται και ο Bruno Bettelheim ο οποίος είναι αρνητικός απέναντι στη σπουδαιότητα των παραµυθιών λέγοντας: «Η συντριπτική πλειονότητα της υπόλοιπης αποκαλούµενης Παιδικής Λογοτεχνίας επιχειρεί να τέρψει ή να πληροφορήσει ή και τα δύο µαζί. Αλλά 13

14 τα περισσότερα βιβλία είναι τόσο ρηχά στην ουσία τους έτσι ώστε ελάχιστα πράγµατα µπορεί να αποκοµίσει κανείς από αυτά» (Bettelheim, 1991:4). Για την Εφηβική Λογοτεχνία, αναφερθήκαµε στην εισαγωγή. Ωστόσο, παρόλο που οι Nodelman και Reimer τη θεωρούν υποείδος, εντούτοις υπάρχουν ορισµένα βασικά χαρακτηριστικά τα οποία σύµφωνα µε τις Nilsen και Donelson εντοπίζονται στο να είναι τα θέµατα ιδωµένα από την οπτική των εφήβων, να αναφέρονται στην ανεξαρτητοποίησή τους και στο οµαλό πέρασµα από την παιδική στην εφηβική ηλικία αλλά και στον ρεαλισµό τους (Κανατσούλη, 2007:16). Αναφορικά µε τον ρεαλισµό στην ελληνική Παιδική Λογοτεχνία, ο Παπαδάτος σηµειώνει ότι αυτός παρατηρείται έντονα µετά το 1974, όπου κυριαρχεί η αίσθηση της ελευθερίας και της αισιοδοξίας. Αυτά τα χαρακτηριστικά περιδιαβαίνουν γενικότερα την κοινωνία και τις ιδέες της εποχής στις οποίες κυριαρχεί πια η αντιαυταρχική αγωγή που εκφράζεται µέσω της εκπαιδευτικής και παιδαγωγικής πραγµατικότητας. Η αλήθεια και τα προβλήµατα της σκληρής πραγµατικότητας οφείλουν να παρουσιάζονται στα παιδιά και στους εφήβους από τη στιγµή που αυτή την πραγµατικότητα θα κληθούν να αντιµετωπίσουν. Σ αυτό το σηµείο είναι καθοριστικός ο ρόλος του λογοτέχνη, ο τρόπος που εκείνος αντιµετωπίζει τις όψεις της πραγµατικότητας, η επιθυµία να µοιραστεί τις εµπειρίες του αλλά και η γνώση της παιδικής ηλικίας σε συνάρτηση µε τον απαιτούµενο σεβασµό απέναντι στον αναγνώστη (Παπαδάτος, 2014: 23-25, 39-41). Στην Ελλάδα, µετά τα µέσα της δεκαετίας του 1980, άρχισαν να γράφονται βιβλία αποκλειστικά για εφήβους (Παπαδάτος, 2014: 39 κ.ε.) µε θέµατα σύγχρονα και προβλήµατα που τους απασχολούν (Παπαδάτος, 2014:41-76). Μπορούµε δε να πούµε ότι στην Ελλάδα και στο χώρο του Πανεπιστηµίου, «εγκαινιάστηκε» επιστηµονικά η θεµατολογική περιοχή της Εφηβικής Λογοτεχνίας, µε το σχετικό Συνέδριο που διεξήχθη στη Θεσσαλονίκη (2009) από το ΤΕΠΑΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου, του οποίου καρπός είναι και το βιβλίο Σύγχρονη Εφηβική Λογοτεχνία (Κανατσούλη Πολίτης, 2011). Ένα δε από τα σηµαίνοντα θέµατα που κυριαρχούν στην Παιδική αλλά και στη Εφηβική Λογοτεχνία είναι η Ιστορία. Υπάρχουν µυθιστορήµατα που αναφέρονται σε όλες τις περιόδους εξέλιξης του ελληνικού έθνους. Μία πολυπληθής δε κατηγορία µυθιστορηµάτων είναι και εκείνα που αναφέρονται στην περίοδο της γερµανοϊταλικής κατοχής (Ζερβού, στο Κανατσούλη-Πολίτης, 2011: ). 14

15 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Ιστορικό Πλαίσιο 2.1 Η πολιτική και κοινωνική κατάσταση πριν τον πόλεµο Η Ελλάδα µετά το 1909 και την επανάσταση στο Γουδί έως και τα µέσα περίπου του 20ού αιώνα, βιώνει µια ασταµάτητα εµπόλεµη περίοδο, που ξεκινά µε τους Βαλκανικούς πολέµους των ετών 1912 και 1913 και ολοκληρώνεται µε το τέλος του εµφύλιου σπαραγµού της χώρας, το Τα διαστήµατα ανάπαυλας από τους εκάστοτε πολέµους είναι ελάχιστα και βεβαίως όχι αρκετά ικανά να κρατήσουν τη χώρα σε οικονοµική άνθιση. Η Ελλάδα µετά το 1922 είχε να διαχειριστεί την καταστροφή του 1922, το ζήτηµα των προσφύγων και διάφορα άλλα σηµαντικά ζητήµατα µαζί µε την αλλαγή του κλίµατος στις σχέσεις της µε την Τουρκία. Οι ελληνο-σερβικές σχέσεις περνούν επίσης κρίση και εξοµαλύνονται µόλις το 1929, µε το Πρωτόκολλο της Γενεύης (17 Μαρτίου). Η ανταλλαγή των πληθυσµών µε τις Βαλκανικές χώρες οδηγεί σε διαβαλκανικές συσκέψεις µεταξύ , που προετοίµασαν το έδαφος για ένα σηµαντικό Βαλκανικό Σύµφωνο το οποίο υπογράφτηκε ανάµεσα στην Γιουγκοσλαβία, Τουρκία, Ρουµανία και Ελλάδα το 1934 (Σβορώνος, 2007: ). Η πολιτική ζωή της χώρας µετά το 1932, σηµαδεύεται από συνεχή αναταραχή. Οι κυβερνήσεις διαδέχονται η µία την άλλη. Δηµιουργείται ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος, ακολουθεί πραξικόπηµα από τον στρατηγό Πλαστήρα µετά τις εκλογές, το Μάρτιο του 1933, ενώ πραγµατοποιείται και η δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου, γεγονότα που σταδιακά οδηγούν στην κατάλυση του δηµοκρατικού καθεστώτος. Ο στρατηγός Κονδύλης, αναλαµβάνει την εξουσία και επαναφέρει τη Μοναρχία που συνίσταται και την επάνοδο του βασιλιά Γεωργίου Β, µε την σύµφωνη γνώµη όλων των δηµοκρατικών κοµµάτων, τον Νοέµβριο του 1935 (Σβορώνος, 2007:131). Στις 4 Αυγούστου 1936, ο τότε πρωθυπουργός, Ιωάννης Μεταξάς, καταλύει, µε τη σύµφωνη γνώµη του βασιλιά το Σύνταγµα και επιβάλει δικτατορία. Το καθεστώς δεν επιλύει κανένα απολύτως πρόβληµα απ όλα όσα ταλάνιζαν τον ελληνικό λαό. Αντίθετα, αυξάνεται η διαφθορά στις κρατικές υπηρεσίες ενώ, η σύναψη νέων δανείων ολοκληρώνει την οικονοµική υποδούλωση της χώρας στις ξένες δυνάµεις. Η Ελλάδα, βιώνει σ όλο του το «µεγαλείο» ένα ολοκληρωτικό καθεστώς (Σβορώνος, 2007: ; Young, 2003: ). 15

16 Ο Μεταξάς είχε ανάγκη από τη σύνθεση µιας ιδεολογίας, το δε ασαφές και πλήρως αντιφατικό ιδεολογικό του περίγραµµα θα ονοµαστεί, από τον ίδιο, «Τρίτος Ελληνικός Πολιτισµός». Διαλέγοντας ή επιλέγοντας, θα λέγαµε σωστότερα, κοµµάτια της ιστορίας, πλέκει µια κάποιου είδους ιδεολογία που αποσιωπά εξ ολοκλήρου την πολιτική και πολιτισµική κληρονοµιά της Αθήνας, ενώ υµνεί το καθεστώς της Σπάρτης και της Μακεδονικής Ηγεµονίας. Στενά συνδεδεµένος ο ίδιος µε την άλλη σκληρή ιδεολογία του χιτλερισµού, προβάλει την προσωπολατρία. Το πρόσωπο του Αρχηγού-Ηγέτη ταυτίζεται µε το Κράτος ενώ ο λαός αποκτά τον Πατέρα του (Καρολίδης-Αναστασιάδης,1994: 49-51). Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο δικτάτορας Μεταξάς χρησιµοποιεί πολύ έξυπνα την παιδεία για να οργανώσει το καθεστώς που ο ίδιος έχει φαντασιωθεί. Αξιόλογοι εκπαιδευτικοί όλων των βαθµίδων της εκπαίδευσης διώκονται, ενώ για τη νεολαία γίνεται σαφής αγώνας να γαλουχηθεί µε νέες αξίες, τις αξίες του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισµού». Παράλληλα, προπαγανδιστικά φυλλάδια κατακλύζουν τα σχολεία για να ενηµερωθεί ο ανθός του ελληνικού λαού για τη νέα τάξη πραγµάτων. Σ αυτή τη βάση θα οργανωθεί η γνωστή Ε.Ο.Ν (Εθνική Οργάνωση Νέων) που ως στόχο είχε φυσικά την πλήρη ιδεολογική χειραγώγηση της ελληνικής νεολαίας (Καρολίδης- Αναστασιάδης,1994:51; Σβορώνος, 2007:132). Στο µυαλό όλων των Ελλήνων ο δικτάτορας Μεταξάς έχει ταυτιστεί µε το «ΟΧΙ» του 1940 απέναντι στο πολεµικό τελεσίγραφο των Ιταλών. Όµως όλοι γνωρίζουµε ότι αυτό το τρανό «ΟΧΙ» ήταν των Ελλήνων κι όχι του πολιτικού αυτού άντρα. Δύο ήταν οι λόγοι που οδήγησαν τον δικτάτορα τα ξηµερώµατα της 28 ης Οκτωβρίου να απαντήσει αρνητικά στον Ιταλό πρέσβη. «Καταρχάς η βέβαιη άρνηση του λαού να αποδεχτεί το φασιστικό-εχθρικό τελεσίγραφο και κατά δεύτερον, όπως ο ίδιος δήλωσε στους ανταποκριτές και δηµοσιογράφους στις 30 Οκτωβρίου του 1940, ο φόβος της Βρετανικής αντίδρασης» (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: 54-55). 2.2 Ο Ελληνοϊταλικός πόλεµος Τον Σεπτέµβριο του 1940, ένα χρόνο µετά την έναρξη του Β Παγκοσµίου πολέµου, η Ιταλία υπόγραψε σύµφωνο µε την Ιαπωνία και την Γερµανία, δηµιουργώντας έτσι από κοινού µε τις άλλες δύο δυνάµεις, τον «Άξονα». Η Μεσόγειος είχε αναγνωριστεί από τον Χίτλερ ως σφαίρα επιρροής της Ιταλίας γεγονός που επισφράγιζε τον άµεσο 16

17 κίνδυνο για την Ελλάδα. Αξίζει να σηµειωθεί, ότι η Ελλάδα θεωρούσε ότι ο µεγαλύτερός της κίνδυνος την συγκεκριµένη χρονική περίοδο άκουγε στο όνοµα Βουλγαρία. Έτσι, όλη η οχυρωµατική της προσπάθεια, ήδη από το 1936, αφορούσε στα σύνορά της µε τη συγκεκριµένη χώρα. Αντίθετα, η οχύρωση της ελληνοαλβανικής µεθορίου στην Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία υστερούσε σηµαντικά. Η Ιταλία ούσα έτοιµη να θέσει τα σχέδια της για την Μεσόγειο σε εφαρµογή, την 7 η Απριλίου του 1939, βοµβάρδισε πέντε αλβανικά λιµάνια και αποβίβασε στις αλβανικές ακτές τρεις Ιταλικές Μεραρχίες οι οποίες δεν βρήκαν καµία αντίσταση. Το τελεσίγραφο που είχε προηγηθεί, αν και απορρίφθηκε από την αλβανική κυβέρνηση, έκανε σαφές ότι δεν υπήρχαν περιθώρια αντίδρασης. Στις 8 Απριλίου, οι Ιταλοί βρίσκονταν στα Τίρανα και είχαν εγκαταστήσει κυβέρνηση. Στις 13 Απριλίου η Αγγλία και η Γαλλία εγγυήθηκαν την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας ενώ η Γερµανία θεώρησε την εισβολή σαν νόµιµη και δίκαιη (Καρολίδης- Αναστασιάδης, 1994: 79-82). Ο Μουσολίνι δεν έχανε ευκαιρία να υποστηρίζει τις φιλικές του προθέσεις για την Ελλάδα ενώ, ταυτόχρονα, ο στρατός του βρίσκονταν ασφυκτικά κοντά στα σύνορά της. Η προέλαση του Χίτλερ στην Ευρώπη έκανε το Μουσολίνι να επισπεύσει τα πολεµικά σχέδιά του αποζητώντας µερίδιο της δόξας. Έτσι, κήρυξε τον πόλεµο στην Γαλλία, στις 10 Ιουνίου 1940 ενώ, παράλληλα, παρενοχλούσε συνεχώς την ελληνική πλευρά κατηγορώντας την για φιλοαγγλική στάση. Συνεχόµενες προκλήσεις κατά ελληνικών πλοίων στο Αιγαίο έχουν ως αποκορύφωµα τον τορπιλισµό του «Έλλη» στην Τήνο, ανήµερα του εορτασµού της Παναγίας. Όταν έφτασε ο Οκτώβρης οι Ιταλοί πλέον βρίσκονταν µια ανάσα από τα ελληνικά σύνορα. Η Ελλάδα παρατηρώντας τις εξελίξεις προσπαθούσε να οργανώσει τις αµυντικές τις γραµµές (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: 82-83). Οι δυνάµεις των αντιπάλων, όπως έχουν καταµετρηθεί, λίγο πριν την κήρυξη του πολέµου έδιναν σαφώς µεγαλύτερη ισχύ στην ιταλική πλευρά. Η έλλειψη ικανών στρατιωτικών ελληνικών δυνάµεων οφείλονταν στο γεγονός ότι η χώρα, ήδη από την καταστροφή του 1922 προσπαθούσε να καλύψει τα πλήγµατα του πληθυσµού της ενώ οι κυβερνώντες θεωρούσαν ελάχιστα δυνατό το ενδεχόµενο πολέµου. Έτσι, έως το 1935 είχαν γίνει ελάχιστα για την στρατιωτική επάνδρωση της χώρας. Από το 1936 πια, όπου η στρατιωτική ηγεσία έκρουσε δυνατά τον κώδωνα του κινδύνου για την ασφάλεια της χώρας, ξεκίνησε ένας αγώνας δρόµου να επανδρωθούν όσο το δυνατόν 17

18 καλύτερα τα βόρεια σύνορα σε όσο το δυνατόν λιγότερο χρόνο (Καρολίδης- Αναστασιάδης, 1994: 86-88). Την 28 η Οκτωβρίου 1940, ο Ιταλός πρεσβευτής Γκράτσι, επέδωσε στον Έλληνα πρωθυπουργό Μεταξά το τελεσίγραφο της ιταλικής κυβέρνησης µε το οποίο ζητούσε από την ελληνική, να επιτραπεί στον ιταλικό στρατό, να καταλάβει κάποια στρατηγικά σηµεία του ελληνικού εδάφους ως εγγύηση για την ουδετερότητα της Ελλάδας και την ασφάλεια της Ιταλίας (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: 88). Η απάντηση του πρωθυπουργού της χώρας ήταν ΟΧΙ. Η διαιρεµένη Ελλάδα στην οποία αποσκοπούσε ο «Άξονας» δεν έπρεπε να γίνει πραγµατικότητα. Ο λαός έδωσε την συγκατάθεσή του στην απόφαση του δικτάτορα Μεταξά και δέχτηκε την απάντησή του µε χαρά. Άµεσα ακολούθησε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού γενική επιστράτευση ενώ τέθηκε σε εφαρµογή η κατάσταση πολιορκίας. Κηρύχθηκε στρατιωτικός νόµος κι απαγορεύτηκε η έξοδος από τη χώρα όλων των Ελλήνων πολιτών. Εφαρµόστηκε η κατάσταση παθητικής αεράµυνας και δόθηκαν οδηγίες στον πληθυσµό για την σωστή αντιµετώπιση των αεροπορικών επιθέσεων. Έτσι, τις βραδινές ώρες κανένα σπίτι δεν θα έπρεπε να έχει καθόλου φως ενώ τα αυτοκίνητα αν κυκλοφορούσαν βράδυ θα έπρεπε να έχουν σβηστά φώτα. Απαγορεύτηκε κάθε ήχος ή σειρήνα που θα προσοµοίαζε σ αυτήν του συναγερµού για τον οποίο ο λαός ενηµερώθηκε για τον τρόπο έναρξης και λήξης του. Παράλληλα, δεσµεύτηκαν από το κράτος όλα τα οχήµατα και τα υποζύγια ενώ οι τράπεζες είχαν εντολή να παραχωρούν πολύ µικρό µέρος από τις καταθέσεις τους στους δικαιούχους. Τα σχολεία της Αθήνας και του Πειραιά έκλεισαν προσωρινά ενώ απολύθηκαν από τις φυλακές όσοι είχαν ποινές κάτω από ένα χρόνο κι από τους άλλους όσοι είχαν κληθεί στα όπλα. Την αρχηγία των ενόπλων δυνάµεων ανέλαβε ο βασιλιάς ενώ του στρατού ξηράς αρχηγός ορίστηκε ο αντιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος (Καρολίδης- Αναστασιάδης, 1994: 88-91). Ο λαός της Αθήνας κατάλαβε την κήρυξη του πολέµου από τα βουητά των σειρήνων ενώ οι πρωινές εφηµερίδες απλώς επιβεβαίωσαν το γεγονός. Το τελεσίγραφο έγινε γνωστό µαζί µε την απάντηση του Έλληνα πρωθυπουργού. «ΟΧΙ». Οι εφηµερίδες δηµοσίευσαν τα διαγγέλµατα του βασιλιά και του πρωθυπουργού που έκλειναν µε τη φράση: «Νυν υπέρ πάντων ο αγών». Η επιστράτευση των Ελλήνων πραγµατοποιήθηκε χωρίς ιδιαίτερα προβλήµατα και το αλβανικό µέτωπο ενισχυόταν µε γρήγορους ρυθµούς. Όλοι ήταν έτοιµοι να προσφέρουν στον κοινό αγώνα (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: 91-95). 18

19 2.3 Πολεµικά Γεγονότα Στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι Ιταλοί επιτέθηκαν στο µέτωπο της VIII Μεραρχίας του ελληνικού στρατού στη διάβαση του Καλπακίου για να ανοίξουν δρόµο για τα Γιάννινα και από κει και πέρα οι επιθέσεις απλώθηκαν σταδιακά σε ολόκληρη τη γραµµή των ελληνικών συνόρων (Καρολίδης-Αναστασιάδης,1994: 97). Από τις 14 Νοεµβρίου 1940 όµως ξεκίνησε η αντεπίθεση του ελληνικού στρατού σ όλο το πλάτος του µετώπου από το Ιόνιο πέλαγος έως τη Μεγάλη Πρέσπα. Μέσα σε 10 µέρες οι Ιταλοί είχαν εκδιωχθεί από τα ελληνικά εδάφη. Με την απώθηση του εχθρού από τη συµβολή του Αώου µε τον Σαραντάπορο µέχρι τον Γράµµο έληξε η µάχη της Πίνδου (Καρολίδης-Αναστασιάδης1994: ). Από την 1 η έως την 23 η Νοεµβρίου επιχειρήθηκε από το Γ Σώµα Στρατού µια σειρά επιθέσεων που σκοπό είχαν την κατάληψη της Κορυτσάς. Ο ελληνικός λαός δικαιολογηµένα πανηγύριζε τις θετικές εξελίξεις στο µέτωπο ενώ οι στρατιώτες έπαιρναν δύναµη για να συνεχίσουν. Στις 6 Δεκεµβρίου οι στρατιώτες πέρασαν από το Δέλβινο και µπήκαν στους Αγίους Σαράντα, στις 8 του ίδιου µήνα κατελήφθη η Δερβιτσάνη κι ένα άλλο τµήµα του στρατού µπήκε στο Αργυρόκαστρο. Οι κάτοικοι των εκεί περιοχών υποδέχονταν µε ενθουσιασµό τους Έλληνες ελευθερωτές και τους βοηθούσαν µε κάθε τρόπο. Οι ξένες δυνάµεις άρχισαν να παρακολουθούν µε ενδιαφέρον τις ελληνικές απανωτές νίκες στο αλβανικό µέτωπο παρατηρώντας τον «Άξονα» να λυγίζει µπροστά στο ελληνικό έθνος (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Οι συνεχόµενες αποτυχίες των Ιταλών στα πεδία των µαχών προκάλεσε κρίση στο εσωτερικό του στρατού. Έτσι, στις 7 Δεκεµβρίου ο Μουσολίνι ζήτησε την στρατιωτική παρέµβαση του Χίτλερ στο ζήτηµα της Ελλάδας. Στις 22 Δεκεµβρίου κατελήφθη και η πόλη της Χειµάρας από τους Έλληνες χωρίς οι Ιταλοί να πολεµήσουν (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Μέσα σ αυτές τις εξελίξεις κι ενώ το γόητρο των Ιταλών είχε πληγεί θανάσιµα, ο Μουσολίνι ενίσχυσε το µέτωπο της Αλβανίας µε δέκα µεραρχίες κι αποφάσισε τη λεγόµενη «Εαρινή επίθεση» λίγο πριν την προαποφασισµένη επίθεση του Χίτλερ στην Ελλάδα. Η PRIMAVERA (άνοιξη) εκδηλώθηκε στις 9 Μαρτίου Οι ελληνικές δυνάµεις αντιστάθηκαν µε σθένος και κατάφεραν να αντέξουν τα αλλεπάλληλα χτυπήµατα του εχθρού. Οι Ιταλοί στις 22 Μαρτίου ζήτησαν εκεχειρία κάποιων ωρών για να θάψουν τους 19

20 νεκρούς τους. Η εαρινή επίθεση έληξε άδοξα για το Μουσολίνι, ο ίδιος επέστρεψε στη Ρώµη φανερά απογοητευµένος (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). 2.4 Ο Ελληνογερµανικός Πόλεµος του 1941 Ο Χίτλερ επιθυµούσε διακαώς να εξασφαλίσει τα νώτα του στη Βαλκανική υποτάσσοντας τη µόνη χώρα που έως τότε είχε αρνηθεί να υποκύψει στο πέρασµα των δυνάµεων του «Άξονα». Ήδη από το 1940 είχε δώσει «Γενικές Κατευθύνσεις» για τη λήψη προκαταρκτικών µέτρων που αφορούσαν στην µελλοντική κατάληψη της περιοχής. Στις 13 Δεκεµβρίου 1940 εκδόθηκε το σχέδιο «ΜΑΡΙΤΑ» σύµφωνα µε το οποίο οι γερµανικές µονάδες θα καταλάµβαναν, µε την υποστήριξη της Βουλγαρίας, την ακτή του Βόρειου Αιγαίου µε την πόλη της Θεσσαλονίκης και πιθανότατα όλη την Ελλάδα. Η Βουλγαρία, την 1 η Μαρτίου 1941, υπέγραψε µε τις δυνάµεις του «Άξονα» µε αντάλλαγµα την παραχώρηση της δυτικής Θράκης και της ανατολικής Μακεδονίας, από τον Έβρο µέχρι το Στρυµόνα. Η ελληνική πλευρά µπροστά στη νέα δύσκολη κατάσταση και γνωρίζοντας την αδύναµη στρατιωτική της παρουσία στα βουλγαρικά σύνορα αποδέχτηκε την αποστολή 2-3 αγγλικών µεραρχιών για την ενίσχυση του εκεί µετώπου (Καρολίδη-Αναστασιάδη, 1994: ). Στις 6 Απριλίου 1941,ο Γερµανός πρεσβευτής στην Ελλάδα πρίγκιπας Έρµπαχ επέδωσε στον Έλληνα πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κορυζή, που είχε αναλάβει καθήκοντα µετά το θάνατο του Μεταξά, διακοίνωση µε την οποία κατηγορούσε την Ελλάδα ότι δεν τήρησε ειλικρινή και σαφή ουδετερότητα και είχε ταχθεί µε το µέρος των εχθρών της Γερµανίας. Το έγγραφο κατέληγε στο ότι η Γερµανία αναλάµβανε να εκδιώξει τα βρετανικά στρατεύµατα από την Ελλάδα και κάθε αντίδραση σ αυτή την πολιτική θα συντρίβονταν. Επί της ουσίας δεν υπήρξε πολεµικό τελεσίγραφο αλλά απλώς µια ψυχρή αναγγελία εισβολής. Η απάντηση του πρωθυπουργού της Ελλάδας ήταν ότι τα ελληνικά στρατεύµατα θα αµύνονταν στην επίθεση των γερµανικών. Η επίθεση της Γερµανίας ήταν αµεσότατη, τα αεροπλάνα του Χίτλερ βοµβάρδισαν το λιµάνι του Πειραιά και τα αεροδρόµια της Αττικής. Ο ελληνικός λαός περήφανος για ακόµη µία φορά βγήκε στους δρόµους και αγκάλιασε την άρνηση του πρωθυπουργού του. Ένα ακόµη «ΟΧΙ» ήταν στο στόµα όλου του κόσµου (Καρολίδης- Αναστασιάδης, 1994: ). 20

21 Η στρατιωτική υπεροχή των Γερµανών ήταν πραγµατικά συντριπτική. Στις 9 Απριλίου 1941 οι Γερµανοί κατακτητές µπήκαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η συνθηκολόγηση µε την στρατιά της Ανατολικής Μακεδονίας έφερε πίσω σε ελληνικό έδαφος τους Έλληνες στρατιώτες αλλά δεν δέσµευσε τη Γερµανία για την επιστροφή του οπλισµού ούτε για την µη εισχώρηση των Βουλγαρικών δυνάµεων σε Μακεδονία και Θράκη (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Οι Γερµανοί προχωρούσαν µε γοργούς ρυθµούς και κατέστρεφαν ό,τι µπορούσαν. Στην Αθήνα, στις 18 Απριλίου πραγµατοποιήθηκε σύσκεψη που δεν µπορούσε να καταλήξει σε συµφωνία, το µέτωπο έπρεπε να κρατήσει µέχρι την αποχώρηση των συµµάχων από τη χώρα. Την ίδια µέρα ο πρωθυπουργός της χώρας Αλέξανδρος Κορυζής αυτοκτονεί µη αντέχοντας το βάρος της δύσκολης κατάστασης για τη χώρα. Την επόµενη µέρα δόθηκε εντολή αποχώρησης των συµµαχικών στρατευµάτων µε τη σύµφωνη γνώµη του Τσώρτσιλ. Στις 20 Απριλίου ο στρατηγός Τσολάκογλου υπέγραψε ανακωχή µε τον υποστράτηγο Ντήτριχ στο Μέτσοβο, µε την οποία σταµατούσε τις εχθροπραξίες µε τους Γερµανούς. Στις 29 Απριλίου 1941 ο Τσολάκογλου σχηµάτισε στην Αθήνα την πρώτη κατοχική κυβέρνηση από στρατιωτικές και πολιτικές προσωπικότητες (ο βασιλιάς είχε αποχωρήσει νωρίτερα για την Κρήτη). Στις 2 Μαΐου κοινοποιήθηκε η διαταγή του Χίτλερ που έδινε πλήρη ελευθερία σε αξιωµατικούς και οπλίτες του ελληνικού στρατού, που µέχρι τότε θεωρούνταν αιχµάλωτοι πολέµου (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Η Αθήνα την 26 η Απριλίου γνώριζε πως εκείνη ήταν η τελευταία µέρα της ελευθερίας της. Την 27 η Απριλίου, ο φρούραρχος υποστράτηγος Καβράκος, ο νοµάρχης Πεντζόπουλος και ο δήµαρχος Πλύτας παρέδωσαν την ανοχύρωτη πόλη στο διοικητή τάγµατος που έφτασε από τη Χαλκίδα. Η φάλαγγα ανέβηκε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, κατέβασε την ελληνική σηµαία και ανέβασε τη σηµαία µε τη σβάστικα. Στις 3 Μαΐου πραγµατοποιήθηκε η πανηγυρική παρέλαση των Γερµανών και των Ιταλών στους άδειους δρόµους της πρωτεύουσας. Ακολούθησε τµηµατικά η κατάληψη της υπόλοιπης χώρας µαζί µε τα νησιά εκτός από την Κρήτη η οποία θα προκαλούσε ένα ακόµη τεράστιο πλήγµα στους Γερµανούς µε την λυσσαλέα αντίστασή της. Η Ελλάδα µετά από έξι περίπου µήνες άνισου αγώνα ήταν πια σκλαβωµένη σε τρεις κατακτητές. Το σηµαντικότερό στοιχείο αυτού του αγώνα της µικρής χώρας απέναντι στις µεγάλες δυνάµεις του «Άξονα» ήταν πρώτον ότι εκείνη υπερασπίστηκε την ιστορία της και την τιµή της και δεύτερον ότι ο «Άξονας» σίγουρα δεν ήταν αήττητος (Καρολίδης-Αναστασιάδης: 1994: ). 21

22 Ακολούθησε η µάχη της Κρήτης που κράτησε 10 περίπου ηµέρες και αποτέλεσε τη µεγαλύτερη επιχείρηση αεροµεταφοράς στρατιωτικών δυνάµεων σ ολόκληρη τη διάρκεια του Β Παγκοσµίου Πολέµου. Το τίµηµα της φαινοµενικής νίκης για τον Χίτλερ ήταν βαρύ. Εκτός του ότι έχασε το όπλο των αλεξιπτωτιστών καθυστέρησε συνολικά πέντε εβδοµάδες, γεγονός που επιβράδυνε τα περαιτέρω σχέδιά του για την επίθεση στη Σοβιετική Ένωση. Η γερµανική δύναµη που επιτέθηκε στην Κρήτη ήταν τροµερή κυρίως εξαιτίας του οπλισµού της, της σύνθεσης, της στρατηγικής και της τακτικής της. Οι Σύµµαχοι αν και ήταν διπλάσιοι και πολέµησαν γενναία µαζί µε τους Κρήτες, µπροστά στον άριστα αρµατωµένο αντίπαλο φάνταζαν άοπλοι. Σηµαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι η Κρήτη παρ ό,τι περίµενε επίθεση από τους Γερµανούς ελάχιστα είχε προετοιµαστεί οχυρωµατικά από τους Άγγλους που είχαν την ευθύνη της άµυνάς της (Δετοράκης, 1990: ). Ο αγώνας των ηρώων της Κρήτης ήταν γενναίος αλλά άνισος, το νησί είχε παραδώσει τα όπλα πριν το ξεκίνηµα του πολέµου. Παρ όλα αυτά οι Κρητικοί λειτούργησαν ακαριαία, συγκέντρωσαν οµάδες αντρών που ήταν έτοιµοι να θυσιαστούν για την πατρίδα τους και οπλίστηκαν µε ό,τι είχαν. Οι Γερµανοί τιµώρησαν ανελέητα το θάρρος και τη δύναµή τους εκτελώντας αθώους και καταστρέφοντας ολόκληρες περιοχές. Ήθελαν θαρρεί κανείς να διασκεδάσουν τις τεράστιες απώλειές τους σε εξοπλισµό και ανθρώπινο δυναµικό. Τρεις µε πέντε χιλιάδες ήταν οι νεκροί τους, 220 αεροπλάνα κατεστραµµένα και διαλυµένο το σώµα των αλεξιπτωτιστών (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). 2.5 Η Περίοδος της Κατοχής ( ) Η Εθνική Αντίσταση Από την πρώτη µέρα που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα οι δυνάµεις του Χίτλερ και νίκησαν τις ελληνικές στρατιωτικές δυνάµεις, την ίδια µέρα ξεκίνησε και η οργάνωση της Εθνικής Αντίστασης. Στις 9 Απριλίου οι Γερµανοί µπήκαν στη Θεσσαλονίκη και ταυτόχρονα εκείνη τη µέρα δραπέτευσαν από τις φυλακές του Ασβεστοχωρίου οι πρώτοι δώδεκα πολίτες που οργανώθηκαν κατά των κατακτητών δηµιουργώντας αντιστασιακό πυρήνα. Αυτή ήταν µόνο η αρχή (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: 243). 22

23 Στις 15 Μαΐου 1941 στη Θεσσαλονίκη θα ιδρυθεί από στελέχη του ΚΚΕ η πρώτη εθνικό-απελευθερωτική οργάνωση στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Κατοχής µε το όνοµα «Ελευθερία». Σ αυτή συµµετείχαν πολλοί γνωστοί άνθρωποι της εποχής µεταξύ αυτών και ο συνταγµατάρχης Δηµήτριος Ψαρρός µε τη βοήθεια του οποίου λίγο αργότερα συγκροτήθηκαν τα πρώτα ένοπλα τµήµατα της Εθνικής Αντίστασης. Στις 30 Μαΐου 1941 οι Γερµανοί είχαν επιτύχει την κατάληψη ολόκληρου του ελλαδικού χώρου αφού την προηγούµενη µέρα είχε τελειώσει και η µάχη της Κρήτης. Η Αντίσταση όµως είχε ταυτόχρονα ξεκινήσει στις καρδιές και το µυαλό των Ελλήνων. Η συγγραφέας Πηνελόπη Δέλτα αυτοκτονεί όταν βλέπει τα εχθρικά στρατεύµατα να κηλιδώνουν µε την παρουσία τους την κοιτίδα του πολιτισµού, την Αθήνα. Τη νύχτα της 30 ης προς 31 ης Μαΐου όµως, ο Μανώλης Γλέζος κι ο Απόστολος Σάντας, δύο πραγµατικοί πατριώτες, ανεβαίνουν στην Ακρόπολη και κατεβάζουν την σηµαία µε τη σβάστικα. Η πρώτη κρούση για το ανυπότακτο ελληνικό πνεύµα είχε δοθεί από νωρίς στους δυνατούς κατακτητές (Καρολίδης- Αναστασιάδης, 1994: ). Σ ολόκληρη τη χώρα δηµιουργούνται οργανώσεις αντιστασιακής δράσης, µικρές ή µεγαλύτερες οµάδες αναλαµβάνουν µε κάθε τρόπο να σαµποτάρουν τους κατακτητές. Κρύβουν και διώχνουν για τη Μέση Ανατολή, Βρετανούς, που δεν είχαν προλάβει να αποχωρήσουν από το ελληνικό έδαφος νωρίτερα, βοηθούν µε όποιο τρόπο µπορούν και θυσιάζουν ακόµη και τη ζωή τους για την ελευθερία της πατρίδας τους. Η δράση των κατά τόπους αντιστασιακών οµάδων φουντώνει, όταν η Γερµανία επιτίθεται στη Σοβιετική Ένωση στις 22 Ιουνίου Αποτέλεσµα του πνεύµατος της ενότητας στο πλαίσιο της Εθνικής Αντίστασης υπήρξε η ίδρυση στις 16 Ιουλίου 1941, στην Αθήνα, του «Εργατικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου» (Ε.Ε.Α.Μ.) που αποτέλεσε την πρώτη Οργάνωση Αντίστασης του εργατικούσυνδικαλιστικού χώρου σε πανελλήνια κλίµακα. Στόχος ήταν η από κοινού σύµπραξη για εκδίωξη της κατοχικής φασιστικής δύναµης από την Ελλάδα. Το Ε.Ε.Α.Μ. αποτέλεσε τον πρόδροµο του Ε.Α.Μ. (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) που θα δηµιουργηθεί αργότερα (Καρολίδης-Αναστασιάδης,1994: ). Στις 27 Σεπτεµβρίου 1941 ιδρύθηκε στην Αθήνα, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, µε πρωτοβουλία του ΚΚΕ, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (Ε.Α.Μ.) µε αµιγώς αντιστασιακό χαρακτήρα και µε πανελλήνια κλίµακα. Σ αυτό συµµετείχαν όλα τα µικρά κόµµατα και αντιστασιακές οργανώσεις, εκτός απ αυτές του αξιωµατικών του Στρατού. Η πρώτη του εµφάνιση έγινε στην Αθήνα, στις 10 23

24 Οκτωβρίου 1941, µε προκηρύξεις και συνθήµατα στους τοίχους της πόλης. Η δύναµη του Ε.Α.Μ. αυξήθηκε µε γρήγορους ρυθµούς καθώς εισχώρησαν σ αυτό πάρα πολλοί πολίτες που ενώνονταν από τον διακαή πόθο της ελευθερίας. Παράλληλα, µία ακόµη Αντιστασιακή Οργάνωση λάµβανε χώρα την ίδια περίοδο, πρόκειται για τον «Εθνικό Δηµοκρατικό Ελληνικό Σύνδεσµο» (Ε.Δ.Ε.Σ.). Ιδρυτής του υπήρξε ο απόστρατος συνταγµατάρχης Ναπολέων Ζέρβας µαζί µε τους Σπαή και Σταµατόπουλο. Αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ. τυπικά τουλάχιστον ήταν ο Νικόλαος Πλαστήρας που όµως ήταν εξόριστος από τον Μεταξά άρα ουσιαστικά αρχηγός ήταν ο Ζέρβας ο οποίος κατάφερε να δηµιουργήσει έναν αποτελεσµατικό αντιστασιακό φορέα πανελλήνιας εµβέλειας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ανάµεσα στις κατά πολύ µικρότερες αντιστασιακές οµάδες ήταν και η «Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζόµενων Νέων» (Ε.Π.Α.Ν.) του υποσµηναγού Κώστα Περρίκου η οποία πραγµατοποίησε πολλά και σηµαντικά σαµποτάζ κατά τη διάρκεια της κατοχής. Τέλος, η τρίτη σε εµβέλεια Αντιστασιακή Οργάνωση ήταν η «Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση» (Ε.Κ.Κ.Α.) µε κυρίαρχο πρόσωπο τον Δηµήτριο Ψαρρό (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Οι Γερµανοί από την αρχή καταδυνάστευαν τον ελληνικό λαό. Φυλακίσεις, βασανιστήρια, εκτελέσεις ήταν καθηµερινότητα. Οι φοιτητές αποτελούν φωτεινό παράδειγµα του ανυπότακτου πνεύµατος του λαού. Στις 28 Οκτωβρίου 1941 γιόρτασαν κανονικά το «ΟΧΙ» της Ελλάδας στην Ιταλία. Το σύνθηµα «Θάνατος στο φασισµό-λευτεριά στο λαό» γεννιέται εκείνη τη µέρα. Λίγο αργότερα, στις 17 Νοεµβρίου 1941 πραγµατοποιείται η πρώτη παµφοιτητική απεργία µε κόσµο. Εξαιτίας αυτής βελτιώθηκαν τα συσσίτια και εγκρίθηκε η παροχή 2 κιλοβάτ ρεύµα σε κάθε φοιτητή για µελέτη. Το Δεκέµβριο της ίδιας χρονιάς βρέθηκαν στους δρόµους οι ανάπηροι του ελληνοϊταλικού πολέµου που υπέφεραν όπως όλος ο λαός από την πείνα (Καρολίδης-Αναστασιάδης,1994: ). Οι κατακτητές από την αρχή κατέσχεσαν όλα τα κρατικά αποθέµατα σε τρόφιµα και επέταξαν τη γεωργική παραγωγή χωρίς στοιχειώδη αποζηµίωση. Η ελληνική οικονοµία κατέρρευσε σχεδόν αµέσως. Η βιοτεχνία, η βιοµηχανία και το εµπόριο αδρανοποιήθηκαν. Οι αγορές άδειασαν από τρόφιµα και φάρµακα, ολόκληρες βιοµηχανικές µονάδες επιτάχτηκαν για να καλύπτουν αποκλειστικά τις ανάγκες των Γερµανών. Όλα αυτά οδήγησαν ήδη από το καλοκαίρι του 1941 τον πληθυσµό σε υποσιτισµό, για να ακολουθήσει πείνα και πραγµατικός λιµός, το χειµώνα του , όπου οι κάτοικοι της Αθήνας και του Πειραιά δοκιµάστηκαν 24

25 περισσότερο απ όλους τους Έλληνες. Κάτω από αυτές τις συνθήκες που δυσκόλευαν ακόµη περισσότερο λόγω του κατεστραµµένου οδικού δικτύου αλλά και των λιµανιών αναπτύχθηκε το φαινόµενο της «Μαύρης Αγοράς». Ιδιαίτερα το χειµώνα οι κατοχικές αρχές κάλυπταν τους µαυραγορίτες ενώ η δοσιλογική κυβέρνηση του Τσολάκογλου δεν εφάρµοσε κανέναν αντικερδοσκοπικό νόµο. Η ραγδαία αύξηση του πληθωρισµού ανάγκασε τους πολίτες να πωλούν για ένα κοµµάτι ψωµί πολύτιµα οικογενειακά κειµήλια, ασηµικά και κάθε άλλο αντικείµενο αξίας που είχαν στην κατοχή τους. Η έλλειψη φαρµάκων βοηθούσε στην εξάπλωση των ασθενειών κι έκανε ακόµη χειρότερη την κατάσταση του πληθυσµού. Ήδη από την άνοιξη του 1941 εφαρµόστηκε η χορήγηση φαγητού µε δελτίο, µέτρο το οποίο επεκτάθηκε από το φθινόπωρο του 1941 εξαιτίας της µεγάλης έλλειψης αγαθών. Πραγµατικά ζωτικής σηµασίας για πολύ κόσµο αποδείχτηκαν τα συσσίτια που οργάνωναν οι Δήµοι και οι Κοινότητες, η Αρχιεπισκοπή και οι κατά τόπους Μητροπόλεις και διάφοροι άλλοι Σύλλογοι και Σωµατεία. Στα συσσίτια δίνονταν 100 γραµµάρια ψωµί από καλαµπόκι που εξασφάλιζε το 1/5 των θερµίδων που χρειάζεται ο ανθρώπινος οργανισµός για να επιβιώσει. Στοιχεία της εποχής δείχνουν ότι το 63% του πληθυσµού υποσιτιζόταν, ενώ το 15% βρίσκονταν σε κατάσταση λιµού. Η φυµατίωση, ο τύφος και η ελονοσία µάστιζαν τους πολίτες που δεν διέθεταν ούτε τα στοιχειώδη φάρµακα. Οι θάνατοι σε Αθήνα και Πειραιά την περίοδο εκείνη έφταναν ηµερησίως τους Σκελετωµένα κορµιά βρίσκονταν σε δρόµους και πλατείες χωρίς κανείς να µπορεί να τους προσφέρει το παραµικρό, ούτε καν µια αξιοπρεπή ταφή. Ο πρώτος χειµώνας της κατοχής στέρησε τη ζωή, λόγω πείνας, σε κατοίκους της Αθήνας και του Πειραιά. Την όλη κατάσταση επιβάρυνε και ο ναυτικός αποκλεισµός της Ελλάδας από τον Βρετανικό Στόλο που βύθιζε κάθε καράβι µε τρόφιµα για να πιέσει τους Γερµανούς, µέτρο που επιβάρυνε την ήδη άσχηµη κατάσταση των Ελλήνων. Ο λαός δέχτηκε κάποια βοήθεια σε φάρµακα και τρόφιµα από την εξόριστη Ελληνική κυβέρνηση, τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, τον Σουηδικό, του Καναδά και των ΗΠΑ καθώς και από κάποιες φιλανθρωπικές οργανώσεις του εξωτερικού (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Κι ενώ όλα αυτά συνέβαιναν στην κατεχόµενη Ελλάδα, η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση είχε εγκατασταθεί από τις 27 Αυγούστου 1941 στο Λονδίνο αποκοµµένη ουσιαστικά από το Βρετανικό κέντρο ελέγχου που βρίσκονταν στο Κάιρο και στο οποίο είχε φτάσει σηµαντική δύναµη από Έλληνες οπλίτες και αξιωµατικούς. Ανάµεσα στις βρετανικές αρχές στο Κάιρο και την ελληνική κυβέρνηση υπήρχε 25

26 έντονη δυσπιστία η οποία για να ξεπεραστεί δηµιουργήθηκε το 1942 µια «Αγγλοελληνική επιτροπή» που θα εξέταζε από κοινού θέµατα δράσης στον ελλαδικό χώρο. Σηµαντικό είναι τέλος το γεγονός της ανάληψης της αντιπροεδρίας της κυβέρνησης Τσουδερού από τον αρχηγό του «Εθνικού Ενωτικού Κόµµατος» Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Η παρουσία του εκεί βοήθησε στην καλύτερη οργάνωση και ενδυνάµωση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάµεων (Καρολίδης-Αναστασιάδης, 1994: ). Στον ελλαδικό χώρο η Εθνική Αντίσταση ενισχυόταν συνεχώς µε τη βοήθεια εν µέρει και των Βρετανών. Ο Θανάσης Κλάρας, γνωστός ως Άρης Βελουχιώτης είχε ζητήσει από νωρίς άδεια για τη δηµιουργία αντάρτικου σώµατος στην Ελληνική ύπαιθρο. Το ΚΚΕ του οποίου ήταν µέλος, του έδωσε άδεια να δράσει στην περιοχή της Ρούµελης το Νοέµβριο του Παράλληλα, τον Ιανουάριο του 1942 όπου συνήλθε η 8 η Ολοµέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, αποφασίστηκε η οργάνωση ειδικών µαχητικών τµηµάτων σ όλα τα βασικά κέντρα της χώρας, ικανά να αντιµετωπίσουν την ένοπλη βία του κατακτητή. Τότε συγκροτήθηκε ο «Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός» (Ε.Λ.Α.Σ). Υπήρξαν αρκετές ακόµη προτάσεις για την οργάνωση ένοπλων σωµάτων που τελικά δεν ευοδώθηκαν γιατί δεν έτυχαν ικανής υποστήριξης. Έτσι, οι περιοχές που ξεκίνησαν να διαθέτουν αντάρτικο σώµα ήταν αυτές της Ρούµελης, της Ευρυτανίας και της γύρω περιοχής. Από την άλλη µεριά, ο Ναπολέων Ζέρβας, ιδρυτής του Ε.Δ.Ε.Σ, αναχώρησε στις 23 Ιουλίου 1942 για τα βουνά του Βάλτου στη Δυτική Ελλάδα καθώς εκεί βρίσκονταν ο κεντρικός άξονας ανεφοδιασµού των Ιταλών από τον Αυλώνα της Αλβανίας. Τέλος, στις αρχές του Μάη του 1942 συγκροτήθηκε ένα ακόµη ένοπλο αντιστασιακό σώµα στην περιοχή του Παρνασσού από την Ε.Κ.Κ.Α (Καρολίδης-Αναστασιάδης,1994: ). Όσο οι αντάρτες έπαιρναν τα όπλα κι ανέβαιναν στα βουνά, ο λαός της πρωτεύουσας συνέχιζε ν αγωνίζεται βγαίνοντας στους δρόµους µε κάθε ευκαιρία, όπως για παράδειγµα ο εορτασµός της 25 ης Μαρτίου 1942, όπου οι διαδηλωτές συγκρούστηκαν µε Ιταλούς µπροστά στο µνηµείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Οι εκδηλώσεις αντίστασης συνεχίζονται µε τη γενική απεργία που ξεκίνησε στις 12 Απριλίου του 1942 που ξεκίνησε από το Ταχυδροµείο της Αθήνας και εξαπλώθηκε σε δηµόσιες υπηρεσίες όλης της χώρας µε συµµετοχή υπαλλήλων. Το αίτηµά τους ένα και µοναδικό, το δικαίωµα στη ζωή µε παροχή ψωµιού και λαδιού. Τα συλλαλητήρια και οι απεργίες δεν σταµάτησαν ποτέ, ίσα ίσα εντάθηκαν από το Σεπτέµβριο του 1942 όταν µειώθηκαν τα λαϊκά συσσίτια. Στις 7 Σεπτεµβρίου άρχισε 26