Γιάννη Α. Ποττάκη Προέδρου Ελλ. Φιλοσ. Εταιρείας Διδ. Φιλοσοφίας τ. Υπουργού. Πολιτική και Βία. (Π ε ρ ί λ η ψ η)

Transcript

1 Γιάννη Α. Ποττάκη Προέδρου Ελλ. Φιλοσ. Εταιρείας Διδ. Φιλοσοφίας τ. Υπουργού Πολιτική και Βία (Π ε ρ ί λ η ψ η) Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας Θεσσαλονίκη: 21 &

2 Πολιτική και Βία 1. Την βία καταδικάζουν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όλοι οι άνθρωποι, όλα τα Έθνη, όλες οι Κοινωνίες, όλες οι νομοθεσίες. Παρά τη γενική καταδίκη της βίας, βία ασκούν, και πάλι με ελάχιστες εξαιρέσεις, όλοι οι άνθρωποι, όλα τα κράτη. Τι ακριβώς συμβαίνει; 2. Ο Σορέλλ και ο Σαρτρ δηλώνουν ότι το θέμα της βίας παραμένει «σκοτεινό». Για τη διαύγασή του στην ιστορική του διαδρομή, θα αφιερώσουμε ωρισμένες σκέψεις. Η σύνδεση του φαινομένου με τις αιτίες του είναι η πηγή της γνώσης και της αντιμετώπισής του Ο Εμπεδοκλής θεωρεί ότι τα τέσσερα στοιχεία από τα οποία συγκροτείται η φύση, ο κόσμος και ο άνθρωπος η φωτιά, το νερό, ο αέρας, η γη διέπονται από δύο αρχές τη φιλότητα και το νείκος. Φιλότητα είναι η δύναμη της Ειρήνης, της δημιουργίας, της ενότητας, της έλξης Νείκος είναι η δύναμη του Πολέμου, της καταστροφής, της διάσπασης, της απώθησης. Φιλότητα και Νείκος, συγκροτούν, συνθέτουν, ενοποιούν, διασπούν, δημιουργούν και καταστρέφουν, έλκουν και απωθούν τα στοιχεία που συγκροτούν το ον, τη φύση και την Κοινωνία. 1 Πλάτωνος, Μένων 98 a, Θεαίτητος 201 d 202, Αριστοτέλους: Μετά τα Φυσικά, 981 a

3 4. Η θεωρία του Εμπεδοκλή άσκησε αποφασιστική επιρροή στην τελική διαμόρφωση της θεωρίας του Φρόιντ για την libido. Στα 1920 ο Φρόιντ τροποποίησε τη θεωρία του από δύο πλευρές. Αφενός διεύρυνε την έννοια της libido, ώστε να περιλάβει τον Έρωτα σε κάθε του μορφή, κατά το πρότυπο του Θείου Πλάτωνα, όπως αναφέρει. Τον έρωτα για το πρόσωπο, για τη γνώση, για την πράξη, για τους θεσμούς, για τις Ιδέες. Και αφετέρου προσέθεσε την ενόρμηση του θανάτου, όπως αναλύεται στο έργο του Πέραν της αρχής της ηδονής 2. Έτσι, κατά το δίπολο Φιλότης Νείκος του Εμπεδοκλή, ο Φρόιντ διαμόρφωσε το δικό του δίπολο: Έρωτας Θάνατος που περιέλαβε όλα τα καταστροφικά, τα επιθετικά και βίαια ένστικτα Τα επιθετικά ένστικτα, τα ένστικτα βίας, παίρνουν τη μορφή του μαζοχισμού, όταν η βία και η επιθετικότητα στρέφεται κατά του άλλου με σκοπό την ταπείνωση, την κυριαρχία, την πρόκληση πόνου που ο Φρόιντ ονομάζει «ενόρμηση επιβολής». Από αυτόν τον πρωτογενή μαζοχισμό προκύπτει ο σαδισμός και ο διαστροφικός μαζοχισμός. Το να βρεις δηλαδή κάποιον άλλο ικανό να σε κάνει να υποφέρεις. 2 3 S. Freud: Beyond the pleasure principle, G.W. p. 15, 19 G. Devereau: The Anthropological Roots of Psychoanalysis, 1958, p. 74 3

4 6. Ο Sumpeter χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό, το σύστημα «της δημιουργικής καταστροφής». Δημιουργεί και ταυτόχρονα καταστρέφει. Καταστρέφει και ταυτόχρονα δημιουργεί. Δημιουργεί πλούτο, εμπορεύματα, αξίες άϋλες. Καθοδηγεί την παραγωγή και την κατανάλωση με το μηχανισμό των τιμών και τη διαφήμιση. Αλλά και καταστρέφει. Καταστρέφει το περιβάλλον, αυξάνει την ανεργία και την ανισότητα. Μεταφέρει ένα μέρος της παραγόμενης αξίας από την εργασία στο κεφάλαιο. Βαθαίνει τα χάσματα στον πλούτο, τα εισοδήματα, την απόλαυση των κοινωνικών και οικονομικών αγαθών. Δημιουργεί πόλους εξουσίας. Στρεβλώνει την κλίμακα των κοινωνικών αξιών. 7. Εμπεδοκλής λοιπόν, και Φρόιντ και Sumpeter θεωρούν τη δημιουργικότητα και την καταστροφή, έμφυτες τάσεις της ψυχής, που διέπουν τη συμπεριφορά των ατόμων και τη λειτουργία των Κοινωνιών. 8. Στο πολίτευμα της άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, θα διακρίνουμε τον «Οίκον» (το χώρο της ιδιωτικής ζωής) και την «Πόλιν», (τον χώρο του δημόσιου βίου). α. Στον οίκο, επικρατούν σχέσεις εξουσίας. Ο κύριος του οίκου ασκεί εξουσία στα πρόσωπα που συγκροτούν τον οίκο. Τη γυναίκα, τα παιδιά, τους δούλους. Η εξουσία του περιλαμβάνει 4

5 εντολές, οδηγίες κλπ. Η εφαρμογή τους γίνεται με την πειθώ, και ενδεχομένως με την άσκηση βίας, αφού η βία είναι σύμφυτη με την εξουσία. Ο Πλάτων στους Νόμους συνιστά δίκαιη μεταχείριση του δούλου «για λόγους αυτοσεβασμού». β. Στην πόλη, αντίθετα, οι «πολίτες» είναι ίσοι μεταξύ τους και ελεύθεροι. Οι σχέσεις ισότητας και ελευθερίας δεν επιτρέπουν ούτε βία, ούτε ετεροπροσδιορισμό. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με πειθώ, και εκτελούνται λόγω της πειθούς. Βία κατά πολίτη δεν ασκείται ούτε και για την εκτέλεση ποινής. Ο Σωκράτης πίνει το κώνειο, συμμετέχει δηλαδή στην εκτέλεση της ποινής 4. Ο δεσμός μεταξύ των πολιτών δεν είναι οι σχέσεις εξουσίας, αλλά η πολιτική φιλία. γ. Δεν ισχύει βεβαίως το ίδιο στις σχέσεις της πόλης με άλλες πόλεις. Εδώ υπάρχουν σχέσεις εξουσίας, σχέσεις κυριαρχίας, άσκηση βίας και επιβολή της δύναμης και του δικαίου του ισχυρότερου. Χαρακτηριστική είναι η δικαιολόγηση της απαίτησης των Αθηναίων έναντι των Μηλίων, να επιλέξουν μεταξύ υποταγής και καταστροφής. δ. Η βία συνεπώς συνδέεται με σχέσεις εξουσίας όχι ισότητας, με σχέσεις κυριαρχίας όχι ελευθερίας, με σχέσεις ετεροπροσδιοριμού όχι αυτονομίας και αυτοπροσδιορισμού. 4 Hanna Arendt: Περί Βίας, Εκδ. Αλεξάνδρεια 2000, σελ. 60 σημ. 76 5

6 9. Η πηγή της βίας: Στο ερώτημα ποια είναι η πηγή της βίας, οι απαντήσεις ποικίλουν. Έχει υποστηριχθεί η άποψη, ότι η βία πηγάζει από τα πάθη, από τις επιθυμίες ή και από τη Λογική. α. Η βία που οφείλεται σε βλάβες στον εγκέφαλο ή σε ψυχική νόσο, εκφεύγουν της παρούσας ανάλυσης. Γενικά, αποτελούν μικρό ποσοστό στην καταγραφή της εγκληματικότητας. β. Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική εξετάζει τα πάθη. 5 Αναλύει 15 συναισθήματα, μεταξύ των οποίων και την οργή. Θέτει τα ερωτήματα: Πότε οι άνθρωποι οργίζονται, εναντίων τίνων οργίζονται, για ποιες αιτίες οργίζονται; Και σημειώνει: «Ο λαμβάνων δικαίαν αφορμήν και μη οργιζόμενος, ανήθικος εστίν». Όταν κανείς βρίσκεται μπροστά σε εξοργιστικά γεγονότα ή συνθήκες, φυσικό είναι να οργίζεται. Η απόσταση από τη μετατροπή της οργής σε βία δεν είναι μεγάλη. Στα Μεταφυσικά 6, σημειώνει ότι η βία είναι αντίθετη προς την (ελεύθερη) βούληση αναγκάζει σε πράξεις και παραλείψεις, προκαλεί «παθήματα». 5 6 Αριστοτέλους; Ρητορική 1378 a 20-25, 1380 a 1386 b 30 Δ, 1015 a b 6

7 γ. Πηγή βίας δεν είναι όμως μόνο τα πάθη 7. Είναι και ο Λόγος. Ο Λόγος είναι «αρχή». Ως αρχή είναι «εξουσία». Ως εξουσία γίνεται «λόγος εξουσιαστικός». Περιέχει βία και ασκεί βία στο βαθμό που επιδιώκει επιβολή και όχι πειθώ. Στο βαθμό που γίνεται δόγμα. Κάθε εξουσία διεκδικεί τη δύναμη που ασκεί ο Λόγος ως αποκλειστικό προνόμιο. Διεκδικεί το προνόμιο να είναι αυθεντικός ερμηνευτής και εφαρμοστής του Λόγου. Μεταβάλλεται σε ιερατείο του Λόγου. Ο θρησκευτικό λόγος, και όχι μόνο αυτός, «διώκει και τιμωρεί όποιον επιδιώκει τη γνώση του καλού και του κακού», σε αντίθεση με το φιλοσοφικό λόγο που την επιδιώκει Μορφές της βίας: Η βία είναι διάχυτη. Στην ατομική συμπεριφορά, στην οικογένεια, στο Σχολείο, στην Κοινωνία, στην Οικονομία, στη Θρησκεία, στο Κράτος. Αρχίζει από την Οικογένεια. Το παιδί βιώνει τη βία του πατέρα και την αρνείται. Όταν γίνεται το ίδιο πατέρας, την επαναλαμβάνει στη δική του οικογένεια. 7 8 Hanna Arendt, Περί βίας, σελ. 122 Πλάτωνος: Χαρμίδης 174 b-c 7

8 Η ενσωμάτωση της πατρικής βίας, ή της απειλής βίας, πραγματικής ή φαντασιακής και του φόβου (της τιμωρίας, του ευνουχισμού) τροφοδοτούν το μηχανισμό προβολής που εδρεύει σε κάθε άνθρωπο. Εικόνες ενσωμάτωσης του αυταρχικού πατέρα. Εικόνες άγχους, φόβου, βίας τις προβάλλει στο πρόσωπο του άλλου και τις αντιμετωπίζει, κυρίως προληπτικά, με τη δικαιολογία (ή το επιχείρημα) «η επίθεση είναι η καλύτερη άμυνα». Ο μηχανισμός βίας έχει τεθεί σε λειτουργία. Αυτού του «μηχανισμού προβολής», του ασυνείδητου, της ψυχής γνώριμου σε κάθε άνθρωπο, κάνει χρήση και συνήθως κατάχρηση το Κράτος. Με τον ίδιο τρόπο που επιτυγχάνεται η «κατασκευή της συναίνεσης» (Νόαμ Τσόμσκυ), με τον ίδιο ή ανάλογο τρόπο κατασκευάζεται και η έννοια του «επικίνδυνου πολίτη» φορέα βίας που πρέπει να αντιμετωπισθεί, προληπτικά ή κατασταλτικά, και του «αποδιοπομπαίου τράγου» Εμφυτεύοντας στο ατομικό και συλλογικό ασυνείδητο εικόνες φόβου, άγχους, βίας, κινδύνου, με όλα τα μέσα και τους μηχανισμούς επηρεασμού της κοινής γνώμης. 11. Η κρατική βία: α. Το κράτος κατά τον Marx Weber είναι μηχανισμός εξουσίας. Δύναμη, ρώμη, επιβολή, κύρος είναι λέξεις που δείχνουν τα μέσα εξουσίας. 8

9 Η βία είναι ο εκφυλισμός της δύναμης, αλλά δεν μπορεί να την δημιουργήσει. Ούτε μπορεί η βία να προέλθει «εξελεικτικά» από τη δύναμη, ως άρνηση της. Από την κάνη ενός όπλου, αυτό που θα προέλθει είναι η βία: ποτέ δύναμη 9. Κάθε μείωση της δύναμης και κάθε εκφυλισμός της δύναμης, είναι και πρόκληση καταφυγής στη βία, έστω και μόνο γι αυτούς που χάνουν ή νιώθουν να χάνουν τη δύναμη 10. β. Το δίκαιο ρυθμίζει τα θέματα βίας. Το Κράτος απαγορεύει στους πολίτες τη βία είτε εναντίον αλλήλων, είτε κατά του ιδίου και των οργάνων του και ταυτόχρονα την επιτρέπει υπό προϋποθέσεις. Η βία που ασκείται από το Κράτος με τη μορφή καταναγκασμού και επιβολής ποινών, κυρώσεων, δεσμεύσεων, όπως και της εκτελεστότητας των δικαστικών πράξεων, υποβάλλεται στο Κράτος Δικαίου σε αυστηρούς όρους, όπως π.χ. η αρχή της νομιμότητας (και όχι της σκοπιμότητας) για τη δίωξη των εγκλημάτων, οι Συνταγματικές αρχές προστασίας της αξιοπρέπειας του ατόμου, της απαγόρευσης της καταχρηστικής άσκησης των δικαιωμάτων και η αρχή της αναλογίας (αρθρ. 2,5,25 παρ. 1 και 2 Συντ.), και οι πολλές δικονομικές εγγυήσεις Hanna Arendt: Περί βίας, σελ. 114 ό.α. σελ

10 Στη βία του Κράτους που νομιμοποιείται με νόμο, και εφαρμόζεται όπως επιβάλλει η νομιμότητα, αντιστοιχεί η υπακοή του πολίτη. Στη βία του Κράτους και των οργάνων του, που είναι ανομιμοποίητη, κινείται δηλαδή έξω από τα όρια του νόμου, δεν υπάρχει υποχρέωση υπακοής και υποταγής. Το νομικό οπλοστάσιο κατά της βίας - Η Οικουμενική Διακήρυξη και η Συνθήκη της Ρώμης. Το Σύνταγμά (7 2), ο Ποινικός Κώδικας (Π.Κ.) περιέχουν σειρά διατάξεων που απαγορεύουν τη βία 11 ή την επιτρέπουν υπό προϋποθέσεις ή και την συγχωρούν και δεν φαίνεται να χρειάζονται πρόσθετα μέτρα. Κάθε νομοθεσία κατά της βίας άλλωστε, είναι γνωστό ότι έχει παρενέργειες. Το θετικό δίκαιο άλλωστε σήμερα, μέσα από μια σειρά διατάξεων που περιέχουν αξιολογικές κρίσεις και ηθικές αρχές, έχει ενσωματώσει σε μεγάλο βαθμό και έχει καταστήσει θετικό δίκαιο, το άλλοτε καλούμενο «φυσικό» δίκαιο 12 και επιβάλλει την εφαρμογή τους. 11 Όπως: Έσχατη προδοσία (αρθ.134 Π.Κ), Απαγόρευση βασανιστηρίων (αρθ.137 Α Π.Κ), Βία κατά πολιτικού σώματος ή της Κυβέρνησης (αρθ.157 Π.Κ), Βία κατά πολιτικού κόμματος (αρθ.157 Α Π.Κ), Βία κατά εκλογέων (αρθ.161 Π.Κ), Αντίσταση (αρθ. 167 Π.Κ), Βία κατά του Προέδρου της Δημοκρατίας (αρθ. 168 Π.Κ), Σύσταση εγκληματικής οργάνωσης τρομοκρατικής πράξης (αρθ. 187, 188 Π.Κ), Διατάραξη κοινής ειρήνης (αρθ. 189 Π.Κ), Κατάχρηση εξουσίας (αρθ. 239 Π.Κ), Αρπαγή (αρθ. 322 Π.Κ), Εξαναγκασμός σε παύση εργασίας (αρθ. 332 Π.Κ), Απειλή (αρθ. 333 Π.Κ), Διατάραξη οικ. ειρήνης (αρθ. 334 Π.Κ), Βιασμός (αρθ. 336 Π.Κ) 12 Μιχ. Σταθοπούλου: Νομικός Θετικισμός και Ιδεαλισμός. Η σημερινή θετικοποίηση του Ιδεαλισμού. Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών κατά την αναγόρευσή του ως Ακαδημαϊκού. 10

11 Τα ΜΜΕ δεν έχουν ούτε ενιαία πολιτική ούτε ενιαία στάση απέναντι στα φαινόμενα βίας. Αν π.χ. πρόκειται για πολιτικό, επιλέγεται η προβολή, αν για μετανάστη, η υποβάθμιση. δ. Σχέσεις δικαίου και βίας. Η βία συμβιώνει με το δίκαιο και συμβάλλει στην εφαρμογή του. Σε ανώμαλες καταστάσεις, αναστέλλεται η εφαρμογή του δικαίου και καλείται η βία να καλύψει το κενό. δ1. Κατά τον Καντ, το Δίκαιο συνδυάζει τον γενικό εξαναγκασμό με την ελευθερία του καθενός 13. Ο νόμος πραγματοποιεί τη «σύζευξη των αντιθέτων», της Βίας και της Δίκης 14 νομιμοποιεί τη βία την εντάσσει στο σύστημα δικαίου. Το γνωρίζουμε ήδη από τον Πίνδαρο (αποσπ. 169) το Σόλωνα (απόσπ. 24) και στον Ησίοδο. Η υποταγή του ελεύθερου, αυτόνομου και αυτοπροσδιοριζόμενου πολίτη στην εξουσία, δεν είναι αντίφαση, γιατί είναι εθελούσια. Η νομιμοποίησή της οφείλεται, κατά τον Καστοριάδη, στο γεγονός της συμμετοχής στην διαδικασία παραγωγής του νόμου. Η υποταγή λοιπόν, δεν είναι υποταγή στο αλάθητο περιεχόμενό του νόμου, στην αλήθεια, στην αυθεντία ή την ιερότητά του. Είναι υποταγή στην αρχή της πλειοψηφίας, που διέπει τη δημοκρατική δομή και λειτουργία της Πολιτείας. 13 Kant. Werke: Εκδ. Cassirer, Βερολίνο 1912, VII, σελ. 31 και 33, παρατίθεται από H. Marcuse Εξουσία και Οικογένεια Kant, Κάλβος 1976, σελ G. Agamben: Homo Sacer. Νόμος βασιλεύς, σελ

12 Αυτό εξηγεί και την φαινόμενη αντίφαση, αφενός της υπακοής στο νόμο, και αφετέρου του αγώνα για την ανατροπή ή την τροποποίησή του, με τη διαμόρφωση μιας νέας πλειοψηφίας. δ2. Η αναστολή του δικαίου. Σύμφωνα με το αρθ. 48 του Συντάγματος, η Βουλή, και σε αδυναμία σύγκλησής της, το Υπουργικό Συμβούλιο, σε έκτακτες περιστάσεις κινδύνου κηρύσσει τη χώρα σε κατάσταση πολιορκίας. Το Σύνταγμα προβλέπει την αναστολή του, ώστε η αναστολή εφαρμογής του, να νομιμοποιείται. Ο Χίτλερ έκανε χρήση του αρθ. 48 του Συντάγματος της Βαϊμάρης το Η αναστολή ισχύος του, η εξαίρεση, διήρκεσε όσο η εξουσία του, 12 χρόνια. Το προσωρινό έγινε μόνιμο, το έκτακτο έγινε «κατάσταση πραγμάτων», η εξαίρεση έγινε ο κανόνας. Αυτή η αναστολή της εφαρμογής του Κράτους Δικαίου δημιουργεί δυσεπίλυτα προβλήματα για τη θεωρία του δικαίου που αναζητεί την πηγή της ισχύος του θεσμού της αναστολής σε θεωρίες, όπως της ανάγκης, της σωτηρίας, του δεσμού που ενώνει την κυριαρχία με την κατάσταση αναστολής, κλπ. Δημιουργεί δυσεπίλυτα προβλήματα και για την πράξη, όταν καλείται να κρίνει εγκλήματα που έγιναν κατά τη διάρκεια της αναστολής, σε εκτέλεση διαταγών της εξουσίας G. Agamben: Κατάσταση εξαίρεσης, Εκδ. Πατάκη 2007, σελ. 13, 31-43, 87-88,

13 ε. Και η συντηρητική ιδεολογία και η αριστερά ασχολήθηκαν με το θέμα της βίας. Για τον Μαρξ, το Κράτος είναι το εργαλείο της κυρίαρχης τάξης, μέσω του οποίου καταπιέζει και εκμεταλλεύεται τα μέλη των υπόλοιπων (υπό κυριαρχίαν) τάξεων. Με το τέλος της ταξικής πάλης και την εξαφάνιση του Κράτους, δεν θα υπάρχει κρατική βία. Ως τα τότε, «η βία θα είναι η μαμμή κάθε παλαιάς κοινωνίας, η οποία εγκυμονεί κάποια νέα» 16. Ο Χομπς πίστευε ότι το κράτος για να κάνει τη δουλειά του, πρέπει να έχει το μονοπώλιο ορισμένων μορφών επίσημου καταναγκασμού. Ο Σπέγκλερ, στο έργο του Παρακμή της Δύσης υποστηρίζει ότι η παρακμή σημαίνει έλλειψη δύναμης και εύχεται να επιτεθεί το προλεταριάτο με πράξεις βίας για να ξυπνήσει στην αστική τάξη την αίσθηση της δύναμης και της αντίδρασης. Στους Times της Νέας Υόρκης της δημοσιεύτηκε η έκθεση της Εθνικής Επιτροπής των ΗΠΑ για τα αίτια και την πρόληψη της βίας. Το συμπέρασμά της: «Ο εξαναγκασμός και η βία μπορεί να αποδειχθούν επιτυχημένες τεχνικές κοινωνικού ελέγχου και πειθούς, όταν έχουν ευρεία λαϊκή υποστήριξη». Συμπερασματικά: Η Πολιτική και το δίκαιο ενσωματώνουν τη βία και την νομιμοποιούν. Άλλοτε την απαγορεύουν και την τιμωρούν. Σε καταστάσεις ανάγκης το δίκαιο της αναθέτει την επιβίωσή του. 16 K. Marx: Capital, Modern Library Edition, p

14 Η πολιτική χρησιμοποιεί το φόβο και τη βία όχι μόνο στο χώρο του δικαίου αλλά και ως τεχνικές κοινωνικού ελέγχου. Διαμορφώνει τους μηχανισμούς της ψυχής και τους εφοδιάζει με συγκεκριμένο περιεχόμενο. Διαμορφώνει το κοσμοείδωλο και το πολιτικό φρόνημα των πολιτών κατά την διαδικασία εξατομίκευσης και κοινωνικοποίησης, και την διαδικασία απορρόφησης και αφομοίωσης από τους πολίτες των αξιών που υιοθετεί η Κοινωνία. Η βία και ο καλλιεργούμενος φόβος της βίας χρησιμοποιούνται και για οικονομικούς σκοπούς. Ωθούν σε μια σειρά χρηματικές συναλλαγές και δαπάνες, π.χ. προμήθειας αντικλεπτικών μηχανισμών, μηχανισμών προειδοποίησης, θυρών και παραθύρων ασφαλείας, καμερών βιντεοσκόπησης, κλπ. που αυξάνουν το ΑΕΠ. Μια ολόκληρη βιομηχανία που στηρίζεται στο φόβο και για αυτό έχει κάθε λόγο να τον προκαλεί. ΙΙ. Τι μέλει γενέσθαι; 1. Η επιλογή, με κεντρικό πυρήνα την καταστροφή, ανάμεσα στον Φρόιντ (ζούμε για να καταστρέφουμε) και τον Καπιταλισμό (καταστρέφουμε για να ζούμε), δεν φαίνεται ικανοποιητική. 2. Η Ψυχανάλυση, ως Weltanschauung αφήνει περιθώρια για ανάλογη διέξοδο: Το αρνητικό απωθείται και με το μηχανισμό της εξιδανίκευσης της μετουσίωσης (sublimation) τρέπεται στο αντίθετο, σε θετικό, σε έργα πολιτισμού και τέχνης. Η Πολιτική, με τη μορφή της άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας, αφήνει τη δυνατότητα μετατροπής του δυνάμει σε ενεργεία. 14

15 3. Το σύστημα της «δημιουργικής καταστροφής», δεν φαίνεται να αφήνει τέτοια περιθώρια και διεξόδους. Όσο εμφανή είναι τα αποτελέσματα της δημιουργικότητας, άλλο τόσο εμφανή και έκδηλα είναι και τα αποτελέσματα των ενστίκτων επιθετικότητας, καταστροφής και βίας που προκαλεί «Αν αυτό δεν έχει υποπέσει στην αντίληψη των πολιτών της, σίγουρα έχει υποπέσει στην αντίληψη των θυμάτων της 17». Ο μηχανισμός της αγοράς είναι απαραίτητος. Όμως, όπως κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα έτσι και ο μηχανισμός της αγοράς πρέπει να υποτάσσεται στις έννοιες του ορίου και του ελέγχου. Δεν ήρθε συνεπώς το τέλος ούτε της Ιστορίας, ούτε της Φιλοσοφίας. Η αναζήτηση συνεχίζεται. 4. Αν το μέλλον ήταν η αιτιακή προέκταση του παρόντος, θα μπορούσε να το δει κανείς και να το περιγράψει. Όμως αυτό δεν συμβαίνει. Οι άνθρωποι καθώς δέχθηκαν το διπλό δώρο, της ελευθερίας και της πράξης, είναι ικανοί να εγκαθιδρύσουν μια δική τους πραγματικότητα Είναι γνωστό ότι, κάθε δύναμη από τη φύση της είναι επεκτατική H. Marcuse: Έρωτας και Πολιτισμός, σελ. 282 Hanna Arendt: Τι είναι ελευθερία; Συμπεράσματα 15

16 Είναι επίσης γνωστό ότι η ευπλασία του ανθρώπου μάζα είναι απεριόριστη. Ο μηχανισμός εξουσίας και η δύναμη που προβάλλει και επιδεικνύει, σαγηνεύουν τις μάζες που έλκονται από τη δύναμη. Το φαινόμενο αναλύει η Hanna Arendt στο βιβλίο της «Οι απαρχές του ολοκληρωματισμού», αναφερόμενη στον χιτλερισμό και το σταλινισμό 19. Στο ίδιο μήκος κύματος, ο Αντόρνο σημειώνει: «Η μάζα θέλει πυγμή. Κατά τη διατύπωση του Λε Μπον διψάει για υπακοή. Ο αρχέγονος πατέρας είναι το ιδεώδες της μάζας 20». Είναι συνεπώς προφανής η ανάγκη για την θέσπιση φραγμών και μέσων που θα αντιτάσσει η ανθρώπινη κατάσταση Ο άνθρωπος είναι συγκρουσιακό ον. Παράδειγμα διχοστασίας από την Πολιτεία του Πλάτωνα είναι η σκηνή με τον Λεόντιο έξω από τα τείχη της Αθήνας μπροστά στα πτώματα των Αθηναίων και στο Φαίδρο η σκηνή της άμαξας, με τον αναβάτη και τα δύο άλογα καθένα από τα οποία, τραβάει το δρόμο του 22. Τη συγκρουσιακή φύση του ανθρώπου διαπιστώνει και αναλύει ο Φρόιντ. Η σύγκρουση ανάμεσα στις δυνάμεις του id, του ego και του super-ego, ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, είναι συνεχείς και βίαιες ό.α. σελ. 239 Z. Bauman, Ρευστός φόβος, Πολύτροπον 2007, σελ. 229 Hanna Arendt: Περί βίας, σελ. 240 Πλάτωνος: Πολιτεία 439 e, 603 d 604 b, Φαίδρος 246 d c 16

17 7. Η πρόοδος του ανθρώπου ποτέ δεν θα είναι γραμμική, σημείωσε ο Πλάτων. «Τίποτα σε αυτό τον κόσμο δεν υπάρχει χωρίς το αντίθετό του Σαν να είναι ενωμένα δύο κεφάλια σε ένα» 23. «Και πάντα θα υπάρχει κάτι που θα συγκρούεται με το αγαθό Δεν είναι δυνατό να εξαφανιστεί το κακό 24» 8. Η θεραπεία του ανθρώπου από τα πάθη του, κυμαίνεται ανάμεσα σε δύο άκρα στο ένα άκρο ο εξανθρωπισμός του στο άλλο άκρο, ο ευνουχισμός του. Η τραγωδία του είναι, ότι ούτε ο πλήρης εξανθρωπισμός του είναι δυνατός, ούτε ο ευνουχισμός του είναι δυνατός ή επιθυμητός ή επιτρεπτός. Κι αν ακόμα θα θέλατε να σκοτώσετε το ζώο μέσα σας, η πρώτη που θα αντιδρούσε θα ήταν η γυναίκα σας, σημειώνει ο Γιούνγκ. 9. Και ο Φρόιντ, στο γράμμα του στον Αϊνστάιν, παρατηρεί ότι η ενόρμηση της βίας, όπως κάθε ένστικτο του ανθρώπου, δεν ξεριζώνεται. Η κάθε μια από τις αντίθετες ορμές είναι τόσο απαραίτητη, όσο και η άλλη. 25 Όσο καλλιεργούμε τις αξίες του πολιτισμού, τόσο απομακρυνόμαστε από το ζώο που έχουμε μέσα μας η καλλιέργεια άλλωστε του πολιτισμού συντελεί και στην εξημέρωση του ζώου,, «το ζεύγος των αντιθέτων μας υποχρεώνει, να διατηρούμε την αγάπη πάντα σε εγρήγορση, και να την ανανεώνουμε, για να τη διαφυλάξουμε από το μίσος που καιροφυλακτεί πίσω της 26». 23 Πλάτωνος: Φαίδων 60 b 24 Πλάτωνος: Θεαίτητος 176 α 25 Αλληλογραφία Αϊνστάιν-Φρόιντ: Γιατί Πόλεμος, στο Σ. Φρόιντ: Για τον Πόλεμο και τον Θάνατο, Επίκουρος 1998, σελ Σ. Φρόιντ: Εμείς και ο Θάνατος, Εκ των υστέρων, τευχ. 7, 2002, σελ.20 17

18 10. Είναι επίσης αδύνατο και πάντως ανώφελο να επιδιώκεται η κατάργηση κάθε εξουσίας για να στερέψει με τον τρόπο αυτό η πηγή της βίας. Ο Engels στο έργο του «Σχετικά με την αρχή της Εξουσίας 27» σημειώνει: «Η απόρριψη κάθε εξουσίας είναι αντιδιαλεκτική Μια αντικειμενική εξουσία είναι αναγκαία σαν προϋπόθεση για την παραγωγή, σε κάθε μορφή κοινωνικής οργάνωσης Θα διατηρήσει τη σημαντική λειτουργία της και σε μια μελλοντική κοινωνία, στην οποία, τα στοιχεία της δομής της εξουσίας που οφείλονται στην ταξική κοινωνία, θα εξαφανιστούν» Τα στοιχεία λοιπόν της ταξικής δομής της εξουσίας θα εξαφανιστούν. Όχι η ίδια η εξουσία! 11. Δεν είναι τέλος λύση, η καταναλωτική κοινωνία. Η επιδίωξη της «ικανοποίησης των αναγκών» σε μια «κοινωνία της αφθονίας». Είναι άλλωστε ανέφικτη, γιατί μαζί με την ικανοποίηση μιας ανάγκης ξεφυτρώνουν πολλές καινούριες ανάγκες, πραγματικές ή φαντασιακές που παίρνουν την μορφή Λερναίας Ύδρας. Οι επιθυμίες που υποδαυλίζονται, που γίνονται ψυχικές ανάγκες πραγματικές ή φαντασιακές και δεν ικανοποιούνται, είναι πηγή δυσφορίας στον πολιτισμό, παρατηρεί ο Φρόιντ. 12. Αν τώρα, δεν ξεριζώνεται το κακό, η επιθετικότητα, η βία αφού δεν ξεριζώνονται τα ένστικτα. Αν δεν είναι δυνατή η κατάργηση κάθε εξουσίας, ώστε να στερέψει η πηγή της βίας. 27 Engels: Uber das Autoritatsprinzip Neue Zeit 1914, τόμος Ι, σελ. 37 επ., όπως παρατίθεται στο Marcuse: Εξουσία και Οικογένεια Μαρξ, σελ

19 Αν δεν είναι δυνατή η ικανοποίηση κάθε ανάγκης, πραγματικής ή φαντασιακής, ώστε να πάψει να χρησιμοποιείται βία για την κάλυψη της στέρησης, τότε η σκέψη μας πρέπει να στραφεί για τη λύση του προβλήματος προς άλλες κατευθύνσεις. 13. Στον Τίμαιο του Πλάτωνος διαβάζουμε την ακόλουθη παρατήρηση: Αναπτύσσεται στον άνθρωπο εκείνο το μέρος του σώματος ή εκείνη η ιδιότητα της ψυχής, την οποία ο άνθρωπος καλλιεργεί. Αν το σύστημα παιδείας αρχικά, η Οικογένεια και η Κοινωνία ευρύτερα, καλλιεργούν το διάλογο και την πειθώ, ο πολίτης θα ενσωματώσει το μηχανισμό του διαλόγου, και θα επιχειρεί με εσωτερικό διάλογο της ψυχής (όπως αναφέρει ο Πλάτων στον Θεαίτητο και τον Σοφιστή 28 ) να αναλύει και να επιλύει τα προβλήματά του. Αντίστροφα, αν εθιστεί και εκπαιδευτεί στη βία, θα διακριθεί σε πράξεις βίας. Η βία αρχίζει εκεί που σταματά ο λόγος. 14. Η επιτυχία πειθούς χρειάζεται «ήθος», «πάθος», «λόγο» με το περιεχόμενο που δίνει στους όρους αυτούς ο Αριστοτέλης 29. «Ήθος», δηλαδή ηθική ποιότητα του ομιλητή αλλά και ηθικό περιεχόμενο του λόγου του «πάθος», δηλαδή ψυχική επικοινωνία ομιλούντος και ακροατή, και «λόγος», δηλαδή λογική επιχειρηματολογία Πλάτωνος: Θεαίτητος 189 e, Σοφιστής 263 a Αριστοτέλους: Ρητορική 1356 α 2 κ.ε. 19

20 Δεν έχει νόημα να μιλάς για απελευθέρωση σε ελεύθερους ανθρώπους ούτε έχει νόημα να μιλάς για πλεονάζουσα απώθηση, όταν άνδρες και γυναίκες απολαμβάνουν περισσότερη σεξουαλική ελευθερία από ποτέ 30. Η κοινωνία που χρειάζεται ανάλυση είναι η σημερινή κοινωνία και αυτή χρειάζεται απομυθοποίηση. Νέες ιδέες, όπως η ιδέα της στενότητας των αγαθών, και συνεκδοχικά η δικαιολόγηση του ανταγωνισμού για την κατοχή τους, και νέες αξίες, όπως η αξία του έχειν στη θέση του είναι, που αποτελεί τη διέξοδο στην πλεονεξία, παίζουν καθοριστικό ρόλο για την ερμηνεία της σύγχρονης εποχής. 15. Οι κρίσιμοι αγώνες αρχίζουν μέσα στην ψυχή του ανθρώπου και εκφράζονται με μορφές συνεργασίας και ειρηνικής πάλης ωριμάζουν με τη συμμετοχή στον πολιτικό διάλογο, τη δημόσια κοινή διαβούλευση και την πολιτική πράξη. Είναι αυτή η συμμετοχή που «καθιστά το δυνάμει, ενεργεία 31». Όταν ο άνθρωπος παίρνει μέρος στη δημόσια ζωή, διανοίγει για τον εαυτό του μια διάσταση της ανθρώπινης εμπειρίας, η οποία αλλιώς θα παρέμενε κλειστή γι αυτόν αυτό το άνοιγμα συνιστά ένα μέρος της πλήρους ευτυχίας 32. Αυτή η προσπάθεια θα είναι αγώνας της Λογικής, όχι της βίας. 30 H. Marcuse: Έρωτας και Πολιτισμός, σελ Ion Elster: Self realization in Work and Politics. The Marxist conception of good life. Cambridge Uni Press, Hanna Arendt: Σκέψεις για την Πολιτική και την Επανάσταση, Έρασμος 1987, σελ.11 20

21 Η βία που σπάζει την αλυσίδα της βίας, μπορεί να δημιουργήσει μια καινούρια αλυσίδα 33. Η βία δεν δημιουργεί δύναμη. Η δύναμη προυπάρχει, και η βία την εκφράζει. Άλλοτε εκφράζει τον εκφυλισμό της δύναμης, που προσπαθεί να διατηρηθεί στην εξουσία με τη βία. Και άλλοτε εκφράζει τη δύναμη που καταπιέζεται και αντιδρά στη βία της δύναμης που καταρρέει. Συνήθως η δεύτερη αυτή βία, είναι ασθενέστερη. Αν επικρατήσει το οφείλει στη ζωντανή και ανερχόμενη δύναμη που έχει πίσω της. Αν τώρα τη θέση της εξουσίας αντί της καινούριας δύναμης συνεχίσει να την κατέχει η βία που υπερίσχυσε τότε σύμφωνα με την ιστορική εμπειρία εγκαθιδρύεται καθεστώς μετάβασης με αόριστη διάρκεια, καθεστώς φόβου και συστολής αφενός, επιθετικότητας και βίας αφετέρου. Όχι πάντως καθεστώς ελευθερίας. Το προϊόν της βίας, είναι βία. Τα μέσα υπερτερούν του σκοπού 34. Η λογική που σπάζει την αλυσίδα της βίας, μπορεί να θεμελιώσει μια νέα αρχή με βάση το διάλογο. 16. Η εμπειρία της μετάβασης από το Μύθο στο Λόγο είναι η αναβολή της άμεσης αντίδρασης στα εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα και η μεταφορά τους στο Λόγο, όπως σημειώνει ο Φρόιντ στο τέλος του Τοτέμ και Ταμπού, και ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής H. Marcuse, ό.α. σελ.285 Hanna Arendt: Περί βίας, σελ.49 21

22 Ο πρωτόγονος αντιδρούσε στα ένστικτά του άμεσα και αντανακλαστικά. Όταν π.χ. έβλεπε κάποιον στο δρόμο που τον απεχθανόταν, έκανε εμετό. Όταν κάποιος τον ενοχλούσε, αντιδρούσε βίαια. Ο πολιτισμένος άνθρωπος μεταφέρει τις συναισθηματικές και φαντασιακές εικόνες στο Λόγο. Κατά τον B. Libet, νευροψυχίατρο στο Πανεπιστήμιο Σικάγου, στον εγκέφαλο λειτουργούν ο «μηχανισμός ετοιμότητας», ο οποίος απαντά στα ερεθίσματα άμεσα και με βάση τη λογική, χωρίς να επιβαρύνει τη συνείδηση και ο «μηχανισμός της συνείδησης», ο οποίος υποβάλλει σε έλεγχο τα ερεθίσματα με βάση το σύστημα αξιών που έχει διαμορφώσει ο άνθρωπος και προβάλλει veto στη διαδρομή προς την πράξη σε περίπτωση αντίθεσής του με αυτήν 35. Έτσι, στα αντίστοιχα παραδείγματα, όταν βλέπει κάποιον που αντιπαθεί, σκέπτεται «Όποτε τον συναντώ μου προκαλεί εμετό», «μου δίνει στα νεύρα, έτσι που μου έρχεται να τον χτυπήσω, να τον σκοτώσω», αλλά ούτε εμετό κάνει, ούτε βία ασκεί. 17. Σε αντιστοιχία με τους μηχανισμούς της ψυχής, οικοδομεί θεσμούς διαλόγου, συνεργασίας και κατανόησης του άλλου. Θεσμούς με δημοκρατική δομή και λειτουργία. Η κατανόηση του άλλου, διευρύνει και εμπλουτίζει το εγώ, και του επιτρέπει να 35 B. Libet: Unconscious cerebral initiative and the role of conscious will in voluntary action (Behav. Brain Science 8, ) and Can conscious experience affect brain activity? (Journal of Conscious Studies 10(12), 24-28, 2003) 22

23 βλέπει στο πρόσωπο του άλλου τον εαυτό του, την ανθρωπότητα, και να χρησιμοποιεί τον άλλο πάντοτε ως σκοπό και ποτέ ως μέσο. 18. Με τον τρόπο αυτό, με τη διπλή θωράκιση κατά των ενστίκτων της βίας, τα ένστικτα της βίας δεν ξεριζώνονται μεν, όμως άλλοτε αδρανούν και δεν εκδηλώνονται, αφού για να ενεργοποιηθούν χρειάζονται κάποιο κίνητρο, και αυτό δεν τους παρέχεται για άμεση και αντανακλαστική ικανοποίηση, και άλλοτε εξημερώνονται, γίνονται ασθενέστερα, υποχωρούν στους αμυντικούς και ανασταλτικούς μηχανισμούς της ψυχής, και πολλές φορές υφίστανται μετατροπή το πάθος π.χ. για κυριαρχία αντί να κατευθύνεται για την ικανοποίησή του στην άσκηση εξουσίας πάνω στον άλλο ή στην απόκτηση υλικών αγαθών, κατευθύνεται στην άσκηση αυτό-κυριαρχίας που ενισχύει την αυτονομία του, ή στην απόκτηση γνώσεων και στην κυριαρχία πάνω στην εργασία του. Θα μπορούσε ο άνθρωπος να ρυθμίσει τη σύνδεση δημιουργίας και καταστροφής με τέτοιο τρόπο ώστε να χρησιμοποιεί τον παραγόμενο πλούτο των κοινωνικών και υλικών αγαθών, για να διευρύνει την ελευθερία του, να εμβαθύνει τη γνώση του, να μειώνει τον πόνο του, να διασφαλίζει συνθήκες ασφάλειας και σταθερότητας, και να λύνει τις διαφορές που δημιουργεί η ζωή με διάλογο και πειθώ με δύο βασικές προϋποθέσεις: Με βαθιές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές στη δομή του Κράτους, της Κοινωνίας και των θεσμών, ώστε να αναδυθεί και να λειτουργήσει μία Κοινωνία Ισότητας, Ελευθερίας και 23

24 Αλληλεγγύης στηριγμένη στη Δημοκρατία και την Κοινωνική Δικαιοσύνη. Γνωρίζουμε από την εποχή του Πλάτωνα, ότι υπάρχει αντιστοίχιση μεταξύ Ψυχής και Πολιτείας. Δίκαιη ψυχή αντιστοιχεί σε δίκαιη Κοινωνία. Αρμονία στην Κοινωνία αντιστοιχεί σε αρμονία στην Ψυχή. Αυτή η θεμελιακή αλλαγή μέσα στην κοινωνική δομή θα προκαλέσει αντίστοιχες αλλαγές στη δομή και τη λειτουργία των ενστίκτων. Και τότε, η ενόρμηση του Έρωτα, της έλξης, της συνεργασίας, της δημιουργίας που σήμερα είναι εγκλωβισμένη στην αντίφαση Έρωτας/Έλξη/Συνεργασία αφενός και Αποξένωση αφετέρου, ελευθερώνεται από τα δεσμά της Κοινωνίας της αλλοτρίωσης, και οδηγεί στην οικοδόμηση αντίστοιχων κοινωνικών θεσμών 36. Θεσμών αλληλεγγύης, συνεργασίας, δικαιοσύνης και διαλόγου. 36 H. Marcuse: Έρωτας και Πολιτισμός, σελ