Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ

Transcript

1 Δ Ι Μ Η Ν Ι Α Ι Α Ε Κ Δ Ο Σ Η Ι Ε Ρ Α Σ Μ Η Τ Ρ Ο Π Ο Λ Ε Ω Σ Ι Ε Ρ Α Π Υ Τ Ν Η Σ Κ Α Ι Σ Η Τ Ε Ι Α Σ Ἄγκυρα Ἐλπίδος Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ο Σ Β Τ Ε Υ Χ Ο Σ 6 0 Ι Α Ν Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ - Φ Ε Β Ρ Ο Υ Α Ρ Ι Ο Σ

2 Περιεχόμενα σελ. Μήνυμα ἐπί τῇ ἐνάρξει τοῦ νέου ἔτους 2011, Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου Μήνυμα ἐπί τῇ ἑορτῇ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν, Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου... 5 Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης καί ἡ «Ἐμπειρική Δογματική», Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου Τό ζήτημα τῆς συμπροσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων κατά τούς ἱ. κανόνας, Βλασίου Ἰω. Φειδᾶ Ἀθωνική πνευματική ἐμπειρίες. Πρός τά Καυσοκαλύβια, Ἀντωνίου Ἐμμ. Στιβακτάκη Μηνύματα τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων, Ἀποστόλου Ν. Μπουρνέλη Ὁ ἀντιστασιακός Μητροπολίτης Κρήτης Βασίλειος Μαρκάκης, Ἐμμανουήλ Σαβοϊδάκη Οἱ Ἱεροί Ναοί τῆς Ἐνορίας Ζάκρου Σητείας, Ἰωάννου Ροδανάκη Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, Ἐλευθερίου Χρυσοχόου Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, Ἄγκυρα Ἐλπίδος Διμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β, Τεῦχος 60, Ἰανουάριος - Φεβρουάριος Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης-Διευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Διεύθυνση: Φιλοθέου Α 8, Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: /22786, FAX: / Web Site: / angira@otenet.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο. Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ὁ Τίμιος Πρόδρομος, λεπτομέρεια ἀπό τή Δέηση τοιχογραφία ἀπό τόν Ἱερό Ναό Ἁγίων Ἀποστόλων στούς Ἀδρομύλους Λιθινῶν, Τό περιοδικό ἐκδίδεται μέ τή χορηγία τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ». 2

3 Μήνυμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου ἐπί τῇ ἐνάρξει τοῦ νέου ἔτους 2011 Ἀγαπητοί ἐν Χριστῷ Ἀδελφοί καί τέκνα περιπόθητα, Ονέος χρόνος εἶναι καί πάλι μπροστά μας. Δύσκολος, ἀπαιτητικός, εἶναι ὅμως καί εὐλογία Θεοῦ καί παράταση ζωῆς, γιατί ἔχομε χρόνο νά σκεφθοῦμε καί νά ἀποφασίσουμε γιά πολλά καί μεγάλα «Πάντα δυνατά τῷ πιστεύοντι» (Μάρκ. 9,23). Ἡ σύγχρονη ἐποχή χαρακτηρίζεται γιά τίς ἔντονες κοινωνικές καί πολιτικές ἀλλαγές. Ἡ πολιτιστική διαφοροποίηση τῆς κοινωνίας μέ τή συνύπαρξη νέων μεταναστῶν ἀπό διάφορες ἐθνικότητες δημιούργησε ἕνα πολιτιστικό πλουραλισμό καί μιά πολλαπλότητα. Κυκλοφοροῦν διάφορες καί ποικίλες ἀξίες καί ἰδέες, πού διαφοροποιοῦν τόν τρόπο σκέψεως καί πράξεως στήν προσωπική καί τήν κοινωνική ζωή, πολύ δέ περισσότερο στή θρησκευτική. Ἡ ἀδικαιολόγητη δέ στάση ἀνοχῆς τῶν πάντων, γιά λόγους δῆθεν δημοκρατικούς, διογκώνουν τά προβλήματα καί συγκαλύπτουν πολλές φορές παραβατικές συμπεριφορές καί νοσογόνες καταστάσεις. Πολλοί συνάνθρωποί μας διαμαρτύρονται καί δέν μποροῦν νά ἀντιδράσουν. Εἶναι ὅμως καιρός μέ τή σημερινή πανθομολογούμενη κρίση ἀξιῶν, ἰδεῶν καί πολιτισμῶν πού βιώνουμε, ἡ ὁποία ὁδήγησε στήν παγκόσμια οἰκονομική κρίση καί δυσπραγία, μέ ἀπειλητικές συνέπειες γιά τόν ἄνθρωπο, νά λάβουμε θέση καί να ἀλλάξουμε τρόπο σκέψη καί στάση ζωῆς. Κατ ἀρχήν ἀπαιτεῖται μία ἐπανεκτίμηση σέ ὅλους τούς τομεῖς, μά κυρίως στήν προσωπική ζωή τοῦ καθενός μας. Ὁ «Ἔλεγχος τῆς ψευδωνύμου γνώσεως» πού ἔγραψαν οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας, ὅπως καί ὅλα τά ἔργα τους πού μιλοῦν γιά κοινωνική ἀδικία καί καταπίεση, πρέπει νά μελετηθοῦν, γιατί ἔχουν διαχρονική ἰσχύ καί προσδιορίζουν τήν ἀξία τοῦ ἀνεπανάληπτου ἀνθρώπινου προσώπου καί τή σχέση του μέ τόν Θεό. Μέσα σ ὅλα αὐτά, στό ξεκίνημα τοῦ νέου χρόνου 2011, ἡ φιλανθρωπία καί ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος καιρούς καί χρόνους κρατεῖ καί κυβερνᾶ, μᾶς χαρίζει καί πάλι τό κορυφαῖο τοῦτο δῶρο καί ἀναμένει νά τό ἀξιοποιήσομε δημιουργικά, κοινωνικά καί θεάρεστα πρός τό συμφέρον ὅλων. Γιά νά ξεφύγομε ὅμως ἀπό τά πλασματικά, τά ἐντυπωσιακά καί ἐφήμερα, ἀπό τό κλῖμα πού διαμορφώνουν τά πολύχρωμα φῶτα, οἱ γιρλάντες καί οἱ βιτρίνες, πρέπει νά στραφοῦμε 3

4 στόν ἐσωτερικό ἑαυτό μας, νά προβληματισθοῦμε καί πάνω ἀπ ὅλα νά ἀναθεωρήσομε καί νά ἐπανεκτιμήσομε προσωπικές καί κοινωνικοπολιτικές ἐπιλογές, ἰδιαιτέρως σήμερα πού ἀρχίζει ὁ νέος χρόνος, ὁ ὁποῖος, ὅπως λένε οἱ ἀναλυτές, θά εἶναι κρίσιμος σέ ὅλους τούς τομεῖς. Βοηθήματα καί ἀρχές μας θά εἶναι καί πάλι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἡ ζωή, ἡ ἐμπειρία καί ἡ διδασκαλία τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας. Οἱ νέες ἀρχές καθορίζονται πλέον στούς λεγόμενους «Μακαρισμούς» τοῦ Κυρίου μας, στήν «Ἐπί τοῦ ὄρους Ὁμιλία» Του, πού ἀναφέρεται στό κατά Ματθαῖον Ἅγιο Εὐαγγέλιο (Ματθ. 5, 13 κ.ἑ., 7, 29 κ.ἑ.) Στήν Ὁμιλία αὐτή τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ προδιαγράφεται ὁ καινούργος τρόπος ζωῆς, πού ἀναμένει νά ζήσει ὁ ἀνακαινισμένος ἄνθρωπος, μετά τήν ἐνανθρώπιση καί τή διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Χαρακτησίσθηκε δέ ὡς ὁ «χρυσός κανόνας» τοῦ Εὐαγγελίου καί τῆς παγκόσμιας ἠθικῆς γιά μιά ἀναβαθμισμένη κοινωνική ζωή, καί συνοψίζεται στή φράση: «Πάντα οὖν ὅσα ἂν θέλητε ἵνα ποιῶσιν ὑμῖν οἱ ἄνθρωποι, οὕτω καὶ ὑμεῖς ποιῆτε αὐτοῖς οὗτος γάρ ἐστιν ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται» (Ματθ. 7,12). Γιατί στό Ἱερό Εὐαγγέλιο ἀναφέρονται οἱ προδιαγραφές, οἱ προϋποθέσεις καί οἱ ἀρχές τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ, πού μέ τή Θεία χάρη καί τήν ἀπόφασή μας γιά θεληματική καί ὀντολογική ἀλλαγή ζοῦμε καί βιώνομε ἀπό τώρα. Ζοῦμε ἕνα νέο τρόπο ζωῆς, τήν ἐν Χριστῷ ζωή, τή ζωή τῶν Πατέρων μας. Εὔχομαι ἀπό βάθους καρδίας καί προσεύχομαι ὁ νέος χρόνος νά γίνει ἀρχή ἐπανεκτίμησης τῆς συμπεριφορᾶς καί ἀναστροφῆς μας, γιά νά βροῦμε τή χαμένη πολιτιστική, παραδοσιακή καί κοινωνική μας ταυτότητα, μέ γνώση καί σεβασμό στό ἱστορικο-κοινωνικο-θρησκευτικό παρελθόν μας. Ὁ ξενόφερτος τρόπος ζωῆς καί σκέψεως θεωρεῖται βασική αἰτία χαλάρωσης τῶν πνευματικῶν μας δυνάμεων, καί ἀφορμή γιά ἐπαναπροσδιορισμό τοῦ σύγχρονου τρόπου ζωῆς μέ πρωταγωνιστή καί πάλι τόν Ἰησοῦ Χριστό καί τή διδασκαλία τοῦ Εὐαγγελίου Του. Οἱ ἀναπόφευκτες πολιτικο-οἰκονομικές ἀλλαγές τῶν καιρῶν μας στή ροή τοῦ χρόνου καί οἱ πολλαπλές κατακτήσεις τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι μόνο δέν ἀπογοητεύουν, ἀλλά ἐνισχύουν καί ἐπιβεβαιώνουν τή συνεχή καί ἀδιάκοπη ζωή τῆς Ἐκκλησίας μας, στή ζωή τῆς ὁποίας ὅλες οἱ πράξεις καί οἱ Ἱερές Ἀκολουθίες ἐπισφραγίζονται μέ τό διαχρονικό καί αἰώνιο «νῦν καί ἀεί καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν». Ἡ Ἐκκλησία μας, ὡς κιβωτός σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου, σέβεται καί προβάλλει τήν αἰώνια ἀξία τοῦ προσώπου του, πού τόσο ἔχει σήμερα ὑποτιμηθεῖ καί ὑποβαθμισθεῖ. Καί ὡς αἰώνια Μητέρα ὅλων μας μᾶς παραγγέλει καί σήμερα: «Ἀποθέσθαι ὑμᾶς κατὰ τὴν προτέραν ἀναστροφὴν τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον τὸν φθειρόμενον κατὰ τὰς ἐπιθυμίας τῆς ἀπάτης (ψεύτικες ἐπιθυμίες), ἀνανεοῦσθαι δὲ τῷ πνεύματι τοῦ νοὸς ὑμῶν (σ ὅλο τό πνευματικό σας βάθος) καὶ ἐνδύσασθαι τὸν καινὸν ἄνθρωπον τὸν κατὰ Θεὸν κτισθέντα ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ὁσιότητι τῆς ἀληθείας (μέ δικαιοσύνη καί ἁγιότητα πού προέρχονται ἀπό τήν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ)» (Ἐφεσ. 4, 22-24). Καλή καί εὐλογημένη νέα χρονιά! Ἱεράπετρα, 1η Ἰανουαρίου 2011 Ὁ Ἱεραπύτνης καί Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ, Διάπυρος πρός τόν καιρούς καί χρόνους ἐξουσιάζοντα καί ὑπέρχρονον αἰώνιον Σωτῆρα Εὐχέτης πάντων ὑμῶν 4

5 Μήνυμα τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου ἐπί τῇ ἑορτῇ τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν Ἀξιότιμοι κ. Ἐκπαιδευτικοί, Ἀγαπητά μου παιδιά. Μαζί μέ τήν ἑορτή τῶν ἁγίων Τριῶν Ἱεραρχῶν καί Διδασκάλων τῆς Οἰκουμένης τιμοῦμε σήμερα καί τήν ἑορτή τῆς Παιδείας. Γιατί, παρόλο πού πέρασαν τόσοι αἰῶνες ἀπό τήν ἐποχή πού ἔζησαν, κάθε πράξη καί διδαχή τους εἶναι πολύτιμες ἀκόμα καί σήμερα. Χάρη στούς Τρεῖς Ἱεράρχες ἀπό τόν 4ο μ.χ. αἰ. ἡ κλασσική φιλοσοφία τῶν Ἑλλήνων συνυπάρχει ἁρμονικά μέ τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ. Καί αὐτό ἔγινε γιατί μέσα ἀπό τήν πολύπλευρη προσφορά τῶν Τριῶν Διδασκάλων τῆς πίστεώς μας ἡ λογική σκέψη μπολιάστηκε μέ τήν ἀγάπη πρός τόν συνάνθρωπο ὡς εἰκόνα Θεοῦ. Ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος μᾶς διδάσκουν ὅτι ὁ ἄνθρωπος πού καλλιεργεῖ τίς ἀρετές, τίς ἀξίες καί τά ἰδανικά τῆς ἑλληνορθόδοξης παιδείας καί τοῦ πολιτισμοῦ μπορεῖ νά σταματήσει τήν ἐξάπλωση τοῦ κακοῦ καί νά μεταμορφώσει τόν κόσμο. Ὡς δάσκαλοι καί ἐπιστήμονες ἐργάσθηκαν γιά τήν ἀληθινή παιδεία, ἡ ὁποία, σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τους, ὀφείλει νά ἔχει σκοπό καί στόχο τήν ψυχοσωματική ἀνάπτυξη τοῦ ἀνθρώπου, καί ὄχι μόνο τήν αὔξηση τοῦ κατά κεφαλήν εἰσοδήματος, τό ὁποῖο μόνο του δέν ἐξασφαλίζει τήν πνευματική καί κοινωνική πρόοδο. Ὡς Ἐπίσκοποι, Διδάσκαλοι καί Ποιμένες, οἱ Τρεῖς Μέγιστοι Φωστῆρες τῆς Τρισηλίου Θεότητος ἔκαναν πράξη τή διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ καί ὑπηρέτησαν τόν συνάνθρωπο μέ ὑψηλό αἴσθημα κοινωνικῆς εὐθύνης καί ὅραμα διαχρονικό καί σωτήριο. Ὑπερασπίσθηκαν τά πιστεύω τους ἀγνοώντας τούς διωγμούς καί τά ἐμπόδια, πού πολλές φορές προέβαλαν οἱ Ἀρχές καί Ἐξουσίες τῆς ἐποχῆς τους. Ὅσοι θέλουμε καί στίς μέρες μας νά διακριθοῦμε στή γνώση καί τήν ἀρετή, ἡ ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν ἀποτελεῖ μιά ἀφορμή γιά νά ἀναζητήσουμε τήν ἀληθινή Παιδεία καί τόν παραδοσιακό τρόπο ζωῆς. Ἄς ἀποβάλομε, λοιπόν, τήν ἀδράνεια, τήν ὑπαρξιακή καχεξία, τήν πρόσκαιρη ἀπόλαυση, τήν ἡμιμάθεια καί τή ραθυμία. Ἄς γίνομε φιλομαθεῖς, φίλεργοι, φιλεύσπλαγχνοι καί φιλότιμοι, ἔχοντας ὡς πρότυπα καί συνοδοιπόρους στόν ἀγώνα τῆς ζωῆς τούς Τρεῖς Μεγίστους Διδασκάλους, γιά νά ἀντλοῦμε δύναμη καί ὅραμα ζωῆς καί γιά νά ἐπιτυγχάνουμε λόγον ἔμπρακτον καί πρᾶξιν ἐλλόγιμον. Γιατί μόνο ὅταν προάγεται ὁ κάθενάς μας καί βοηθᾶ τόν συνάνθρωπό του, προάγεται καί ὁλόκληρη ἡ κοινωνία μας. Ἱεράπετρα, 30 Ἰανουαρίου 2011 Μέ πατρική ἀγάπη καί εὐχές Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Ὁ Ἱεραπύτνης & Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ 5

6 Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης καί ἡ «Ἐμπειρική Δογματική» Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου Θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω ἐκ καρδίας τούς τρεῖς διακεκριμένους εἰσηγητάς τῆς σημερινῆς παρουσιάσεως τῶν δύο τόμων τῆς «Ἐμπειρικῆς Δογματικῆς, κατά τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη»*, πού μέ τόν λόγο τούς ἔκαναν ἕνα μνημόσυνο στόν μεγάλο αὐτόν διδάσκαλο τῆς Ρωμηοσύνης καί τῆς θεολογίας τῶν Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Πατέρων. Νά μνημονεύσω τόν ἀγαπητό Πρωτοπρεσβύτερο καί Καθηγητή π. Γεώργιο Μεταλληνό, πού συντόνισε τήν σημερινή συνάντηση καί ὁμίλησε γιά τόν πεφιλημένο διδάσκαλο μέ καρδιακά αἰσθήματα, ὅπως καί τό κάνει ἐπανειλημμένως. Ὁ ἴδιος θεωρεῖ τιμή πού τόν ἀποκαλοῦν μαθητή τοῦ π. Ἰωάννου, ἄν καί δέν διετέλεσε ποτέ φοιτητής του. Νά εὐχαριστήσω τόν Πρωτοπρεσβύτερο π. Στέφανο Ἀβραμίδη, μαθητή τοῦ π. Ἰωάννου στήν Θεολογική Σχολή Τιμίου Σταυροῦ Βοστώνης, ὁ ὁποῖος πολλάκις τόν ἀνέπαυσε καί τόν βοήθησε ποικιλοτρόπως καί στό γραφεῖο τοῦ ὁποίου κατέφευγε πολλές φορές ὁ ἀείμνηστος π. Ἰωάννης. Ἐπίσης, νά εὐχαριστήσω τόν καθηγητή κ. Λάμπρο Σιάσο, ὁ ὁποῖος ἦταν μαθητής του στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης καί ἐπηρεάσθηκε ἀπό αὐτόν. Εὐχαριστῶ καί τούς τρεῖς, γιατί δέχθηκαν νά παρουσιάσουν τό δίτομο αὐτό ἔργο, νά ὁμιλήσουν γιά τόν μακαριστό διδάσκαλο τῆς Ρωμηοσύνης καί τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας καί νά ποῦν λόγο καρδιακό καί γιά τήν ἐλαχιστότητά μου. Ἐξομολογούμενος θά ἤθελα νά πῶ ὅτι, παρά τό ὅτι ἐξέδωσα πολλά βιβλία στήν ἑλληνική γλώσσα, ἐν τούτοις ἀρνήθηκα προτάσεις γιά δημόσια παρουσίαση γιά κάποιο ἀπό αὐτά. Ἐξαίρεση γίνεται γιά τό δίτομο αὐτό ἔργο τῆς «Ἐμπειρικῆς Δογματικῆς», γιατί θέλω νά προβληθεῖ τό πρόσωπο τοῦ π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, ἰδίως ἐφέτος πού συμπληρώνεται δεκαετία ἀπό τήν κοίμησή του. Θά ἤθελα κλείνοντας τήν σημερινή ἐκδήλωση νά τονίσω τέσσερα «πῶς», δηλαδή τέσσερα σημεῖα πού συνδέονται μέ τό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ μακαριστοῦ Διδασκάλου τῆς ὀρθοδόξου Πνευματικότητας. 1. Πῶς ἀνακάλυψα τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη Ἡ ἀνακάλυψη ἐκ μέρους μου τοῦ π. Ἰωάννου ἔγινε προοδευτικά. Τόν γνώρισα, ὅπως περίπου γνωρίζει κανείς κάποιον καλλιτέχνη, ἀφοῦ πρῶτα ἀκούει γι αὐτόν, ἔπειτα θαυμάζει τά ἔργα του καί στήν συνέχεια συναντᾶ καί τόν ἴδιο προσωπικά. Στή Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, ὅπου σπούδαζα ( ) καί στά ἐπιλεγόμενα μαθήματα ἄκουσα γι αὐτόν, γιά πρώτη φορά, πρίν ἔλθει στήν Ἑλλάδα. Στό ἐπιλεγόμενο μάθημα τῆς Πατρολογίας, μέ τόν καθηγητή Παναγιώτη Χρήστου, ἔγινε κάποτε τό 1967 συζήτηση γιά ἕνα θεολογικό ζήτημα. Μερικοί μεταπτυχιακοί ἀπό τήν Θεολογική Σχολή Τιμίου Σταυροῦ Βοστώνης Ἀμερικῆς ἀναφέρθησαν διεξοδικῶς στόν ἅγιο Ἰγνάτιο τόν Θεοφόρο καί μετά σέ ἄλλους Ἀποστολικούς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας. Τότε ὁ καθηγητής Παναγιώτης Χρήστου εἶπε: «γνήσιοι μαθητές τοῦ Ρωμανίδη». Τήν ἐποχή ἐκείνη ὁ π. Ἰωάννης δίδασκε στήν Θεολογική Σχολή Βοστώνης καί βέβαια ἠσχολεῖτο ἰδιαιτέρως μέ τούς ἀγαπητούς * Ὁμιλία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου κατά τήν ἐκδήλωση παρουσίασης τῶν δύο τόμων τοῦ πρόσφατου ἔργου του «Ἡ Ἐμπειρική Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου καθολικῆς Ἐκκλησίας κατά τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη», πού πραγματοποιήθηκε τήν 19/1/2011 στήν «Στοά τοῦ Βιβλίου» Ἀθηνῶν. Πηγή: 6

7 του Ἀποστολικούς Πατέρας. Στό τέλος τοῦ τετάρτου ἔτους τῶν σπουδῶν μου ὁ καθηγητής Ἰωάννης Καλογήρου, πού μᾶς δίδασκε κατά ἀνάθεση τό μάθημα τῆς Δογματικῆς, ἀφοῦ ἡ ἕδρα ἦταν κενή, μᾶς ἀνήγγειλε, μέ μεγάλη χαρά ὅτι ἐξελέγη νέος Καθηγητής γιά τήν Δογματική, ἕνας μεγάλος θεολόγος ἀπό τήν Ἀμερική καί θά ἄρχιζε τά μαθήματα τήν ἑπομένη χρονιά. Βέβαια, ἀκούγαμε γι αὐτόν, γιά τήν συζήτηση πού προκάλεσε, πρίν λίγα χρόνια στήν Θεολογική Σχολή Ἀθηνῶν, ἡ διδακτορική του διατριβή πού εἶχε ὑποβληθῆ. Ὅμως, ἔλαβα τό πτυχίο τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς, χωρίς νά ἔχει ἀρχίσει τήν παράδοση τῶν μαθημάτων του καί ἔτσι δέν τόν γνώρισα τότε προσωπικά. Ἄκουγα γι αὐτόν ἀπό τά πνευματικά μου παιδιά πού σπούδαζαν στό Πανεπιστήμιο τῆς Θεσσαλονίκης καί ὁμιλοῦσαν μέ ἐνθουσιασμό γι αὐτόν. Μοῦ ἔφερναν νά ἀκούσω διάφορες μαγνητοφωνημένες κασέτες καί τά πρῶτα κείμενά του. Ἀγόρασα τό βιβλίο τῆς «Δογματικῆς» του καί ἄρχιζα νά τήν διαβάζω μέ ἱκανοποίηση καί ἐνθουσιασμό. Ἀργότερα τόν γνώρισα προσωπικά στήν Ἀθήνα, μετά τήν ἀναγκαστική, πλήν ὅμως μέσα στό σχέδιο τοῦ Θεοῦ, μετακίνησή μου ἐκεῖ ἀπό τήν Ἔδεσσα, στό Γραφεῖο τοῦ δικηγόρου κ. Ἀθανασίου Σακαρέλλου, τόν ὁποῖον ἀγαποῦσε πολύ, ὅπου παρέδιδε μαθήματα σέ ἕναν κύκλο εἴκοσι μέ τριάντα μαθητῶν, καί ἤμουν ἀκροατής διαφόρων παραδόσεών του στόν Ἱερό Ναό τῆς Ἁγίας Μαρίνης Ἰλισίων. Θυμᾶμαι μιλοῦσε μέ σταθερό καί αὐθεντικό τρόπο, χωρίς νά ἔχει μπροστά του σημειώσεις καί συνέδεε στενά τήν θεολογία μέ τήν ἱστορία. Στήν παράδοσή του εἶχε στόχο. Μέ τόν καιρό γνωρισθήκαμε καλύτερα, τόν ἐπισκεπτόμουν στό σπίτι του, συμφάγαμε σέ διάφορα φιλικά σπίτια, πήγαμε μαζί στό Βανκοῦβερ τοῦ Καναδᾶ γιά νά παραδώσουμε μαθήματα γιά τρεῖς ἡμέρες σέ εἰδικό σεμινάριο πού διοργάνωσε ἡ Orthodox Church of America (OCA) καί εἴχαμε καθημερινή σχεδόν τηλεφωνική ἐπικοινωνία. Τελικά, μοῦ ζήτησε νά τόν προσλάβω στήν Ἱερά Μητρόπολή Ὁ Σεβ.Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱερόθεος ὁμιλῶν κατά τήν παρουσίαση τοῦ Βιβλίου του «Ἐμπειρική Δογματική κατά τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ μακαριστοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη» στή Στοά τοῦ Βιβλίου. μου ὡς Ἱερέα, πράγμα πού ἔγινε μετά ἀπό ἀπολυτήριο πού ἐξεδόθη ἀπό τήν Ἱερά Ἀρχιεπισκοπή Ἀμερικῆς, χωρίς βεβαίως νά ἐγγραφεῖ στούς μισθολογικούς κατάλογους. Τόν ἐκτιμοῦσα, τόν ἀγαποῦσα καί τόν σεβόμουν γιά τήν θεολογία πού δίδασκε, ἀλλά κυρίως γιά τό ταπεινό καί εὐγενικό του ὕφος. Δικά μου πνευματικά παιδιά τόν βοηθοῦσαν σέ διάφορες ἐργασίες του, ἀφιερώνοντας πολύ χρόνο μαζί του, ἀκόμη καί τίς νυκτερινές ὧρες. 2. Πῶς ἐξετίμησα τά κείμενά του Εἶχα τήν ἐξαιρετική εὐλογία ἀπό τόν Θεό νά εἶμαι φοιτητής στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης, μέσα στό κέντρο τῆς μελέτης τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ἔτσι, διάβαζα γιά τήν θεολογία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ ἁγιορείτου καί θεόπτου Πατρός, ὅπως ἐπίσης διάβαζα καί τά ἔργα τῶν μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἐπισκεπτόμουν τό Ἅγιον Ὄρος καί εἶχα ἐπικοινωνία μέ τούς ἐρημίτας πατέρας, τούς ὁποίους ρωτοῦσα γιά τήν εὐχή καί γενικά γιά τήν πνευματική ζωή. Στήν Ἔδεσσα, ὁ ἀείμνηστος γέροντάς μου Μητροπολίτης Καλλίνικος μέ προέτρεψε νά μελετῶ τά ἔργα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ ἁγιορείτου, ἰδίως τό Συμβουλευτικόν Ἐγχειρίδιον καί τό Ἑορτοδρόμιον, καί τῶν ἄλλων φιλοκαλικῶν Πα- 7

8 τέρων. Ἔπειτα, γνώρισα τόν γέροντα Σωφρόνιο ἀπό τόν ὁποῖο ὠφελήθηκα πολύ. Ἀργότερα διάβασα ὅλα τά ἐκδοθέντα κείμενα τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου. Εὑρισκόμενος μέσα σέ αὐτήν τήν ἀτμόσφαιρα γνώρισα τά κείμενα τοῦ π. Ὁ μακαριστός π. Ἰωάννης Ρωμανίδης. Ἰωάννου Ρωμανίδη καί τά ἐκτίμησα δεόντως. Κατάλαβα τήν πνευματική τους συγγένεια μέ τά ἔργα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Στήν πραγματικότητα ὁ π. Ἰωάννης συνδύαζε ἄριστα τήν ἡσυχία μέ τήν θεολογία, τήν ἄσκηση μέ τήν καθηγητική ἕδρα, τήν προσευχή μέ τήν θεολογική ἔκφραση. Ἔτσι, μπορῶ νά πῶ ὅτι δέν διάβασα πρῶτα τά κείμενα τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη καί στήν συνέχεια ἀνέτρεξα στά ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων, ἀλλά πρῶτα εἶχα μελετήσει τά ἔργα ὅλων τῶν γνωστῶν καί μεγάλων ἡσυχαστῶν Πατέρων καί στήν συνέχεια γνώρισα τά ἔργα τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ. Ἔνοιωσα ὅτι εἶχε καταλάβει τό πνεῦμα τῶν Πατέρων καί εἶχε συλλάβει τήν πεμπτουσία τῆς διδασκαλίας τους. Καταλάβαινα ὅτι ἐξέφραζε τήν διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων μέ ἕναν σύγχρονο τρόπο, χωρίς ὅμως νά τά ἀλλοιώνη, χωρίς νά εἶναι νεοπατερικός ἤ μεταπατερικός θεολόγος. Ὁ προφορικός λόγος του ἦταν μιά ζωντανή ἀφομοιωμένη τροφή. Ὁ ἴδιος εἶχε γνωρίσει τόν σχολαστικισμό καί τόν ἠθικισμό τῶν δυτικῶν Χριστιανῶν στήν Ἀμερική, γνώρισε δέ καί τόν ἡσυχασμό σέ διαφόρους ἁγιορεῖτες καί ἀσκητές καί γι αὐτό ὁ λόγος του ἦταν αὐθεντικός, ὀρθόδοξος. Εἶναι χαρακτηριστικά τά ὅσα εἶπε σέ μιά ὁμιλία του: «Ἐγώ, ἐπειδή πέρασα τά στάδια τῆς σχολαστικῆς θεολογίας στήν δική μου ζωή, ὅταν ἦλθα στήν Ἑλλάδα μοῦ ἔκανε μεγάλη ἐντύπωση ὅταν ἔβλεπα τούς σημερινούς ὀρθοδόξους θεολόγους στό Πανεπιστήμιο τῶν Ἀθηνῶν νά ζητοῦν συγγνώμη ἀπό ὅλο τόν κόσμο, γιατί καί ἐμεῖς δέν εἴχαμε σχολαστική θεολογία, ὅπως ἔχουν οἱ δυτικοί καί σταματήσαμε στούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μέχρι τόν Δαμασκηνό καί τόν Ἰσίδωρο Σεβίλλης ἤ τόν Μέγα Φώτιο». Ἔτσι, μελετώντας τά κείμενα τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη διέκρινα τόν καθαρό, ὀρθόδοξο, πατερικό λόγο, ὁ ὁποῖος στήν πραγματικότητα ἀπαντοῦσε σέ ὅλες τίς προκλήσεις τῆς δυτικῆς θεολογίας, ἀλλά καί τῆς δικῆς μας θεολογίας πού εἶχε ἐπηρεασθεῖ ἀπό τήν σχολαστική θεολογία, δηλαδή τόν σχολαστικισμό καί ἠθικισμό. Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, μέ τόν λόγο του καί τά γραπτά του, εἶχε ἕναν σημαντικό στόχο, παρουσίαζε τήν καθαρή διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, πού ἦταν ἡσυχαστική καί θεωτική. 3. Πῶς ἐργάσθηκα γιά νά ὁλοκληρώσω τό δίτομο ἔργο τῆς «ἐμπειρικῆς δογματικῆς» Ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τό γράψιμο, πού καί αὐτό εἶναι ἕνα χάρισμα τοῦ Θεοῦ καί μιά τέχνη, γνωρίζουν ὅτι δέν εἶναι εὔκολο ἔργο. Τό ἔργο αὐτό εἶναι στήν πραγματικότητα καλλιτεχνικό, ὅπως ἡ ζωγραφική καί ἄλλες τέχνες, πού πολλές φορές κανείς δυσκολεύεται γιά νά συντονίσει τήν σκέψη καί τόν σκοπό μέ τόν διατυπωμένο λόγο. Πολύ περισσότερο τό ἐπιστημονικό ἔργο εἶναι δυσχερές, γιατί πρέπει κανείς νά συγκεντρώσει πολύ ὑλικό καί θά πρέπει νά τό τιθασεύσει καί στήν συνέχεια νά τό συρράψει μέ ἕναν βασικό σκοπό. Αὐτήν τήν δυσκολία τήν αἰσθάνθηκα κυρίως στήν συγγραφή αὐτοῦ τοῦ ἔργου. Μέ κούρασε περισσότερο ἀπό ὁποιοδήποτε ἄλλο βιβλίο στήν σύνθεση καί τήν ὁλοκλήρωση. Βέβαια, μέ βοήθησαν πολλά πνευματικά μου παιδιά σέ διάφορες φάσεις τοῦ ἔργου, τούς ὁποίους εὐχαρίστησα στόν 8

9 πρόλογο τοῦ Α Τόμου, δηλαδή μέ βοήθησαν στήν συλλογή κασετῶν, στήν ἀπομαγνητοφώνησή τους, στό πέρασμα τῶν ἀπομαγνητοφωνήσεων στόν ὑπολογιστή, στήν εὑρετηρίαση τῶν κειμένων. Στήν συνέχεια ἐγώ ἔπρεπε νά ἐπιλέξω τά θεολογικά χωρία καί νά τά ξεχωρίσω μέσα ἀπό πληθώρα ἄλλων ἀναφορῶν. Καί κατ αὐτόν τόν τρόπο συγκέντρωσα πάνω ἀπό δύο χιλιάδες μεγάλα ἤ μικρά χωρία ἀπό τίς ἀπομαγνητοφωνημένες ὁμιλίες ἤ παραδόσεις του. Γιά ἕνα μεγάλο χρονικό διάστημα, σχεδόν ἕναν χρόνο, μελετοῦσα γιά τό ποιά μορφή θά πάρει ἡ ἐπεξεργασία τοῦ θέματος καί πῶς θά παρουσιασθεῖ ἡ «ἐμπειρική δογματική». Ὅταν κατέληξα στό σχῆμα πού ἔπρεπε νά λάβη, ἄρχισε ἡ δυσχέρεια τοῦ χωρισμοῦ τοῦ ὑλικοῦ κατά μεγάλες ἑνότητες, κεφάλαια, ὑποκεφάλαια, ὑποδιαιρέσεις. Καί στήν συνέχεια ἀκολούθησε τό ἐξαιρετικά δύσκολο ἔργο νά συνδέσω καί νά συρράψω τά χωρία, καθώς ἐπίσης νά γεμίσω τυχόν κενά μέσα ἀπό τήν σκέψη τοῦ π. Ἰωάννου, γιά νά μή ἀλλοιωθεῖ ὁ λόγος του. Γιά τόν λόγο αὐτόν ἀνέτρεξα καί διάβασα ὅλα τά γνωστά καί ἄγνωστα κείμενά του, γραμμένα κυρίως στήν ἀγγλική γλώσσα καί τά ὁποῖα δέν ἔχουν δημοσιευθεῖ μεταφρασμένα στά ἑλληνικά. Εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ π. Ἰωάννης πέρασε τόν περισσότερο χρόνο τῆς ζωῆς του στήν ἔρευνα, παρά στό γράψιμο, ἀλλά καί τό μεγαλύτερο τμῆμα τῶν ἐπιστημονικῶν του ἐρευνῶν εἶναι γραμμένο στήν ἀγγλική γλώσσα καί εἶναι ἀκόμη ἀμετάφραστο. Γιά τήν συγγραφή διαφόρων κειμένων μου, χρησιμοποιῶ τρεῖς τρόπους, ἤτοι τόν ὑπολογιστή, τήν ὑπαγόρευση καί τήν ἰδιόχειρη γραφή. Τό ἔργο αὐτό «Ἐμπειρική Δογματική», πού τελικά ὁλοκληρώθηκε σέ 850 περίπου σελίδες, γράφηκε ὁλόκληρο ἰδιοχείρως, μέ μολύβι, γιατί μέ διευκόλυνε στήν σύνθεση τῶν δεκάδων καί ἑκατοντάδων ἀποσπασμάτων τοῦ π. Ἰωάννη Ρωμανίδη πού εἶχα ὑπ ὄψιν μου. Πάντως, δέν γνωρίζω ἄν πέτυχα ἀπόλυτα αὐτήν τήν σύνδεση, πράγμα πού θά τό ποῦν οἱ ἀναγνῶστες. Τό γεγονός εἶναι ὅτι ἐπειδή ὁ π. Ἰωάννης ὁμιλοῦσε μέ πυκνό λόγο καί τρόπο καί ἐπανελάμβανε τίς ἴδιες ἀπόψεις, ἀφοῦ συνήθως δέν εἶχε κατά τήν ὁμιλία του ἕνα σχεδιάγραμμα, καί οἱ ὁμιλίες πού εἶχα ὑπ ὅψη μου ἦταν ἀπό διαφορετικούς χρόνους καί ἀπό διαφορετικά ἀκροατήρια, γι αὐτό ἦταν ἑπόμενο νά δυσκολευθῶ στήν ὀργάνωση καί τόν διαχωρισμό, κατά ἑνότητες, τοῦ ὑλικοῦ πού συγκέντρωσα. Ἐπίσης, πρέπει νά ὑπογραμμίσω ὅτι κάθε τόμο τόν δούλευσα μέ διαφορετικό τρόπο, πού δέν εἶναι κατάλληλη ἡ ὥρα νά ἀναλύσω. Αὐτή ἦταν ἡ πρώτη καταγραφή. Στήν συνέχεια ἔπρεπε νά ξεκαθαρισθοῦν τά κεφάλαια ἀκόμη περισσότερο, νά εὑρεθοῦν τά ἐπαναλαμβανόμενα χωρία καί νά ἀποφασισθεῖ ποιό θά παραμείνει καί ποιό θά ἀπομακρυνθῆ. Διάβασα κάθε τόμο προσεκτικά ὀκτώ μέ δέκα φορές καί κάθε φορά ἔκανα τίς ἀναγκαῖες διορθώσεις. Ἀκόμη καί τώρα πού τό διαβάζω δέν τό χορταίνω, ἀλλά καί βρῆκα μερικά ὀρθογραφικά καί φραστικά λάθη, τά ὁποῖα θά διορθωθοῦν στήν δεύτερη ἔκδοση. Ἐπί πλέον, ἔδωσα αὐτά τά κείμενα καί σέ διάφορα πνευματικά μου παιδιά, καθηγητές Πανεπιστημίων, Θεολόγους, Κληρικούς, μοναχούς, γιά νά διατυπώσουν τίς κρίσεις τους. Σέ πολλά σημεῖα οἱ παρατηρήσεις τους μέ βοήθησαν νά βελτιώσω τό κείμενο καί ἔτσι ἔλαβαν οἱ δύο Τόμοι τήν τελική τους μορφή. Ἐπίσης καί κυριολεκτικά τήν τελευταία στιγμή, πρίν νά ἀρχίσει ἡ ἐκτύπωση, ἔκανα διορθώσεις. Τήν μεγαλύτερη 9

10 βοήθειά μοῦ προσέφερε ὁ Ἀρχιμ. Καλλίνικος Γεωργάτος, σέ ὅλες τίς φάσεις τῆς συγγραφῆς καί τῆς ἐπεξεργασίας τοῦ ἔργου. Πάντως, παρά τό ὅτι τό ἔργο ἦταν δυσχερές καί παρά τό ὅτι δέν ὑπῆρχε κάποια παρόμοια δογματική γιά νά τήν ἔχω ὡς πρότυπο, ὁπότε τό ἔργο εἶναι κατ ἐξοχήν πρωτότυπο, ἐν τούτοις τό ἔκανα μέ μεγάλη χαρά καί μπορῶ νά προσθέσω μέ μεγάλη ἔμπνευση, ἀλλά καί προσευχή. Δέν αἰσθανόμουν καθόλου κόπωση καίτοι ἔγραφα ἰδιοχείρως τίς νυκτερινές καί πρωϊνές ὧρες. Ζοῦσα περίπου ὅπως ὁ καλλιτέχνης ὁ ὁποῖος καί ὅταν βρίσκεται μέσα σέ πολυκοσμία δουλεύει ἐσωτερικά τό θέμα του καί βιάζεται νά ἐπιστρέψει στό σπίτι του γιά νά συνεχίσει τό ἔργο του καί νά ἀποτυπώσει τήν ἔμπνευσή του. Καί μάλιστα πολλές φορές ὅταν ἐργάζεται πολλές ὧρες ἀπορροφᾶται τελείως ἀπό τό ἀντικείμενο πού συνθέτει ἤ ἐπεργάζεται. Ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα κείμενα τοῦ Β τόμου, τό περί σταδίων τῆς πνευματικῆς τελειώσεως (κάθαρση, φωτισμός, θέωση) τό ἔγραψα κατά τήν διάρκεια τῶν Συνεδριάσεων τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Ὀκτωβρίου 2009, γιά πολλές ἡμέρες καί ὅμως μέ εἶχε ἀπορροφήσει τελείως τό θέμα τοῦ βιβλίου, χωρίς νά παύσω νά συμμετέχω ἐνεργῶς στίς Συνεδριάσεις της καί νά ἐνημερώνω τούς δημοσιογράφους ὡς ἐκπρόσωπος Τύπου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου. Δοξάζω τόν Θεό γι αὐτήν τήν δωρεά καί τήν ἔμπνευση πού μοῦ ἔδωσε. Κάποιος μοῦ εἶπε ὅτι, διαβάζοντας τό βιβλίο, αἰσθάνθηκε μιά αὔρα προσευχῆς. Αὐτό αἰσθανόμουν καί ἐγώ συνθέτοντας καί ἐνοποιώντας τόν ζωντανό προφορικό λόγο τοῦ π. Ἰωάννη Ρωμανίδη. 4. Πῶς αἰσθάνθηκα τόν π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, κυρίως ὅσο δούλευα μέ τά κείμενά του Στούς προλόγους, τίς εἰσαγωγές καί τούς ἐπιλόγους καί τῶν δύο τόμων ἔχω γράψει μερικά γιά τό θέμα αὐτό καί ὁ ἀναγνώστης μπορεῖ νά ἀνατρέξει σέ αὐτά. Ἐδῶ κυρίως θά ἤθελα νά τονίσω ὅτι αἰσθανόμουν ὅτι ὁ π. Ἰωάννης εἶχε ἕνα εἶδος κατά Χριστόν σαλότητος. Συμπεριφερόταν, μιλοῦσε, ἐπικοινωνοῦσε θεολογικά μέ τούς ἀνθρώπους, συμμετεῖχε στά Συνέδρια καί τούς διαλόγους ὡς ἕνας κατά Χριστόν σαλός. Εἶχε καταλήξει στήν αὐθεντική θεολογία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων, τῶν Πατέρων, κατάλαβε τί ἀλλοιώσεις ἐπέφερε ἡ σχολαστική θεολογία καί ἡ Φραγκολατινική παράδοση, καί ἦταν ἀπόλυτος στόν λόγο του καί στίς φράσεις του, σχεδόν «τσεκουράτος». Μεγάλωσε στό Μανχάταν τῆς Νέας Ὑόρκης, σέ ἕνα ὅμως καππαδοκικό περιβάλλον, μέ προσευχή καί νηστεία. Τίς γυμνασιακές του σπουδές τίς ἔκανε σέ παπικό Γυμνάσιο, φοίτησε στήν Ὀρθόδοξη Θεολογική Σχολή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ Βοστώνης ἔκανε εὐρύτερες σπουδές στήν προτεσταντική Σχολή τοῦ Γέιλ, κατά καιρούς σπούδασε στό Πανεπιστήμιο Κολούμπια τῆς Νέας Ὑόρκης, στήν Ρωσική Θεολογική Σχολή τοῦ ἁγίου Βλαδιμήρου Νέας Ὑόρκης, στήν Ρωσική Θεολογική Σχολή τοῦ ἁγίου Σεργίου στό Παρίσι, στήν προτεσταντική Σχολή τοῦ Μονάχου Γερμανίας καί μετά ἦλθε στήν Ἀθήνα γιά τήν ἐκπόνηση τῆς διδακτορικῆς του διατριβῆς. Ἔπειτα, ἔκανε διδακτορικό στήν Σχολή Ἱστορίας καί Φιλοσοφίας τῆς Θρησκείας τοῦ Χάρβαρτ, δίδαξε στήν Θεολογική Σχολή Τιμίου Σταυροῦ Βοστώνης, στήν Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης καί στήν Μπελεμέντειο Θεολογική Σχολή τοῦ Λιβάνου. Τό σημαντικό εἶναι ὅτι μετά ἀπό τέτοιες σπουδές τά ἐγκατέλειψε ὅλα, ὅσα εἶχε μάθει, κυριολεκτικά τά ἀπαρνήθηκε, «τά ἔφτυσε», κατά τό κοινῶς λεγόμενο, καί μιλοῦσε συνέχεια γιά τήν κάθαρση τῆς καρδιᾶς, τόν φωτισμό τοῦ νοῦ, τήν προσευχή, τήν θεωρία τοῦ Θεοῦ, δηλαδή μιλοῦσε γιά τήν ἐμπειρία καί τήν θεολογία τῶν ἡσυχαστῶν μοναχῶν καί τῶν Πατέρων, πού τήν θεωροῦσε ὡς τήν βάση τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας. Αὐτόν τόν θεολογικό λόγο, μαζί μέ τίς παρατηρήσεις του γιά τήν Ρωμηοσύνη καί τήν Φραγκοσύνη, τόν περνοῦσε σέ Συνέδρια, σέ διαλόγους, σέ μεγάλα ἀκροατήρια, χωρίς νά 10

11 ὑπολογίζει τίς ἀντιδράσεις τῶν ἀκροατῶν του. Ἕνας ἁγιορείτης Ἡγούμενος πού τόν εἶχε ἀκούσει νά ὁμιλεῖ καί νά εἰσηγῆται ἕνα θέμα σέ συνάντηση Θεολογικῶν Σχολῶν μοῦ εἶπε ὅτι τόν αἰσθάνθηκε «ὡς ταῦρον ἐν ὑαλοπωλείῳ». Αὐτήν τήν νοοτροπία του καί τήν ἰσχυρά παρρησία του τήν χαρακτηρίζω ὡς ἕνα εἶδος κατά Χριστόν σαλότητος. Μιλοῦσε στόν 20ο αἰώνα μέ τήν νοοτροπία τοῦ 4ου αἰῶνος, μιλοῦσε ὡς ἕνας ἐρημίτης καί Πατέρας τῶν πρώτων αἰώνων τῆς Ἐκκλησίας, χωρίς νά ὑπολογίζει τίς ἀντιδράσεις τῶν ἀνθρώπων. Στήν περίπτωσή του ἰσχύει ἀναλογικά ὁ λόγος τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ κατά Χριστόν σαλοῦ, ὅταν πῆρε ἀπόφασει νά κατέβει στήν πόλη καί νά κτυπήσει τήν ὑποκρισία καί τόν φαρισαϊσμό τῶν ἀνθρώπων. Τότε εἶπε στόν συνασκητή του: «Πίστευσον ἐγώ οὐ μένω, ἀλλ ἐν τῇ δυνάμει τοῦ Χριστοῦ ὑπάγω ἐμπαίζων τῷ κόσμῳ». Καί ὁ π. Ἰωάννης ἦταν ἕνας τέτοιος κατά Χριστόν σαλός πού ἐνέπαιζε τήν ὑποκρισία, τόν σχολαστικισμό καί τόν εὐσεβισμό τῶν ἀνθρώπων τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως τόν δυτικό χριστιανισμό πού ζοῦσαν στήν πράξη. Θεωρῶ σημαντική τήν σύμπτωση πού γίνεται ἡ σημερινή παρουσίαση, ἡμέρα κατά τήν ὁποία ἑορτάζουν ὁ ἅγιος Μακάριος ὁ Αἰγύπτιος, ἕνας ἡσυχαστής Πατέρας πού μιλοῦσε γιά τήν ἐπάνοδο τοῦ νοῦ στήν καρδιά, καί ὁ ἅγιος Μάρκος ὁ Εὐγενικός, ὁ ἀτρόμητος αὐτός ὁμολογητής τῆς πίστεως, στήν Σύνοδο τῆς Φερράρας-Φλωρεντίας. Καί ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης εἶχε στοιχεῖα καί ἀπό τούς δύο αὐτούς ἁγίους, γι αὐτό ἦταν διδάσκαλος τοῦ ἡσυχασμοῦ καί ὁμολογητής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, τόσο στήν Ἑλλάδα, ὅσο καί ἐκτός αὐτῆς στήν Δύση καί τήν Ἀνατολή. Τό θέμα εἶναι πῶς ἔφθασε στό σημεῖο αὐτό ὁ π. Ἰωάννης. Στήν Ἀμερική κατάλαβε καλά ὅτι οἱ Ὀρθόδοξοι βρίσκονταν σέ μιά σύγχυση, πράγμα τό ὁποῖο παρατηρεῖ κανείς καί σέ ἄλλους χώρους. Δηλαδή, ὅταν ἤθελαν νά ἀντιμετωπίσουν τούς προτεστάντες χρησιμοποιοῦσαν ἐπιχειρήματα Πλῆθος κόσμου στήν παρουσίαση τοῦ Βιβλίου, ἀνάμεσά τους ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ἱερώνυμος, οἱ Σεβ. Μητροπολῖτες Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, Θηβῶν καί Λεβαδείας κ. Γεώργιος, Ἰλίου Ἀχαρνῶν καί Πετρουπόλεως κ. Ἀθηναγόρας, Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ κ. Κύριλλος κ.ἄ. παπικά, καί ὅταν ἤθελαν νά ἀντιμετωπίσουν τούς παπικούς χρησιμοποιοῦσαν ἐπιχειρήματα προτεσταντικά. Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν εἶχαν δικό τους ὀρθόδοξο λόγο. Αὐτό παρατηροῦσε κανείς παλαιότερα, ἴσως καί τώρα, καί σέ μερικούς δικούς μας θεολογικούς κύκλους. Ἔχοντας αὐτό ὑπ ὄψη του ὁ π. Ἰωάννης προσπάθησε νά βρεῖ τόν αὐθεντικό ὀρθόδοξο λόγο. Γι αὐτό στράφηκε στό εὐχολόγιο τῆς Ἐκκλησίας, τίς προσευχές, τίς εὐχές καί τόν τρόπο τῶν Μυστηρίων, δηλαδή τό lex orandi τῆς Ἐκκλησίας, καθώς ἐπίσης ἐπιδόθηκε στήν ἀνάγνωση τῶν ἔργων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι τῶν Ἀποστολικῶν Πατέρων, τῶν μεγάλων Πατέρων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τῶν λεγομένων Φιλοκαλικῶν, δηλαδή τό lex credendi τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως λέγει καί ὁ Andrew Sopko στό ἐξαιρετικό βιβλίο του Ὁ προφήτης τῆς Ρωμαϊκῆς Ὀρθοδοξίας, ἡ θεολογία τοῦ Ἰωάννου Ρωμανίδη. Γι αὐτό ὁ λόγος του εἶναι ἀτόφια ὀρθόδοξος. Καί ἐπειδή ὁ ἴδιος ἦταν εὐφυής καί εἶχε ἔκτακτα διανοητικά χαρίσματα, τά διετύπωνε μέ πολύ ὡραῖο τρόπο. Ἡ δέ ἔντονη καί βαθειά φωνή του, καθώς ἐπίσης, ἡ ἠρεμία τοῦ λόγου του, ἀλλά ἐνίοτε καί ὁ παλμός του, ὅταν καυτηρίαζε 11

12 αἱρετικές ἀποκλίσεις μερικῶν ὀρθοδόξων θεολόγων, ἐνθουσίαζε τούς ἀκροατές του καί μετέδιδε προσωπικά βιώματα καί ἔδινε ἔμπνευση. Σέ μερικούς ἔχει σχηματισθεῖ ἡ ἐντύπωση ὅτι ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἦταν μονομανής καί ἐπιθετικός ἐναντίον τῶν Φραγκολατίνων καί τοῦ Αὐγουστίνου, τόν ὁποῖον ἐκεῖνοι ἐχρησιμοποίησαν γιά νά στηρίξουν τίς ἀπόψεις τους. Πράγματι, αὐτό φαίνεται ἀπό μιά πρόχειρη καί ἐπιφανειακή ἀνάγνωση τῶν κειμένων τοῦ π. Ἰωάννη. Ὅμως, ἄν μελετήσει κανείς στό βάθος τήν θεολογική του σκέψη, ὅπως καταγράφεται κυρίως στούς δύο τόμους τῆς «Ἐμπειρικῆς Δογματικῆς» καί σέ ἄλλα κείμενά του, θά διαπιστώσει ὅτι τό ὅλο θεολογικό του ἔργο ἦταν ἔργο ἑνότητας καί ὁδηγοῦσε πρός τήν ἑνότητα. Ἤδη ἔχω ἀρχίσει νά μελετῶ αὐτήν τήν πλευρά τοῦ π. Ἰωάννη καί ἐπεξεργάζομαι τό θέμα τῆς ἑνότητας στό θεολογικό του ἔργο σέ τέσσερα κυρίως σημεῖα, ἤτοι ἑνότητα μεταξύ Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης, στήν ἑνότητα μεταξύ ἑβραϊκῆς σκέψης καί ἑλληνικῆς νοοτροπίας, στήν ἑνότητα μεταξύ ἑλληνοφώνων καί λατινοφώνων Ρωμαίων Πατέρων τῶν πρώτων αἰώνων τῆς Ἐκκλησίας καί στήν ἑνότητα μεταξύ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί ἄλλων Χριστιανῶν. Μέσα ἀπό αὐτήν τήν νοοτροπία ἔβλεπε τό διασπαστικό ἔργο τῶν αἱρετικῶν καί τῶν Φράγκων, γι αὐτό καί καταφερόταν ἐναντίον τους. Στήν πραγματικότητα μέσα ἀπό αὐτές τίς τέσσερεις πλευρές ἔβλεπε τήν ἐπιστροφή τῶν Χριστιανῶν στήν ἑνότητα τῆς πίστεως καί τήν κοινωνία τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Αὐτό ὅμως εἶναι ἕνα θέμα τό ὁποῖο δέν εἶναι τῆς παρούσης ὥρας. Πρίν περατώσω τόν λόγο, θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω τήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου - Πελαγίας, τήν Γερόντισσα Σιλουανή καί τίς μοναχές πού ἐξέδωσαν καί τούς δύο αὐτούς τόμους, μέ πολύ μεγάλο ζῆλο, ἀλλά νά εὐχαριστήσω καί τόν Σεβ. Μητροπολίτη Θηβῶν καί Λεβαδείας κ. Γεώργιον, ἀγαπητό ἐν Χριστῷ ἀδελφό, πού εὐλογεῖ αὐτήν τήν προσπάθεια, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καί τό ἱεραποστολικό ἔργο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς καί τό ἐργόχειρο τῶν μοναζουσῶν της. Ἐπίσης, νά εὐχαριστήσω θερμότατα τόν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο, ὁ ὁποῖος ὡς Μητροπολίτης Θηβῶν καί Λεβαδείας προστάτευσε ἐμένα καί τό Μοναστήρι καί ὑπῆρξε ὁ κύριος αἴτιος ὅλου αὐτοῦ τοῦ ἔργου, ἀκόμη καί τοῦ ἐκδοτικοῦ. Ὁπωσδήποτε, θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω καί ὅλους ἐσᾶς πού ἤλθατε σήμερα στήν παρουσίαση αὐτή, ἰδιαιτέρως τούς τρεῖς εἰσηγητές, ἀλλά καί τόν κ. Ἀθανάσιο Σακαρέλλο, πού μοῦ ἔδωσε τό περισσότερο ὑλικό (κασέτες), μέ τήν προτροπή νά ἀξιοποιήσω τήν διδασκαλία τοῦ μεγάλου διδασκάλου τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως. Καί εὔχομαι ὁ Θεός νά ἀναπαύσει τήν ψυχή τοῦ μακαριστοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, τοῦ Θεολόγου καί «Προφήτου τῆς Ρωμηοσύνης» γιά τούς κόπους πού κατέβαλε γιά νά διδάξει τήν «ἐμπειρική δογματική» καί, φυσικά, μέ τήν ὑπόμνηση ὅτι ἔχουμε καθῆκον νά φροντίζουμε γιά τό πῶς τό δόγμα θά γίνει τροφή καί ζωή. Θά τελειώσω μέ ἕναν λόγο τοῦ Ρώσου θεολόγου Ἀλέξη Χομιακώφ ( ), συγχρόνου τοῦ μεγάλου Ρώσου λογοτέχνη Φ. Ντοστογιέφσκι, ὁ ὁποῖος ἔγραψε σέ μιά ἐπιστολή του: «Ὑπάρχει ἕνας νόμος, τόν ὁποῖον δέν θά βρῆτε σέ ἱστορικά συγγράμματα, ἀλλά ἀσφαλῶς ἰσχύει στήν πραγματική ἱστορία: ἡγετικοί ἄνδρες δέν μποροῦν νά γίνουν ἡγήτορες τῆς δικῆς τους ἐποχῆς αὐτοί ἡγοῦνται μόνον ἐκείνων πού τούς ἀκολουθοῦν, διότι οἱ σύγχρονοί τους δέν εἶναι ἀκόμη ἕτοιμοι». Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἦταν ἕνας θεολόγος ἡγέτης, πού ἄνοιξε δρόμους καί προοπτικές, ἐπηρέασε ὁπωσδήποτε πολλούς θεολόγους τῆς ἐποχῆς του, ἄν καί ἡ πλειονότητα δέν ἦταν ἀκόμη ἕτοιμη νά τόν δεχθεῖ, ἀλλά κυρίως θά ἐπηρεάσει τίς ἑπόμενες γενιές καί θά δημιουργήσει μιά ἄλλη αἴσθηση τῶν θεολογικῶν καί ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων. 12

13 Τό ζήτημα τῆς συμπροσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων κατά τούς ἱερούς κανόνας Βλασίου Ἰω. Φειδᾶ, Ὁµότιµου Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστηµίου Ἀθηνῶν Ι. Τό ζήτημα τῆς συμπροσευχῆς εἰς τόν διάλογον διά τήν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν*. Τό ζήτημα τῆς συμμετοχῆς ὀρθοδόξων κληρικῶν καί λαϊκῶν εἰς προσευχάς μετά τῶν ἑτεροδόξων εἶναι ἀναπόφευκτος συνέπεια τῆς ἐπισήμου ἀποφάσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας νά συμμετέχῃ δι ἐκπροσώπων τῶν κατά τόπους Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν εἰς τά θεσμικά ὄργανα καί τάς δραστηριότητας τῆς συγχρόνου Οἰκουμενικῆς κινήσεως διά τήν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν. Ἡ συμμετοχή αὐτή ἀπεφασίσθη τῇ πρωτοβουλίᾳ τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου, μετά μακράς διαβουλεύσεις καί ὑπό συγκεκριμένους ὅρους, διά τήν ἐξυπηρέτησιν προφανῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀναγκῶν, αἱ ὁποῖαι καθίσταντο συνεχῶς ἐντονώτεροι ἐκ τῆς συστηματικῆς ἤ καί βιαίας ἀμφισβητήσεως τοῦ θεσμικοῦ ρόλου ἤ τῆς πνευματικῆς ἀποστολῆς τῆς Ἐκκλησίας ὄχι μόνον ὑπό τῆς ἐκκοσμικευμένης ἰδεολογίας, ἀλλά καί ὑπό τῆς δυναστικῆς κρατικῆς ἐξουσίας εἰς τόν χριστιανικόν κυρίως κόσμον. Αἱ περίφημοι Ἐγκύκλιοι ἐπιστολαί τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχου Ἰωακείμ Γ (1902, 1904) ἔκρουσαν τόν κώδωνα τοῦ κινδύνου καί προέτειναν τήν προώθησιν τῆς ἰδέας ἑνός ἐποικοδομητικοῦ διαλόγου μεταξύ τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν διά τήν κοινήν ἀντιμετώπισιν τῆς ἐπερχομένης λαίλαπος, καίτοι συνεπήγετο ἀφ ἑνός μέν τήν ἐκτόνωσιν τῶν τραυματικῶν ἐμπειριῶν τοῦ ὁμολογιακοῦ ἀνταγωνισμοῦ τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος (παπική Οὐνία, Προτεσταντικός Μισσιοναρισμός), ἀφ ἑτέρου δέ τήν ἐνθάρρυνσιν τοῦ θεολογικοῦ διαλόγου διά τήν μελέτην τῶν προοπτικῶν συνεργασίας ἤ καί ἀποκαταστάσεως τῆς ἑνότητας τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου. Δυστυχῶς, αἱ ἐπαχθεῖς συνέπειαι τοῦ Α παγκοσμίου πολέμου ( ) καί πολλῷ μᾶλλον τοῦ Β παγκοσμίου πολέμου ( ) ἐδικαίωσαν μέν τήν ἀγωνίαν τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου, ἀλλά δέν ἀπέτρεψαν καί τάς τραγικάς συνεπείας αὐτῶν κυρίως διά τάς Ὀρθοδόξους Ἐκκλησίας τῆς Ἀνατολικῆς Εὐρώπης, διό καί ἡ θεσμική συνεργασία τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν κατέστη πλέον ἐπιτακτικωτέρα διά τήν ἀντιμετώπισιν τῆς ἀπειλῆς. Ἡ συμμετοχή λοιπόν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τήν ἵδρυσιν (1948) τοῦ Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν (Π.Σ.Ε.) ὡς ἑνός θεσμικοῦ ὀργάνου διά τόν συντονισμόν τῆς συνεργασίας τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν ἐνώπιον τῆς κοινῆς πλέον ἀπειλῆς δι ὁλόκληρον τόν χριστιανικόν κόσμον ἦτο ὄχι μόνον ὀφειλετική, ἀλλά καί διορατική πρωτοβουλία τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου διά τήν ὑποστήριξιν τῶν ἐμπεριστάτων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν. Τοῦτο συνάγεται ὄχι μόνον ἐκ τῆς ἐγκαταλείψεως τῆς ἀρχικῆς ἀρνητικῆς στάσεως τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας ἔναντι τῆς Οἰκουμενικῆς κινήσεως, ἀλλά καί ἐκ τῆς ἀμέσου ἀντιδράσεως (1949) τῆς Σοβιετικῆς κυβερνήσεως διά τῆς χρησιμοποιήσεως τῶν ὑπό κομμουνιστικά καθεστῶτα Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν πρός ἐξουδετέρωσιν ἤ ἔστω ἀποδυνάμωσιν τῆς ἐντεινομένης πολεμικῆς τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου τῆς Δύσεως διά τήν ὑπό τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως συστηματικήν καί βιαίαν παραβίασιν τῆς ἀρχῆς τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Οὕτως, ἐμελετήθη εἰς βάθος καί τελικῶς ἐπετράπη πρός ἀμεσωτέρα ἐξυπηρέτησιν τῆς σκοπιμότητος αὐτῆς ἡ συμμετοχή καί τῶν ὑπό κομμουνιστικά καθεστῶτα Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ὄχι μόνον εἰς τάς ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου συγκληθείσας Πανορθοδόξους Διασκέψεις (1961, 1962, 1963, 1968), ἀλλά καί εἰς τό Παγκόσμιον Συμβούλιον Ἐκκλησιῶν (1961) ὡς τακτικῶν μελῶν αὐτοῦ διά νά περιορίζηται προφανῶς ἐκ τῶν ἔσω ἡ ὀξύτης τῆς ἀντισοβιετικῆς πολεμικῆς τῶν Ἐκκλησιῶν εἰς τόν χριστιανικόν κόσμον τῆς Δύσεως. Συνεπῶς, ἡ πρωτοβουλία τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου διά τήν ἐπίσημον συμμετοχήν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τήν Οἰκουμενικήν κίνησιν εἶχε σαφῆ ἐκκλησιαστικά κίνητρα, τά ὁποῖα ἀνεφέροντο εἰς τό καλῶς ἐννοούμενον συμ- *Ἀναδημοσίευση ἀπό τό περιοδικό «ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ», τεῦχος 699, 30 Ἀπριλίου

14 φέρον πασῶν τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν καί εἶχον ἄμεσα θετικά ἀποτελέσματα διά τόν περιορισμόν τουλάχιστον τῆς ἀπαραδέκτου καταπιεστικῆς πολιτικῆς τῶν ὁλοκληρωτικῶν καθεστώτων. Βεβαίως, τό Οἰκουμενικόν πατριαρχεῖον ἔθεσε συγκεκριμένους ἐκκλησιολογικούς ὅρους διά τήν συμμετοχήν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τό Π.Σ.Ε., οἱ ὁποῖοι περιελήφθησαν εἰς τό Καταστατικόν αὐτοῦ, ἀλλ ἡ κατανόησις τῶν ὅρων τούτων ἦτο ἀνάλογος πρός τάς διαφορετικάς ἐκκλησιολογικάς προϋποθέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί τῶν προτεσταντικῶν Ὁμολογιῶν, διό καί ὁ Οἰκουμενικός πατριάρχης Ἀθηναγόρας καθώρισε δι αὐστηρᾶς πατριαρχικῆς Ἐγκυκλίου (1952) τά ὀρθόδοξα κριτήρια τῆς συμμετοχῆς, ὡς ταῦτα διεκηρύχθησαν καί διά τῆς περιφήμου Δηλώσεως τοῦ Τορόντο (1950). Ἐν τούτοις, ἡ ἀλλαγή μετά τήν Γενικήν Συνέλευσιν τοῦ Π.Σ.Ε. ἐν Νέῳ Δελχί (1961) τῆς διαδικασίας προετοιμασίας καί ἀποδοχῆς τῶν κοινῶν κειμένων καί ἡ κατάργησις τῶν χωριστῶν Δηλώσεων τῶν Ὀρθοδόξων προεκάλεσαν συγχύσεις ἀφ ἑνός μέν διότι ἡ ἔμμεσος ἐφαρμογή τῆς ἀρχῆς τῆς πλειονοψηφίας καί εἰς θεολογικά ζητήματα ἦτο ἀπαράδεκτος διά τούς ὀρθοδόξους, ἀφ ἑτέρου δέ διότι αἱ ὀρθόδοξοι προτάσεις συνεφύροντο μετά τῶν προτεσταντικῶν προτάσεων διά τῆς περιεκτικῆς διατυπώσεως ἤ τῆς ἀμφισήμου θεολογικῆς ὁρολογίας τῶν κοινῶν κειμένων. Οὕτως, οἱ ἐκπρόσωποι τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν συνέχιζον νά καταθέτουν εἰς σοβαρά θεολογικά ζητήματα χωριστάς θεολογικάς Δηλώσεις, καίτοι αὗται δέν ἐνεσωματοῦντο πλέον εἰς τά κείμενα, ἐνῷ ἐζήτουν τήν ἀναθεώρησιν τῶν σχέσεων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μετά τοῦ Π.Σ.Ε. (Desiderata Σόφιας 1981). Ἡ Γ Προσυνοδική Πανορθόδοξος Διάσκεψις (1986) δι ὁμοφώνου Πανορθοδόξου ἀποφάσεως ἔθεσεν ὡς ἀπαραίτητον προϋπόθεσιν διά τήν συνέχισιν τῆς συμμετοχῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τήν Οἰκουμενικήν κίνησιν τήν ριζικήν ἀναθεώρησιν τοῦ Καταστατικοῦ τοῦ Π.Σ.Ε. συμφώνως πρός τάς ὀρθοδόξους προτάσεις, διό καί τό ζήτημα ἀνετέθη τελικῶς εἰς Εἰδικήν Ἐπιτροπήν ἐξ ἴσου ἀριθμοῦ ἐκπροσώπων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί τοῦ Π.Σ.Ε. Αἱ ὁμόφωνοι προτάσεις τῆς Ἐπιτροπῆς διά τήν ἐφαρμογήν τῆς ἀρχῆς τῆς ὁμοφωνίας κατά τήν ἀποδοχήν τῶν κοινῶν κειμένων καί διά τήν καθιέρωσιν αὐστηροτέρων θεολογικῶν καί ἐκκλησιολογικῶν κριτηρίων εἰς τήν ἀποδοχήν τῶν νέων μελῶν ἐνεσωματώθησαν εἰς τό Καταστατικόν δι ὁμοφώνου 14 ἀποφάσεως τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τοῦ Porto Alegre (2006) καί διεμόρφωσαν θετικάς προοπτικάς διά τήν αὐτοδύναμον μαρτυρίαν τῆς Ὀρθοδοξίας εἰς τόν οἰκουμενικόν διάλογον διά τήν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν. Τό ζήτημα ὅμως τῆς κοινῆς προσευχῆς τῶν ὀρθοδόξων ἐκπροσώπων μετά τῶν ἑτεροδόξων εἰς τάς οἰκουμενικάς συναντήσεις αὐτῶν, παρέμεινεν εἰς τό περιθώριον τῶν προβλημάτων τῆς συμμετοχῆς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τό Π.Σ.Ε., διότι ἐθεωρεῖτο εὔλογος συνέπεια τοῦ διαλόγου. Ἐν τούτοις, προεβλήθη μετ ἰδιαζούσης ἐμφάσεως κυρίως μετά τήν κατάρρευσιν τῶν ὁλοκληρωτικῶν καθεστώτων τοῦ ὑπαρκτοῦ σοσιαλισμοῦ εἰς τούς ὀρθοδόξους λαούς τῆς Ἀν. Εὐρώπης κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν τοῦ παρελθόντος αἰῶνος καί τήν προκλητικήν ἀνάπτυξιν εἰς αὐτούς τῆς ἀθεμίτου προσηλυτιστικῆς δράσεως τόσον τῆς παπικῆς Οὐνίας, ὅσον καί τῶν προτεσταντῶν Μισσιοναρίων, ἡ ὁποία ἀνέξεσε τάς πληγάς τοῦ ἱστορικοῦ παρελθόντος καί ἔπληξε καιρίως τήν ἀξιοπιστίαν τῆς Οἰκουμενικῆς κινήσεως. Ἡ ἀμφισβήτησις τῆς παραδοσιακῆς πνευματικῆς σχέσεως τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τούς ἐμπεριστάτους ὀρθοδόξους λαούς καί ὁ χαρακτηρισμός τῆς Ἀν. Εὐρώπης ὡς «terrae missionis» διά τόν ἐπανευαγγελισμόν τῶν λαῶν προσέφεραν εἰς ὠργανωμένους συντηρητικούς κύκλους ὀρθοδόξων τήν δυνατότητα νά ἀσκήσουν ὀξυτάτην κριτικήν ἐναντίον τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας ὄχι μόνον διά τήν συμμετοχήν εἰς τό Π.Σ.Ε., ἀλλά καί διά τήν συνεργασίαν μετά τῶν κομμουνιστικῶν καθεστώτων. Οὕτως, ἡ συμμετοχή εἰς τήν Οἰκουμενικήν κίνησιν ἐχαρακτηρίσθη αὐθαιρέτως καί ἐπιπολαίως ὡς «προδοσία» τῆς Ὀρθοδοξίας, διότι ἦτο δῆθεν εἰς πλήρη ἀντίθεσιν πρός τήν ὀρθόδοξον κανονικήν παράδοσιν καί ἐπικίνδυνος διά τό ὀρθόδοξον φρόνημα, διό καί ἡ προσχηματική, χρηστική ἤ καί καταχρηστική ἐπίκλησις τῆς κανονικῆς ἀπαγορεύσεως τῆς «συμπροσευχῆς» τῶν ὀρθοδόξων ἐκπροσώπων, κληρικῶν ἤ λαϊκῶν, μετά τῶν ἑτεροδόξων εἰς τάς οἰκουμενικάς συναντήσεις προεβλήθη ὡς ἐπαρκής ἀπόδειξις τῆς δῆθεν «προδοσίας» τῆς Ὀρθοδοξίας καί ὡς δικαίωσις τῆς δῆθεν ἀγωνίας τῶν συγκεκριμένων κύκλων. Ὑπό τήν πίεσιν λοιπόν τῆς ἐντεινομένης κριτικῆς καί ἐκ τῆς ἀδυναμίας τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας ὡρισμένων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν νά ἐλέγξουν τούς συγκεκριμένους κύκλους ὀρθοδόξων ἤ καί παλαιοημερολογιτῶν συνεκλήθη ὑπό τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου ἡ Διορθόδοξος Ἐπι-

15 τροπή ἐν Θεσσαλονίκῃ (1998), ἡ ὁποία ἀπεφάσισε τήν μή συμμετοχήν τῶν ὀρθοδόξων ἐκπροσώπων εἰς οἰκουμενικάς τελετάς, κοινάς προσευχάς, λατρευτικάς ἐκδηλώσεις καί ἄλλας θρησκευτικάς τελετουργίας εἰς τήν Γενικήν Συνέλευσιν τοῦ Harare, ὡς ἐπίσης καί τήν ἀποχήν ἐκ τῶν ψηφοφοριῶν. Οὕτω, καίτοι τό ζήτημα τῆς κοινῆς προσευχῆς δέν ἐτέθη ἐπισήμως εἰς τήν Γενικήν Συνέλευσιν τοῦ Harare, ἡ διπλῆ ἀποχή τῶν ὀρθοδόξων ἐκπροσώπων (προσευχαί, ψηφοφορίαι) κατέστησεν αἰσθητοτέραν τήν κρίσιν εἰς τάς σχέσεις τῆς Ὀρθόδοξου Ἐκκλησίας πρός τό Π.Σ.Ε., διό καί ἀπεφασίσθη ἡ συγκρότησις τῆς Εἰδικῆς Ἐπιτροπῆς πρός κοινήν ἀξιολόγησιν τῶν ὀρθοδόξων προτάσεων κατ ἀναφοράν πρός τήν ἐν Porto Alegre ἑπομένην Γενικήν Συνέλευσιν. Ἡ Εἰδική Ἐπιτροπή, καίτοι συνεζήτησε τό ζήτημα τῆς «κοινῆς προσευχῆς», ἀπέφυγε νά λάβῃ συγκεκριμένην ἀπόφασιν, προτείνασα τήν ἀποφυγήν τόσον τοῦ χαρακτηρισμοῦ αὐτῆς ὡς «οἰκουμενικῆς προσευχῆς», ὅσον καί τῶν προκλητικῶν τύπων αὐτοσχεδίων προσευχῶν, αἱ ὁποῖαι προεκάλουν τάς εὐλόγους ἀντιδράσεις τῶν ὀρθοδόξων. Ἐν τούτοις προέτεινε τήν διάκρισιν τῆς «κοινῆς προσευχῆς» εἰς «ὁμολογιακήν» καί «διομολογιακήν» προσευχήν διά τήν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν χωρίς ἔμφασιν εἰς τούς λειτουργικούς τύπους καί παρέπεμψε τό ζήτημα εἰς περαιτέρω μελέτην. Ὅθεν, ἡ προσχηματική ἐπίκλησις τῶν ἀπαγορευόντων τήν κοινήν προσευχήν τῶν ὀρθοδόξων μετά τῶν ἑτεροδόξων ἱερῶν κανόνων καθιστᾷ ἀναγκαίαν τήν διακρίβωσιν τῆς ἀληθοῦς ἐννοίας τοῦ γράμματος καί τοῦ πνεύματος αὐτῶν, ἰδίᾳ δέ τῶν κρισίμων ὅρων διά τό συγκεκριμένον ζήτημα. Συνεπῶς, οὐδενός διαφεύγει τήν προσοχήν ὅτι ἡ κατά τήν τελευταίαν δεκαετίαν τοῦ παρελθόντος αἰῶνος συστηματική ἔγερσις τοῦ ζητήματος τῆς κοινῆς προσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων εἰς τούς πολυμερεῖς καί τούς διμερεῖς θεολογικούς διαλόγους τῆς συγχρόνου Οἰκουμενικῆς κινήσεως προέκυψεν ἐκ τῆς ἀφιλαδέλφου καί βιαίας προσηλυτιστικῆς δράσεως τῶν ἑτεροδόξων εἰς βάρος τῶν ἐμπεριστάτων ὀρθοδόξων λαῶν. Ἐν τούτοις, ἡ ἀντίθεσις εἶναι προδήλως ἀσυνεπής ἀφ ἑνός μέν πρός τήν ἐπί πολλάς δεκαετίας τηρηθεῖσαν ἀνεπιφύλακτον παραδοχήν ἤ ἀνοχήν εἰς τήν καθιερωθεῖσαν πρακτικήν τῆς συμπροσευχῆς, ἄν μάλιστα ὑπῆρχον πράγματι οἱ ὀψίμως προβαλλόμενοι σοβαροί κανονικοί λόγοι ἀποφυγῆς, ἀφ ἑτέρου δέ πρός τήν διαχρονικήν ἐκκλησιαστικήν πρᾶξιν διά τά ὅρια τῆς ποιμαντικῆς ἀξιολογήσεως τῶν κανονικῶν ζητημάτων, ἄν μάλιστα συνειδητοποιηθῇ πληρέστερον ὅτι ἡ πολεμική κατά τῆς κοινῆς προσευχῆς ἐπικεντροῦται κυρίως εἰς τό Π.Σ.Ε. καί ὄχι εἰς τούς διμερεῖς θεολογικούς διαλόγους. Ἄν ὅμως ἡ συμπροσευχή ἤ ἡ κοινή προσευχή μετά τῶν ἑτεροδόξων ἀπαγορ ε ύ ε τ α ι αὐστηρῶς καί γενικῶς ὑπό τῶν ἱερῶν κανόνων, ὡς Ὁ μακαριστός Οἰκουμενικός Πατριάρχης δ ι α τ ε ί ν ο ν τ α ι Ἀθηναγόρας καί ὁ Πάπας Παῦλος ὁ ΣΤ. εὐκαίρως ἀκαίρως οἱ αὐτόκλητοι ἀμύντορες τῆς κανονικῆς τάξεως, τότε θά ἔδει ἡ ἀπαγόρευσις νά ἰσχύῃ πάντοτε καί ἔναντι πάντων τῶν ἑτεροδόξων ὄχι μόνον εἰς τούς πολυμερεῖς, ἀλλά καί εἰς τούς διμερεῖς θεολογικούς διαλόγους, συμφώνως μάλιστα πρός τήν ὑπ αὐτῶν ἀποδιδομένην χρηστικήν ἤ καί ἐπιπολαίαν ἑρμηνείαν τῶν σχετικῶν ἱερῶν κανόνων. Ἐν τούτοις, ἀνεξαρτήτως τῆς οἱασδήποτε ἀξιολογήσεως τῆς τοιαύτης ἤ τοιαύτης προσεγγίσεως τοῦ ζητήματος τῆς συμπροσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων, τό ζήτημα τῆς ἀληθοῦς ἐννοίας τῶν προβαλλομένων ἱερῶν κανόνων ὑπῆρξε πάντοτε καί παραμένει συνεχῶς τό μόνον αὐθεντικόν κριτήριον διά τήν πρόληψιν ἤ τήν ἀποτροπήν ἐπικινδύνων συγχύσεων εἰς τό καίριον τοῦτο ζήτημα διά τάς σχέσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρός τούς ἑτεροδόξους. ΙΙ. Ἡ ἀληθής ἔννοια τῶν ἱερῶν κανόνων. Θεμελιώδης ἀρχή εἰς τήν ἔρευναν τῆς ἀληθοῦς ἐννοίας ἑνός ἤ πλειόνων ὁμοειδῶν ἱερῶν κανόνων εἶναι ἀφ ἑνός μέν ἡ ἀκριβής γραμματική ἑρμηνεία τοῦ παραδοθέντος κειμένου, ἀφ ἑτέρου δέ ἡ συνεπής ἀναφορά τοῦ πνεύματος αὐτοῦ εἰς τά συγκεκριμένα ἐκκλησιαστικά προβλήματα τῆς συγκεκριμένης ἐποχῆς, διότι μόνον οὕτω τό βούλημα τῶν ἱ. κανόνων ἐκφράζει τήν ἄρρηκτον ποιμαντικήν συζυγίαν τῆς προτεινομένης λύσεως μετά 15

16 τοῦ ὑφισταμένου συγκεκριμένου προβλήματος. Οὕτως, οἱ ἀναφερόμενοι εἰς τό πρόβλημα τῆς συμπροσευχῆς τῶν ὀρθοδόξων μετά τῶν αἱρετικῶν ἱ. κανόνες δέν δύνανται νά κατανοηθοῦν καί πολλῷ μᾶλλον νά ἑρμηνευθοῦν εἰς τάς πραγματικάς διαστάσεις αὐτῶν χωρίς σαφῆ ἀναφοράν αὐτῶν εἰς τάς ἐπικινδύνους διά τήν ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας καταστάσεις τοῦ Δ αἰῶνος, ἤτοι εἰς: Πρῶτον, τήν μή ἀποδοχήν τοῦ Συμβόλου πίστεως τῆς Νικαίας ὑπό τῶν ἀρειανοφρόνων ἐπισκόπων καί κληρικῶν, οἱ ὁποῖοι ἐπέτυχον διά τῆς ὑποστηρίξεως τῶν ἐπίσης ἀρειανοφρόνων αὐτοκρατόρων νά ἀσκοῦν καταλυτικήν ἐπιρροήν εἰς τά ἐκκλησιαστικά πράγματα μέχρι τῆς συγκλήσεως τῆς Β Οἰκουμενικῆς συνόδου (381) καί νά καταπιέζουν τούς ὀρθοδόξους ἐπισκόπους, Δεύτερον, τήν διάσπασιν τῶν ἀρειανοφρόνων μετά τό 341 εἰς ἀντιπάλους ὁμάδας (ὁμοιουσιανούς, ὁμοίους, ἀνομοίους, πνευματομάχους), αἱ ὁποῖαι ἀνέπτυξαν ἰδίαν ἑκάστη ἱεραρχίαν εἰς τάς σημαντικωτέρας τουλάχιστον πόλεις καί ἀντηγωνίζοντο ἀλλήλας, τῇ προθύμῳ συνδρομῇ τῆς κρατικῆς ἐξουσίας, τόσον διά τήν ἀπομάκρυσιν ἐξ αὐτῶν τῶν ὀρθοδόξων ἐπισκόπων, ὅσον καί διά τόν ἔλεγχον τῶν κυριωτέρων ἱ. ναῶν, Τρίτον, τήν παράλληλον συνύπαρξιν ἐν τῇ αὐτῇ πόλει ἀρειανοφρόνων ἐπισκόπων καί τόν ὑπ αὐτῶν ἔλεγχον τῶν κυριωτέρων ἱ. ναῶν τῆς πόλεως διά τήν τέλεσιν τῆς παραδεδομένης κοινῆς διά πάντας θείας λειτουργίας (ὀρθοδόξους, ἀρειανόφρονας), διά τῶν ὁποίων οἱ ἀρειανόφρονες ἀφ ἑνός μέν περιώρισαν εἰς τό ἐλάχιστον τάς ἀντιδράσεις τοῦ ὀρθοδόξου ἐνοριακοῦ κλήρου, ἀφ ἑτέρου δέ ἐπέβαλον τόν συνεκκλησιασμόν ἐν τῇ αὐτῇ θείᾳ λειτουργίᾳ ὀρθοδόξων καί ἀρειανοφρόνων κληρικῶν, ἐπί προφανεῖ βεβαίως συγχύσει τῶν ἁπλῶν ὀρθοδόξων πιστῶν, οἱ ὁποῖοι ἀπετέλουν τήν συντριπτικήν πλειονοψηφίαν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, 16 Τέταρτον, τήν ἐπιδεικνυόμενην ὑπό ὡρισμένων ὀρθοδόξων ἐπισκόπων ἀνεκτικήν ἤ καί συμβιβαστικήν διάθεσιν ἔναντι τῶν ἀρειανοφρόνων ἐπισκόπων εἴτε διότι ἐφοβοῦντο τά ἐναντίον αὐτῶν γνωστά σκληρά μέτρα τῆς κρατικῆς ἐξουσίας (ἐκθρόνισις, ἐξορία), εἴτε διότι δέν ἠδύναντο νά κατανοήσουν τό θεολογικόν βάθος τῆς αἱρετικῆς ἐκτροπῆς τῶν ἀρειανοφρόνων, ἤ καί δι ἀμφότερα, ἀνεχομένων προφανῶς τόν συνεκκλησιασμόν ἤ καί τήν συλλειτουργίαν εἰσέτι τῶν ἀρειανοφρόνων μετά τῶν ὀρθοδόξων ἐν τῇ ὀρθοδόξῳ θείᾳ λειτουργίᾳ καί ἀντιστρόφως, Πέμπτον, τήν ἐκμετάλλευσιν ὑπό τῶν ἀρειανοφρόνων ἐπισκόπων τῆς συμμετοχῆς τῶν ὀρθοδόξων κληρικῶν καί λαϊκῶν εἰς τήν ὑπ αὐτῶν τελουμένην θείαν λειτουργίαν, ἰδίᾳ εἰς περιόδους μακρᾶς ἐξορίας τῶν ὀρθοδόξων ἐπισκόπων, διά νά ὑποστηρίξουν τήν δῆθεν προσχώρησιν αὐτῶν εἰς τήν ἀρειανικήν αἵρεσιν ἤ τουλάχιστον τήν ὑπ αὐτῶν ἐγκατάλειψιν τῆς πίστεως τῆς Νικαίας, πρός ἱκανοποίησιν προφανῶς καί τῶν κεκηρυγμένων πολεμίων αὐτῆς ἀρειανοφρόνων αὐτοκρατόρων (Κωνσταντίου, Οὐάλεντος), καί Ἕκτον, τήν ἐπιτακτικήν ἀνάγκην ἐπισήμου ἐκκλησιαστικῆς ἀποδοκιμασίας τῆς μεταφορᾶς τῶν θεολογικῶν ἀντιθέσεων μεταξύ τῶν ὑπερμάχων καί τῶν πολεμίων τῆς πίστεως τῆς Νικαίας εἰς τόν ἱερόν χῶρον τῆς τελετουργίας τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας, διότι οὕτω προεκαλεῖτο σύγχυσις εἰς τούς ἁπλοῦς ὀρθοδόξους πιστούς, ἐπί προφανεῖ καί ἐπικινδύνῳ ζημίᾳ τῆς ἑνότητος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος ἐν τῇ κοινωνίᾳ τῆς πίστεως καί ἐν τῷ συνδέσμῳ τῆς ἀγάπης. Τό κρίσιμον λοιπόν ἐρώτημα «περί τῆς ἐννοίας τῆς ὑπό τῶν ἱερῶν κανόνων ἀπαγορεύσεως τῆς συμπροσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων καί τῶν σχισματικῶν, ἐν σχέσει καί πρός τήν σημερινήν ἐκκλησιαστικήν πραγματικότητα», ἀναφέρεται προφανῶς εἰς τήν σύγχρονον χρηστικήν ἤ καί καταχρηστικήν ἐπίκλησιν ὡρισμένων ἱ. κανόνων, οἱ ὁποῖοι χρησιμοποιοῦνται ἀκρίτως ἤ καί ἐπιπολαίως ὑπό ὡρισμένων ἐκκλησιαστικῶν κύκλων διά τήν ἄσκησιν κριτικῆς ἐναντίον τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας, ὑπό τό πρόσχημα μάλιστα τῆς προστασίας τῆς κινδυνευούσης Ὀρθοδοξίας ἐκ τῆς συμμετοχῆς αὐτῆς εἰς τήν Οἰκουμενικήν κίνησιν ἤ καί ἐκ τῶν πρωτοβουλιῶν προωθήσεως ἐποικοδομητικοῦ πνεύματος εἰς τήν λειτουργίαν τῶν διεκκλησιαστικῶν σχέσεων. Οἱ ἀμέσως ἤ ἐμμέσως ἀναφερόμενοι εἰς τό θέμα ἱ. κανόνες εἶναι πολλοί καί καλύπτουν ἕνα εὐρύ κύκλον ποιμαντικῶν ζη-

17 τημάτων διά τήν πρόληψιν ἤ τήν ἀποτροπήν παραπλανήσεως ὑπό τῶν ἑτεροδόξων τῶν ὀρθοδόξων πιστῶν. Εἰδικώτερον ὅμως διά τό συγκεκριμένον ζήτημα τῆς συμπροσευχῆς μετά τῶν ἑτεροδόξων καί τῶν σχισματικῶν προβάλλονται ὁ ΜΕ Ἀποστολικός κανών καί ὁ ΛΓ κανών τῆς ἐν Λαοδικείᾳ συνόδου (Δ αἰ.), διό καί ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν θά ἀξιολογηθοῦν καί οἱ ἐμμέσως ἀναφερόμενοι εἰς τό ζήτημα οἱ ὁμοειδεῖς ἱ. κανόνες. Ὁ ΜΕ Ἀποστολικός κανών ὁρίζει, ὅτι «Ἐπίσκοπος ἤ πρεσβύτερος ἤ διάκονος αἱρετικοῖς συνευξαμένος μόνον, ἀφορίζεσθω, εἰ δέ ἐπέτρεψεν αὐτοῖς ὡς κληρικοῖς ἐνεργῆσαί τι, καθαιρείσθω», ἐνῷ ὁ ΛΓ κανών τῆς ἐν Λαοδικείᾳ συνόδου ὁρίζει, «Ὅτι οὐ δεῖ αἱρετικοῖς ἤ σχισματικοῖς συνεύχεσθαι». Ὑπό τήν ἔννοιαν αὐτήν, ἡ ὀρθή ἑρμηνεία τῶν ἀνωτέρω ἱ. κανόνων προϋποθέτει τήν ὀρθήν ἑρμηνείαν τοῦ ρήματος «συνεύχεσθαι», διότι ὁ Ἀποστολικός κανών διακρίνει τό «συνεύχεσθαι αἱρετικοῖς» ἀπό τῆς παροχῆς αὐτοῖς τοῦ δικαιώματος «ὡς κληρικοῖς ἐνεργῆσαί τι», συνοδεύει δέ τήν διάκρισιν αὐτήν διά τῆς διαφοροποιήσεως καί τῆς ποινῆς εἰς ἑκατέραν τῶν δύο περιπτώσεων, ἤτοι τῆς ποινῆς τοῦ ἀφορισμοῦ εἰς τήν πρώτην καί τῆς καθαιρέσεως εἰς τήν δευτέραν περίπτωσιν. Συνεπῶς, τό ρῆμα «συνεύχεσθαι» ἀναφέρεται εἰς δύο διαφορετικάς περιπτώσεις, ἤτοι εἰς τήν ἁπλῆν συμπροσευχήν καί εἰς τήν συλλειτουργίαν, διό καί εἰς τήν δευτέραν περίπτωσιν ἡ προτεινομένη ποινή τῆς καθαιρέσεως εἶναι σαφῶς βαρυτέρα. Οὕτως, ὁ ἔγκριτος κανονολόγος Θεόδωρος Βαλσαμών εἰς τόν σχολιασμόν τοῦ κανόνος, καίτοι ἐκφράζει ἀβάσιμον ὑποκειμενικήν ὑπόθεσιν διά τό βούλημα τοῦ κανόνος, παρατηρεῖ ὀρθῶς τήν πολλαπλῆν χρῆσιν τοῦ ρήματος «συνεύχεσθαι», ἡ ὁποία δηλοῦται καί διά τῆς διαφορᾶς τῶν προβλεπομένων ἐκκλησιαστικῶν ποινῶν: «Ἐρωτήσει τις διατί οἱ συνευξάμενοι αἱρετικοῖς ἐπίσκοποι, πρεσβύτεροι καί διάκονοι οὐ καθαιροῦνται, ἀλλά μόνον ἀφορίζονται, καθώς καί ὁ συνευξάμενος ἀφωρισμένῳ τινί, κατά τόν Ἀποστολικόν Ι κανόνα: Λύσις: Ἐνταῦθα μή εἴπῃς ἐν ναῷ τόν ἐπίσκοπον καί τούς λοιπούς συνεύξασθαι μετά αἱρετικῶν (=συλλειτουργία), οἱ τοιοῦτοι γάρ καθαιρεθήσοντα κατά τόν ΜΣΤ κανόνα, καθώς καί ὁ ἐπιτρέψας αὐτοῖς ὡς κληρικοῖς ἐνεργῆσαί τι. Ἀλλ ἐκλαβοῦ τό συνεύξασθαι εἰς τό ἁπλῶς κοινωνῆσαι καί ἡμερώτερον διατεθῆναι ἐπί τῇ εὐχῇ τοῦ αἱρετικοῦ (=συμμετοχή εἰς τήν προσευχήν)...». (Γ. Ράλλη-Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα., ΙΙ, 60). Ἡ παραπομπή τοῦ ἐγκρίτου κανονολόγου εἰς τούς Ι καί ΜΣΤ Ἀποστολικούς κανόνας ἐγένετο πρός θεμελίωσιν τῆς προτεινομένης διακρίσεως εἰς τό ρῆμα «συνεύχεσθαι». Ὁ Ι Ἀποστολικός κανών ὁρίζει, ὅτι «εἴ τις ἀκοινωνήτῳ, κἄν ἐν οἴκῳ συνεύξηται (=ὄχι ἐν τῷ ναῷ), οὗτος ἀφοριζέσθω», ἐνῷ ὁ συναφής ΙΑ κανών ὁρίζει, ὅτι «εἴ τις καθῃρημένῳ, κληρικός ὤν, κληρικῷ συνεύξηται, καθαιρείσθω καί αὐτός». Ὁ ἔγκριτος κανονολόγος Ἰωάννης Ζωναρᾶς εἰς τόν σχολιασμόν τοῦ Ι κανόνος παρατηρεῖ, ὅτι «χρή οὖν τούτοις (= ἀκοινωνήτοις) μή συγκοινωνεῖν τινα, τοῦτο γάρ εἰς καταφρόνησιν τοῦ ἀφορίσαντος ἀφορᾷ ἤ μᾶλλον καί εἰς διαβολήν ὡς κακῶς ἀφορίσαντος», ἐνῷ ὁ Θεόδωρος Βαλσαμών προσθέτει, ὅτι «συνομιλεῖν μετά τοῦ ἀφορισθέντος οὐ κωλυόμεθα» (ἔνθ ἀν., ΙΙ, 14). Ὁ σχολιασμός τοῦ ΙΑ κανόνος διευρύνει τόν κύκλον τῶν διακρίσεων τοῦ ρήματος «συνεύχεσθαι», λόγῳ τῶν ὑφισταμένων διαφωνιῶν εἰς τήν κατανόησιν τοῦ βουλήματος τοῦ κανόνος. Οὕτως, ὁ Ἰωάννης Ζωναρᾶς παρατηρεῖ, ὅτι «τῶν καθαιρουμένων τινές μέν μόνης ἱερουργίας κωλύονται, οὐ μέντοι καί κοινωνίας ἤ τοῦ συνεκκλησιάζειν, οἱ δέ σύν τῇ καθαιρέσει καί ἀκοινώνητοί εἰσι καί ἀφωρισμένοι». Ἤ γοῦν ὁ κανών οὗτος καί καθαιρεθέντος ἐν ταυτῷ καί ἀφορισθέντος νοηθήσεται, καί ὁ συνευξάμενος τούτῳ ὑπό καθαίρεσιν ἔσται, ἤ τό συνεύξασθαι ἀντί τοῦ συνιερουργῆσαι παραληφθήσεται, κἄν γάρ μή καί ἀφωρισμένος ἦν ὁ καθαιρεθείς, ὁ συνιεργουργήσας αὐτῷ καθαιρεθήσεται». Περιέργως, ὁ Θεόδωρος Βαλσαμών δέν ἐκλαμβάνει «τό συνεύξασθαι ἀντί τοῦ συνιερουργῆσαι» καί τονίζει ὅτι «τινές τό συνεύξασθαι ἐνταῦθα ἀντί τοῦ συνιερουργῆσαι ἐξελάβοντο, οὐ δοκεῖ δέ καί ἐμοί...ἐμοί δέ κατανοεῖται, ὅτι σκοπός τῷ κανόνι ἐνταῦθα ἔστι κολάζεσθαι πάντα κληρικόν συνευξάμενον ὁπωσδήποτε κληρικῷ οἱῳδήτινι καθαιρεθέντι καί μετά τήν καθαίρεσιν ἐνεργήσαντι ἱερατικόν τι, διά γάρ τοῦτο καί ἡ καθαίρεσις αὐτῷ ἐπάγεται...». Ἡ διαφωνία λοιπόν τῶν δύο ἐγκρίτων βυζαντινῶν κανονολόγων περί τήν ἀληθῆ ἔννοιαν τῆς λειτουργικῆς χρήσεως τοῦ ρήματος «συνεύχεσθαι» εἰς τήν ἀπαγόρευσιν τοῦ «συνεύχεσθαι» μετά καθῃρημένου ὀρθοδόξου κληρικοῦ καθιστᾷ σαφεστέραν καί τήν ἀληθῆ κανονικήν ἔννοιαν τῆς ἀπογορεύσεως. Τό δίλημμα τοῦ Ἰωάννου Ζωναρᾶ εἶναι ρητορικόν, διότι εἶναι προφανές ἐκ τῆς ὅλης δομῆς τοῦ ΙΑ Ἀποστολικοῦ κανόνος ὅτι ὀρθωτέρα εἶναι ἡ ἐπιλογή «τό συνεύξασθαι ἀντί τοῦ συνιερουργῆσαι παραληφθήσεται, κἄν γάρ μή καί ἀφωρισμένος ἦν ὁ καθαιρεθείς, ὁ συνιερουργήσας αὐτῷ καθαιρεθήσεται». Ἡ διαφοροποί- 17

18 ησις τοῦ Θεοδώρου Βαλσαμῶνος εἰς τήν ἀνωτέρω ἐπιλογήν εἶναι σχολαία, διότι εἰσάγει εἰς τό κείμενον τοῦ κανόνος ἀνύπαρκτον στοιχεῖον περί τοῦ καθῃρημένου κληρικοῦ («μετά τήν καθαίρεσιν ἐνεργήσαντος ἱερατικόν τι») διά νά συναγάγῃ τό ἀβάσιμον ὑποκειμενικόν συμπέρασμα, «ὅτι σκοπός τῷ κανόνι ἐνταῦθά ἐστι κολάζεσθαι πάντα κληρικόν συνευξάμενον ὁπωσδήποτε κληρικῷ οἱῳδήτινι καθαιρεθέντι», καίτοι ἐγνώριζεν ὅτι τό «συνεύχεσθαι» μετά καθῃρημένου κωλύεται γενικῶς μόνον εἰς τήν περίπτωσιν τελέσεως «ἱερατικοῦ τινός», διό καί ὁ μετ αὐτοῦ συνιερουργήσας κληρικός τιμωρεῖται διά τῆς αὐτῆς ποινῆς καί ἄνευ προηγουμένης τελέσεως ὑπό τοῦ καθῃρημένου «ἱερατικοῦ τινός». Οὕτως, ἡ ἀληθής ἔννοια τοῦ κανόνος συνδέει τό «συνεύξασθαι» πρός τό «συνιερουργεῖν» ἤ «ἐνεργεῖν ἱερατικόν τι» καί ἀποδίδεται πλήρως διά τοῦ περιεκτικοῦ σχολίου τοῦ Ἀλεξίου Ἀριστηνοῦ, ὅτι δηλαδή «ὁ συνευχόμενος, ἤτοι συλλειτουργῶν, καθῃρημένῳ καθῃρημένος ἔστω καί αὐτός» (Σύνταγμα., ΙΙ, 15). Ἡ ἐπικέντρωσις τῆς ἀναφορᾶς τῆς ἀπαγορεύσεως τοῦ «συνεύχεσθαι» εἰς τήν θείαν λειτουργίαν εἶναι εὐνόητος, διότι πᾶσαι αἱ λατρευτικαί ἐκδηλώσεις ἦσαν συνηρμοσμέναι πρός αὐτήν, ἡ ὁποία κατά τόν Δ αἰῶνα ἦτο ἡ αὐτή διά τούς ὀρθοδόξους καί τούς αἱρετικούς, διό καί οἱ αἱρετικοί ἐπίεζαν συνεχῶς τούς ὀρθοδόξους κληρικούς διά συνεκκλησιασμόν ἤ καί συλλειτουργίαν πρός παραπλάνησιν τῶν ἁπλῶν πιστῶν. Οὕτω, σημαντική εἶναι καί ἡ ἐπίκλησις ὑπό τοῦ Θεοδώρου Βαλσαμῶνος εἰς τόν σχολιασμόν τοῦ ΜΕ Ἀποστολικοῦ κανόνος τοῦ ΜΣΤ Ἀποστολικοῦ κανόνος, ὁ ὁποῖος ὁρίζει, ὅτι «ἐπίσκοπον ἤ πρεσβύτερον αἱρετικῶν δεξαμένους βάπτισμα ἤ θυσίαν καθαιρεῖσθαι προστάττομεν...». Ἡ ἐπίκλησις τοῦ κανόνος αὐτοῦ ἐγένετο πρός ὑποστήριξιν τῆς θέσεως αὐτοῦ, ὅτι «ὁ ἐν ναῷ συνευξάμενος αἱρετικοῖς» καί ἐπιτρέψας αὐτοῖς «ὡς κληρικοῖς ἐνεργῆσαί τι» συνελειτούργησεν μετ αὐτῶν, διό καί ὁρίζεται ἡ ποινή τῆς καθαιρέσεως. Ἐάν λοιπόν ἐπίσκοπος ἤ πρεσβύτερος ἀποδεχθῇ αὐθαιρέτως ἤ συνεργήσῃ εἰς τήν τέλεσιν ὑπό αἱρετικῶν τοῦ Βαπτίσματος ἤ τῆς θείας Εὐχαριστίας (=θυσίας) δι ὀρθοδόξους πιστούς, κατά προφανῆ περιφρόνησιν τῆς καθιερωμένης κανονικῆς τάξεως, ἐπιβάλλεται ἡ ποινή τῆς καθαιρέσεως, διότι συνελειτούργησεν μετά αἱρετικῶν. Ὁ Ἰωάννης Ζωναρᾶς εἰς τόν σχολιασμόν τοῦ κανόνος αὐτοῦ παρατηρεῖ, ὅτι «εἰ δέ τις ἐπίσκοπος ἤ πρεσβύτερος τόν ὑπ ἐκείνων (αἱρετικῶν) βαπτισθέντα δέξοιτο» ἤ προσαγωγήν τινα παρ 18 ἐκείνων εἰς θυσίαν προσαγομένην λάβοι, καθαιρεθήσεται, ὡς ὑπόνοιαν διδούς ἤ τά ὅμοια ἐκείνοις φρονεῖν ἤ τέως μή σπεύδειν πρός διόρθωσιν τῆς ἐκείνων κακοδοξίας...» (ἔνθ ἀν., ΙΙ, 61). Συνεπῶς, εἶναι εὐνόητον, ὅτι ὁ ΜΕ καί οἱ λοιποί σχετικοί Ἀποστολικοί κανόνες συνδέουν πάντοτε τό «συνεύχεσθαι» πρός πράξεις συλλειτουργίας ἤ συνιερουργίας ὀρθοδόξων κληρικῶν μετά τῶν αἱρετικῶν, διό καί καταδικάζουν οἱανδήποτε τοιαύτην αὐθαίρετον ἐνέργειαν ὀρθοδόξου κληρικοῦ, «ὡς ὑπόνοιαν διδόντος ἤ τά ὅμοια ἐκείνοις φρονεῖν ἤ τέως μή σπεύδειν πρός διόρθωσιν τῆς ἐκείνων κακοδοξίας». Πράγματι, οἱ Ἀποστολικοί κανόνες διά τῆς ἀπαγορεύσεως τῆς συλλειτουργίας μετά τῶν αἱρετικῶν ἤ τῆς ἀποδοχῆς τοῦ ὑπ αὐτῶν τελεσθέντος Βαπτίσματος ἀφ ἑνός μέν ἀποδοκιμάζουν πᾶσαν αὐθαίρετον πρᾶξιν τῶν ὀρθοδόξων κληρικῶν, ἀφ ἑτέρου δέ ἀναφέρονται εἰς ἐπισήμως κατεγνωσμένους ὑπό τῆς Ἐκκλησίας αἱρετικούς καί ἐμμένοντας εἰς τήν αἵρεσιν αὐτῶν ἀμετανοήτως. Ὑπό τήν ἔννοιαν αὐτήν, ὁ ΣΤ κανών τῆς Λαοδικείας ἀπαγορεύει «τοῖς αἱρετικοῖς εἰσιέναι εἰς τόν οἶκον τοῦ Θεοῦ, ἐπιμένοντας τῇ αἱρέσει», ἡ δέ ἀπαγόρευσις αὐτή ἀναφέρεται βεβαίως καί εἰς τήν εἴσοδον αἱρετικῶν εἰς ὀρθόδοξον ναόν, διό καί ὁ Θεόδωρος Βαλσαμών τονίζει, ὅτι «σαφής ὁ κανών, οὐ γάρ συγχωρεῖ τοῖς αἱρετικοῖς, ἐπιμένουσι τῇ αἱρέσει, συνεκκλησιάζειν μετά ὀρθοδόξων» (ἔνθ ἀν., ΙΙΙ, 176). Ἑπομένως, ὁ κανών ἀπαγορεύει τόν συνεκκλησιασμόν τῶν ἐπιμενόντων εἰς τήν αἵρεσιν αἱρετικῶν μετά τῶν ὀρθοδόξων κατά τήν τέλεσιν τῆς θείας λειτουργίας. Ὁ κανών Θ τῆς Λαοδικείας ἀπαγορεύει εἰς τούς ὀρθοδόξους νά καταφεύγουν εἰς Μαρτύρια αἱρετικῶν «εὐχῆς ἤ θεραπείας ἕνεκα», ἤτοι διά τήν συμμετοχήν εἰς τήν ὑπ αὐτῶν τελουμένην λειτουργίαν, ἀλλά, κατά τόν Θεόδωρον Βαλσαμῶνα, ὄχι βεβαίως ἄν μεταβοῦν «εἰς σύναξιν αἱρετικῶν χάριν τοῦ καταπτῦσαι αὐτῆς» (ἔνθ ἀν, ΙΙΙ, ). Ὁ κανών ΛΓ τῆς Λαοδικείας («Ὅτι οὐ δεῖ αἱρετικοῖς ἤ σχισματικοῖς συνεύχεσθαι») ἀπαγορεύει τό «συνιερουργεῖν» ἤ «συνεκκλησιάζειν», κατά τό πνεῦμα τοῦ ΜΕ Ἀποστολικοῦ κανόνος, σχολιάζεται δέ ἐν συνδυασμῷ πρός τούς κανόνας ΛΑ καί ΛΒ τῆς αὐτῆς συνόδου. Ὁ κανών ΛΑ ἀπαγορεύει εἰς τούς ὀρθοδόξους «πρός πάντας αἱρετικούς ἐπιγαμίας ποιεῖν ἤ διδόναι υἱούς ἤ θυγατέρας, ἀλλά μᾶλλον λαμβάνειν, εἴ γε ἐπαγγέλοιντο χριστιανοί γίνεσθαι (=γενέσθαι)», ἐνῷ ὁ ΛΒ κανών ἀπαγορεύει εἰς τούς ὀρθοδόξους «αἱρετικῶν εὐλογίας λαμβάνειν,

19 αἵτινές εἰσιν ἀλογίαι μᾶλλον ἤ εὐλογίαι» ἐν τῷ πλαισίῳ βεβαίως αἱρετικῶν λειτουργικῶν συνάξεων. Εἶναι λοιπόν εὐνόητον ὅτι οἱ ἀνωτέρω κανόνες ἐχρησιμοποίησαν τό ρῆμα «συνεύχεσθαι» ὑπό τήν ἔννοιαν τοῦ «συλλειτουργεῖν», «συνιερουργεῖν» ἤ «συνεκκλησιάζειν» μετά ἐπισήμως κατεγνωσμένων αἱρετικῶν, οἱ ὁποῖοι ἐμμένουν πεισμόνως καί ἀδιαλλάκτως εἰς τήν αἵρεσιν αὐτῶν, ἀποδοκιμάζουν δέ αὐθαιρέτως ἐνεργείας ὀρθοδόξων κληρικῶν ἤ ἐπιπολαίας πράξεις ὀρθοδόξων πιστῶν. Ἡ ἀπαγόρευσις τοῦ «συνεύχεσθαι» ὑπό τήν ἔννοιαν τοῦ «συλλειτουργεῖν» μετά τῶν ἑτεροδόξων εἶναι ἀπόλυτος εἰς τήν κανονικήν παράδοσιν καί ἐρείδεται πλήρως εἰς τήν ὀρθοδόξον ἐκκλησιολογίαν, καί τήν συνεπῆ ἐκκλησιαστικήν πρᾶξιν, διότι ἡ συλλειτουργία προϋποθέτει ἀπαραιτήτως τήν πλήρη ἄρσιν τῶν αἰτίων, τά ὁποῖα προεκάλεσαν τήν διακοπήν τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας. Τό «συνεύχεσθαι» ὅμως ὑπό τήν ἔννοιαν τῆς ἁπλῆς «παραστάσεως» εἰς τελετουργίας ἑτεροδόξων ἤ καί ἁπλῆς «συμμετοχῆς» εἰς ἐκδηλώσεις κοινῆς προσευχῆς λειτουργικοῦ ἤ μή χαρακτῆρος προϋποθέτει ἀφ ἑνός μέν τήν μή ἀδιάλλακτον ἐμμονήν αὐτῶν εἰς τά προκαλέσαντα τήν διακοπήν τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας αἴτια, ἀφ ἑτέρου δέ τήν ἐκπεφρασμένην διάθεσιν αὐτῶν νά συμβάλουν εἰς τήν ἀποκατάστασιν τῆς ἑνότητος τῆς Ἐκκλησίας. Ἐν τούτοις, ἡ συνδρομή τῶν προϋποθέσεων αὐτῶν βεβαιοῦται μόνον δι ἐπισήμου ἐκκλησιαστικῆς πράξεως καί ὄχι βεβαίως δι ὑποκειμενικῶν ἑρμηνειῶν τῆς κανονικῆς παραδόσεως ὑπό μεμονωμένων προσώπων, (κληρικῶν, μοναχῶν ἤ λαϊκῶν), διότι ἡ ἀποκατάστασις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητος εἶναι ὀφειλετική μέριμνα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας διά τῶν ἁρμοδίων συνοδικῶν ὀργάνων, διό καί ἡ Ἐκκλησία ἐσχετικοποίησε πάντοτε τά ὅρια τῆς κανονικῆς ἀκριβείας τῶν ἀνωτέρω κανόνων εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν πρᾶξιν καί δέν ἀνενέωσε τό κῦρος αὐτῶν διά τινος μεταγενεστέρου κανόνος. Συνεπῶς, ἡ ἀληθής ἔννοια τῶν ἀνωτέρω κανόνων ἀναφέρεται εἰς μόνην τήν εὔλογον καί αὐτονόητον ἀπαγόρευσιν τῆς συλλειτουργίας ὀρθοδόξων κληρικῶν μετά τῶν ἑτεροδόξων καί ὄχι βεβαίως εἰς τήν συμμετοχήν αὐτῶν εἰς πᾶσαν ἄλλην προσευχήν. Ὑπό τήν ἔννοιαν αὐτήν, πάντες οἱ ἔγκριτοι βυζαντινοί σχολιασταί τῶν ἀνωτέρω ἱερῶν κανόνων, ὡς καί ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης εἰς τό Πηδάλιον, κατά τόν σχολιασμόν τοῦ ΜΕ Ἀποστολικοῦ κανόνος προβάλλουν Ἀπό τήν παρουσία τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου στό Συμβούλιο τῶν Εὐρωπαϊκῶν Ἐκκλησιῶν (ΚΕΚ). μετ ἐμφάσεως τήν συμφωνίαν αὐτῶν πρός τόν Θ κανόνα τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας Τιμοθέου, ὁ ὁποῖος ἐκφράζει μετά τῆς μεγίστης δυνατῆς σαφηνείας τήν αὐθεντικήν ἔννοιαν τῆς ἀπαγορεύσεως ὑπό πάντων τῶν σχετικῶν κανόνων τοῦ «συνεύχεσθαι» μετά τῶν αἱρετικῶν καί πολλῷ μᾶλλον μετά τῶν σχισματικῶν: «Ἐρώτησις θ : Εἰ ὀφείλει κληρικός εὔχεσθαι παρόντων ἀρειανῶν ἤ ἄλλων αἱρετικῶν, ἤ οὐδέν βλάπτει ὁπόταν αὐτός ποιῇ τήν εὐχήν, ἤγουν τήν προσφοράν; Ἀπόκρισις: Ἐν τῇ θείᾳ Ἀναφορᾷ ὁ διάκονος προσφωνεῖ πρό τοῦ ἀσπασμοῦ: Οἱ ἀκοινώνητοι περιπατήσατε. Οὐκ ὀφείλουσιν οὖν παρεῖναι, εἰ μή ἄν ἐπαγγέλωνται μετανοεῖν καί ἐκφεύγειν τήν αἵρεσιν». Ἑπομένως, οἱ ἀρειανοί ἤ ἄλλοι αἱρετικοί δύνανται νά παρίστανται εἰς τήν ὑπό ὀρθοδόξου κληρικοῦ τελουμένην ὀρθόδοξον θείαν λειτουργίαν τουλάχιστον «μέχρι τοῦ ἀσπασμοῦ», ἐνῷ, «ἄν ἐπαγγέλωνται μετανοεῖν καί ἐκφεύγειν τήν αἵρεσιν» δύνανται νά παραμείνουν καί ἐν τῇ θείᾳ Ἀναφορᾷ, ἤτοι εἰς ὁλόκληρον τήν θείαν λειτουργίαν, ἀλλ ὄχι βεβαίως νά γίνουν δεκτοί καί εἰς συλλειτουργίαν ἤ εἰς κοινωνίαν. Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ ἁγιορείτης, ἐπειδή εἶχε τήν γνώμην, ὅτι «πρέπει τούς αἱρετικούς νά μισοῦμεν καί νά ἀποστρεφώμεθα» καί νά μή «συμπροσευχώμεθα» μετ αὐτῶν, δέν ἀποδίδει τήν ὀρθήν ἔννοιαν εἰς τόν σχολιασμόν τοῦ Θ κανόνος τοῦ Τιμοθέου, ἐπεκτείνων ἀκρίτως τήν προϋπόθεσιν τῆς μετανοίας τῶν αἱρετικῶν διά τήν συμμετοχήν αὐτῶν καί εἰς 19

20 Ἀπό τόν Διάλογο τῆς Διεθνοῦς Μικτῆς Ἐπιτροπῆς Διαλόγου Ὀρθοδόξων - Ρωμαιοκαθολικῶν στή Βιέννη τόν Σεπτέμβριο τοῦ τό πρῶτον εἰσέτι μέρος τῆς θείας λειτουργίας, διό καί ὑποστηρίζει ἀβασίμως τήν γενικήν ἀπαγόρευσιν, ἤτοι, ὅτι «ὁ Θ Τιμοθέου δέν συγχωρεῖ νά στέκωνται παρόντες αἱρετικοί ἐν τῷ καιρῷ τῆς θείας λειτουργίας, ἔξω μόνον (=ἐκτός) ἄν ὑπόσχωνται νά μετανοήσουν καί νά ἀφήσουν τήν αἵρεσιν». Εἶναι εὐνόητον ὅτι, ὁ ἅγιος Νικόδημος διά τῆς ἑρμηνείας αὐτῆς παρερμηνεύει ἤ δέν ἀποδίδει τήν ἀληθῆ ἔννοιαν τῆς «Ἀποκρίσεως» τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας, διά τῆς ὁποίας παραλληλίζεται ἡ παρουσία «τῶν ἀρειανῶν ἤ ἄλλων αἱρετικῶν» εἰς τήν θείαν λειτουργίαν πρός τήν παρουσίαν ἐν αὐτῇ τῶν κατηχουμένων ἤ τῶν μετανοούντων, ἤτοι τῶν μή ἐχόντων εἰσέτι δικαίωμα κοινωνίας («ἀκοινώνητοι»), ὥστε νά δοθῇ πλήρης ἀπάντησις εἰς τήν διπλῆν ἐρώτησιν, ἤτοι εἰς τό γενικώτερον ζήτημα τῆς δυνατότητος παρουσίας αἱρετικῶν κατά τήν τέλεσιν τῆς ὀρθοδόξου θείας λειτουργίας καί εἰς τό εἰδικώτερον ζήτημα τῆς παρουσίας αὐτῶν κατά τήν τέλεσιν τοῦ μυστηριακοῦ μέρους τῆς θείας λειτουργίας («εἰ ὀφείλει κληρικός εὔχεσθαι παρόντων ἀρειανῶν ἤ ἄλλων αἱρετικῶν, ἤ οὐδέν βλάπτει ὁπόταν αὐτός ποιῇ τήν εὐχήν, ἤγουν τήν προσφοράν»). Ἡ Ἀπόκρισις τοῦ ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας εἰς τό γενικόν ζήτημα τῆς παρουσίας τῶν αἱρετικῶν δίδεται κατ ἀναλογίαν πρός τήν καθιερωμένην ἐκκλησιαστικήν πρᾶξιν διά τούς «ἀκοινωνήτους» (κατηχουμένους, μετανοοῦντας), ἤτοι ἡδύναντο νά συμμετέχουν μέχρι τοῦ ἀσπασμοῦ τῆς ἀγάπης, ἐνῷ εἰς τό εἰδικόν ζήτημα τῆς παρουσίας αὐτῶν καί κατά τήν τέλεσιν τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας τίθεται ὡς ὅρος ὅτι οἱ αἱρετικοί ἠδύναντο νά παραμείνουν καί μετά τόν ἀσπασμόν τῆς ἀγάπης, ἤτοι μέχρι τέλους τῆς θείας λειτουργίας, «ἄν ἐπαγγέλωνται μετανοεῖν καί ἐκφεύγειν τήν αἵρεσιν», ὁπότε τοῦτο εἰς «οὐδέν βλάπτει». Ὁ τιθέμενος ὅμως ὅρος («ἄν ἐπαγγέλωνται») ὑποδηλοῖ σαφῶς προηγουμένην συζήτησιν μετά τῶν αἱρετικῶν καί συναίνεσιν εἰς τόν διάλογον διά τήν ἐπιστροφήν αὐτῶν εἰς τήν ἐκκλησιαστικήν κοινωνίαν, διότι ἄλλως ἡ διάκρισις θά ἦτο ἀδύνατος. Οὕτω, κατά τήν ἀληθῆ ἔννοιαν τοῦ Θ κανόνος τοῦ Τιμοθέου Ἀλεξανδρείας, οἱ αἱρετικοί ἠδύναντο νά συνεκκλησιάζωνται μετά τῶν ὀρθοδόξων κατά τήν τέλεσιν τῆς ὀρθοδόξου θείας λειτουργίας εἰς τό μέν πρῶτον μέρος αὐτῆς καί μέχρι τοῦ ἀσπασμοῦ τῆς ἀγάπης ἄνευ συγκεκριμένων ὅρων, ἐνῷ εἰς τό δεύτερον μέρος καί μετά τόν ἀσπασμόν τῆς ἀγάπης μόνον ὑπό τῆς ὅρον τῆς ὑποσχέσεως μεταμελείας διά τήν αἱρετικήν ἐκτροπήν αὐτῶν. Ὅθεν, ἄν εἰς «οὐδέν βλάπτει» ὁ συνεκκλησιασμός ὀρθοδόξων καί αἱρετικῶν κατά τήν θείαν λειτουργίαν, τότε πολλῷ μᾶλλον εἰς «οὐδέν βλάπτει» καί ἡ κοινή προσευχή τῶν ὀρθοδόξων μετά τῶν ἑτεροδόξων εἰς τόν σύγχρονον θεολογικόν διάλογον διά τήν ἑνότητα τῶν χριστιανῶν. ΙΙΙ. Ἡ ἐκκλησιαστική ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν κανόνων. Εἰς τήν διαχρονικήν ἐκκλησιαστικήν πραγματικότητα, ἐπί τῇ βάσει καί τῶν ἐν τοῖς πρόσθεν λεχθέντων, ὁ ΜΕ Ἀποστολικός κανών καί ὁ ΛΓ κανών τῆς Λαοδικείας εἶχον πάντοτε ἐφαρμογήν μόνον διά τήν μή συλλειτουργίαν ὀρθοδόξων κληρικῶν μετά τῶν ἑτεροδόξων, διότι αὐτή εἶναι ἀντίθετος πρός τήν ὀρθόδοξον ἐκκλησιολογίαν, ἀλλά δέν εἶχον βεβαίως ἐφαρμογήν διά τήν παράστασιν ὀρθοδόξων εἰς λατρευτικάς ἐκδηλώσεις ἑτεροδόξων ἤ ἑτεροδόξων εἰς λατρευτικάς ἐκδηλώσεις ὀρθοδόξων, ὡς ἐπίσης καί εἰς τήν κοινήν προσευχήν αὐτῶν ὑπέρ τῆς ἑνότητας τῶν χριστιανῶν εἰς διεκκλησιαστικάς συναντήσεις διά τήν ἑνότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος. Ἄλλωστε, μόνη ἡ συμμετοχή τῶν κατηχουμένων ἤ καί τῶν μετανοούντων ἀρνητῶν τῆς πίστεως (lapsi) κατά τήν περίοδον τῶν διωγμῶν εἰς τό πρῶτον μέρος τῆς θείας λειτουργίας κατά τά διάφορα στάδια τῆς κατηχήσεως ἤ τῆς μετανοίας αὐτῶν (κανόνες ΙΑ, ΙΒ, ΙΓ, ΙΔ τῆς Α Οἰκουμενικῆς συνόδου κλπ.) ἀρκεῖ πρός βεβαίωσιν τῶν ἀνωτέρω, διό καί οἱ ἐπικαλούμενοι τόν ΜΕ Ἀποστολικόν κανόνα ἀναγκάζονται νά χαρακτηρίζουν αὐθαιρέτως ὡς «συλ-