π. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΣΑΪΝΙΔΗ Οι επιστολές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα Ιστορικά Προσωπογραφικά - Ποιμαντικά

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ π. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΣΑΪΝΙΔΗ Οι επιστολές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα Ιστορικά Προσωπογραφικά - Ποιμαντικά Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τομέας Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας Σύμβουλος Καθηγητής πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης Θεσσαλονίκη

2 Οι επιστολές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα Ιστορικά Προσωπογραφικά - Ποιμαντικά - 2 -

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Θ Ε Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η Σ Χ Ο Λ Η ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ π. ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ ΣΑΪΝΙΔΗ Οι επιστολές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την Διακόνισσα Ολυμπιάδα Ιστορικά Προσωπογραφικά - Ποιμαντικά Μεταπτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Τομέας Αγίας Γραφής και Πατερικής Γραμματείας Σύμβουλος Καθηγητής πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης Θεσσαλονίκη

4 Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι γνωστό ότι ήταν πολυγραφότατος. Μέρος των πολλών συγγραφών του αποτελούν και οι περίπου 240 επιστολές του, τις οποίες απέστειλε προς 130 περίπου πρόσωπα διαφορετικού φύλου, ηλικίας και επαγγέλματος. Οι παραλήπτες αυτοί ήταν συνήθως πρόσωπα φιλικά ή ακόμη και συνεργάτες του Αγίου, οι οποίοι είχαν ανάγκη παραμυθίας, πνευματικής στήριξης και καθοδήγησης. Ένα τέτοιο πρόσωπο που βίωσε έντονη δοκιμασία και θλίψη ήταν και η περίφημη «Αρχόντισσα του Βυζαντίου» η Αγία Ολυμπιάς η Διακόνισσα. Μετά την άδικη εξορία του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου του και πνευματικού της πατέρα βίωσε έντονη τη μοναξιά και τη μελαγχολία που φέρνει συχνά η πνευματική ορφάνια. Η πρόνοια όμως και η αγάπη του Θεού δεν την εγκατέλειψε στην ορφάνια της, μια και ο άγιος Ιωάννης από τα διάφορα μέρη της εξορίας του φρόντισε ως καλός ποιμένας και πνευματικός καθοδηγητής να δημιουργήσει δεσμούς επικοινωνίας μαζί της στέλνοντας 17 παραμυθητικές επιστολές. Οι 17 αυτές επιστολές γράφτηκαν σε μικρό σχετικά διάστημα μέχρι το 404 μ.χ., όταν δηλαδή ο άγιος εγκατέλειψε τη ματαιότητα της επίγειας ζωής. Το γεγονός αυτό, ότι δηλαδή σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια εστάλησαν 17 επιστολές, αν αναλογιστεί κανείς τα χαρακτηριστικά της εποχής εκείνης αλλά και τις συνθήκες της εξορίας, στις οποίες ζούσε ο άγιος, μας αποκαλύπτει μιά ακόμη μεγαλειώδη πτυχή του χαρακτήρα του. Αψηφώντας τις προσωπικές του δυσκολίες, αλλά και τους κινδύνους στέκεται στο ύψος της πνευματικής του αποστολής και προσπαθεί με τις επιστολές αυτές να στηρίξει την πνευματική του κόρη. Κεντρικός άξονας της διδασκαλίας του είναι ο διαχωρισμός των πνευματικών θεμάτων σε πρωτεύοντα και δευτερεύοντα. Πρωτεύον για τον άγιο είναι η αποφυγή της αμαρτίας «ἕν λυπηρόν, ἡ ἁμαρτία» όπως επισημαίνει ο ίδιος. Με πολλά παραδείγματα, τόσο από την Παλαιά όσο και από την Καινή Διαθήκη, προσπαθεί να θεραπεύσει τους λογισμούς αθυμίας της διακόνισσας και να την προσηλώσει - 4 -

5 στο ζητούμενο που είναι η αποφυγή της αμαρτίας και η υπομονή στις θλίψεις. Η συγκεκριμένη μελέτη, όπως φανερώνει και ο τίτλος της, αφορά και πραγματεύεται στις 17 αυτές επιστολές του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου προς την διακόνισσα Ολυμπιάδα. Ο αληθινός αυτός πνευματικός θησαυρός της εκκλησιαστικής γραμματείας μας, προσφέρει και αποκαλύπτει πλην των άλλων και στοιχεία που σαν μικρά λιθαράκια βοηθούν στο να αντιληφθούμε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής. Ταυτόχρονα, γίνονται αντιληπτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς των δύο Αγίων. Τέλος, βλέπουμε το πώς αντιμετώπισε ο άγιος Ιωάννης προβλήματα πνευματικής, σωματικής και ψυχολογικής φύσεως, με λίγα λόγια προβλήματα ποιμαντικής αντιμετώπισης. Όλα αυτά έχουν μεγάλη διαχρονική αξία, καθώς και στις μέρες μας οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα, καθιστώντας τις συγκεκριμένες επιστολές σημαντικό πνευματικό οδηγό. Επί του παρόντος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή πρωτοπρεσβύτερο π. Θεόδωρο Ζήση, ο οποίος ανέλαβε ως σύμβουλος καθηγητής την επίβλεψη της εργασίας αυτής και στήριξε την αγωνιώδη προσπάθειά μου, συστήνοντας βιβλιογραφικό υλικό και δίνοντας τις κατάλληλες υποδείξεις και οδηγίες, ώστε το πόνημα αυτό να αποκτήσει μία τελική ολοκληρωμένη μορφή. Νάουσα, 29 Δεκεμβρίου 2011 Εορτή των αγίων Νηπίων π. Θεοφάνης Σαϊνίδης - 5 -

6 Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α Πρόλογος Συντμήσεις Εισαγωγή. Ο 4ος μ. Χ. αιώνας στην Αντιόχεια και στην Κωνσταντινούπολη Κεφάλαιο Α Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος 1. Ο βίος του αγίου Ιωάννου του 14 Χρυσοστόμου 2. Η χρυσοστομική επιστολογραφία 20 Κέφαλαιο Β Η διακόνισσα Ολυμπιάς 1. Ο βίος της Ολυμπιάδος Ο θεσμός των διακονισσών 28 Κεφάλαιο Γ Ιστορικός σχολιασμός και θεολογική ανάλυση των Επιστολών του Χρυσοστόμου προς την Ολυμπιάδα Επιστολή Α (ΙΑ ) 33 Επιστολή Β (Ι ) 36 Επιστολή Γ (Θ ) 37 Επιστολή Δ (ΙΒ ) 38 Επιστολή Ε (Η ) 40 Επιστολή Στ (ΙΓ ) 43 Επιστολή Ζ (Α )

7 Επιστολή Η (Β ) 55 Επιστολή Θ (ΙΔ ) 74 Επιστολή Ι (Γ ) 85 Επιστολή ΙΑ (Ε ) 108 Επιστολή ΙΒ (Στ ) 114 Επιστολή ΙΓ (Ζ ) 118 Επιστολή ΙΔ (ΙΣΤ ) 128 Επιστολή ΙΕ (ΙΕ ) 130 Επιστολή ΙΣτ (ΙΖ ) 133 Επιστολή ΙΖ (Δ ) 137 Συμπεράσματα 149 Βιβλιογραφία

8 Συντμήσεις An. Analecta Bollandiana Bol.: ΑΔΕΕ: Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος AS: Acta Sanctorum ASBMH: American Society of Byzantine Music and Hymnalogy EΠΕ: Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας LTK: Lexikon für Tehologie und Kirche ΠΛΜ: Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα PG: J. P. Mingne, Patrologiae cursus completes. SC: Sources Chretiénnes ΘΗΕ: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια - 8 -

9 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Ο 4ος μ. Χ. αιώνας στην Αντιόχεια και στήν Κωνσταντινούπολη. Ο Δ αιώνας αποτελεί το χρονικό πλαίσιο της πρώτης ακμής των χριστιανικών γραμμάτων με την εμφάνιση πλειάδας μεγάλων εκκλησιαστικών αγίων Πατέρων και τη συγκρότηση των δύο πρώτων Οικουμενικών Συνόδων στη Νίκαια το 325 και στην Κωνσταντινούπολη το 381. Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία η κατάσταση ήταν ήδη κρίσιμη, διότι η παρακμή της εμφανιζόταν σε όλα τα επίπεδα. Ο πνευματικός μαρασμός της εθνικής κοινωνίας είχε γίνει αντιληπτός σε προσωπικότητες εκείνης της ρωμαϊκής περιόδου, ενώ ταυτόχρονα εντοπίζονταν πλούσιες και ζωτικές δυνάμεις στο Χριστιανισμό. Η αναγνώριση της χριστιανικής πίστης ως επιτρεπόμενης θρησκείας λειτούργησε και ως ελπίδα ανόρθωσης της αυτοκρατορίας. Η οξυδέρκεια και οι κοσμοϊστορικές αποφάσεις του Μεγάλου Κωνσταντίνου να ενστερνισθεί το χριστιανό πιστεύω, να μεταφέρει την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη, την Κωνσταντινούπολη, και κυρίως να ενισχύσει παντοιοτρόπως την Εκκλησία του Χριστού αποτέλεσαν το θεμέλιο της υπερχιλιετούς Βυζαντινής αυτοκρατορίας 1 Η πολιτική και πνευματική μεταβολή ενός ολόκληρου κόσμου προκάλεσε πολλαπλές συνέπειες στον κοινωνικό ιστό της αυτοκρατορίας, αλλά και στο πλήρωμα της Εκκλησίας. Η κατακόρυφη ποσοτική αύξηση των πιστών με τη μαζική μεταστροφή ειδωλολατρών, είχε ως μία των συνεπειών, την ποιοτική υποβάθμιση της πνευματικότητας των χριστιανικών κοινοτήτων. Κρούσματα ηθικής χαλαρότητας και αρχομανίας εμφανίζονταν ακόμη και στις τάξεις του κλήρου με αποτέλεσμα οι άγιοι Πατέρες, ως ποιμένες της Εκκλησίας, να διεξάγουν τεράστιο αγώνα προκειμένου να αντιμετωπίσουν το συγκεκριμένο πρόβλημα, γεγονός πασιφανές στο 1. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ, Αι ιστορικαί προϋποθέσεις, σ. 4, 9 κ.εξ

10 περιεχόμενο της πλειονότητας των ομιλιών τους και στο σύνολο πνευματικό τους έργο 2 Κατά την κρίσιμη από κάθε πλευρά αυτή περίοδο κλήθηκε από την Αντιόχεια στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως ο πρεσβύτερος Ιωάννης. Η εμπειρία της εκκλησιαστικής ζωής στην πατρίδα του την Αντιόχεια της Συρίας υπήρξε μεγάλη και πολύτιμη. Η μεγαλούπολη αυτή της Ανατολής αριθμούσε εκείνη την εποχή ελεύθερους κατοίκους 3 και περίπου δούλους. Το εκτεταμένο φαινόμενο της δουλείας έφερε μακραίωνη προϊστορία από τους αρχαίους χρόνους και ήταν σύνηθες ακόμη πληθυσμιακό ποσοστό σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας. Το χριστιανικό μήνυμα της ισοτιμίας όλων των ανθρώπων, «οὐκ ἔνι δοῦλος ἤ ἐλεύθερος, πάντες γάρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3, 28 ) δημιουργούσε βεβαίως ένα νέο κλίμα, αλλά η δουλεία αποτελούσε ακόμη δεδομένο και κοινωνικό πρόβλημα ευρείας κλίμακας. Η εκκλησιαστική κατάσταση στην Αντιόχεια παρουσίαζε ιδιαιτερότητες. Ο εθνικός πληθυσμός, αν και καταπτοημένος, παρέμενε πολυπληθής. Η εβραϊκή κοινότητα, πάντοτε ισχυρή, επηρέαζε μερίδα της χριστιανικής Εκκλησίας, μέσω ιουδαιοχριστιανών, και έθετε συνεχώς εμπόδια στην πρόοδο κάθε χριστιανικής δραστηριότητας. Μεγαλύτερα όμως ήταν τα εσωτερικά προβλήματα που προκαλούσαν οι αιρετικές ομάδες των Αρειανών, των Ανομοίων και των Απολλιναριστών και η σχισματική μερίδα των Ευσταθιανών του Παυλίνου. Η εσωτερική αυτή διάσπαση αποκαταστάθηκε όταν μετά το θάνατο του τελευταίου, η ορθόδοξη χριστιανική κοινότητα ενώθηκε υπό τον αρχιεπίσκοπο Φλαβιανό, διάδοχο του Μελετίου, αποβιώσαντος τον Μάϊο του 381 στην Κωνσταντινούπολη, όπου είχε μεταβεί για να συμμετάσχει στη Β Οικουμενική Σύνοδο ως πρόεδρός της. Ο Μελέτιος ( ) υπήρξε μία από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του 4ου 2. ΜΠΡΑΤΣΙΩΤΗ, Οι τρείς Ιεράρχαι και η εποχή των, σ. 4 κ.εξ. ΜΠΑΛΑΝΟΥ, Οι Τρείς Ιεράρχαι. 3. ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Εγκώμιον εις τον άγιον Ιερομάρτυρα Ιγνάτιον τον Θεοφόρον 4, PG 50,

11 αιώνα, νηφάλιος υποστηρικτής της ορθοδόξου πίστεως και υπέρμαχος της ενότητας της Εκκλησίας 4. Ο διάδοχός του Φλαβιανός ο Α ( ) διακρίθηκε για την προάσπιση της ορθοδόξου πίστεως σε αγαστή συνεργασία πάντοτε με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, τον οποίο χειροτόνησε πρεσβύτερο πριν από τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή του 386. Το κύρος της Εκκλησίας της Αντιοχείας αναβαθμίσθηκε σημαντικά με την προσωπικότητα του Φλαβιανού, ο οποίος συνετέλεσε τα μέγιστα στην αποτροπή της τιμωρίας των Αντιοχειανών στο κρίσιμο ζήτημα που δημιουργήθηκε από την καταστροφή των ανδριάντων του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Α 5. Η Κωνσταντινούπολη όμως, ως νέα πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήταν μία διαφορετική περίπτωση. Η παρουσία ισχυρών πολιτικών προσωπικοτήτων εντός και πέριξ του αυτοκρατορικού παλατιού δεν άφηνε ανεπηρέαστη την Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Η αλληλεπίδραση υπήρξε έντονη καθ όλη τη διάρκεια της υπερχιλιετούς βυζαντινής ιστορίας. Η ολιγόχρονη παραμονή του Χρυσοστόμου στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Βασιλεύουσας και η βίαιη απομάκρυνσή του με δεινή εξορία πιστοποιούν την κρισιμότητα εκείνης της περιόδου. Η ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση της πρωτεύουσας με τη συρροή ετερόκλητων ομάδων από διάφορες περιοχές της αυτόκρατορίας είχε προκαλέσει μεγάλη χαλάρωση των ηθών και αδιαφορία προς την πνευματική ζωή. Μανιώδης υπήρξε η μαζική παρακολούθηση ιπποδρομιών και θεατρικών παραστάσεων κακής ποιότητας. Η φιλαργυρία, η άκρατη πολυτέλεια αποτελούσαν σκοπούς ζωής της πλειονότητας του πληθυσμού. Η σκληρότητα της συμπεριφοράς σε συνάρτηση με τη βαθμιαία εγκατάλειψη του θεσμού της δουλείας δημιουργούσαν οξύτατο κοινωνικό πρόβλημα με στερήσεις ανθρώπων ακόμη και στις ζωτικότερες ανάγκες τους. Η κατάσταση αυτή δεν άφηνε ανεπηρέαστο το ήθος και το πνευματικό επίπεδο του κλήρου της Εκκλησίας. Ανησυχητικές 4. ΦΕΙΔΑ, «Μελέτιος, αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας ( )», σ ΦΕΙΔΑ, «Φλαβιανός ο Α, αρχιεπίσκοπος Αντιοχείας ( )», σ

12 διαστάσεις έπαιρναν των κληρικών φαινόμενα σιμωνίας, φιλαργυρίας και πνευματικής αδιαφορίας μεταξύ. Παράλληλα προσωπικές φιλοδοξίες και αρχομανία τροφοδοτούσαν το σχηματισμό μερίδων πέριξ εκκλησιαστικών προσώπων της περιόδου αυτής, τα οποία εποφθαλμιούσαν προ πάντων τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Οι πολιτικές ανακατατάξεις, με τη συχνότητά τους, και τα αντικρουόμενα συμφέροντα προφανώς επηρέαζαν τόσο την πνευματική ηγεσία της Εκκλησίας, όσο και το χριστεπώνυμο πλήρωμά της. Ο αυτοκράτωρ Αρκάδιος ( ), ευσεβής και σώφρων, αλλά με αδύναμο χαρακτήρα επηρεαζόταν πολύ από την σύζυγό του αυτοκράτειρα Ευδοξία, κόρη φράγκου στρατηγού, όμορφη, ευφυή, ευσεβή (+404), αλλά επίσης εύπιστη και φιλάργυρη γυναίκα. Ο ευφυέστατος ευνούχος Ευτρόπιος, με την εύνοια της Ευδοξίας, διότι ήταν ο προξενητής στο γάμο της, απολάμβανε τεράστιας δυναμικής σε όλα τα πράγματα της αυτοκρατορίας και το 398 ανήλθε στο αξίωμα του Υπάτου. Με την καθοριστική παρέμβασή του μάλιστα πείσθηκε ο Αρκάδιος περί της προσωπικότητας του Ιωάννου του Χρυσοστόμου ως καταλληλότερου για τον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Βασιλεύουσας. Οι πολιτικές ισορροπίες πάντως ήταν πολύ εύθραυστες και μπορούσαν να ανατραπούν από απρόσμενα γεγονότα. Ο πανίσχυρος Ευτρόπιος, επί παραδείγματι, κατέληξε εξόριστος στην Κύπρο και αργότερα καταδικάστηκε σε θάνατο 6. Η γνώση του ιστορικού πλαισίου αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση πληρέστερης κατανόησης της δράσης των ιστορικών προσώπων. Διότι και οι ιστορικές προσωπικότητες, αφ ενός διαμορφώνουν με τη δράση και τις αποφάσεις τους τον ρού της ιστορίας, όμως και οι επικρατούσες συνθήκες αφ ετέρου καθορίζουν τις αναγκαιότητες και τα όρια των δράσεών τους. 6.. Βλ. εκτενέστερα: ΧΡΗΣΤΟΥ, Γενική Εισαγωγή, σ

13 Κεφάλαιο Α Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. 1. Ο βίος του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Ο «Διάλογος ἱστορικὸς Παλλαδίου, ἐπισκόπου Ἑλενουπόλεως, γενόμενος πρὸς Θεόδωρον, διάκονον Ρώμης, επὶ βίου καὶ πολιτείας τοῦ μακαρίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ἐπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως» 7, αποτελεί την κυριότερη ιστορική πηγή της βιογραφίας του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, διότι ο Παλλάδιος 8 υπήρξε πιστός μαθητής του και άμεσος γνώστης πολλών γεγονότων της τελευταίας περιόδου της ζωής του. Στον «Διάλογο», αποτελούμενο από 20 κεφάλαια, δεν έχει σκοπό να βιογραφήσει τον Χρυσόστομο, αλλά επιδιώκει την υπεράσπισή του και την ανασκευή των κατηγοριών του σφοδρότερου εχθρού του, του Αλεξανδρείας Θεοφίλου. Πρόκειται δηλαδή για έργο απόλογητικό, το οποίο γράφτηκε το 407 στη Ρώμη ή το 408 στον τόπο της προσωπικής του εξορίας, στη Συήνη της Άνω Αιγύπτου. Βιογραφικές πληροφορίες 9 περί του Ιωάννου βρίσκουμε στα ίδια τα συγγράμματα και στις επιστολές του 10, καθώς και σε έργα και λόγους συγχρόνων ή μεταγενεστέρων 7. ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος ιστορικός περί του βίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, PG 47, Γαλατία, 364 Γαλατία, πριν το 431. Μοναχός από τα 20 χρόνια του περιόδευσε τα σπουδαία μοναστικά κέντρα της εποχής του αποτυπώνοντας πολύτιμες πληροφορίες στο περιώνυμο έργο του «Λαυσαϊκή Ιστορία». Το 400 χειροτονήθηκε επίσκοπος Ελενουπόλεως της Βιθυνίας. Διώχθηκε και εξορίσθηκε ως πιστός φίλος και υποστηρικτής του Χρυσοστόμου. Το 417 ανέλαβε τη διαποίμανση της επισκοπής Ασπούνων. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, «Παλλάδιος Ἐπίσκοπος Ἑλενοπόλεως», Πληρέστατη αναφορά και ανάλυση όλων των ιστορικών πηγών περί του αγίου Χρυσοστόμου βλ. ΔΡΑΓΑ, «Τα πατερικά και βυζαντινά συναξαριακά κείμενα», σ ΑΒΑΓΙΑΝΟΥ, Αυτοβιογραφικές σελίδες

14 ιστορικών και εκκλησιαστικών συγγραφέων 11, όπως και σε βιογραφίες και σε πανηγυρικούς λόγους 12 Ο Ιωάννης γεννήθηκε κατά τις αρχές του στην Αντιόχεια της Συρίας. Ο πατέρας του Σεκούνδος, ανώτερος αξιωματικός του στρατού, πέθανε λίγο μετά τη γέννηση του υιού του. Η εικοσαετής μητέρα του Ανθούσα, επέλεξε τη χηρεία και την αφοσίωση στην ανατροφή του Ιωάννου αντί ετέρου γάμου. Οι κλασικές του σπουδές στηρίχθηκαν στη μαθητεία του πλησίον του περίφημου εθνικού ρητοροδιδασκάλου Λιβανίου και του φιλοσόφου Ανδραγαθίου 14. Οι θεολογικές του γνώσεις απόκτήθηκαν στο Ασκητήριο, Θεολογική σχολή που μοναστηριακών προδιαγραφών είχε ιδρυθεί στην Αντιόχεια από τον Διόδωρο, μετέπειτα επίσκοπο Ταρσού, και τον Καρτέριο. Συμφοιτητές του υπήρξαν μεταξύ των άλλων ο Θεόδωρος, μετέπειτα επίσκοπος Μοψουεστίας (+428), και ο Μάξιμος, μετέπειτα Σελευκείας 15. Κατά τη διάρκεια των θεολογικών του σπουδών συνδέθηκε με τον αρχιεπίσκοπο Αντιοχείας Μελέτιο, ο οποίος πιθανώς τον βάπτισε (372) και τον χειροθέτησε αναγνώστη (375). Μετά την κοίμηση της οσίας μητέρας του ασκήτεψε επί εξαετία σε σπήλαιο στο όρος Κάσιο συγγράφοντας μοναχικού περιεχομένου έργα 16. Στα τέλη του 380 επέστρεψε στην 11. ΦΙΛΟΣΤΟΡΓΙΟΥ, Εκ των εκκλησιαστικών ιστοριών. ΖΩΣΙΜΟΥ, Νέα ιστορία. ΛΕΟΝΤOΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, Εγκώμιον. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΡΙΜΥΘΟΥΝΤΟΣ, Περί του βίου και της εξορίας. ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία. ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία. ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία. HANSACK, «Die Vita des Johannes Crysostomos». σ Βλ. THIERRY, Récits de l Histoire romaine THIERRY, St. Jean Chrysostome et l impératrice. TΙLLEΜΟΝΤ, Histoire dés empere romains. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. ΜΠΑΛΑΝΟΥ, Πατρολογία, σ ΒΑΦΕΙΔΟΥ, Ο ιερός Χρυσόστομος και η δράσις. BAUR, Johannes Chrysostomus. 13. Βλ. για την διασάφηση του θέματος της χρονολογίας γεννήσεώς του ΧΡΗΣΤΟΥ, Γενική Εισαγωγή, σ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 6, 3 PG 62, Βλ. περισσότερα, ΠΑΥΛΟΥ ΧΑΛΕΠΙΟΥ, «Ο συριακός μοναχιμός». 16 Περί της ζωής του ως μοναχού βλ. ΚΑΨΑΝΗ, «Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως μοναχός», σ ΜΩΫΣΕΩΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, «Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο μοναχισμός», σ

15 Αντιόχεια έχοντας βαρύτατο νεφρικό νόσημα από τη σκληρή ασκητική του διαβίωση 17. Αρχές του 381 χειροτονήθηκε διάκονος από τον Μελέτιο, ο οποίος μετ ολίγον ανεχώρησε για την Κωνσταντινούπολη, όπου μετέσχε ως πρόεδρος στη Β Οικουμενική Σύνοδο. Ως διάκονος ο Ιωάννης επιτέλεσε σπουδαίο κηρυκτικό και συγγραφικό έργο. Πριν από τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή του 386 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον αρχιεπίσκοπο Φλαβιανό και επέκτεινε εντυπωσιακά το πολυδιάστατο ιερατικό του έργο σε όλη τη μεγαλούπολη της Αντιόχειας. Ο μεγαλύτερος αριθμός των ομιλιών του τοποθετούνται ακριβώς κατά την περίοδο αυτή 18. Η φήμη του επεκτάθηκε πέραν της Συρίας μέχρι την Βασιλεύουσα. Η κοίμηση του αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Νεκταρίου προκάλεσε ενδοεκκλησιαστικούς διαγκωνισμούς περί της διαδοχής του, που κατέληξαν με την παρέμβαση του Ευτροπίου και του αυτοκράτορα Αρκαδίου στη συνοδική επικύρωση της εκλογής του Ιωάννου, ως νέου αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως. Χειροτονήθηκε από τον Αλεξανδρείας Θεόφιλο στις 15 Δεκεμβρίου του 397 και ενθρονίστηκε στις 26 Φεβρουαρίου του 398. Ο χρυσοστομικός λόγος ήχησε στην πρωτεύουσα. Ο νέος αρχιεπίσκοπος δημιούργησε τεράστιας σημασίας εκκλησιαστικό και κοινωνικό έργο. Οργάνωσε και ενίσχυσε πνευματικά τον κλήρο αξιοποιώντας τον ισχύοντα τότε θεσμό των διακονισσών. Η ηθική κάθαρση κλήρου και λαού, η αναμόρφωση της λατρευτικής ζωής, η διοργάνωση της κοινωνικής πρόνοιας και φιλανθρωπίας, η επέκταση της ιεραποστολικής δράσης ακόμη και πέραν των βυζαντινών συνόρων, αποτέλεσαν τομείς προτεραιοτήτων της ποιμαντικής του μέριμνας, αφήνοντας κεφαλαιώδους και διαχρονικής σημασίας υποθήκες για ολόκληρη τη μετέπειτα ιστορική πορεία της Εκκλησίας ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47, ΤΡΕΜΠΕΛΑ, Ιωάννης ο Χρυσόστομος ως ιεροκήρυξ, σ. 14. BAUR, Jean Chrysostome et ses oeuvres dans l histoire, σ ΒΑΦΕΙΔΟΥ, Ο ιερός Χρυσόστομος και η δράσις, σ. 77 κ.εξ

16 Ταυτοχρόνως η ακατάβλητη και ασυμβίβαστη ηθική του αντίσταση έναντι πάσης αδικίας και αυθαιρεσίας, συνάσπισε απέναντί του σφοδρούς πολέμιους. Η αντιχρυσοστομική αυτή μερίδα βρήκε τον κύριο εκφραστή της, στο πρόσωπο του Θεοφίλου Αλεξανδρείας, ο οποίος έφερε βαρέως τον παραγκωνισμό του δικού του υποψηφίου για τον αρχιερατικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως, του πρεσβυτέρου Ισιδώρου. Ο Θεόφιλος κατόρθωσε να εκμεταλλευθεί τη μεταστροφή της αυτοκράτειρας Ευδοξίας κατά του Χρυσοστόμου και τη δημιουργία ενός αντιχρυσοστομικού κλίματος στο παλάτι, κυρίως από επιφανείς αυλικές κυρίες, τις οποίες ευθαρσώς ήλεγχε ο Ιωάννης από του άμβωνος για την εν γένει αήθη διαγωγή τους 20. Ο απτόητος έλεγχος των παρεκτρεπομένων κληρικών δημιούργησε επίσης μικρή έστω αλλά φανατική αντιχρυσοστομική μερίδα και στον κλήρο της πρωτεύουσας 21. Το 403 ο Θεόφιλος επικεφαλής 29 επισκόπων του από την Αίγυπτο αποβιβάσθηκε στην Κωνσταντινούπολη και με την αυτοκρατορική στήριξη συγκάλεσε σύνοδο 36 επισκόπων στην τοποθεσία Επί Δρύν, κοντά στη Χαλκηδόνα, όπου κλήθηκε ο Χρυσόστομος σε απολογία για ανυπόστατες κατηγορίες 22. Ο Ιωάννης ευρισκόμενος στη Βιθυνία αρνήθηκε να μεταβεί σε σύνοδο, όπου οι κατήγοροι ήσαν και δικαστές 23. Η σύνοδος του Θεοφίλου τον καθαίρεσε και αμέσως εκδόθηκε αυτοκρατορική εντολή που τον εξόριζε, όμως η απόφαση δεν εκτελέσθηκε. Ο σφοδρός ξεσηκωμός του λαού υπέρ του Χρυσοστόμου και ένας τοπικός σεισμός, συνετέλεσαν τα μέγιστα στην ανατροπή της απόφασης 24. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους ο αυστηρός ελεγκτικός λόγος του αρχιεπισκόπου για υπερβάσεις ειλωλολατρικού χαρακτήρα σε 20. ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 67, 16. ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Υπόμνημα εις την προς Κολοσσαείς, PG 62, ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47, 20 και ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Προς τους έχοντας παρθένους συνεισάκτους, PG 47, Περί της αντικανονικότητας της συνόδου Βλ. ΦΕΙΔΑ, «Ο ιερός Χρυσόστομος και η Επί Δρῦν Σύνοδος (403)», σ Βλ. Πρακτικά της Συνόδου εις ΦΩΤΙΟΥ, Βιβλιοθήκη, PG 103, ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 13, 16 PG 146, ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ Εκκλησιαστική Ιστορία, 8, 8. PG 67, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, βιβλ. 6, 16 PG 67, ΖΩΣΙΜΟΥ, Ιστορίας νέα 5,

17 γιορτές, έφερε νέα σύγκρουση με την Ευδοξία 25, η οποία πεπεισμένη πλέον για το αδύνατο της συνύπαρξής της με τον Ιωάννη στην πρωτεύουσα ζήτησε και βρήκε βοήθεια από τον καιροφυλακτούντα Θεόφιλο Αλεξανδρείας. Ο Ιωάννης συνελήφθη από στρατιωτικό απόσπασμα εν μέσω φρικτών επεισοδίων την παραμονή του Πάσχα του και την Πεντηκοστή ξεκίνησε ο δρόμος της εξορίας του. Μετά από ένδεκα εβδομάδες περιπετειώδους και εξαντλητικής πορείας έφθασε στην Κουκουσό, στα όρια Καππαδοκίας και Αρμενίας, όπου έγινε δεκτός φιλικά και απομονώθηκε στο φρούριο της Αραβισσού 27. Η υγεία του ήταν καταπονημένη, αλλά το ηθικό του ακμαίο και όλη του η προσπάθεια επικεντρωνόταν, στη στήριξη των ανθρώπων της Εκκλησίας, που είχαν συγκλονισθεί από τις δοκιμασίες του ποιμένα τους. Όσοι είχαν παραμείνει πιστοί αντιμετώπιζαν ποικίλους διωγμούς και εξορίες 28. Κάθε προσπάθεια αποκατάστασης του Χρυσοστόμου ναυαγούσε, όπως και αυτή του πάπα Ρώμης Ιννοκεντίου 29, επειδή στην αυτοκρατορική αυλή κυριαρχούσαν οι εχθροί του. Διατάχθηκε μάλιστα επέκταση της εξορίας του στην απόμακρη Πιτυούντα του Πόντου, προκειμένου να σπάσει κάθε είδους επικοινωνία του με φιλικά του πρόσωπα. Καθ οδόν, στα Κόμανα στο εξωκλήσι του αγίου ιερομάρτυρος Βασιλίσκου (+3ος αι.) παρέδωσε την πολύπαθη αγία ψυχή του στις 14 Σεπτεμβρίου του 407 με τα εξής τελευταία λόγια που βγήκαν από τα χείλη του «Δόξα τῷ Θεῷ πάντων ἕνεκεν Ἀμήν» 30. Η εκκλησιαστική του αποκατάσταση με καθοριστική τη συμβολή του Ιννοκεντίου, πραγματοποιήθηκε σταδιακά αρκετά χρόνια αργότερα. Στις 27 Ιανουαρίου του 438 έγινε η πανη- 25. ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 6, 18. PG 67, ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Επιστολή Α Ιννοκεντίῳ, PG 52, ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ, Εκκλησαστική Ιστορία, 8, 21. PG 67, ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47, Βλ. ΠΟΛΥΚΡΕΤΗ, Κουκουσός, πορεία προς τις πύλες του Άδη. 28 ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47, ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Επιστολή Β. Ιννοκεντίῳ PG 52, ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ, Υμνογραφικές αναφορές στην εξορία του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, σ ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47,

18 γυρική ανακομιδή των ιερών του λειψάνων από τα Κόμανα στην Κωνσταντινούπολη, επί αρχιεπισκόπου Πρόκλου και επί αυτοκράτορος Θεοδοσίου Β 31, τα οποία και τελεικώς ενταφιάσθηκαν στο Ναό των Αγίων Αποστόλων (βόρεια πλευρά ). Το γεγονός εορτάζεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως και η μνήμη του στις 13 Νοεμβρίου, εκ μεταθέσεως λόγω της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου 32. Στις 30 Ιανουαρίου συνεορτάζεται με τους άλλους δύο μεγάλους ιεράρχες Βασίλειο Καισαρείας και Γρηγόριο τον Θεολόγο σε κοινή γιορτή που καθιερώθηκε τον 11ο αιώνα με την καθοριστική συμβολή του επισκόπου Ευχαΐτων οσίου Ιωάννου Μαυρόποδος επί Κωνσταντίνου Θ του Μονομάχου 33. Ιερά λείψανα του αγίου φυλάσσονται σήμερα στο Άγιον Όρος [Ι. Μ. Μεγίστης Λαύρας (δεξιός βραχίων), Ι. Μ. Βατοπαιδείου (κάρα), Ι.Μ. Παντοκράτορος (κνήμη), Ι.Μ. Φιλοθέου (δεξιάπαλάμη), σε άλλες μονές μικρότερα τεμάχια], στα Μετέωρα [Ι. Μ. Μεταμορφώσεως, Ι.Μ. Βαρλαάμ], στην Ιταλία [Ρώμη, Σιένα, Φλωρεντία] στη Μόσχα και από τις 27 Νοεμβρίου 2004 στον πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου Κωνσταντινουπόλεως Η χρυσοστομική επιστολογραφία 35 Ο βίος του πολυπαθούς αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου απεικονίζεται και στη διάσταση της επιστολογραφίας του. Κατά τη διάρκεια της ιερατικής του δράσεως στην Αντιόχεια και της αρχιερατικής του στην Κωνσταντινούπολη, το μέγιστο των έργων του καλύπτεται από ομιλίες με θέματα όλης της εκκλησιαστικής θεματολογίας. Απουσιάζουν 31. ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 14, 26 PG 146, ΘΕΜΕΛΗ, «Η κοσμητική φρασεολογία εις τον ιερόν Χρυσόστομον» σ Για την κοινή εορτή των Τριών Ιεραρχών βλ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΣ, «Τρείς Ιεράρχαι», σ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΥ, Οι τρείς Ιεράρχες υπό Βυζαντινών εγκωμιαζόμενοι, σ ΨΩΜΑ, «Χρυσοστομική Λειψανολογία», σ Περί της επιστολογραφίας του Χρυσοστόμου βλ. ΤΖΩΡΤΖΑΤΟΥ, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όπου και εκτενής βιβλογραφία, σ και ΜΠΑΛΑΝΟΣ, Πατρολογία, σ

19 παντελώς δείγματα επιστολών του. Η πλημμυρίδα της Θεολογικής του σκέψης και των προσωπικών του ανησυχιών και συναισθημάτων εκφραζόταν κυρίως στον διαρκή κηρυκτικό του λόγο. Αντιθέτως, όταν στην τελευταία περίοδο της ζωής του ( ) η εξορία του στέρησε τον άμβωνα, κατέφυγε στη γραφίδα των επιστολών 36. Εκεί διοχέτευε όλο του τον εαυτό. Κατείχε βεβαίως λόγω των σπουδών του την τέχνη της επιστολογραφίας, η οποία άλλωστε χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από την Εκκλησία κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες για την επίλυση ποικίλων προβλημάτων των κοινοτήτων της 37. Όμως για τον εξόριστο Ιωάννη η επιστολογραφία κατέστη ανάγκη ψυχής. Υποκαθιστούσε την έλλειψη προσωπικής επικοινωνίας με αγαπητά πρόσωπα, πρώην συνεργάτες του στις εκκλησιαστικές του δράσεις. Ταυτόχρονα ήταν διέξοδος της δυναμικής του προσωπικότητας και ο μόνος πλέον τρόπος αποστολικής δραστηριότητας 38. Διάχυτη καταφαίνεται στο σύνολο των επιστολών του η ευχαρίστηση για την ύπαρξη αυτής έστω της μορφής επικοινωνίας, δια των οποίων έδινε και ελάμβανε πληροφορίες για τα γεγονότα αυτής της κρίσιμης περιόδου της ζωής του. Για το λόγο αυτό το κυρίαρχο στοιχείο στην επιστολογραφία του Χρυσοστόμου είναι ο έντονος και αυθόρμητος προσωπικός χαρακτήρας με σκοπό παρηγορητικό και ενισχυτικό 39 Οι διασωθείσες 240 χρυσοστομικές επιστολές συγγράφηκαν και στάλθηκαν από διάφορους τόπους της πορείας του προς τους τόπους εξορίας, αρχής γενομένης από την Πεντηκοστή του 404 μέχρι και τη μαρτυρική του κοίμηση το 36 DELMAIRE, «Les «lettres d exil» de Jean Chrysostome» σ WENDLAND, Die hellenistisch römische Kultur, p Οι 21 Επιστολές της Καινής Διαθήκης και ιδιαιτέρως οι επιστολές του Ιγνατίου του Θεοφόρου του Διονυσίου Αλεξανδρείας, του Μεγάλου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Θεολόγου, του Ισιδώρου του Πηλουσιώτου, του Θεοδώρητου Κύρου και πολλών άλλων αγίων Πατέρων και Εκκλησιαστικών συγγραφέων έχουν αποτελέσει αντικείμενο ειδικών μελετών. 38 MONLARND, Saint Jean Crysostome. Sa vie-son oeuvre, Paris 1941, p Για μία περισσότερο προσωπική προσέγγιση της μορφγής του αγίου Χρυσοστόμου βλ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, «Ένας Άγιος», σ

20 407. Μόνον η πρώτη προς τον Ρώμης Ιννοκέντιο επιστολή γράφτηκε στην Κωνσταντινούπολη λίγες μέρες μετά το Πάσχα του Οι προσπάθειες ομαδοποίησης των επιστολών και αμφισβήτησης της γνησιότητας μερικών από το σύνολό τους τελικώς αποδείχθηκαν αβάσιμες και χωρίς συνέχεια 41. Η διαίρεσή τους δεν μπορεί να ακολουθήσει κανένα κριτήριο, πλην της κατά πρόσωπον παραληπτών ομαδοποίησης. Διότι ακόμη και χρονολογική αλληλουχία των επιστολών είναι αδύνατο να βρεθεί στο σύνολο των 240 επιστολικών κειμένων που γράφτηκαν κάτω από τόσο αντίξοες συνθήκες. Παράλληλα οι παραλήπτες των επιστολών ανέρχονται περίπου σε 130 διαφορετικά πρόσωπα, διαφόρου φύλου, ηλικίας και ιδιότητος, αλλά υπάρχουν και επιστολές που απευθύνονται σε ομάδες προσώπων. Μεταξύ των αποδεκτών κληρικών αξίζει να μνημονευθούν: Οι επίσκοποι Συνάδων Κυριακός, Μεδιολάνων Βενέριος, Καρθαγένης Αυρήλιος, Θεσσαλονίκης Ανύσιος, Λαοδικείας (Συρίας) Ελπίδιος, Ακηλυΐας Χρωμάτιος, Ιεροσολύμων Ιωάννης. Οι πρεσβύτεροι Ακάκιος, Βασίλειος, Κωνστάντιος, Ευθύμιος, Νικόλαος, Θεόφιλος. Οι διάκονοι Θεόδοτος και Θεόδουλος και οι διακόνισσες Ασυγκριτία, Χαλκιδία, Καρτερία, Πενταδία και Αμπρούκλα. Ασφαλώς ιδιαίτερη μνεία απαιτείται για τον επίσκοπο Ρώμης Ιννοκέντιο Α ( ) 42, προς τον οποίο ο Ιωάννης έστειλε δύο διασωθείσες επιστολές. Στην πρώτη (μετά το Πάσχα του 404) τον ενημερώνει λεπτομερώς για την εισπήδηση του Αλεξανδρείας Θεοφίλου και την οικτρή κατάσταση που αυτός δημιούργησε στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως, και τον παρακαλεί να επέμβει για την αποκατάσταση της διαταρασσομένης ειρήνης 43. Η δεύτερη 40 Το σύνολο των επιστολών του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου βλ. PG 52, , BAUR, Der Heilige Johannes Crhysostomus, σ CASPAR, Geschichte des Papstums, σ. 296 κ.εξ. 43 Περί της σημασίας και της ηθελημένης παρερμηνείας των επιστολών Ιωάννου και Ιννοκεντίου βλ. ΖΗΣΗ, Σύγχρονοι εκκλησιολογικοί προβληματισμοί, σ. 20 κ.εξ. Περί του γενικότερου ρόλου της μορφής του

21 επιστολή, μικρότερη σε μέγεθος, παρομοίου περιεχομένου, στάλθηκε από την εξορία στα τέλη του 406. Από όλη την επιστολογραφία του Χρυσοστόμου την κορωνίδα αποτελούν, σύμφωνα με τη γνώμη όλων των κατά καιρούς μελετητών, οι 17 διασωθείσες επιστολές του προς την εξαίρετη συνεργάτιδά του στη Βασιλεύουσα, την αγία διακόνισσα Ολυμπιάς, περί του βίου της οποίας και περί του περιεχομένου των επιστολών ακολουθεί εκτενής ανάλυση 44. Το σύνολο της επιστολογραφίας του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου είναι αποδεκτό σήμερα στην Εκκλησιαστική Γραμματολογία ότι απετέλεσε σώμα, το οποίο δημιουργήθηκε με τη φροντίδα φίλων και μαθητών του. Η συμπερίληψη μάλιστα σε αυτή τη συλλογή των 17 επιστολών του προς την Ολυμπιάς, συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι η αγία διακόνισσα πρωτοστάτησε στο σχηματισμό της 45. αγίου Χρυσοστόμου στη σχέση Ανατολής και Δύσεως βλ. ΜΠΟΖΙΝΗ, Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος. 44 Βλ. MALINGREY, Jean Chrysostome Lettres a Olympias, όπου και εκτενής βιβλιογραφία. Βλέπε ακόμη MALINGREY, «Étude sur les manuscripts», σ ΣΤΑΜΟΥ, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου Xρυσοστόμου, σ ΤΖΩΡΖΑΤΟΥ, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, σ ZANDONELLA, «Epistolario Gisostomiano», σ

22 Κεφαλαιο Β Η αγία διακόνισσα Ολυμπιάς 1. Ο βίος της Ολυμπιάδος 46 Η Ολυμπιάς γεννήθηκε μεταξύ των ετών 365 και 368 στην Κωνσταντινούπολη ως γόνος ευγενούς οικογενείας. Ο παππούς της Αβλάβιος υπήρξε επί Μεγάλου Κωνσταντίνου praefector praetorii, ανώτατος διοικητής επί στρατιωτικών υποθέσεων της περιοχής Ασίας και Θράκης. Η θεία της, Ολυμπιάς επίσης, υπήρξε μνηστή του αυτοκράτορος Κώνσταντος και τελικώς συζεύχθηκε τον βασιλέα της Αρμενίας Αρσάκη. Ο πατέρας της ο κόμης Σέλευκος 47 είχε διορισθεί από τον αυτόκράτορα Ιουλιανό τον Pαραβάτη διοικητής της Κιλικίας. Η μητέρα της Αλεξάνδρα ήταν φιλόσοφος. Οι γονείς της ήσαν ειδωλολάτρες και διατηρούσαν στενή σχέση με τον περιώνυμο εθνικό φιλόσοφο Λιβάνιο 48, τον διδάσκαλο και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Η Ολυμπιάς έμεινε ορφανή σε νεαρή ηλικία και την ανατροφή της ανέλαβε η ευσεβής Θεοδοσία, αδελφή 46. Βασικές πηγές γιά τον βίο της Ολυμπιάδοςς βλ. «Βίος ἤτοι πολιτεία καί πράξεις τῆς Ὀλυμπιάδος, διακόνου γενομένης της αγιωτάτης μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως», σ και γαλλική μετάφραση J. BOUSQUET, Revue de l Orient Chrétien 11 (1906) «Διήγησις της οσίας ηγουμένης Σεργίας εις την οσίαν Ολυμπιάς», σ και γαλλική μετάφραση J. BOUSQUET, Revue de l Orient Chrétien 12 (1907) ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Η προς Λαύσον ιστορία. Περί Ολυμπιάδος, 144 PG 34, ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος ιστορικός περί του βίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, PG 47, ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 6, PG 67, ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 8, PG 67, ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 13, 24 PG 146, Κατά τον Παλλάδιο και το Συναξάριον της Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως (Acta Sanctorum Novembris, σ. 840) ο πατέρας της ονομαζόταν Σεκούνδος, κατ άλλους Ανύσιος (PG 52, 545). 48. ΛΙΒΑΝΙΟΥ, Επιστολαί αριθμ. 677, 734, 770, 771, 802 και 1473, τόμ , Λειψία

23 του επισκόπου Ικονίου Αμφιλοχίου 49. Διακρινόταν για την ευφυΐα, την παιδεία, την ωραιότητα και τη μεγάλη περιουσία, την οποία κληρονόμησε, τόσο στην Κωνσταντινούπολη, όσο και σε επαρχιακά εδάφη της Θράκης και της Μ. Ασίας. Επίσημος κηδεμόνας της υπήρξε ο θείος της Προκόπιος, άνθρωπος έντιμος και ευσεβής, ο οποίος συνδεόταν με στενή φιλία με τον άγιο Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό. Κατά τα έτη μάλιστα , της παραμονής του Γρηγορίου στη Βασιλεύουσα, η νεαρή Ολυμπιάς δέχθηκε την ευεργετική επίδραση των λόγων και της παρουσίας του πολλές φορές και ως φιλοξενουμένου στην οικία τους. Το 386 νυμφεύθηκε τον Νεβρίδιο, έπαρχο της Κωνσταντινουπόλεως. Επ ευκαιρία των γάμων τoυς ο Γρηγόριος ο Θεολόγος της αφιέρωσε ως γαμήλιο δώρο ένα ποίημα με 111 στίχους σε αρχαϊκή γλώσσα και μέτρο, το οποίο ως παραινετικό προς την Ολυμπιάδα 50 αποτελεί πνευματικό καθρέπτη, όπου απεικονίζεται το τέλειο πρότυπο της έγγαμης χριστιανής γυναίκας. Λόγω του αιφνίδιου θανάτου μετά από λίγες ημέρες του συζύγου της Νεβριδίου η Ολυμπιάς, κατά τον Παλλάδιο, υπήρξε «τῇ ἀληθείᾳ γυνή οὐδενός λέγεται γάρ ἀμίαντος κεκοιμῆσθαι παρθένος» 51. Τη συζυγική απώλεια θεώρησε ως φωνή του Θεού, ο οποίος την καλούσε να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στη διακονία της Εκκλησίας. Με την αιτιολογία αυτή αρνήθηκε, παρά τις πιέσεις του ιδίου του αυτοκράτορος Θεοδοσίου, να συζευχθεί τον συγγενή του Ελπίδιο 52. Παρά το νεαρό της ηλικίας της ο αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νεκτάριος τήν χειροτόνησε περί το 393 διακόνισσα της Εκκλησίας, εκτιμώντας τα πλούσια 49. Υπάρχει μή επαρκώς τεκμηριωμένη και η άποψη περί της Θεοδοσίας. ως μητέρας της. Βλ. ΜΠΟΝΗ, Περί τῆς μητρός τῆς Ἁγίας Ὀλυμπιάδος. 50. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Έπη, Παραινετικόν προς Ολυμπιάδα, Βιβλίο 2, 6 PG 37, Βλ. επίσης ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΣΤΑΜΟΥ, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου, σ ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Η προς Λαύσον ιστορία. Περί Ολυμπιάδος, 144 PG 34, ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47,

24 πνευματικά της προσόντα και την επιθυμία της 53. Στο σημαντικό αυτό σταθμό της ζωής της αποφάσισε και δώρισε στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως μία τεράστια περιουσία, η οποία κληρονομικά είχε περιέλθει στην κατοχή της 54. Πολυσχιδής υπήρξε η δράση της Ολυμπιάδος ως διακόνισσας της Εκκλησίας, με ιδιαίτερη έμφαση στις φιλανθρωπικές δραστηριότητες, οι οποίες επεκτείνονταν πέραν της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας. Η εκκλησιαστική της επιρροή ήταν πολύ σημαντική, καθώς εύρισκαν στο πρόσωπό της πάντοτε την πολύτιμη αρωγό περιώνυμοι ιεράρχες της εποχής όπως ο Ικονίου Αμφιλόχιος, ο Αντιοχείας (της Πισιδίας) Όπτιμος, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Σεβαστείας Πέτρος, ο Κύπρου Επιφάνιος, ο Βεροίας Ακάκιος, ο Πτολεμαΐδος Αντίοχος, ο Γαβάλων Σεβηριανός και εν πρώτοις ο Κωνσταντινουπόλεως Νεκτάριος, ο οποίος την συμβουλευόταν και επί εκκλησιαστικών υποθέσεων 55. Την άκρα φιλανθρωπική της προαίρεση υπήρχαν και πρόσωπα, τα οποία δεν δίσταζαν να την εκμεταλλευθούν «ἐλπίδι τοῦ ἀργυρίου», όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Παλλάδιος για τον Αλεξανδρείας Θεόφιλο 56. Η κοίμηση του Νεκταρίου και η ανάρρηση του Ιωάννου του Χρυσοστόμου στο θρόνο της αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως άνοιξε το μεγαλειωδέστερο κεφάλαιο της ζωής της οσίας Ολυμπιάδος. Η προσωπική αφοσίωσή της δια βίου έκτοτε στον νέο πνευματικό της πατέρα υπήρξε υποδειγματική, απόλυτη και καρποφόρα για το όλο σώμα της Εκκλησίας. Σε κάθε τομέα διακονίας και ιεραποστολής η συμβολή της ήταν εξαιρετική. Ίδρυσε γυναικεία μονή ανάμεσα στον καθεδρικό ναό της του Θεού Αγίας Σοφίας και στο ναό της Αγίας Ειρήνης, και ως ηγουμένη καθοδηγούσε περίπου 250 μοναχές. Από τις μοναχές αυτές ο Ιωάννης αξιοποίησε αρκετά πρόσωπα στο 53. ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ, Εκκλησιαστική Ιστορία, 8, 9 PG 67, «Βίος ἤτοι πολιτεία καί πράξεις τῆς Ὀλυμπιάδος, διακόνου γενομένης της αγιωτάτης μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως», σ ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47, ΠΑΛΛΑΔΙΟΥ ΕΛΕΝΟΠΟΛΕΩΣ, Διάλογος, PG 47,

25 θεσμό των διακονισσών, όπως τις συγγενείς της Ολυμπιάδος, Ελισσανθία, Μαρτυρία και Παλλαδία 57, καθώς και την Πενταδία, χήρα στρατηγού, την Καρτερία και την Χαλκιδία. Το επιτελείο αυτών των αφιερωμένων διακονισσών υπήρξε πολύτιμο στο πολύπλευρο έργο της κοινωνικής πρόνοιας, στην οργάνωση της ιεραποστολής και στη διεύρυνση των διεκκλησιαστικών σχέσεων. Η γειτνίαση της μονής προς το επισκοπείο της Μεγάλης Εκκλησίας παρείχε τη δυνατότητα στην Ολυμπιάς να μεριμνά για την καθημερινή λιτή διατροφή του Χρυσοστόμου και μάλιστα από τον Ιούνιο του 404 φρόντιζε «πᾶσαν δαπάνην αὐτοῦ τε καί τῶν σύν αὐτῷ ἐν τῇ ἐξορίᾳ ὄντων» 58 στα βάθη της Μ. Ασίας μέχρι και της τελευτής του. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι και κατ αυτή την περίοδο με χρήματα της Ολυμπιάδος ο Ιωάννης απελευθέρωσε αιχμαλώτους που βρήκε στα χέρια Ισαύρων ληστών και γενικώς ανακούφιζε τον πόνο πολλών στερημένων ανθρώπων 59. Η κυριαρχία της αντιχρυσοστομικής μερίδας στην Κωνσταντινούπολη προκάλεσε πολλές θλίψεις και διωγμούς προς όλους τους πιστούς φίλους και συνεργάτες του Ιωάννου, ιδιαιτέρως όμως εναντίον της Ολυμπιάδος, η οποία αρνήθηκε κάθε εκκλησιαστική κοινωνία με τον διάδοχό του 60. Κάθε προσπάθειά της υπέρ του Χρυσόστομου απέτυχε απολύτως και η ίδια γνώρισε τελικά την εξορία στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, αφήνοντας ως ηγουμένη στη μονή στην πνευματική της Θυγατέρα Μαρίανα 61 Κατά την επώδυνη αυτή περίοδο ( ) και εν μέσω κατάθλιπτικών συνθηκών η Ολυμπιάς αντιμετώπισε πολύ έντονη την επίθεση της ψυχικής αθυμίας και της μελαγχολίας εξ αιτίας των διωγμών και των βασάνων, τα οποία υφίστατο ο πνευματικός της πατέρας. Ακριβώς στην 57. «Βίος ἤτοι πολιτεία καί πράξεις τῆς Ὀλυμπιάδος, διακόνου γενομένης της αγιωτάτης μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως», σ «Βίος ἤτοι πολιτεία καί πράξεις τῆς Ὀλυμπιάδος, διακόνου γενομένης της αγιωτάτης μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως», σ ΑΜΑΝΤΟΥ, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, σ ΣΩΖΟΜΕΝΟY, Εκκλησιαστική. Ιστορία, 8, 24, PG 67, «Βίος ἤτοι πολιτεία καί πράξεις τῆς Ὀλυμπιάδος, διακόνου γενομένης της αγιωτάτης μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως», σ

26 απελευθέρωσή της από την απελπισία στόχευσαν με πατρική φροντίδα και με θεολογική υποστήριξη οι 17 διασωθείσες επιστολές του Ιωάννου «τῇ δεσποίνῃ, τῇ αἰδεσιμωτάτῃ καί θεοφιλεστάτῃ διακόνῳ Ὀλυμπιάδι» 62. Ο μαρτυρικός θάνατος του Χρυσοστόμου στις 14 Σεπτεμβρίου του 407 συγκλόνισε την πιστή μαθήτρια και λίγους μήνες αργότερα στην εξορία της Νικομήδειας στις 25 Ιουλίου του 408 παρέδωσε με οσιακή κοίμηση την ενάρετη ψυχή της στον Κύριο «περιστοιχούμενη ὑπό πολλῶν εὐσεβῶν μοναστριῶν, διακονισσῶν καί ἑτέρων εὐσεβῶν γυναικῶν, αἵτινες πᾶσαι ἐξ εὐγνωμοσύνης συνέθεσαν καί ἀφιέρωσαν αὐτῇ φιλολογικόν τι ἀναμνηστικόν ἐπίγραμμα» 63. Το άγιο λείψανό της με θαυματουργικό τρόπο μεταφέρθηκε διά θαλάσσης στους Βρόχθους, παραλία της Κωνσταντινουπόλεως και κατατέθηκε στον εκεί ναό του Αποστόλου Θωμά. Με επίσης θαυμαστό τρόπο περί το 540 το άγιο λείψανο κατατέθηκε στη μονή της Αγίας Ολυμπιάδος επί πατριάρχου Σεργίου. Η μνήμη της στην Ορθόδοξη Ανατολική Εκκλησία εορτάζεται στις 25 Ιουλίου 64 και στη Δύση στις 17 Δεκεμβρίου 65. Ακολουθία προς τιμήν της συνέταξε ο υμνογράφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας μακαριστός γέρων Γεράσιμος ο Μικραγιαννανίτης 66. Ο βίος της αγίας Ολυμπιάδος αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για αμέτρητες γενιές πιστών χριστιανών σε Ανατολή και Δύση. Απόδειξη αυτού αποτελεί το πλήθος των αναφορών και συγγραφών, που έχουν συνταχθεί για την προσωπικότητα και το πολύσχιδές έργο της Για τις επιστολές του Χρυσοστόμου πρός την Ολυμπιάδα βλ. ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Επιστολαί, PG 52, ΜΠΟΝΗ, Περί τῆς μητρός τῆς Ἁγίας Ὀλυμπιάδος, σ Βασιλειανόν Μηνολόγιον, 3, PG 117, ΓΕΔΕΩΝ, Βυζαντινόν Εορτολόγιον, σ KÖTTING, «Olympias», σ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΜΙΚΡΑΓΙΑΝΝΑΝΙΤΗΣ, «Ακολουθία της αγίας Ολυμπιάδος», σ Βλ. Ενδεικτικά, ΑΓΑΠΗΤΟΥ, Ολυμπιάς μία πρωταθλήτρια αγάπης. ΚΑΡΑΜΠΕΤΣΟΥ, Βίος της Αγίας Ολυμπιάδος. ΝΤΙΤΟΡΑ, Η αρχόντισσα του Βυζαντίου. Βλ. επίσης τις πιό γενικές μελέτες. ΣΤΕΦΑΝΑ, «Η ζωή και το έργον μίας βυζαντινής ηρωἱδος»,, σ ΓΑΛΑΝΟΥ, Οι βίοι των αγίων ολοκλήρου του έτους (μήν Ιούλιος), σ ΘΕΟΔΩΡΟΥ

27 2. Ο θεσμός των διακονισσών Η μορφή της διακόνισσας Ολυμπιάδος εξελίχθηκε διαχρονικά σε πρότυπο για τον εκκλησιαστικό θεσμό των διακονισσών κατά τη βυζαντινή εποχή. Η πληρέστερη κατανόηση τόσον του έργου των διακονισσών, όσον και των αγίων μορφών, οι οποίες διακόνησαν την Εκκλησία με το σχήμα αυτό, απαιτεί τη σύντομη ιστορική παρουσίαση του εκκλησιαστικού θεσμού της γυναικείας αυτής διακονικής τάξης. Οι πρώτες μαρτυρίες ανάγονται στην αποστολική εποχή. Ο απόστολος Παύλος συστήνει και κατονομάζει την «Φοίβην τήν ἀδελφήν ἡμῶν, οὖσαν διάκονον τῆς ἐκκλησίας τῆς ἐν Κεγχρεαῖς καί γάρ αὕτη προστάτις πολλῶν, ἐγενήθη καί αὐτοῦ ἐμοῦ» 68. Στην Α ποιμαντική του επιστολή προς τον Τιμόθεο, ο οποίος προΐστατο της εκκλησίας στην Έφεσο, μεταξύ των άλλων οδηγιών, του εφιστά εκτενώς την προσοχή στο θέμα των χειροτονιών των στελεχών της «ἐκκλησίας τοῦ Θεοῦ» 69. Σαφώς προσδιορίζει τα γνωρίσματα των γυναικών διακόνων, τα οποία όφειλε να προσέχει ο Τιμόθεος προ των χειροτονιών τους «γυναῖκας ὡσαύτως σεμνάς, μή διαβόλους, νηφαλίους, πιστάς ἐν πᾶσι» 70. Οι παύλειες αναφορές καθιστούν αναμφίβολη την παρουσία διακονισσών στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες με συγκεκριμένα καθήκοντα, τα οποία πολλαπλασιάστηκαν αναλόγως με τις ανάγκες της Εκκλησίας. Οι ιστορικές μαρτυρίες ύπαρξης διακονισσών πληθύνονται ακόμη και σε συγγραφές εξωχριστιανικών κειμένων, όπως σε επιστολή του εθνικού φιλοσόφου Πλινίου του Νεώτερου προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό περί το 111 ή ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, «Ολυμπιάς», ΤΣΑΜΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Μητερικόν, τόμ. Α, σελ και τόμ. στ, σελ και BÖΗRΙΝGΕR, Chrysostomus und Olympias. KIRSCH, Saint Olympias. ED. VENABLES, Olympias, p Ρωμ. 16, Α Τιμ. 3, Α Τιμ. 3,

28 112 μ. Χ. 71 Βεβαίως σημαντικότερες είναι οι χριστιανικές μαρτυρίες σε έργα του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως 72 και του Ωριγένους 73 καθώς και στη συριακή «Διδαχή τῶν Ἀποστόλων» 74, καθώς και στις Απόστολικές Διαταγές 75. Στη βυζαντινή περίοδο πλείστα ιστορικά κείμενα, αλλά και επιτάφιες επιγραφές, αποτελούν αδιάψευστες μαρτυρίες για την άνθηση του θεσμού των διακονισσών. Ιεροί Κανόνες τριών Οικουμενικών Συνόδων (Α, Δ και Πενθέκτης) αναφέρονται στην τάξη των γυναικών διακόνων. Ο ιθ κανόνας της Α εν Νικαία Οικουμενικής Συνόδου (325) έχει ως θέμα του την αναγκαιότητα αναβαπτισμού των Παυλικιανών, οι οποίοι επιστρέφουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στο κείμενο του κανόνος γίνεται λόγος για τις διακόνισσες των Παυλικιανών και τον τρόπο εισδοχής τους στην Εκκλησία. Στην Δ εν Χαλκηδόνι Οικουμενική Σύνοδο (451) ο ιε κανών ορίζει «Διάκονον μή χειροτονεῖσθαι γυναῖκα πρό ἐτῶν τεσσαράκοντα, καί ταύτην μετ ἀκριβοῦς δοκιμασίας. Εἰ δέ γε δεξαμένη τήν χειροθεσίαν, καί χρόνον τινά παραμείνασα τῇ λειτουργίᾳ, ἑαυτήν ἐπιδῷ γάμῳ, ὑβρίσασα τήν τοῦ Θεοῦ χάριν, ἡ τοιαύτη ἀναθεματιζέσθω μετά τοῦ αὐτῇ συναφθέντος». Το περιεχόμενό του καταδεικνύει αφ ενός την ύπαρξη διακονισσών, και αφ ετέρου την προσπάθεια της Εκκλησίας να επιλύσει εμφανιζόμενα προβλήματα. Η εν Τρούλλῳ Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδος στον ιδ και στον μ κανόνα ορίζει τις ηλικίες χειροτονίας των κληρικών και μοναχών και επαναλαμβάνει τον κανόνα της Χαλκηδόνας «ὁμοίως μήτε διακόνισσα πρό τῶν τεσσαράκοντα ἐτῶν χειροτονείσθω». Η εκκλησιαστική αυτή παράδοση δεν έπαυσε υφισταμένη στην Ανατολή, τόσο σε ελληνικές γυναικείες μονές, όσο και 71 ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Η ρωμαϊκή πολιτεία και ο Χριστιανισμός μέχρι των μέσων του γ αιώνος, σ , 280 και Στρωματείς 3, 6, PG8, ΩΡΙΓΕΝΗ, Εις επιστολήν προς Ρωμαίους 10, 17 PG 14, Βλ. ΜΠΑΛΑΝΟΥ, Πατρολογία, σ GUNK, Didascalia et Constitutiones Apostolourm, σ. 104 κ.ε. και σ ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ ΡΩΜΗΣ, Οπερα, 8, 28 PG1, (Dup.)

29 σε περιοχές των λεγόμενων Προχαλκηδόνιων Εκκλησιών. Στη Δύση ο θεσμός μαρτυρείται από τον 5ο μέχρι και τον 11ο αιώνα. Η «μετ ἀκριβοῦς δοκιμασίας» εκλογή των διακονισσών γινόταν από τις τάξεις των μοναζουσών, των παρθένων, των χηρών και των συζύγων των επισκόπων. Κοινός τόπος όλων των βυζαντινών ευχολογιών στην περιγραφή της χειροτονίας των γυναικών διακόνων είναι ότι δεν έχει τα γνωρίσματα της χειροθεσίας κατώτερων κληρικών (αναγνώστου, ψάλτου, υποδιακόνου), αλλά τα ανάλογα της χειροτονίας των ανδρών διακόνων, ως ανώτερης μυστηριακής χειροτονίας. Πιο συγκεκριμένα η χειροτονία γίνεται εντός του ιερού βήματος με δύο καθιερωτικές ευχές του επισκόπου προ της αγίας Τραπέζης κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας και με την εκφώνηση «Ἡ Θεία Χάρις, ἡ τά ἀσθενῆ θεραπεύουσα καί τά ἐλλείποντα ἀναπληροῦσα». Στη χειροτονούμενη διακόνισσα παρέχεται ως επισφράγισμα το άμφιο του διακονικού ωραρίου 76. Ο γυναικείος κλήρος των διακονισσών δημιουγήθηκε για λόγους καθαρά ποιμαντικούς, δηλαδή για την κάλυψη της ιδιαίτερης ανάγκης ασφαλούς και ψυχολογικώς θετικότερης προσέγγισης και φροντίδας των γυναικών. Δεν είχαν ποτέ ιερατικά καθήκοντα και δεν προάγονταν στους βαθμούς του πρεσβυτέρου και του επισκόπου. Εν τούτοις ανήκαν στον ιερό κλήρο και συμπεριλαμβάνονταν στις σχετικές βυζαντινές νομικές διατάξεις. Η 6η Νεαρά του Ιουστινιάνειου Κώδικα έχει τον τίτλο «Περί τοῦ πῶς δεῖ χειροτονεῖσθαι τούς ἐπισκόπους καί πρεσβυτέρους καί διακόνους ἄρρενας καί θηλείας» και η 3η την επιγραφή «Περί τοῦ ὡρισμένον εἶναι τόν ἀριθμόν τῶν κληρικῶν τῆς ἁγιωτάτης μεγάλης Ἐκκλησίας», όπου ορίζεται ότι στο ναό της του Θεού Αγίας Σοφίας πρέπει να υπηρετούν 60 πρεσβύτεροι, 100 διάκονοι και 40 διακόνισσες Βλ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Η «χειροτονία» ή «χειροθεσία των Διακονισσών», σ. 50 κ. ε. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, «Ο θεσμός των διακονισσών», σ , όπου και εκτενείς παραθέσεις σχετικών κειμένων ευχολογίων. 77 CR. SCHOELL - G. KROLLI, Corpus juris civilis, σ. 18, 21 και

30 Η αναφορά των τομέων της εκκλησιαστικής ζωής, στους οποίους οι γυναίκες διάκονοι προσέφεραν διαχρονικά τις υπηρεσίες τους αρκεί για να καταδείξει τη σπουδαιότητα του λειτουργήματός τους: α. Επίσκεψη, φροντίδα και μετάδοση των καρπών της χριστιανικής αγάπης σε ενδεείς και πενθούσες γυναίκες β. Ιεραποστολικό και κατηχητικό έργο προς τις γυναίκες που προετοιμάζονταν να βαπτισθούν. γ. Φροντίδα και εκπαίδευση ορφανών παιδιών. δ. Συνεργασία με τον επίσκοπο σε θέματα ποιμαντικά των γυναικών πιστών με γενική επίβλεψη όλων των προβλημάτων τους. ε. Επίσκεψη και ενίσχυση των φυλακισμένων. στ. Φροντίδα της ευπρέπειας, της διακόσμησης και της καθαριότητας των ναών. ζ. Διακονία στη βάπτιση των γυναικών με χρίση του σώματός τους, καθώς ο τελών τη βάπτιση ιερέας ή επίσκοπος έχριε μόνον το μέτωπο των βαπτιζομένων γυναικών για λόγους ευπρέπειας. η. Μετέφεραν τη θεία Κοινωνία και μεταλάμβαναν γυναίκες ασθενείς. θ. Λάμβαναν ενεργό μέρος στο σαβάνωμα, στην κήδευση και στον ενταφιασμό νεκρών γυναικών. Τα τελευταία χρόνια στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει εκδηλωθεί έντονη και σαφής η πρόθεση αναζωπύρωσης, ανανέωσης και επιστροφής του θεσμού των διακονισσών με διορθόδοξα συνέδρια 78 και εμπεριστατωμένες θεολογικές μελέτες Βλ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Το Διοθρόδοξον Θεολογικόν Συνέδριον, περί της θέσεως της γυναικός εν τη Ορθόδόξω Εκκλησία και περί του ζητήματος της χειροτονίας των γυναικών.πραγματοποιήθηκαν δύο Διασκέψεις Ορθοδόξων Γυναικών, η πρώτη το 1976 στην Ι. Μονή Αγάπια της Ρουμανίας και η δεύτερη το 1990 στα Χανιά, οι οποίες συμπεριέλαβαν το θέμα στις συνεδρίες τους όπως και τα Διορθόδοξα Συνέδρια το 1975 στο Ερεβάν Αρμενίας, το 1980 στη Ν. Υόρκη, το 1994 στη Λειβαδιά, το 1996 στην Αντίς Αμπέπα, το 1996 στη Δαμασκό και το 1997 στην Κωνσταντινούπολη. 79 ΓΙΟΚΑΡΙΝΗ, Η ιεροσύνη των γυναικών στο πλαίσιο της οικουμενικής κίνησης. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ἡ «χειροτονία» ή «χειροθεσία» των Διακονισσῶν. ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ, Ηρωίδες της χριστιανικής αγάπης

31 Η ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος έχει συστήσει Ειδική Συνοδική Επιτροπή Γυναικείων θεμάτων (Κανονισμός 153/2002), η οποία έχει διοργανώσει μέχρι τώρα τέσσερις Συνδιασκέψεις Γυναικών Εκπροσώπων Ιερών Μητροπόλεων 80. Πρόκειται επομένως περί θέματος επικαιρότητας και έντονου προβληματισμού με θετικά προμηνύματα επαναβίωσης του θεσμού των διακονισσών στη ζωή της σύγχρονης Ορθόδοξης Εκκλησίας. 80. Α Συνδιάσκεψη, Νέο Προκόπιο Ευβοίας, Οκτωβρίου 2002 Β Συνδιάσκεψη, Νεάπολη Θεσσαλονίκης, 3-5 Φεβρουαρίου Γ Συνδιάσκεψη, Βόλος, Ιουνίου Δ Συνδιάσκεψη, Αθήνα, 3-4 Ιουνίου

32 Κεφάλαιο Γ Ιστορικός σχολιασμός και θεολογική ανάλυση των Επιστολών του αγίου Χρυσοστόμου προς την Ολυμπιάδα 1. Επιστολή Α (ΙΑ ) 81 α. Γραμματολογικά Σύμφωνα με την πρώτη αρίθμηση είναι η υπ αριθμ. ια επιστολή. Εκδεδομένη βρίσκεται PG 52, ΕΠΕ 37, SC 13, 95, με την επιμέλεια της Anne-Marie Malingrey, στην οποία έκδοση παραπέμπουμε κατά το σχολιασμό όλων των επιστολών του Χρυσοστόμου προς την Ολυμπιάδα 82. Ως προμετωπίδα όλης της επιστολογραφίας τίθενται τα στοιχεία του αποστολέως και της παραλήπτριας: «Τῇ δεσποίνῃ μου τῇ αἰδεσιμωτάτῃ καί Θεοφιλεστάτῃ διακόνῳ Ὀλυμπιάδι Ἰωάννης ἐπίσκοπος ἐν Κυρίῳ χαίρειν». Ως τόπος συγγραφής υποτίθεται ο πρώτος σταθμός της εξορίας του Χρυσοστόμου, η Νίκαια, και ως χρόνος συγγραφής ο Ιούνιος του 404. Η μεταφορική βεβαίως χρήση θαλάσσιας ορολογίας στην αρχή της επιστολής, «νῦν κατά ῥοῦν ἡμῖν ἅπαντα φέρεται καί ἐξ οὐρίας πλέομεν», «ὕφαλοι καί σπιλάδες, στρόβιλοι καί καταιγίδες κρημνοί καί σκόπελοι καί διά τοιούτου πλέοντες πελάγους τῶν ἐν λιμένι σαλευόντων οὐδέν χεῖρον, διακείμεθα» 83, πιθανόν συνηγορεί στην διά θαλάσσης αρχική 81 Ένδειξη της πρώτης αρίθμησης. 82 Βλ. MALINGREY, Jean Chrysostome, Lettres a Olympias. 83 Ολυμπιάς-Επιστολή Α, SC 13, 95.1a

33 μετακίνηση του Ιωάννου από την Κωνσταντινούπολη στη Νίκαια και ίσως υποδηλώνει ότι η συγγραφή πραγματοποιήθηκε ή έστω ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του «εν λόγῳ πλοῦ». β. Ιστορικές αναφορές σε πρόσωπα Η συνοδεία των επαρχικών αποτελούνταν από απόσπασμα της φρουράς του επάρχου της Κωνσταντινουπόλεως, με εντολή να τον συνοδεύσει στον τόπο της εξορίας, ο οποίος εξ αρχής δεν ήταν επακριβώς ορισμένος. Ο επίσκοπος Περγάμιος, μαθητής και πιστό πνευματικό τέκνο του Ιωάννου, συνοδός του στην πρώτη περίοδο της εξορίας, επιτελούσε συχνά έργο ταχυδρόμου και συνδέσμου με τη χρυσοστομική ομάδα της βασιλεύουσας 84. Προσπάθησε πολύ να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης του εξορισμένου πνευματικού του πατρός, τόσο ο ίδιος, όσο και πρόσωπα του οικογενειακού του περιβάλλοντος, όπως οι αδελφές του και ο γαμβρός του, πιθανόν ο διοικητής της Αρμενίας Σώπατρος 85. γ. Σχολιασμός περιεχομένου Τα τραγικά γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη, τα οποία οδήγησαν στην αυτοκρατορική απόφαση της εξορίας του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, βιώθηκαν από όλα τα εμπλεκόμενα πρόσωπα κατά διαφορετικό τρόπο. Ο συγκλονισμός της Ολυμπιάδος είναι απόλυτα κατανοητός για τον πνευματικό της πατέρα. Για το λόγο αυτό καθίσταται σαφής ο πρωταρχικός σκοπός και της παρούσης, αλλά και του συνόλου των επιστολών του προς τη διακόνισσά του 86. Ο Ιωάννης επιθυμούσε να την καθησυχάσει και να της εμπνεύσει την ελπίδα. Ο καθησυχασμός αφορούσε κατ αρχήν την προσωπική του υγεία, διότι η Ολυμπιάς γνώριζε τη 84 Ολυμπιάς-Επιστολή Α, SC 13, 95.1c. 85 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Επιστολή 64, PG 52, 644 Βλ. και ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Επιστολή 4, PG 52, Για τη διάσταση της πνευματικής πατρότητος του ιερού Χρυσοστόμου βλ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, «Ο ιερός Χρυσόστομος», σ